OPISY NIEKTÓRYCH PAMIĄTEK ZACHOWANYCH W ŚWIĄTYNI SYBILLI WPUŁAWACH BIBLIOTEKA PISARZY POLSKIEGO OŚWIECENIA zespół redakcyjny Tomasz Chachulski (przewodniczący) Jerzy Snopek Adam Karpiński Ariadna Masłowska-Nowak (sekretarz) 10 TOM Instytut Badań Literackich PAN Fundacja „Akademia Humanistyczna” OPISY MEKTÓKYCH PAMIĄTEK ZACHOWANYCH W ŚWIĄTYNI SYBILLI W PUŁAWACH WYDALI ALINA ALEKSANDROWICZ i ARTUR TIMOFIEJEW Т'ПТ.-Г ATJ Ж 1 J Ж A Literackich Wydawnictwo 2010 Warszawa / Redakcja i korekta Wydawnictwo IBL Projekt graficzny Jacek Babicki Łamanie Wydawnictwo IBL Wydanie publikacji dofinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Uniwersytet Marii (диче-Skłodowskiej © Copyright by Fundacja Akademia Humanistyczna and Instytut Badań Literackich R\N, 2010 Druk i oprawa OPRAWA Sp. z o-o. ul. Dowborczyków 17 90-019 Lodz ISBN 978-83-61750-09-3 WPROWADZENIE DO LEKTURY PATRIOTYCZNY ETOS ŚWIĄTYNI SYBILU [...] bo choćby wiek cały przetrwali na tej ziemi ci, którzy się zasłużyli ojczyźnie i ludzkości, zawsze pozostałym się wyda, że zbyt krótko żyli.1 Klementyna z Tańskich I Ioffmanowa W omawianym zbiorze esejów, artykułów i przemówień historia pu­ ławskiej Świątyni Sybilli „góruje” nad życiorysami poszczególnych pisa­ rzy, uczestników zainicjowanej przez księżną Izabelę Czartoryską antologii pamięci. Miała ona rozsławiać „imiona wielkich mężów” utrwalone pa­ miątkami kolekcjonowanymi w pierwszym polskim muzeum narodowym (1801)2. Okrągła rotunda, częściowo odwzorowana przez Chrystiana Piot­ ra Aignera, słynnego architekta epoki, według planów Świątyni Sybilli w Tivoli pod Rzymem (starożytne Tibur), usytuowana malowniczo na 1 OpLvv.... |4.hJ. Wszystkie cytaty - niezależnie od tego, czy ich źródłem były starodruki, dawne rękopisy czy współczesne wydania — podane zostały wedle tych sa­ mych, ujednoliconych w całej Serii zasad transkrypcji. rWykaz skrótów” znajduje się na s. 105-110 niniejszego wydania. 2 Rok 1801 jako data powstania muzeum ma charakter umowny. W roku tym odbyła się uroczystość zwieńczenia budowy, tj. podciągnięcia gmachu pod dach. Ceremo­ nia przeniesienia pamiątek do muzeum nastąpiła w 1806 r., natomiast w 1811 pamiątki obce, ulokowane początkowo również w Świątyni Sybilli, przeniesiono do drugiego mu­ zeum - Domu Gotyckiego. 6 A U W Л1 .KkSANDHOWICZ /boc/u skarpy ogrodu puławskiego, stanowiła centralny punkt przestrzeni nasyconej patriotyczną, wzniosłą symboliką. L genezy Świątyni, zwanej ..kolebką naszych muzeów'* *. leżało prze­ konanie. doniosłe w czasach porozbiorowych. że nie powinien zginąć naród świadomy heroicznych kart ojczystej historii, mogący poszczycić się w swoich dziejach postaciami wybitnych monarchów, bohaterów, pisa­ rzy i uczonych. Inskrypcja wypisana wyrazistymi zgłoskami na frontonie Świątyni Sybilli: PRZKSZhOŚĆ PRZYSZŁOŚCI określała przejrzyście ideę i cel gromadzenia zbiorów. Mimo upadku państwa naród będzie żvł dotąd, dopokąd zachowa własną tożsamość i wolę walki o przetrwanie. Zamysł księżnej Izabeli załozenia muzeum pamiątek narodowych w Puławach ukształtował się po roku 1793. tj. po tragedii II rozbioru i rysującej się grozie ostatecznego upadku państwa: Roku 1793 Polska zginęła! Kilka wieków gromadziło okoliczności, które powoli gotowały I«; martw;} i okropną epokę. Męstwo ni odwaga jej odwrócić nie mogły. Najważniejsze usiłowania, by obronić Ojczyznę, tego wykonać nie potrafiły. I... I Wtedy mi pierwszy raz ta myśl przyszła, żeby zbierać pamiąt­ ki polskie, które potomności powierzani Po III rozbiorze, kiedy Czartoryska zdecydowała się powrócić do ulu­ bionej rezydencji (1796). zdewastowanej przez wojska rosyjskie w re­ wanżu za poparcie insurekcji kościuszkowskiej, zrodziła się myśl odbu­ dowy i odnowy Puław, aby mogły się stać namiastką utraconej ojczyzny i zyskały siłę zdolną przekonać rodaków, że śmierć może dać zaczątek przyszłemu życiu („Troja na to upadła, aby Rzym zrodziła''*’)• Stworze­ nie kolekcji rodzimych pamiątek uznała Czartoryska za doniosły cel swe­ go życia, rodzaj misji narodowej, niebawem podjętej i rozwijanej nie tyl­ ko przez księżnę, ale i rodaków z trzech zaborów: W IycIi latach, w których tyle klęsk nas przycisnęło, kiedy nas z rzędu narodów wymazano, mówiłam sobie: Ojczyzno, nie mogłam cię obronić, niech cię przynajmniej uwiecznię! Ta chęć. to uczucie przywiązały mnie do życia. S. Coliński. Pułatry: Park — jego dzieje, oblicze i striai, roślin, do druku przygoto­ wali Л. Wołk [i in. I- Puławy 1988. s. 104. 4 Rkps К w XVI1/986: I. Czartoryska, Mémoires et petits diverses, s. 65-67 (dwie luźne kartki pisane w języku polskim z licznymi przekreśleniami i poprawkami). ’ WORONICZ. Do księcia Adama Czartoryskiego, s. 210. Cytowane słowa Woro­ nicz umieścił również w monologu Sybilli w poemacie Siriqlytiia Sybilli (Pieśń IV. w. 552). Nawiązują one do \ KRC.\en. 4.625: ..exoriare aliquis nostris e \ ossibus ultor'". WPROWADZENIE DO LEKTURY 7 Wystawiłam na ów czas Świątynię Pamięci. Zebrałam tam pamiątki tej Pol­ ski, niegdyś tak świetnej, a wtenczas tak nieszczęśliwej.*’ W swojej wypowiedzi Czartoryska użyta pierwszego imienia muzeum: Świątynia Pamięci, niebawem przekształconego, także przy udziale po­ etów opiewających „przybytek narodowej chwały”, w Świątynię Sybilli. Metaforyczne miano przywoływało postać jednej ze starożytnych wiesz­ czek obdarzonych mocą przepowiadania przyszłości7. Pojemna znacze­ niowo nazwa nie wskazywała wprawdzie określonej wieszczki, ale pu­ ławską Sybillę kojarzono przede wszystkim z Sybillą Tyburtyńską, zwaną Albuneą. Oddawano jej cześć w Tiburze, skąd Chrystian Piotr Aigner za­ czerpnął prototyp puławskiej świątyni-muzeum. Według legendy, utrwa­ lonej w wydanej przez supraską oficynę bazylianów w 1753 r. Przepo­ wiedni Micheldy; królowej ze Saby, Albunea była wieszczką, która na Kapitolu przepowiedziała cesarzowi Augustowi narodziny Chrystusa. W warunkach porozbiorowych mogła kojarzyć się z transformacją mar­ tyrologii w zmartwychwstanie, reinkarnacyjny triumf. W poetyckim ima­ ginarium Jana Pawła Woronicza puławska wieszczka identyfikowana była z Sybillą Kumejską, zwaną Amalteą, która miała swoją siedzibę w ital­ skich Kumach (Cumae). Wergiliusz w VÏ księdze Eneidy uczynił Sybillę Kumejską przewodniczką Eneasza, wyjaśniającą bohaterowi tajemne znaczenie złotej gałęzi, talizmanu pozwalającego na wejście do krainy cieni, odkrycie „rzeczy w ziemi i wiecznym zanurzonych mroku”8. Cho­ ciaż polskie muzeum pamiątek narodowych wskrzeszało tradycje antyczne prototypem architektonicznym i reminiscencjami starożytnych wieszczek, zarówno fundatorka muzeum, jak i poeci rozwijający profetyczny temat odwoływali się do łaskawości chrześcijańskiego „Boga zastępów” — pa­ trona polskich walk o wolność. Ugruntowuje się przekonanie, że sfera dążeń niepodległościowych jest terenem objawiania się sacrum, a zatem musi być Stwórcy najbliższa4. (> Rkps BCz 11-2917, t. 1: 1. Czartoryska, KaLalog pamiątek złożonych w Domu Gotyckim w Puławach, rozdz. „Pokój dolny z herbami rozmaitych polskich familii”, s. 8 6 . Zob. Słownik mitologiczny. Z przyłączeniem obrazo-pisma układu /1. Osińskie­ go, t. III, Warszawa 1812, s. 416-417. 8 VERO Лея. 6,267; przekład F.K. Dmochowski (s. 172, w. 274). W przekładzie Jac­ ka Idziego Przybylskiego: „rzeczy głęboko kryte pod ziemią i w nocy“ (t. 1. s. 205, w. 336). 4 Np. Niemcewicz w poemacie w czterech pieśniach pt. Puławy pisał o miłosier­ nym „Bogu zastępów ceniącym walczące o wolność narody, a Woronicz w Świątyni S y­ billi o możliwości odczytywania Boskiego pisma w historii, o zrozumieniu sensu doświad­ czeń zgotowanych przez Boga Polakom. 8 ai ж л ai j : ks,v m )H ()\m ( :z Świątynia Sybilli pełniła funkcję miejsca kultu pamiątek mających uzmysławiać długotrwałość i bogactwo rodzimej tradycji oraz dostarczać optymistycznych prognoz na przyszłość. Przejęła rolę ośrodka dyspozycji kulturotwórczych, historycznych i literackich. Pisarze pozostający w kręgu oddziaływania Puław — m.in. Julian Ursyn Niemcewicz, Jan Paweł Wo­ ronicz, Franciszek Morawski, Ludwik Kropiński, Józef Lipiński, Aleksan­ der Linowski, Kajetan Kozmian, Feliks Bernatowicz — rozwijali w róż­ nych formach gatunkowych i na różnym poziomie literackim profetyczny temat sybilliński, nierzadko koncentrując się na wybranym eksponacie i jego symbolice. Szczególnie militaria historyczne, buławy Michała Ko­ ry buta Wiśniowieckiego, Jana Zamoyskiego i Stefana Czarnieckiego, pa­ łasz Łokietka, miecz Jagiełły, kordelas Batorego, pamiątki po wybitnych monarchiniach: Jadwidze i Annie Jagiellonce czy zdobyczne chorągwie sugerowały, że nie może zginąć naród o heroicznej tradycji, że „co nam obca przemoc wzięła, szablą odbierzemy”. Według sugestywnej opinii Aleksandra Linowskiego Sybilla podnosiła rangę narodowej godności, dostarczając tym samym przesłanek do przetrwania okresu niewoli: lii przecież, czym byliśmy, tu wspomnieć możemy. Przyłbica Sobieskiego albo Szczerbiec niemy zda się mówić: ../nękany swych cierpień srogością Polaku, podnieś duszę sławniejszą przeszłością!” . 10 Świątynia Sybilli głosiła nie tylko apologię polskiego oręża. Zgroma­ dzono w muzeum relikwie wybitnych bohaterów, odkrywców, poetów, eksponowano książki, zbiory epistolografii, przedmioty codziennego użyt­ ku obok drogocennych, insygnia, relikty dawnych strojów. Można stwierdzić, że powstanie Świąty ni Sybilli oraz inspiracyjna rola zgromadzonych tu pamiątek miały wpływ na ukształtowanie się w lite­ raturze odrębnego „tematu sybillińskiego” i „sybillińskiego aspektu in­ terpretacji dziejów". Wiązał się on z heroizacją przeszłości, odejściem od pojmowania historii jako samozawinionego upadku, co