10Bppoocr.Pdf
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
OPISY NIEKTÓRYCH PAMIĄTEK ZACHOWANYCH W ŚWIĄTYNI SYBILLI WPUŁAWACH BIBLIOTEKA PISARZY POLSKIEGO OŚWIECENIA zespół redakcyjny Tomasz Chachulski (przewodniczący) Jerzy Snopek Adam Karpiński Ariadna Masłowska-Nowak (sekretarz) 10 TOM Instytut Badań Literackich PAN Fundacja „Akademia Humanistyczna” OPISY MEKTÓKYCH PAMIĄTEK ZACHOWANYCH W ŚWIĄTYNI SYBILLI W PUŁAWACH WYDALI ALINA ALEKSANDROWICZ i ARTUR TIMOFIEJEW Т'ПТ.-Г ATJ Ж 1 J Ж A Literackich Wydawnictwo 2010 Warszawa / Redakcja i korekta Wydawnictwo IBL Projekt graficzny Jacek Babicki Łamanie Wydawnictwo IBL Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Uniwersytet Marii (диче-Skłodowskiej © Copyright by Fundacja Akademia Humanistyczna and Instytut Badań Literackich R\N, 2010 Druk i oprawa OPRAWA Sp. z o-o. ul. Dowborczyków 17 90-019 Lodz ISBN 978-83-61750-09-3 WPROWADZENIE DO LEKTURY PATRIOTYCZNY ETOS ŚWIĄTYNI SYBILU [...] bo choćby wiek cały przetrwali na tej ziemi ci, którzy się zasłużyli ojczyźnie i ludzkości, zawsze pozostałym się wyda, że zbyt krótko żyli.1 Klementyna z Tańskich I Ioffmanowa W omawianym zbiorze esejów, artykułów i przemówień historia pu ławskiej Świątyni Sybilli „góruje” nad życiorysami poszczególnych pisa rzy, uczestników zainicjowanej przez księżną Izabelę Czartoryską antologii pamięci. Miała ona rozsławiać „imiona wielkich mężów” utrwalone pa miątkami kolekcjonowanymi w pierwszym polskim muzeum narodowym (1801)2. Okrągła rotunda, częściowo odwzorowana przez Chrystiana Piot ra Aignera, słynnego architekta epoki, według planów Świątyni Sybilli w Tivoli pod Rzymem (starożytne Tibur), usytuowana malowniczo na 1 OpLvv.... |4.hJ. Wszystkie cytaty - niezależnie od tego, czy ich źródłem były starodruki, dawne rękopisy czy współczesne wydania — podane zostały wedle tych sa mych, ujednoliconych w całej Serii zasad transkrypcji. rWykaz skrótów” znajduje się na s. 105-110 niniejszego wydania. 2 Rok 1801 jako data powstania muzeum ma charakter umowny. W roku tym odbyła się uroczystość zwieńczenia budowy, tj. podciągnięcia gmachu pod dach. Ceremo nia przeniesienia pamiątek do muzeum nastąpiła w 1806 r., natomiast w 1811 pamiątki obce, ulokowane początkowo również w Świątyni Sybilli, przeniesiono do drugiego mu zeum - Domu Gotyckiego. 6 A U W Л1 .KkSANDHOWICZ /boc/u skarpy ogrodu puławskiego, stanowiła centralny punkt przestrzeni nasyconej patriotyczną, wzniosłą symboliką. L genezy Świątyni, zwanej ..kolebką naszych muzeów'* *. leżało prze konanie. doniosłe w czasach porozbiorowych. że nie powinien zginąć naród świadomy heroicznych kart ojczystej historii, mogący poszczycić się w swoich dziejach postaciami wybitnych monarchów, bohaterów, pisa rzy i uczonych. Inskrypcja wypisana wyrazistymi zgłoskami na frontonie Świątyni Sybilli: PRZKSZhOŚĆ PRZYSZŁOŚCI określała przejrzyście ideę i cel gromadzenia zbiorów. Mimo upadku państwa naród będzie żvł dotąd, dopokąd zachowa własną tożsamość i wolę walki o przetrwanie. Zamysł księżnej Izabeli załozenia muzeum pamiątek narodowych w Puławach ukształtował się po roku 1793. tj. po tragedii II rozbioru i rysującej się grozie ostatecznego upadku państwa: Roku 1793 Polska zginęła! Kilka wieków gromadziło okoliczności, które powoli gotowały I«; martw;} i okropną epokę. Męstwo ni odwaga jej odwrócić nie mogły. Najważniejsze usiłowania, by obronić Ojczyznę, tego wykonać nie potrafiły. I... I Wtedy mi pierwszy raz ta myśl przyszła, żeby zbierać pamiąt ki polskie, które potomności powierzani Po III rozbiorze, kiedy Czartoryska zdecydowała się powrócić do ulu bionej rezydencji (1796). zdewastowanej przez wojska rosyjskie w re wanżu za poparcie insurekcji kościuszkowskiej, zrodziła się myśl odbu dowy i odnowy Puław, aby mogły się stać namiastką utraconej ojczyzny i zyskały siłę zdolną przekonać rodaków, że śmierć może dać zaczątek przyszłemu życiu („Troja na to upadła, aby Rzym zrodziła''*’)• Stworze nie kolekcji rodzimych pamiątek uznała Czartoryska za doniosły cel swe go życia, rodzaj misji narodowej, niebawem podjętej i rozwijanej nie tyl ko przez księżnę, ale i rodaków z trzech zaborów: W IycIi latach, w których tyle klęsk nas przycisnęło, kiedy nas z rzędu narodów wymazano, mówiłam sobie: Ojczyzno, nie mogłam cię obronić, niech cię przynajmniej uwiecznię! Ta chęć. to uczucie przywiązały mnie do życia. S. Coliński. Pułatry: Park — jego dzieje, oblicze i striai, roślin, do druku przygoto wali Л. Wołk [i in. I- Puławy 1988. s. 104. 4 Rkps К w XVI1/986: I. Czartoryska, Mémoires et petits diverses, s. 65-67 (dwie luźne kartki pisane w języku polskim z licznymi przekreśleniami i poprawkami). ’ WORONICZ. Do księcia Adama Czartoryskiego, s. 210. Cytowane słowa Woro nicz umieścił również w monologu Sybilli w poemacie Siriqlytiia Sybilli (Pieśń IV. w. 552). Nawiązują one do \ KRC.\en. 4.625: ..exoriare aliquis nostris e \ ossibus ultor'". WPROWADZENIE DO LEKTURY 7 Wystawiłam na ów czas Świątynię Pamięci. Zebrałam tam pamiątki tej Pol ski, niegdyś tak świetnej, a wtenczas tak nieszczęśliwej.*’ W swojej wypowiedzi Czartoryska użyta pierwszego imienia muzeum: Świątynia Pamięci, niebawem przekształconego, także przy udziale po etów opiewających „przybytek narodowej chwały”, w Świątynię Sybilli. Metaforyczne miano przywoływało postać jednej ze starożytnych wiesz czek obdarzonych mocą przepowiadania przyszłości7. Pojemna znacze niowo nazwa nie wskazywała wprawdzie określonej wieszczki, ale pu ławską Sybillę kojarzono przede wszystkim z Sybillą Tyburtyńską, zwaną Albuneą. Oddawano jej cześć w Tiburze, skąd Chrystian Piotr Aigner za czerpnął prototyp puławskiej świątyni-muzeum. Według legendy, utrwa lonej w wydanej przez supraską oficynę bazylianów w 1753 r. Przepo wiedni Micheldy; królowej ze Saby, Albunea była wieszczką, która na Kapitolu przepowiedziała cesarzowi Augustowi narodziny Chrystusa. W warunkach porozbiorowych mogła kojarzyć się z transformacją mar tyrologii w zmartwychwstanie, reinkarnacyjny triumf. W poetyckim ima ginarium Jana Pawła Woronicza puławska wieszczka identyfikowana była z Sybillą Kumejską, zwaną Amalteą, która miała swoją siedzibę w ital skich Kumach (Cumae). Wergiliusz w VÏ księdze Eneidy uczynił Sybillę Kumejską przewodniczką Eneasza, wyjaśniającą bohaterowi tajemne znaczenie złotej gałęzi, talizmanu pozwalającego na wejście do krainy cieni, odkrycie „rzeczy w ziemi i wiecznym zanurzonych mroku”8. Cho ciaż polskie muzeum pamiątek narodowych wskrzeszało tradycje antyczne prototypem architektonicznym i reminiscencjami starożytnych wieszczek, zarówno fundatorka muzeum, jak i poeci rozwijający profetyczny temat odwoływali się do łaskawości chrześcijańskiego „Boga zastępów” — pa trona polskich walk o wolność. Ugruntowuje się przekonanie, że sfera dążeń niepodległościowych jest terenem objawiania się sacrum, a zatem musi być Stwórcy najbliższa4. (> Rkps BCz 11-2917, t. 1: 1. Czartoryska, KaLalog pamiątek złożonych w Domu Gotyckim w Puławach, rozdz. „Pokój dolny z herbami rozmaitych polskich familii”, s. 8 6 . Zob. Słownik mitologiczny. Z przyłączeniem obrazo-pisma układu /1. Osińskie go, t. III, Warszawa 1812, s. 416-417. 8 VERO Лея. 6,267; przekład F.K. Dmochowski (s. 172, w. 274). W przekładzie Jac ka Idziego Przybylskiego: „rzeczy głęboko kryte pod ziemią i w nocy“ (t. 1. s. 205, w. 336). 4 Np. Niemcewicz w poemacie w czterech pieśniach pt. Puławy pisał o miłosier nym „Bogu zastępów ceniącym walczące o wolność narody, a Woronicz w Świątyni S y billi o możliwości odczytywania Boskiego pisma w historii, o zrozumieniu sensu doświad czeń zgotowanych przez Boga Polakom. 8 ai ж л ai j : ks,v m )H ()\m ( :z Świątynia Sybilli pełniła funkcję miejsca kultu pamiątek mających uzmysławiać długotrwałość i bogactwo rodzimej tradycji oraz dostarczać optymistycznych prognoz na przyszłość. Przejęła rolę ośrodka dyspozycji kulturotwórczych, historycznych i literackich. Pisarze pozostający w kręgu oddziaływania Puław — m.in. Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Paweł Wo ronicz, Franciszek Morawski, Ludwik Kropiński, Józef Lipiński, Aleksan der Linowski, Kajetan Kozmian, Feliks Bernatowicz — rozwijali w róż nych formach gatunkowych i na różnym poziomie literackim profetyczny temat sybilliński, nierzadko koncentrując się na wybranym eksponacie i jego symbolice. Szczególnie militaria historyczne, buławy Michała Ko ry buta Wiśniowieckiego, Jana Zamoyskiego i Stefana Czarnieckiego, pa łasz Łokietka, miecz Jagiełły, kordelas Batorego, pamiątki po wybitnych monarchiniach: Jadwidze i Annie Jagiellonce czy zdobyczne chorągwie sugerowały, że nie może zginąć naród o heroicznej tradycji, że „co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierzemy”. Według sugestywnej opinii Aleksandra Linowskiego Sybilla podnosiła rangę narodowej godności, dostarczając tym samym przesłanek do przetrwania okresu niewoli: lii przecież, czym byliśmy, tu wspomnieć możemy. Przyłbica Sobieskiego albo Szczerbiec niemy zda się mówić: ../nękany swych cierpień srogością Polaku, podnieś duszę sławniejszą przeszłością!” . 10 Świątynia Sybilli głosiła nie tylko apologię polskiego oręża. Zgroma dzono w muzeum relikwie wybitnych bohaterów, odkrywców, poetów, eksponowano książki, zbiory epistolografii, przedmioty codziennego użyt ku obok drogocennych, insygnia, relikty dawnych strojów. Można stwierdzić, że powstanie Świąty ni Sybilli oraz inspiracyjna rola zgromadzonych tu pamiątek miały wpływ na ukształtowanie się w lite raturze odrębnego „tematu sybillińskiego” i „sybillińskiego aspektu in terpretacji dziejów". Wiązał się on z heroizacją przeszłości, odejściem od pojmowania historii jako samozawinionego upadku, co