Næring, Innovasjon Og Kompetanse 2 Føreord

Foto: Morten Wanvik_HFK HORDALAND I TAL

Nr. 2 - 2017 Næring, innovasjon og kompetanse 2 Føreord

Hovudbodskapen i dette nummeret av Hordaland i tal er at næringslivet i fylket ser ut til å vere på veg over kneika. Dette er basert på den utviklinga vi registrerer på ei rekkje indikatorar: Kroneverdien av eksport for årets første ni månader har aldri vore høgare, det har aldri vore fleire verksemder i fylket enn i år og det har vore vekst i tal bedrifter i dei aller fleste næringane siste året. Etableringsraten er tettare på landssnittet enn den har vore på mange år. Det tydar på at det er stor aktivitet i næringslivet.

Arbeidsledigheita i fylket er på veg ned. Med ein arbeidsløyse i september på 3,6 %, har vi likevel eit stykke att før vi er nede på nivået som stabiliserte seg etter finanskrisa på mellom 2,5 og 3 %. Dette samsvarer med at tal arbeidsplassar er lågare enn før.

Innovasjon står sentralt i den fasen Hordaland no er inne i og er blitt viktigare enn nokon gong før. For å lukkast med dette må bedriftene tørre å satse på forsking og dei må trekkje vekslar på kompetansen til menneska som bur i regionen. Trenden er at næringslivet i Hordaland nyttar stadig meir pengar på forsking og utvikling, men framleis mindre enn i andre fylke. Utdanningsnivået har aldri vore så høgt som no, men spørsmålet er om befolkninga har den kompetansen som arbeidslivet treng i framtida.

I Hordaland i tal kan du lese meir om utviklinga på desse områda. Det meste av statistikken kan du finne i vår statistikkteneste, statistikk.ivest.no.

Nytt i denne utgåva er at vi har lagt inn lenke til relevante rapportar.

November 2017

Kathrin Jakobsen Seksjonsleiar Forsking, internasjonalisering og analyse Regionalavdelinga 3

Høg utpendling frå dei sentrale kommunane...... 19 Arbeidsplassar etter næring og kjønn 2015-...... 20 I deler av fylket har næringsstrukturen endra seg kraftig over tid...... 21 Innhald Ein av ti statlege arbeidsplassar ligg i Hordaland...... 22 5 ARBEIDSLØYSA PÅ VEG NED, MEN FRAMLEIS KRISE I DELAR AV FYLKET...... 23 FØREORD...... 2 Stor forskjell på aust og vest...... 24 1 UTDANNING...... 4 Ulike kriser råker næringane ulikt...... 25 Arbeidsløyse vs. utlyste stillingar...... 26 Høgst utdanningsnivå i Oslo og Akershus...... 4 Stadig fleire med høgare utdanning i Hordaland over tid...... 5 6 UTVALDE NÆRINGAR...... 27 Høgare utdanningsnivå i Bergen enn elles i fylket...... 5 Ikkje-fornybar ...... 27 20 % fleire kvinner enn menn med høg utdanning i aldersgruppa 30-39 år...... 6 Klart størst, men under press...... 27 I overkant av 7 av 10 har gjennomført vidaregåandeskule etter fem år...... 6 Hordaland: spesialisert innan teneste- og utstyrsproduksjon...... 27 Hordaland litt over landssnittet i gjennomføringsgrad på studieføre-buande og litt under på yrkesfag...... 7 Fornybar energi-produksjon ...... 28 Svakare progresjon i yrkesfaglege program enn i studieførebuande program...... 8 Minst, men veldig viktig i deler av landsdelen som ikkje har mykje petroleumsrelatert aktivitet...... 28 Meir enn ein tredjedel av elevane på Vg2-yrkesfag i Hordaland går ut i lære...... 8 Vestlandets største fornybarfylke...... 28 Auken i tal avlagde fagprøver held fram...... 9 Marin klynge ...... 29 Nedgang i avlagde phd/doktorgradar ...... 9 Landets leiande havbruksfylke...... 29 Auke i tal medisinske doktorgradar siste år...... 9 Hordaland styrkar sin posisjon innan både lakse- og aureoppdrett...... 29 Stadig fleire fiskarar og fiskebåtar i Hordaland...... 29 2 FORSKING OG INNOVASJON...... 11 Nedgang i fangstmengda for den norske fiskeflåten...... 30 Sterk auke i instituttsektoren...... 11 Maritim klynge ...... 30 Svak vekst i Hordaland samanlikna med andre fylker...... 11 Vestlandet husar halvparten av alle årsverk i klynga på landsbasis...... 30 Doktorgradar i næringslivet – Hordaland på landsnittet...... 12 Eit maritimt fylke...... 30 Næringslivet heng etter kva gjeld kvinner i forsking...... 12 Stor overlapp og tette band mellom næringsklyngene på Vestlandet...... 30 3 BEDRIFTER OG FØRETAK...... 13 Reiseliv...... 31 Næringslivet i Hordaland ser ut til å vere på veg over kneika...... 13 Nedgang i camping- og hytteovernattingar...... 31 Dei tenesteytande næringane held fram med stor vekst...... 14 Voss har størst vekst i hotellovernattingar...... 31 Eit «todelt» næringsliv - struktur-endringane held fram...... 14 Hotellmarknaden er størst i Bergen – camping er viktigare i distrikta...... 33 Nedgang i talet bedrifter i Voss og Osterfjorden, men sterk vekst i Bjørnefjorden ...... 14 Landbruk...... 34 Hordaland har landets tredje høgaste etableringsrate…...... 15 Mindre areal og færre bedrifter på 10 år, ...... 34 … men konkursraten til Hordaland ligg også i landstoppen...... 15 ... men tal bedrifter veks for første gong sidan år 2000...... 35 Auke i opna konkursar innan oppføring av bygg...... 16 Fleire husdyr per bedrift ...... 35 Overlevingsrata har blitt lågare over tid...... 16 Auken i tal vinterfora sauar held fram...... 35 Liten auke i areal til frukt og bær...... 36 4 SYSSELSETTING OG NÆRINGSSTRUKTUR...... 17 Utflating i produktivt skogareal – auke i sal avverka skog ...... 36 Næringsstrukturen er dominert av privat og offentleg tenesteproduksjon...... 17 Fleire sysselsette i helse- og sosialtenester, men færre i industri og utvinning, og i alt 7 EKSPORT...... 37 færre sysselsette i fylket...... 18 Kroneverdien av eksport har aldri vore større...... 37 4 1 Utdanning

Høgst utdanningsnivå i Oslo og Akershus Utdanningsnivået i Noreg er jamt høgt (sjå kart). I 15 av 19 fylker er det mellom 30 % og 40 % av innbyggjarar mellom 20 og 66 år som har høgare utdanning. Oslo skil seg klart ut med 54 % som har høgare utdanning i denne aldersgruppa. I Hordaland utgjer delen 39 %. Dette er høgare enn dei fleste andre fylka i landet, men bak Oslo, Akershus (42 %) Sør-Trøndelag (41%).

2016, Universitets- og høgskole lang, 12 %

2016, Uoppgjeve eller 2006, 24 % 2006, 8 % inga fullført utdanning, 0 % 1996, 20 % 2016, Universitets- og høgskole kort, 28 % 2006, 2 % 1996, 5 % 1986, 14 % 1996, 1 % 1986, 3 % 2016, Grunnskule, 18 % 1986, 2 %

2016, Fagskole, 4 %

2006, 20 %

1996, 26 % Figur 1.1: Prosent innbyggjarar 20-66 år 1986, 47 % 1986, 34 % med høgare utdanning. 1996, 48 %

Kjelde: SSB Statistikkbanken 2006, 46 %

Grunnskule 2016, Vidaregåande skole, 38 % Vidaregåande skole Fagskole Universitets- og høgskole kort Universitets- og høgskole lang Uoppgjeve eller inga fullført utdanning

Figur 1.2: Høgaste fullførte utdanningsnivå i befolkninga mellom 20-66 år fordelt på grunnskole, vidaregåande skole, kort universitets- og høgskoleutdanning og lang universitets- og høgskoleutdanning i 1986, 1996, 2006 og 2016 i Hordaland, jfr. forklaring til tabell 1.1.

Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no 5

Tabell 1.1: Stadig fleire med høgare Gj.sn. endring Utdanningsnivå 1995 2005 2015 2016 utdanning i Hordaland over tid 1995-2005 2005-2015 2015-2016 Dei siste 30 åra har det vore ein stor auke i delen av befolkninga med høgare utdanning. Til dømes utgjorde denne Bergen Grunnskole 31,3 26,3 22,5 22,4 -0,5 -0,4 -0,2 delen berre 17 % i 1986 medan det no er 39 % med høgare Vidaregåande skole 42,2 40,1 36,9 33,6 -0,2 -0,3 -0,4* utdanning i Hordaland. Samstundes har det blitt færre med Fagskole 2,9 * grunnskule og vidaregåande som høgste fullførte utdanning. Universitet og høgskole kort 19,2 22,9 26,6 26,9 0,4 0,4 0,3 I 1986 var det 34 % med grunnskule som høgste utdanning, mens tilsvarande tal i 2016 er 18 %. Universitet og høgskole lang 5,5 8,5 13,4 13,6 0,3 0,5 0,2 Sunnhordland Grunnskole 36,7 31,3 26,6 26,3 -0,5 -0,5 -0,3 Høgare utdanningsnivå i Vidaregåande skole 48,1 48,8 48,5 44,5 0,1 -0,0 -0,2* Bergen enn elles i fylket Fagskole 3,9 * Det har vore ei liknande utvikling i utdanningsnivået på Universitet og høgskole kort 12,6 16,3 19,9 20,3 0,4 0,4 0,5 regionsnivå i fylket, sjølv om det er store forskjellar mellom Universitet og høgskole lang 1,8 2,5 4,5 4,5 0,1 0,2 0 Bergen og resten av Hordaland. I Bergen har 41 % av innbyg- Hardanger Grunnskole 33,5 28,4 23,7 23,5 -0,5 -0,5 -0,3 gjarane universitets- eller høgskuleutdanning. Tilsvarande tal for Voss og Bjørnefjorden 28 %, Vest 26 % Sunnhordland og Vidaregåande skole 51,5 52,0 51,5 48,4 0,0 -0,0 0,0* Hardanger 25 %,Nordhordland 23 % og Osterfjorden 20 % Fagskole 3,1 * Universitet og høgskole kort 12,3 16,0 19,8 20,0 0,4 0,4 0,2 Universitet og høgskole lang 1,9 2,6 4,5 4,6 0,1 0,2 0,1 Voss Grunnskole 33,1 28,4 24,4 23,8 -0,5 -0,4 -0,6 Vidaregåande skole 49,7 49,9 47,7 44,8 0,0 -0,2 -0,3* Fagskole 2,6 * Universitet og høgskole kort 14,1 17,5 21,6 22,0 0,3 0,4 0,4 Universitet og høgskole lang 2,6 3,5 6,0 6,3 0,1 0,2 0,3 Bjørnefjorden Grunnskole 36,1 31,0 26,3 25,8 -0,5 -0,5 -0,5 Vidaregåande skole 47,4 47,0 46,1 42,3 -0,0 -0,1 -0,3* Fagskole 3,5 * Universitet og høgskole kort 13,3 17,3 21,4 21,9 0,4 0,4 0,5 Universitet og høgskole lang 2,4 3,4 5,7 6,0 0,1 0,2 0,3 Vest Grunnskole 40,4 34,0 29,2 28,6 -0,6 -0,5 -0,6 Vidaregåande skole 45,6 46,1 45,1 41,7 0,1 -0,1 0,0* Fagskole 3,4 * Tabell 1.1: Prosent innbyggjarar over 16 år etter høgste Universitet og høgskole kort 11,4 15,7 19,9 20,4 0,4 0,4 0,5 fullførte utdanning i perioden 1995 - 2016, per 1.10. kvart år. Universitet og høgskole lang 1,6 2,9 5,3 5,4 0,1 0,2 0,1 Vidaregåande utdanning inkluderer til og med 2015 nivået Osterfjorden Grunnskole 44,6 37,4 31,7 31,8 -0,7 -0,6 0,1 ”Påbygging til høgare utdanning” som omfattar utdanningar som byggjar på vidaregåande skole, men som ikkje er godkjend som Vidaregåande skole 44,5 47,9 48,4 44,9 0,3 0,1 -0,7* høgare utdanning. Frå og med 2016 er dette nivået inkludert i Fagskole 2,7 * eigen kategori ”Fagskole”. Universitet og høgskole kort 9,2 12,0 16,1 16,4 0,3 0,4 0,3 * Markerer at endring for fagskolenivået ikkje kan reknast ut Universitet og høgskole lang 1,0 1,8 3,4 3,7 0,1 0,2 0,3 separat, men at desse er inkludert i vidaregåande skolenivået. Nordhordland Grunnskole 38,6 32,7 28,2 28,1 -0,6 -0,5 -0,1 Universitets- og høgskolenivå kort omfattar alle som har fullført Vidaregåande skole 48,0 48,9 48,5 45,0 0,1 -0,0 -0,3* ei universitets- eller høgskoleutdanning som varer inntil fire år Fagskole 3,2 * (over 120 studiepoeng frå og med 1998/99. Universitets- og høg- skolenivå lang omfattar alle som har fullført ei universitets- eller Universitet og høgskole kort 10,9 15,0 18,7 18,8 0,4 0,4 0,2 høgskoleutdanning som varer meir enn fire år. Dette inkluderer Universitet og høgskole lang 1,7 2,5 4,2 4,5 0,1 0,2 0,2 forskarutdanning. Hordaland Grunnskole 34,2 28,8 24,7 24,4 -0,5 -0,4 -0,3 Gruppa ”uoppgjeve eller inga fullført utdanning” er av plassomsyn Vidaregåande skole 44,8 43,9 41,7 38,3 -0,1 -0,2 -0,3* ikkje inkludert i tabellen. Denne gruppa utgjorde i 2016 0,6 % eller mindre i alle regionane. Fagskole 3,1 * Universitet og høgskole kort 15,9 19,7 23,5 23,8 0,4 0,4 0,3

Kjelde: SSB Statistikkbanken via statistikk.ivest.no Universitet og høgskole lang 3,8 5,9 9,5 9,7 0,2 0,4 0,2 6

I overkant av 7 av 10 har gjennomført Både på studieførebuande og på yrkesfaglege program er det 20 % fleire kvinner enn menn med høg høgare gjennomføringsprosent blant jenter enn blant gutar. utdanning i aldersgruppa 30-39 år vidaregåandeskule etter fem år Historisk har kjønnsforskjellane vore betydeleg større på Utdanningsnivået har auka meir for kvinner enn for menn i Av dei som starta utdanninga i Hordaland i 2011, som er det studieførebuande program enn på yrkesfaglege program. I og aldersgruppa 30 til 39 år frå 1980 og fram til i dag. I 1980 var siste målepunktet vi har, var det 72,3 % som hadde gjen- med ei endring i statistikken knytt til ny fordeling av elevar på det større del menn (23 %) enn kvinner (17 %) i denne alders- nomført utdanninga fem år etter. Dette er ein liten nedgang alternativ opplæring frå og med 2010-kullet, har dette endra gruppa som hadde høgare utdanning i Hordaland. Sidan då har samanlikna med tala for dei som starta i 2010 (72,9 %). Det seg. På studieførebuande var det 6,7 % høgare gjennomfø- utviklinga gått raskare for kvinnene. 1992 var det første året er ein større del av dei som tek studieførebuande program ringsgrad for jenter enn gutar som starta i 2011, mens tilsva- fleire kvinner enn menn i denne aldersgruppa hadde høgare som har gjennomført etter fem år (86,7 %) enn av dei som tek rande på yrkesfag var 8,1 % høgare gjennomføringsgrad for utdanning. I 2016 er det langt fleire kvinner enn med høgare yrkesfaglege program (58,2) %. jenter. Om dette er eit varig skifte veit vi først når vi får fleire utdanning (60 % av kvinner mot 40 % av menn). årgangar til, så det er for tidleg å seie at skilnaden mellom studieprogramma for tidlegare år berre var grunna plasserin- ga av dei på alternativ opplæring.

Figur 1.3: Figur 1.4:

60 100

2010 50 2011 90

80 30

20 70

10 60

1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 50 Menn Kvinner

Alle program Figur 1.3: Prosentdel menn og kvinner i alderen 30-39 år Gutar- yrkesfagleg Jenter - yrkesfagleg med høgare utdanning i Hordaland, 1980-2016. Yrkesfaglege program Jenter - studieførebuandeGutar - studieførebuande Kjelde: SSB Statistikkbanken Studieførebuande program

Figur 1.4: Del elevar som har fullført vidaregåande skole innan fem år etter oppstart i 2010. Tala omfattar både offentlege og private skolar i Hordaland.

Kjelde: Skoleporten, Utdanningsdirektoratet

Foto: Morten Wanvik_HFK 7

Hordaland litt over landssnittet i Gjennomføringsgraden på yrkesfag i Hordaland er 58,2 %, noko som er litt under landssnittet på 59,4 %. Dette plasserer gjennomføringsgrad på studieføre- Hordaland på ellevteplass av fylka. Sogn og Fjordane har også høgast del som fullfører yrkesfag innan fem år etter dei Sjå også buande og litt under på yrkesfag starta, med 65,4 %, tett følgd av Rogaland (65,2 %) og Møre AUD-rapport nr. 04-17: Gjennomføringsgraden i vidaregåande opplæring i Hordaland og Romsdal (64,1 %). på 72,3 % er litt under landsgjennomsnittet (73,0 %) (tabell «Evaluering av prøveordninga 1.2). Gjennomføringsgraden på studieførebuande program er for mobbeombod i Hordaland» derimot litt høgare i Hordaland (86,7 %) enn for landet som Tabell 1.2: Del elevar som har fullført vidaregåande opplæring heilskap (86,0 %). På studieførebuande er det sju fylke som fem år etter at dei starta i 2011, etter fylke. Tal for alle program har høgare gjennomføringsgrad enn Hordaland, og det er totalt, studieførebuande program og yrkesfaglege program. Tala Sogn og Fjordane som toppar lista med 90,6 % av elevane omfattar både private og offentlege skolar. som har gjennomført etter fem år. Kjelde: Skoleporten, Utdanningsdirektoratet

Tabell 1.2:

Alle program Studieførebuande Yrkesfaglege

Akershus fylke 78,2 89,2 62,9 Sogn og Fjordane fylke 77,4 90,6 65,4 Oslo fylke 75,9 83,6 57,5 Møre og Romsdal fylke 75,0 88,5 64,1 Rogaland fylke 75,0 85,6 65,2 Vest-Agder fylke 74,6 87,0 64,0 Telemark fylke 74,0 85,3 62,9 Buskerud fylke 72,8 83,1 61,3 Nord-Trøndelag fylke 72,8 87,4 61,5 Hordaland fylke 72,3 86,7 58,2 Aust-Agder fylke 71,8 84,3 59,3 Sør-Trøndelag fylke 71,7 84,8 58,5 Vestfold fylke 71,7 86,0 56,4 Oppland fylke 71,1 86,8 57,6 Hedmark fylke 70,3 86,4 55,2 Østfold fylke 70,0 86,8 54,2 Troms fylke 66,7 82,5 53,4 Nordland fylke 66,1 84,3 52,2 Finnmark fylke 63,1 84,4 46,3 Heile landet 73,0 86,0 59,4

Foto: Morten Wanvik_HFK 8

Svakare progresjon i yrkesfaglege pro- Det er også ein større del av dei som starta på yrkesfag som vere elevar til lærlingar. Tilgangen på læreplassar påverkar framleis er i vidaregåande opplæring (10,3 %) enn det er i stu- derfor overgangen i stor grad, men elevane sine karakterar, gram enn i studieførebuande program dieførebuande program (3,1 %). Noko av skilnaden kan truleg fråvær, osv. vil også påverke moglegheitene til å få læreplass. Progresjonen på yrkesfaglege program er betydeleg lågare skuldast at elevane på studieførebuande program har to år I 2016 gjekk 36,6 % av elevane på Vg2 i Hordaland over i lære, enn på studieførebuande program. Medan 76,3 % av elevane ekstra på å fullføre vidaregåande opplæring (normert tid er 26 % byrja på påbygging til studiekompetanse og 19,8 % var i studieførebuande program har fullført på normert tid, har 3 år), medan dei fleste elevane på yrkesfaglege program ute av vidaregåande opplæring i minimum eitt år (figur 1.6). berre 39,3 % i yrkesfaglege program gjort det same (figur 1.5). berre har eitt år ekstra (normert tid er 2 + 2 år). Litt under halvparten av dei som ikkje har fullført vidaregå- Meir enn ein tredjedel av elevane på Det er små endringar i desse tala frå år til år på landsbasis, ande opplæring i løpet av fem år etter dei starta, har avslutta men det er relativt store forskjellar mellom fylka. Hordaland, utdanningsløpet sitt. Det er ein langt større del av dei som Vg2-yrkesfag i Hordaland går ut i lære Rogaland og Akershus har flest elevar på yrkesfag (mellom ikkje har fullført som går på yrkesfag enn på studieførebuande. Overgangen frå Vg2 i yrkesfaglege utdanningsprogram blir 2 800 og 3 500 elevar). Blant fylka i Noreg er det størst del 20,8 % av alle yrkesfagselevar i 2010-kullet har slutta i løpet sett på som ein av dei mest kritiske overgangane med tanke elevar som får læreplass i Rogaland (44,2 %) Oppland (43,7) av femårsperioden frå dei starta. Tilsvarande for studieførebu- på auka gjennomføring i vidaregåande opplæring. Det er på og Sogn og Fjordane (43,4 %). ande er 3,7 %. dette tidspunktet ungdommane har moglegheit til å gå frå å

Figur 1.5: Figur 1.6:

0,6 100 % 2,5 3,7 4,4 50,0 12,4 5,9 90 % 3,1 45,0 20,8 6,1 80 % 10,4 40,0 6,8 70 % 6,3 35,0 14,7 10,3 60 % 30,0 25,0 50 % 18,9 20,0 40 % 76,3

Prosent overgangar 15,0 30 % 57,6 10,0 20 % 39,3 5,0 10 % 0,0 0 % Alle program Studieførebuande Yrkesfaglege program program

Fullført og bestått på normert tid Fullført og bestått på meir enn Læreplass Påbygging til I opplæring fem år etter påbyrja Vg1 normert tid eller same trinn opplæring eitt år Yrkeskompetanse-

Slutta Fullført med planlagd grunn- givande løp i skole studiekompetanse utdanningsprogram Ute av vidaregåande Fullført, ikkje bestått kompetanse Repetisjon på lågare løp innan yrkesfaglege Studiekompetansegivande Figur 1.5: Gjennomstrømming for elevar i vidaregåande skole i Hordaland Rogaland Akershus Hordaland etter fullføringsgrad, både offentlege og private skolar. Elevane begynte i vidaregåande skole i 2011. Fullføringsgraden er målt 5 år etter, dvs. i 2016. Figur 1.6: Overgangar frå Vg2-yrkesfag etter type overgang og fylke. Tal for dei trefylka som har flest elevar på yrkesfag. Tal for 2016.

Kjelde: Skoleporten, Utdanningsdirektoratet Kjelde: Skoleporten, Utdanningsdirektoratet 9

Auken i tal avlagde fagprøver held fram Nedgang i avlagde phd/doktorgradar Auke i tal medisinske I 2016 blei det avlagt 3099 fagprøver i Hordaland, noko som Det har vore ein nedgang i tal avlagde doktorgradar totalt i doktorgradar siste år er ein oppgang på 26 frå året før (tabell 1.3). Veksten har vore Noreg frå 2015 til 2016 (tabell 1.4). Totalt vart det avlagt Som tidlegare år er det medisin og matematisk-naturvitskap- størst innan service og samferdsel med 355 avlagde fagprø- 1 410 doktorgradar i 2016, noko som er 26 færre enn året før. lege fag (realfag) som har klart flest avlagde doktorgradar ver og 63 fleire enn året før. Det er også her vi finn den største Blant dei fire tradisjonelle universiteta i Norge har det vore ved Universitetet i Bergen, med høvesvis 96 og 59 avlagde prosentvise auken frå året før med 18 %. Totalt sett er det oppgang ved NTNU (ein auke på 24) og Universitetet i Tromsø doktorgradar i 2016. Innan medisin vart det avlagt omtrent teknikk og industriell produksjon som er det fagområdet det (ein auke på 3), mens det har vore ein nedgang ved Universi- like mange doktorgradar i 2016 som i 2015 (ein mindre i blir avlagd flest fagprøver i, med 736 i 2016. Færrast fagprø- tetet i Oslo (ein nedgang på 33) og ved Universitetet i Bergen 2016), mens det innan matematisk-naturvitskaplege fag vart ver blei avlagt i mediar og kommunikasjon, kor berre tre avla (ein nedgang på 19). Den største produksjonen av doktor- det avlagt 16 færre doktorgradar i 2016. fagprøve i 2016. Seks av ni fagområder har hatt nedgang i tal gradar er framleis ved UiO med 451 avlagde doktorgradar i fagprøver i 2016 samanlikna med året før. Størst er nedgan- 2016, følgd av NTNU med 366 og UiB med 227. Ved Norges gen på helse og sosialfag med 47 færre enn i 2015. handelshøyskole blei det avlagt 26 doktorgradar i 2016, noko som er ein auke på ti samanlikna med året før.

Tabell 1.3: Endr. 2015-2016

Programområde 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Tal Prosent

Bygg og anlegg 575 648 642 662 667 522 591 631 613 638 25 4 Design og handverk 97 118 114 133 187 125 95 116 99 96 -3 -3 Elektrofag 323 367 506 387 414 365 386 426 435 455 20 5 Helse- og sosialfag 222 257 324 334 481 415 453 589 678 631 -47 -7 Mediar og kommunikasjon 8 12 10 9 4 11 6 8 4 3 -1 -25 Naturbruk 41 52 32 43 63 44 55 56 79 72 -7 -9 Restaurant- og matfag 171 147 173 155 117 125 142 129 124 113 -11 -9 Service og samferdsel 293 164 173 213 188 185 243 322 292 355 63 22 Teknikk og industriell produksjon 511 649 758 779 765 636 704 774 749 736 -13 -2 Totalt 2 241 2 414 2 732 2 715 2 886 2 428 2 675 3 051 3 073 3 099 26 1

Tabell 1.3: Tal avlagde fagprøver i Hordaland 2007-2016. Fagprøve er ei avsluttande prøve innan yrkesfag. 2011 var siste året det blei avlagd fagprøver etter både R94-reformen og Kunnskapsløftet. Tala frå 2012 og framover er dermed ikkje direkte samanliknbare med åra før.

Kjelde: Fagopplæringskontoret, Hordaland fylkeskommune 10

Tabell 1.4:

Institusjon 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Endr. 2015-2016

Universitetet i Oslo 344 436 391 416 425 511 524 519 484 451 -33 Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet 257 314 259 260 335 374 371 367 342 366 24 Universitetet i Bergen 202 233 223 237 254 251 265 216 246 227 -19 Universitetet i Tromsø - Norges arktiske universitet 100 104 115 96 114 110 123 101 101 104 3 Andre universitet 65 82 87 97 119 130 142 166 167 168 1 Norges handelshøyskole 19 15 8 16 15 11 10 13 16 26 10 Andre høgskoler 43 61 65 63 67 74 89 66 80 68 -12 Totalt 1 030 1 245 1 148 1 185 1 329 1 461 1 524 1 448 1 436 1 410 -26

Tabell 1.4: Avlagde PhD- og doktorgradar i Noreg, 2007-2016.

Kjelde: Database for statistikk om høgre utdanning, Norsk senter for forskningsdata (NSD)

Tabell 1.5:

Fagområde 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Endr. 2015-2016

Medisin 51 81 65 87 79 98 112 75 97 96 Matematisk-naturvitskapelege fag 83 79 74 76 94 72 73 74 75 59 -16 Historisk-filosofiske fag 28 20 21 19 25 28 32 26 21 24 3 Psykologi 16 11 24 21 22 19 19 22 19 22 3 Samfunnsvitskap 12 27 26 21 18 23 23 15 28 19 -9 Juridiske fag 2 6 8 7 8 6 3 4 5 6 1 Odontologi 6 4 5 6 8 5 3 0 1 1 0 Helsefag 3 5 Utøvande musikkutdanning 1 Totalt 202 233 223 237 254 251 265 216 246 227 -19

Tabell 1.5: Avlagde doktorgradar ved Universitetet i Bergen, 2007-2016, etter studieområde.

Kjelde: Database for høgre utdanning (DBH)/Norsk senter for forskningsdata, statistikk.ivest.no 11 2 Forsking og innovasjon

Sterk auke i instituttsektoren Svak vekst i Hordaland samanlikna på 1,8 milliardar kr i 2015, Sør-Trøndelag hadde 3,2 mrd. og Oslo 6,2 mrd. kr. Næringslivet i Hordaland har i Figur 2.1 viser utviklinga i FoU-utgifter til universitets- og med andre fylker fleire år lege under det nivået ein venta, gitt næringsstruktu- høgskulesektoren (UoH), instituttsektoren og næringslivet. I figur 2.2 samanliknar vi FoU-utgiftene til næringslivet på ren, når det gjeld FoU-utgifter, men gapet mellom faktisk og Alle sektorane har hatt ei positiv utvikling sidan 2009. UoH er 1 tvers av utvalde fylker som det er naturleg å samanlikne oss venta FoU-utgifter er mindre no enn tidligare år. den dominerande sektoren knytt til FoU-utgifter i Hordaland med. Det vi då ser er at det er lågare utgifter til FoU i Horda- (figur 2.1). I løpet av 2015 vaks FoU-utgiftene til UoH-sekto- land enn i dei utvalde fylka. Frå 2014 til 2015 auka FoU-utgif- ren med 12 %, som er ein høgare vekst enn åra før. Institutt- tene i alle fylka, også Oslo har snudd den negative trenden dei sektoren hadde i 2015 den sterkaste prosentvise veksten har hatt dei siste åra. Rogaland hadde den sterkaste veksten (25 %) i FoU-utgifter av dei tre næringane, dette etter ein med 23 %. Hordaland hadde ein vekst på 8 %, og av dei utval- moderat vekst dei førre åra. Næringslivet hadde ein auke på de fylka er det berre Sør-Trøndelag og Buskerud som hadde 8 % i løpet av 2015. Instituttsektoren ligg no igjen over nær- 1 Sjå også lågare vekst. Næringslivet i Hordaland hadde utgifter til FoU ingslivet kva gjeld FoU-utgifter. AUD-rapport nr. 5-17: «Forskingsfylket Hordaland»

Figur 2.1: Figur 2.2:

3 250 6 200 3 000 2 750 5 200 2 500 2 250 4 200 2 000 1 750 3 200 1 500 Figur 2.1: 2 200 1 250 FoU-utgifter i Hordaland etter sektor i perioden 2003-2015. I 2009 1 000 blei delar av Uni research overført frå UoH-sektoren til insittuttsek-

Løpande priser (mill. kr) 1 200 toren i statistikken.

750 Løpande prisar (mill.kr)

500 Kjelde: NIFU 200 250 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2014 2015 0 2003 2005 2007 2009 2011 2013 2014 2015 -800 Figur 2.2: Oslo Akershus Sør-Trøndelag Næringslivets årlege FoU-utgifter etter fylke i perioden 2003-2015. Næringslivet Instituttsektoren Hordaland Rogaland Buskerud Universitets- og høgskolesektoren Kjelde: NIFU Figur 2.3: 12

Doktorgradar i næringslivet – Oslo 4 558 2 699 467

Hordaland på landsnittet Akershus 3 318 1 407 340 Figur 2.3 viser samansetnaden av FoU-personale i næringsli- vet i 2015 for dei ni fylka med flest FoU-personale i nærings- Sør-Trøndelag 1 685 1 282 355 livet totalt. Hordaland ligg som nummer fem, og det er 149 med doktorgrad som jobbar med forsking i næringslivet i Buskerud 1 210 1 305 130 Hordaland. Hordaland 1 272 1 056 149

Samansetnaden av FoU-personale i næringslivet varierer Rogaland 1 432 769 74 mellom fylka i landet (figur 2.3). Delen med doktorgrad i Hordaland låg på 6,4 % i 2014, like under landsnittet på 6,6 %. Vestfold 749 1 312 50 Dette er på nivå med Oslo (6,4 %) og Vest-Agder (6,3 %). Høgast prosentdel med doktorgrad finn vi i Telemark (17 %) Møre og Romsdal 831 820 99 og Sør-Trøndelag (12 %). På botnen er Nord-Trøndelag (1,4 %), Finnmark (2,1 %) og Møre og Romsdal (2,4 %). Vest-Agder 442 612 66

0 1 000 2 000 3 000 4 000 5 000 6 000 7 000 8 000 9 000 Næringslivet heng etter kva gjeld kvinner i forsking Forskarar fagleg personale u/doktorgrad Anna FoU-personale Forskarar fagleg personale m/ doktorgrad Samla sett ligg kvinnedelen blant forskarar og fagleg personell på 38 % på landsbasis, men det er store variasjonar både Figur 2.3: Figuren viser samansetningen av FoU-personale i næringslivet i 2015 for dei på tvers av fylka og på tvers av sektorar. Størst kvinnedel ni fylka med flest FoU-personale i næringslivet totalt. Personale er delt i tre kategoriar: forskarar/fagleg personale, anna FoU-personale og FoU-personal med doktorgrad. har UoH-sektoren på 48 %, med instituttsektoren (43 %) like bak. Næringslivet ligg derimot lengre bak med 22 % kvinner Kjelde: NIFU blant sine forskarar og fagleg personell. I Hordaland er 40 % kvinner og fordelinga på sektorane er omtrent lik som landet elles. Finnmark er fylket med størst kvinnedel på 58 %, men Figur 2.4: også her heng næringslivet etter med 21 %. Lågast kvinnedel har Aust-Agder med 17 %, der berre 11 % av forskerane/det faglege personellet i UoH-sektoren er kvinner. Når det gjeld 70 % Figur 2.4: Figuren viser kor stor del av forskare / kvinnedel i næringslivet er det Hedmark som skil seg mest fagleg personale som jobbar med FoU som er kvin- 60 % positivt ut med 30 % kvinner. ner innan kvar sektor i kvart fylke i 2014. Figuren er sortert etter del kvinneleg forskare / fagleg perso- 50 % nale innan FoU i næringslivet.

40 % Kjelde: NIFU

30 % *= Det er ikkje tal for FoU-personale i næringslivet på Svalbard. 20 %

10 %

0 %

Oslo Troms Totalt Østfold Oppland Vestfold Akershus Hedmark Buskerud Telemark Rogaland Nordland FinnmarkSvalbard Aust-AgderVest-Agder Hordaland Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Sogn Møreog Fjordane og Romsdal

Næringslivet 1 Instituttsektoren Universitets- og høgskolesektoren 13

Tabell 3.1: Talet bedrifter, med og utan tilsette, i 3 Bedrifter og føretak ulike næringsgrupper ved inngangen av 2016 og 2017. Hordaland.

Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no

Tabell 3.1:

Næringslivet i Hordaland ser ut % i næringsgruppe Endr. 2016-2017 til å vere på veg over kneika Bedrifter og føretak 2016 2017 2016 2017 Tal % Tabell 3.1 viser talet på bedrifter med og utan tilsette, i ulike næ- ringsgrupper ved inngangen av 2016 og 2017. Tabellen viser at dei Med tilsette fleste næringsgruppene har hatt ei positiv utvikling det siste året. Jord- og skogbruk 270 295 1,6 1,7 25 9,3 Blant bedrifter med tilsette var det størst relativ vekst innan jord- og skogbruk (9,3 % auke), medan hotell, restaurant, handel og transport Fiske og fiskeoppdrett 169 170 1,0 1,0 1 0,6 hadde størst auke i tal bedrifter (63 fleire). Industri og oljeutvinning Industri, oljeutvinning 944 942 5,5 5,4 -2 -0,2 hadde to færre bedrifter med tilsette, men hadde til gjengjeld ein Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., gjenvinning m.v. 2 298 2 346 13,3 13,4 48 2,1 auke på 41 bedrifter utan tilsette. Hotell, restaurant, handel, transport 5 469 5 532 31,8 31,6 63 1,2 Samla vaks talet bedrifter med tilsette 1,5 % frå 2016 til 2017, mot Finans og forretningsmessig tenesteyting 3 169 3 228 18,4 18,5 59 1,9 -7,8 % året før. Næringslivet i Hordaland ser altså ut til å vere på veg Undervisning og forsking 714 723 4,1 4,1 9 1,3 over kneika etter oljeprisfallet. Totalt auka talet bedrifter (med og utan tilsette) med 1,2 % frå starten av 2016 til 2017. Av bedrifter Helse- og sosialtenester 2 311 2 329 13,4 13,3 18 0,8 utan tilsette såg vi den støste auken innan finans og forretnings- Anna tenesteyting 1 520 1 575 8,8 9,0 55 3,6 messig tenesteyting, der veksten var på 111 bedrifter. Frå 2015 til Offentleg administrasjon og forsvar, trygdeordningar 342 334 2,0 1,9 -8 -2,3 2016 var det ein stor auke i talet bedrifter utan tilsette. Det gjer at den totale veksten i talet bedrifter var lågare mellom 2016 og 2017 Uoppgjeve 13 8 0,1 0,0 -5 -38,5 (1,2 %) enn året før (2,3 %). Årets tal viser med andre ord ein meir Total, bedrifter med tilsette 17 219 17 482 100,0 100,0 263 1,5 moderat vekst, men til gjengjeld famnar veksten om dei aller fleste Utan tilsette næringsgruppene. Jord- og skogbruk 3 335 3 333 10,7 10,6 -2 -0,1 Fiske og fiskeoppdrett 426 446 1,4 1,4 20 4,7 Industri, oljeutvinning 1 096 1 137 3,5 3,6 41 3,7 Bygg og anlegg, kraft- og vassfors., gjenvinning m.v. 4 103 4 106 13,2 13,1 3 0,1 Hotell, restaurant, handel, transport 4 434 4 448 14,3 14,2 14 0,3 Finans og forretningsmessig tenesteyting 9 653 9 764 31,0 31,1 111 1,1 Undervisning og forsking 1 139 1 162 3,7 3,7 23 2,0 Helse- og sosialtenester 2 577 2 564 8,3 8,2 -13 -0,5 Anna tenesteyting 4 241 4 338 13,6 13,8 97 2,3 Offentleg administrasjon og forsvar, trygdeordningar 16 22 0,1 0,1 6 37,5 Uoppgjeve 79 82 0,3 0,3 3 3,8 Total, bedrifter utan tilsette 31 099 31 402 100,0 100,0 303 1,0 Total, alle bedrifter 48 318 48 884 100,0 100,0 566 1,2 14

Dei tenesteytande næringane Figur 3.1: Figur 3.2: held fram med stor vekst 220 130 Figur 3.1 viser den historiske utviklinga i talet bedrifter i 210 Hordaland. Generelt ser vi ein formidabel bedriftsvekst innan 200 tenesteytande næringar, og ein utflating i primær- og sekun- 125 dærnæringar, med nokre unntak. I 2016 var det liten vekst i 190 bygg og anlegg, det er utflating i hotell, restaurant, handel og 180 transport, og det er nedgang i offentleg administrasjon. 170 120 Industri og oljeutvinning har hatt ei positiv utvikling i 2016. 160

150 Eit «todelt» næringsliv - struktur- 115 endringane held fram 140 130 Figur 3.1 viser at det i perioden 2003-2017 var dei tenesteytande næringane som hadde den kraftigaste veksten når vi 1. kvartal 2003=100 120 110 ser på talet bedrifter. Tradisjonell industri, hotell og handel og 110 primærnæringane ligg derimot på eit forholdsvis stabilt nivå. 100 Offentleg administrasjon, forsvar og sosialforsikring har hatt 105 den største relative reduksjonen i tal bedrifter sidan 2003. 90 80 Nedgang i talet bedrifter i Voss 70 100 og Osterfjorden, men sterk vekst 2011K1 2017K1 2012K1 2015K1 2013K1 2016K1 2014K1 2010 K1 2007 K1 2005 K1 2003 K1 2008 K1 2006 K1 2009 K1 2004 K1 2009K1 2010K1 2011K1 2012K1 2013K1 2014K1 2015K1 2016K1 2017K1 i Bjørnefjorden Anna tenesteyting Bygg og anlegg, kraft- og vassforsyning, I perioden 2012-2014 auka talet på bedrifter i alle regionar Undervisning og forsking gjenvinning, kloakk og renovasjon Vest Bergen Bjørnefjorden alle åra. Dette mønsteret gjeld ikkje lengre. Både Voss og Helse- og sosialtenester Off.adm og forsvar, sosialforsikring Nordhordland Voss Sunnhordland Osterfjorden hadde ein reduksjon i talet bedrifter i 2016. Finans og forretningsmessig tenesteyting Primærnæringane Hardanger Osterfjorden Osterfjorden har hatt ein relativt låg vekst heile perioden, Hotell, restaurant, handel, transport Industri og oljeutvinning medan Voss har hatt stor vekst frå første kvartal 2012 til første kvartal 2016. Siste året har Bjørnefjorden hatt den sterkaste relative veksten av alle regionane, og dei har hatt Figur 3.1: Utviklinga i talet på bedrifter i Hordaland frå 1. kvartal Figur 3.2: Utviklinga i talet på bedrifter i kvar region frå året god vekst sidan 2012. 2003 til 1. kvartal 2017. Alle bedrifter. Tala gjeld for første dato i før. Ved inngangen til kvart år. Indeks med utgangspunkt i talet kvartalet (inngangen av året). bedrifter i første kvartal 2009.

Kjelder: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no Kjelder: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no 15

Hordaland har landets tredje Figur 3.3: ↑ 39,6 høgaste etableringsrate… 16 Etableringsraten er her definert som tal sysselsette i nyetablerte føretak med tilsette per 1 000 personar i arbeids- 14 styrka. Ei historisk samanlikning med dei andre fylka viser at Hordaland har hatt ei positiv utvikling. Rangeringa til 12 Hordaland stig frå 11. plass i 2012 til sjuandeplass i 2013, til 10 femteplass i 2014, sjetteplass i 2015, medan Hordaland steig til ein tredjeplass i 2016. Dette til tross for ei negativ utvikling 8 i etableringsraten frå 2015 til 2016. Hordaland har ikkje hatt høgare plassering sidan 2009, då fylket òg kom på tredje- 6 plass. Til tross for at Hordaland ligg på tredjeplass blant fylka i nyetableringar ligg fylket framleis noko under lands- 4 snittet. Grunnen til det er at Oslo trekker snittet kraftig opp. 2 Linjene for høgaste og lågaste etableringsrate i figur 3.3 viser etableringsraten til det fylket som til ei kvar tid har den 0 høgaste og lågaste etableringsraten i Noreg. Oslo har hatt 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 høgast etableringsrate sidan 2010. Sogn og Fjordane har med unntak av 2014 hatt den lågaste etableringsraten sidan 2009. Høgaste etableringsrate Noreg Hordaland Lågaste etableringsrate

Figur 3.3: Etableringsrate, definert som tal sysselsette i nyetablerte føretak (med tilsette) per 1 000 i arbeidsstyrka (sysselsette, sjølvstendige og registrert arbeidslause). 2001-2016.

… men konkursraten til Kjelde: Eigne utrekningar basert på PANDA (2001-2014) og SSB Statistikkbanken (2015 og 2016). Hordaland ligg også i landstoppen I perioden 2009-2017 har Hordaland hatt høgare konkursrate enn landssnittet (figur 3.4). Avstanden til landssnittet har Figur 3.4: auka dei siste åra, og i perioden 2009-2017 har Hordaland 8 den nest høgaste konkursraten i Norge, berre Nordland ligg over. Raten for Hordaland var på sitt høgaste andre kvartal 7 2016, og har gått noko ned etter det. Andre kvartal 2017 var 6 konkursraten for Hordaland 3,14 per 1000 bedrifter, det er lågare enn snittet for perioden mellom 2009- 2017 for Hor- 5 daland, som var 3,5. Ser vi på dei siste 12 månedane er snittet 4 for Hordaland høgast i landet med 3,7 konkursar kvart kvartal per 1000 bedrifter, mot landssnittet på 2,7. Sogn og Fjordane 3 har den lågaste raten på berre 1,4 av 1000. Sogn og Fjordane har òg den lågaste raten i snitt. 2 1

0 2011K1 2017K1 2011K2 2012K1 2015K1 2011K3 2013K1 2016K1 2017K2 2012K2 2011K4 2014K1 2015K2 2010K1 2012K3 2013K2 2016K2 2015K3 2013K3 2016K3 2012K4 2014K2 2010K2 2015K4 2013K4 2014K3 2010K3 2016K4 2009K1 2014K4 2010K4 2009K2 2009K3 2009K4

Høgaste konkursrate Hordaland Noreg Lågaste konkursrate

Figur 3.4: Tal opna konkursar per kvartal per 1 000 bedrifter 1. januar, frå 1. kvartal 2009 til og med 2. kvartal 2017.

Kjelde: Eigne utrekningar basert på SSB Statistikkbanken 16

Auke i opna konkursar innan Figur 3.5: oppføring av bygg 35 Figur 3.5 viser dei fire av i alt 827 næringane (på detaljert 30 næringsnivå) der det har vore minst ti opna konkursar i eitt av kvartala sidan 2009. Med få unntak er det innan oppføring av 25 bygg det har vore flest konkursar, og denne næringa viser ei 20 aukande konkurstrend. I snitt aukar talet opna konkursar innan oppføring av bygg med 1,5 per år. Dei tre andre næringane 15 er drift av restaurantar og kafear, utleige av diverse fast eigedom, og diverse post- og bodtenester. Drift av restaurantar 10 og kafear har ein svakt aukande konkurstrend, med 0,5 fleire 5 opna konkursar per år, mens dei to siste har eit meir stabilt tal konkursar per kvartal. 0 2011K1 2011K2 2012K1 2017K1 2011K3 2015K1 2013K1 2016K1 2012K2 2017K2 2011K4 2014K1 2010K1 2012K3 2015K2 2013K2 2016K2 2015K3 2013K3 2012K4 2014K2 2016K3 2010K2 2015K4 2013K4 2014K3 2010K3 2009K1 2016K4 2014K4 2010K4 2009K2 2009K3 Overlevingsrata har blitt lågare over tid 2009K4 Figur 3.6 viser eitt-, tre- og femårig overlevingsrate for Oppføring av bygg Andre post- og bodtenester Drift av restaurantar og kafear Utleige av eigen eller leigd fast eigedom elles føretak etter etableringsår for Hordaland, landet, og høgaste og lågaste fylkesverdi. Historisk sett for perioden 2001- Figur 3.5: Opna konkursar etter næring, frå 1. kvartal 2009 til og med 2. kvartal 2017. Hordaland 2013 viser det seg at overlevingsraten utviklar seg i negativ retning. På kort sikt ser ein frå figuren at det er ein viss Kjelde: SSB Statistikkbanken variasjon frå høgast til lågast i landet. For både eittårig og treårig overlevingsrate er det rundt 11 poeng som skil topp og botn, mens det for femårig overleving er 9 poeng som skil Figur 3.6: høgste og lågste fylke. Hordaland ligg tett på landssnittet for 80 alle overlevingsmåla. Av føretak etablert i Hordaland i 2013 Høgaste overlevingsrate, eitt år var 46,4 % aktive eitt år etter (mot 49,6 % for 2012), føretak 70 etablert i 2011 er 36,6 % aktive etter tre år (same som 2012) Noreg, eitt år og av dei som er etablert i 2009, er det 28,8 % igjen etter fem 60 Hordaland, eitt år år (mot 30,8 % for 2012). Lågaste overlevingsrate, eitt år 50 Høgaste overlevingsrate, tre år Hordaland, tre år 40 Noreg, tre år

Overlevingsrate 30 Lågaste overlevingsrate, tre år Høgaste overlevingsrate, fem år 20 Noreg, fem år 10 Hordaland, fem år Lågaste overlevingsrate, fem år 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Etableringsår

Figur 3.6: Overlevingsrate (delen nyetablerte føretak som framleis er aktive etter eitt, tre og fem år) etter etableringsår. Eitt- og femårige rater er vist i dempa fargar.

Kjelde: SSB Statistikkbanken 17 4 Sysselsetting og næringsstruktur

Næringsstrukturen er dominert av Figur 4.1: privat og offentleg tenesteproduksjon Figur 4.1 viser næringsstrukturen i kommunane delt inn i fire kategoriar, der kakediagramma viser fordelinga av dei fire kategoriane, mens arealflatene er vist med fargen til den næringa som er størst i kommunen. Kartet viser at offentleg sektor er størst i over halvparten av kommunane, der 20 av 33 kommunar er gråfarga, og der 12 av kommunane har eit tungt innslag av offentleg sektor med over 40 % av dei sysselsette. Tertiærnæringane (tenesteytande næringar) er størst i 11 kommunar, og sekundærnæringane (utvinning, industri og bygg og anlegg) er størst i to kommunar (Fusa og Osterøy). Primærnæringane (jord- og skogbruk, fangst, fiske og akvakultur) er ikkje størst i nokon kommunar, men utgjer relativt store deler av næringslivet i fleire kommunar, med Austevoll og Tysnes som dei største, og Sveio, Jondal og Ulvik som andre kommunar med over 10 % sysselsetting i primærnæringane.

For mange kommunar kan det vere små marginar som skil mellom den eine eller den andre grunnfarga i kartet. Frå året før har Bømlo og Stord skifta farge frå raudt til blått, Kvam frå blått til lys grått, og Sund og Ullensvang frå lys til mørk grått. Offentleg sektor er med det størst i alle kommunane i Hardanger, mens kysten har blitt meir prega av privat tenesteproduksjon.

Figur 4.1 Kartet viser største næring per kommune som fargelagde kommune- flater og fordeling av sysselsette i næringane som kakediagram, der omkrinsen av kaka varierer med tal sysselsette i kommunen. Av omsyn til framstillinga er kakediagrammet for Bergen trekt ut av kommuneflata. Tal for 2016.

Kjelde: SSB Statistikkbanken, statistikk.ivest.no 18

Tabell 4.1:

Tal % av total Fleire sysselsette i helse- og

Endring Endring i Endring i sosialtenester, men færre i industri 2015 2016 2015 2016 i tal prosent prosentpoeng og utvinning, og i alt færre syssel- Primærnæringane 4 402 4 526 124 2,8 % 1,7 1,8 0,1 sette i fylket Jordbruk og tenester knytt til jordbruk, jakt og viltstell 2 010 1 957 -53 -2,6 % 0,8 0,8 -0,0 Tabell 4.1 viser korleis sysselsettinga i Hordaland fordeler Fiske, fangst og akvakultur 2 251 2 435 184 8,2 % 0,9 1,0 0,1 seg på dei ulike næringane, med eit utval undergrupper. 251 894 hadde arbeidsstad i Hordaland i 2016, noko Bergverksdrift og utvinning 7 585 6 693 -892 -11,8 % 3,0 2,7 -0,3 som er ei nedgang på 1 809 i forhold til 2015. Flest var Utvinning av råolje og naturgass 3 438 3 248 -190 -5,5 % 1,4 1,3 -0,1 sysselsatt innan helse- og sosialtenester, varehandel og motorvognreparasjonar, undervisning, industri og bygg og Industri 23 653 21 514 -2 139 -9,0 % 9,3 8,5 -0,8 anlegg. Helse- og sosialtenester har auka sin del av sys- Produksjon av nærings- og nytelsesmiddel 3 319 3 321 2 0,1 % 1,3 1,3 0,0 selsettinga i fylket med over eit halvt prosentpoeng, mens industrien har redusert sin del med nesten eit heilt poeng. Metallindustri, metallvareindustri, maskinindustri 6 941 6 182 -759 -10,9 % 2,7 2,5 -0,3 Helse- og sosialtenester utgjør no 21,7 % av sysselsettin- Produksjon av andre transportmiddel 3 792 3 297 -495 -13,1 % 1,5 1,3 -0,2 ga i fylket.

Reparasjon og installasjon av maskiner og utstyr 3 969 3 426 -543 -13,7 % 1,6 1,4 -0,2 Det pendla 5 850 fleire ut av fylket for å arbeide enn inn til fylket. Talet på arbeidslause auka etter oljeprisfallet Elektrisitet, vatn og renovasjon 3 203 3 055 -148 -4,6 % 1,3 1,2 -0,0 hausen 2014, men stabiliserte seg på slutten av 2016. Herunder kraftforsyning 1 832 1 653 -179 -9,8 % 0,7 0,7 -0,1 Arbeidsløysa gjekk opp i november 2016 samanlikna med november 2015. Bygge- og anleggsverksemd 21 118 21 282 164 0,8 % 8,3 8,4 0,1

Varehandel og motorvognreparasjonar 30 918 31 007 89 0,3 % 12,2 12,3 0,1

Transport og lagring 15 246 14 744 -502 -3,3 % 6,0 5,9 -0,2

Landtransport og røyrtransport 6 125 6 075 -50 -0,8 % 2,4 2,4 -0,0

Sjøfart, lagring og andre tenester knytt til transport 7 250 6 965 -285 -3,9 % 2,9 2,8 -0,1

Overnattings- og serveringsverksemd 8 062 8 115 53 0,7 % 3,2 3,2 0,0

Informasjon og kommunikasjon 6 717 6 266 -451 -6,7 % 2,6 2,5 -0,2

Finansiering og forsikring 5 523 5 360 -163 -3,0 % 2,2 2,1 -0,0

Teknisk tenesteyting og eigedomsdrift 15 389 15 547 158 1,0 % 6,1 6,2 0,1

Forretningsmessig tenesteyting 11 500 11 855 355 3,1 % 4,5 4,7 0,2

Vaktteneste, etterforsking og eiendomsdrift 5 388 5 400 12 0,2 % 2,1 2,1 0,0

Offentleg administrasjon, forsvar og sosialforsikring 13 829 14 043 214 1,5 % 5,5 5,6 0,1

Undervising 22 284 22 552 268 1,2 % 8,8 9,0 0,2

Helse- og sosialtenester 53 543 54 776 1 233 2,3 % 21,1 21,7 0,6

Personleg tenesteyting 9 126 9 280 154 1,7 % 3,6 3,7 0,1

Kunstnerisk verksemd og underhaldningsverksemd 1 422 1 385 -37 -2,6 % 0,6 0,5 -0,0

Drift av bibliotek, arkiv, museum og anna kulturverk- 1 062 1 096 34 3,2 % 0,4 0,4 0,0 semd

Sports- og fritidsaktivitetar og drift av fornøyelseseta- 1 948 2 124 176 9,0 % 0,8 0,8 0,1 blissementer

Aktivitetar i medlemsorganisasjonar 1 942 1 956 14 0,7 % 0,8 0,8 0,0

Anna personleg tenesteyting 2 368 2 357 -11 -0,5 % 0,9 0,9 0,0

Uoppgjeve 1 595 1 279 -316 -19,8 % 0,6 0,5 -0,1

I alt (arbeidsstad i Hordaland) 253 693 251 894 -1 799 -0,7 % 100,0 100,0 0,0

Yrkesaktive (bustad Hordaland) 259 567 257 742 -1 825 -0,7 % Tabell 4.1: Registerbaserte tal: frå veke 47 på sysselsette Registrerte arbeidslause 8 327 9 404 1 077 12,9 % med arbeidsstad i Hordaland i ulike næringsgrupper. Arbeidslause er registrerte ved utgangen av november. Nettopendling -5 887 -5 850 37 0,6 % Tal henta frå SSB Statistikkbanken. Sysselsettingsgrad er berekna som yrkesaktive i prosent av Busette ved utgangen av året (16-66 år) 344 043 345 597 1 554 0,5 % busette mellom 16 og 66 år (ved utgangen av året). Sysselsettingsgrad (bustad Hordaland) 75,4 74,6 -0,9 Kjelde: SSB Statistikkbanken 19

Høg utpendling frå dei tralt (Bergen, Haugesund), og dei litt for seg sjølve, men som likevel klarar å tiltrekkje seg innpendlarar (Modalen, Auste- sentrale kommunane voll). Følgande kommunar har høgare arbeidsplassdekning Kartet i figur 4.2 viser arbeidsplassdekninga i fylket delt inn enn 100 %: Stord, Austevoll, Odda, Fusa, Bergen, og Modalen. i fem kategoriar (sjå tabell 4.2 for verdiane for kommunane). I dei høgaste sjikta finn ein òg kommunar med fleire eller Den lågaste dekninga (65 % eller lågare) finn vi i fleire av større lokale eller regionale arbeidsplassar: Fjell, Kvinnherad, dei nest mest sentrale kommunane (Sund, Os, Samnanger, Voss, Lindås og Kvam. Askøy, Meland, Radøy og Sveio). Låg arbeidsplassdekning finn vi altså i tett integrerte kommunar, og som skuldast høg Figur 4.3 viser at jo høgare arbeidsplassdekninga i ein kom- utpendling kombinert med låg innpendling, mens vi finn høg mune er, jo lågare del utgjer offentleg sektor av sysselsettin- arbeidsplassdekning i kommunar som både ligg veldig sen- ga. Kvar kommune i fylket er vist med ein prikk, og linja viser snittforholdet med 0,2 prosentpoeng reduksjon i offentleg sektor for kvart prosentpoeng auke i arbeidsplassdekninga. Om Modalen blir halden utanfor, blir linja brattare (- 0,25). Figur 4.2: Ei forklaring kan vere at arbeidsmarknaden i kommunar med låg arbeidsplassdekning er særs avgrensa med få alternative jobbmoglegheiter til dei som bur der, og det offentlege blir ein relativt viktigare arbeidsgivar.

Figur 4.3:

50 Samnanger Masfjorden

Jondal 45 Fedje

Modalen 40

Bergen 35 Granvin

30 Etne undervisning og helse- sosialtenester Fjell Prosent arbeidsplassar i offentleg administrasjon, 25 Austevoll 45 65 85 105 125

Arbeidsplassdekning (arbeidsplassar i prosent av arbeidstakarar) Figur 4.2: Kartet viser prosentvis arbeidsplassdekning i Horda- land for 2016. Arbeidsplassdekning vil seie talet arbeidsplassar (sysselsette etter arbeidsstad) i prosent av talet arbeidstakarar (sysselsette etter bustad). Ei arbeidsplassdekning på meir enn 100 % betyr at talet på arbeidstakarar som arbeider i kommunen Figur 4.3: Forholdet mellom arbeidsplassdekning og del sys- er større en talet arbeidstakarar som er busett i kommunen (inklu- selsetting i offentleg administrasjon, undervisning og helse- og sive dei som arbeider i eigen kommune eller andre stader). sosialtenester for kommunane i Hordaland.

Kjelde: Basert på SSB Statistikkbanken Kjelde: Basert på SSB Statistikkbanken

Foto: Magne Sandnes_HFK 20

Tabell 4.2:

Jordbruk, Varehandel, hotell og restau- Sekundær- Off. adm., forsvar, Under- Helse- og Personleg Arbeidsplassar i % Næring skogbruk rant, transport, finans- og forr. Uoppgjeve I alt næringar sosialforsikring vising sosialtenester tenesteyting av yrkesaktive og fiske messige tenester, eigedom

Etne 139 474 497 66 122 314 36 13 1 661 81,1 Sveio 176 262 293 66 171 441 52 14 1 475 54,1 Bømlo 299 1 521 1 126 126 470 929 132 21 4 624 83,5 Stord 43 3 022 2 470 393 811 2 151 207 41 9 138 100,6 Fitjar 95 378 270 46 143 256 25 10 1 223 77,6 Tysnes 172 277 288 54 76 258 23 4 1 152 85,5 Kvinnherad 350 1 346 1 319 240 471 1 533 135 40 5 434 88,5 Austevoll 498 566 935 90 196 421 49 21 2 776 105,8 Sunnhordland 1 772 7 846 7 198 1 081 2 460 6 303 659 164 27 483 88,4 Jondal 47 62 89 27 41 118 9 4 397 75,8 Odda 31 1 203 895 120 250 925 81 14 3 519 105,8 Ullensvang 99 252 376 62 114 271 35 10 1 219 74,3 Eidfjord 8 76 133 26 31 99 16 3 392 77,3 Ulvik 47 62 114 30 62 89 6 0 410 75,9 Granvin 29 100 78 14 24 68 0 6 319 65,6 Kvam 313 910 944 210 399 702 128 29 3 635 89,8 Hardanger 574 2 665 2 629 489 921 2 272 275 66 9 891 89,3 Voss 290 1 406 2 299 297 653 1 774 244 44 7 007 95,5 Fusa 189 800 328 67 204 324 25 12 1 949 102,0 Samnanger 20 88 151 34 68 187 23 7 578 48,9 Os 135 1 130 1 802 309 627 1 531 204 39 5 777 58,6 Bjørnefjorden 344 2 018 2 281 410 899 2 042 252 58 8 304 64,1 Bergen 523 27 743 67 851 9 443 13 904 33 676 6 655 735 160 530 113,8 Sund 95 345 412 102 149 514 34 16 1 667 50,9 Fjell 127 3 546 3 898 638 835 1 581 389 57 11 071 88,6 Askøy 96 1 889 1 900 672 831 2 268 240 37 7 933 56,8 Øygarden 127 349 367 86 160 416 90 10 1 605 73,2 Vest 445 6 129 6 577 1 498 1 975 4 779 753 120 22 276 69,8 Vaksdal 28 351 279 121 98 322 24 9 1 232 66,8 Modalen 3 52 72 18 24 52 6 0 227 126,8 Osterøy 104 950 577 119 274 587 66 17 2 694 67,9 Osterfjorden 135 1 353 928 258 396 961 96 26 4 153 69,3 Meland 47 620 362 89 287 664 71 14 2 154 54,9 Radøy 81 389 296 78 137 436 38 10 1 465 60,0 Lindås 242 1 930 1 948 292 708 1 404 186 32 6 742 89,2 Austrheim 23 323 290 29 127 232 41 7 1 072 80,8 Fedje 3 17 94 14 27 56 3 0 214 85,6 Masfjorden 47 105 141 65 58 177 7 3 603 70,6 Nordhordland 443 3 384 3 131 567 1 344 2 969 346 66 12 250 74,9

Tabell 4.2: Sysselsetting i kommunane etter næringsgrupper. 2016.

Kjelde: SSB Statistikkbanken 21

I deler av fylket har næringsstrukturen Figur 4.4:

endra seg kraftig over tid Bergen 2016 Fram til og med 2014 var NAV sitt Arbeidstakarregister Bergen 2009 hovudkjelda for registerbasert sysselsettingsstatistikk frå Hordaland 2016 SSB. Frå og med 2015 blei rapporteringa til dette registe- Hordaland 2009 ret samordna med rapportering av lønns- og personelldata Bjørnefjorden 2016 til Skatteetaten og SSB. Dermed er det etablert eit felles Bjørnefjorden 2009 rapporteringssystem som dannar eit nytt datagrunnlag for Nordhordland 2016 lønnstakarar, og dette systemet hadde i 2015 ca 60 000 fær- Nordhordland 2009 re sysselsette nasjonalt enn ved det gamle systemet. Dette gjer at vi har fått eit brot i tidsserien og ikkje kan seie noko om Hardanger 2016 detaljerte endringar frå 2014 til 2015, men vi tillét oss å like- Hardanger 2009 vel å trekkje slutningar over eit større spenn av år, kommunar Sunnhordland 2016 og næringar. Figur 4.4 viser derfor endring på regionnivå frå Sunnhordland 2009 2009 til 2016, for fire grupper av næringar. For Hordaland Osterfjorden 2016 samla, har det vore relativt liten endring i næringsstrukturen Osterfjorden 2009 frå 2009 til 2016 sjølv om ein kan sjå at offentleg sektor har Vest 2016 ekspandert på kostnad av dei andre sektorane. Vest 2009

Voss 2016 Styrken i endringane varierer mellom regionane. Hardanger, Voss 2009 Voss og Vest har fått auke i sekundærnæringane sin del av sysselsettinga, mens dei andre regionane har fått reduksjon 0 % 10 % 20 % 30 % 40 % 50 % 60 % 70 % 80 % 90 % 100 % i sekundærnæringane sin sysselsettingsdel, med størst reduksjon i Nordhordland og Bjørnefjorden. T.d. i Vest skuldast Primærnæringar Sekundærnæringar Tertiærnæringar og uoppgjeve Offentleg dette sterk auke i delen sysselsette innan reparasjon og installasjon av maskinar og utstyr, og på Voss er det bygg og Figur 4.4: Sysselsetting etter geografi, tid og næringsgruppe. Figuren er sortert geografisk etter aukande totaldel av tertiær- anlegg som står for auken. Sysselsettingsdelen til offentleg næringar og offentleg sektor i 2016 for dei regionane med aukande del, og etter søkkande totaldel tertiærnæringar og offentleg sektor har auka i alle regionane, mens primærnæringane sektor i 2016 for dei to regionane med søkkande del (Voss og Vest). har fått redusert del i alle utanom Bjørnefjorden. Biletet for tertiærnæringane (privat tenesteproduksjon) er variert, med Kjelde: SSB Statistikkbanken via statistikk.ivest.no omtrent uendra del for fylket samla.

Foto: Magne Sandnes_HFK 22

Ein av ti statlege arbeidsplassar Figur 4.5: ligg i Hordaland 14 000 84 000 Endring 2013-16

73 102 Endring 2009-13 Hordaland hadde i 2016 nøyaktig ein av ti statlege arbeids- 12 000 72 000 plassar i landet, mens hovudstaden hadde ein av fire. Endring 2005-09

60 000 Endring 2002-05 Figur 4.5 viser tal statlege arbeidsplassar i fylka i 2016 og 10 000 endring i talet på statlege arbeidsplassar i fire stortingsperi- Tal statleg sysselsette 2016 (høgre akse) odar. Alle fylka har ein viss auke. Oslo hadde ingen vekst frå 8 000 48 000

2002 til 2005, men har hatt betydeleg auke sidan. Hordaland 25 167 hadde sin største auke frå 2009 til 2013. I perioden 2013- 6 000 29 896 36 000

2016 har statlege arbeidsplassar i Oslo auka med 5,8 % 23 830 18 077 medan statlege arbeidsplassar i Bergen auka med 4,5 %. 24 000

Endring tal sysselsette 4 000 15 466 14 578 Tal statleg sysselsette 2016 11 095 10 735 10 722 10 608 10 145 8 504 8 273

Etter utflyttinga av statlege arbeidsplassar frå Oslo i den 7 107 6 093 12 000 4 890 2 000 4 813 første perioden, hadde Hordaland 43 statlege arbeidsplassar 4 574 for kvar 100 i Oslo i 2005. I 2016 har dette endra seg til 41 i Hordaland per 100 i Oslo. Oslo sin del av den statlege syssel- 0 0 settinga aukar, og har i siste perioden fått 28 % av veksten i statleg sysselsetting. -2 000 -12 000

Oslo Troms ØstfoldVestfold Oppland AkershusRogaland HedmarkNordland Buskerud Finnmark Telemark Hordaland Vest-Agder Aust-Agder Sør-Trøndelag Nord-Trøndelag Møre og Romsdal Sogn og Fjordane

Figur 4.5: Talet statlege arbeidsplassar i fylka i 2016, og endring frå 2002 til 2005, 2005 til 2009, 2009 til 2013 og 2013 til 2016. Periodane som er valt er stortingsperiodar. På grunn av at sysselsette i helseføretaka gjekk frå å sortere under fylkeskommunal verksemd til statleg verksemd i 2002, er tala ikkje samanliknbare for 2001. Ca 200 arbeidsplassar som skulle vore plassert i Finnmark blei i 2013 feilregistrert på Troms.

Kjelde: SSB Statistikkbanken 23 5 Arbeidsløysa på veg ned, men framleis krise i delar av fylket

Foto: Morten Wanvik_HFK

Figur 5.1: Figuren viser prosent heilt ledige i kommunane i Hordaland i september 2017. Lågast arbeidsløyse er vist med ljos farge, mens høgast arbeidsløyse er vist med mørk farge. Kommunar som er skraverte hadde svakare utvikling i arbeidsløysa enn snittet for fylket frå september 2016 til september 2017.

Kjelde: NAV Hordaland Figur 5.1 24

Stor forskjell på aust og vest Figur 5.2 Kartet i figur 5.1 viser prosent heilt ledige i september 2017. I kartet ser vi høgast arbeidsløyse vest og nordvest i fylket, og 13 000 lågast i aust og nordaust, med lågare arbeidsløyse jo lenger aust ein kjem. Høgast arbeidsløyse var det i Øygarden med 12 000 4,5 % (109 ledige), Austrheim med 4,2 % (61 ledige) og Fjell med 4,1 % (559 ledige). Lågast arbeidsløyse var det i Ulvik og Eidfjord, begge med 0,9 % (fem ledige i begge kommunane). 11 000 Det er av anonymitetsomsyn ikkje publisert arbeidsløysetal 5,0 % for Modalen, så her var det anten ein, to eller tre ledige. Dette 10 000 svarer til mellom 0,5 og 1,5 % av arbeidsstokken.

9 000 4,5 % Endring frå september 2016 til september 2017 er også vist i kartet:. Dei kommunane som er skravert hadde svakare utvikling i arbeidsløysa enn snittet for fylket, mens dei som 8 000 ikkje er skravert hadde større reduksjon i arbeidsløysa enn 3,6 % fylkessnittet (som var -14 %). Størst reduksjon var det på 7 000 3,5 % Fedje med -50 % (-6 ledige), Stord med 46 % (-232 ledige) og Odda med -46 % (-58 ledige). Desse tre har altså nær halvert 3,1 % 6 000 arbeidsløysa, og er no nede i mellom 1,9 % i Odda og 2,8 % på Stord. I prosentpoeng var det da Stord som hadde den største 2,6 % nedgangen med 2,2 poeng. 5 000

Dei 11 kommunane som er skravert hadde svakare utvikling 4 000 enn fylkessnittet, og fem av desse hadde ein auke i arbeids- løysa. For Austrheim, Etne, Ulvik og Masfjorden var auken 1,7 % 3 000 berre mellom 1 og 3 personar. For Fitjar var auken på ni personar, frå 48 til 57 heilt ledige. 2 000

1 000

0 201109 201101 201701 201201 201501 201301 201601 201401 201001 201709 201209 201509 201309 200701 201609 200201 201409 200501 200801 200301 201009 200901 200601 200109 200401 200709 200209 200509 200809 200309 200909 200609 200409 201105 201705 201205 201505 201305 201605 201405 201005 200105 200705 200205 200505 200805 200305 200905 200605 200405

Figur 5.2: viser utviklinga i Hordaland for heilt ledige og arbeids- søkande på tiltak frå mai 2001 til september 2017. NAV delar i Sum ledige og arbeidssøkarar på tiltak Butikk- og salsarbeid, reiseliv og Industriarbeid, bygg og anlegg sin statistikk inn yrkesbakgrunnen til dei arbeidssøkande i 15 transport, serviceyrker og anna arbeid kategoriar. For å gjere den visuelle framstillinga av dette enklare, har vi slått saman ein del av kategoriane, slik at vi viser den same Ingen yrkesbakgrunn eller uoppgjeve Kontor- og leiararbeid, meklarar Ingeniør- og ikt-fag statistikken i sju kategoriar. I statistikk.ivest.no finn de dei same og konsulentar dataa som er vist her for alle 15 yrkeskategoriane. Yrker hovudsakleg knytt til offentleg verksemd Prosent ledige og arbeidssøkarar på Jordbruk, skogbruk og ﬁske (akademiske yrker, barne- og ungdomsarbeid, tiltak (utan akse) Kjelde: NAV Hordaland undervisning, helse, pleie og omsorg) 25

Ulike kriser råker næringane ulikt Figur 5.3 Figur 5.5 Den langstipla linja øvst i figur 5.2 viser sum ledige og søkarar på tiltak, mens den prikka linja rett under viser dei same tala i Industriarbeid, bygg og anlegg Butikk- og salsarbeid, reiseliv og transport, serviceyrker og anna arbeid prosent. Vi ser tydeleg tre periodar med kraftig auke i arbeids- løysa. jul..17 jul..17 apr..17 apr..17 Den første var perioden rundt/etter Enron-skandalen i USA, jan..17 jan..17 krigane i Afghanistan og Irak, styrka kronekurs og svekka norsk okt..16 okt..16 konkurransekraft. Samla arbeidsløyse var oppe i 5 % i januar jul..16 jul..16 2004. Vi ser i denne perioden at dei fleste yrkesgruppene fekk apr..16 apr..16 auka arbeidsløyse i nokolunde same takt, med unntak av noko jan..16 jan..16 veksling mellom «ingen yrkesbakgrunn eller uoppgjeve» og okt..15 okt..15 serviceyrkene, industri og bygg og anlegg i 2002. jul..15 jul..15 apr..15 apr..15 Den andre perioden var etter finanskrisa i 2008. I denne peri- jan..15 jan..15 oden var det spesielt industriarbeid og bygg og anlegg, men okt..14 okt..14 òg serviceyrkene (butikk- og salsarbeid, reiseliv og transport, jul..14 jul..14 apr..14 apr..14 serviceyrker og anna arbeid) som fekk seg ein smell. Samla jan..14 jan..14 arbeidsløyse var ikkje høgare enn 3,5 % (mars 2010), men i tal 2 000 1 000 0 1 000 2 000 3 000 4 000 2 000 1 000 0 1 000 2 000 3 000 4 000 var arbeidsløysa for industriarbeid og bygg og anlegg på nivå Utlyste stillingar Heilt ledige Arbeidssøkande på tiltak med lågkonjunkturen frå 2002 til 2005. I etterkant av finans- Utlyste stillingar Heilt ledige Arbeidssøkande på tiltak krisa og i forkant av oljeprisfallet ser det ut til at arbeidsløysa har stabilisert seg i dei fleste næringane, med eit samla nivå mellom 2,5 og 3 % (vertikal akse for den prikka linja er ikkje vist). Figur 5.4 Figur 5.6

Ingeniør- og ikt-fag Yrker hovudsakleg knytt til offentleg verksemd

jul..17 jul..17 apr..17 apr..17 jan..17 jan..17 okt..16 okt..16 jul..16 jul..16 apr..16 apr..16 jan..16 jan..16 okt..15 okt..15 jul..15 jul..15 apr..15 apr..15 jan..15 jan..15 Figurane 5.3 til 5.6: viser tal utlyste stillingar i raudt til høgre, og okt..14 okt..14 tal heilt ledige og arbeidssøkande på tiltak i høvesvis grått og gult til jul..14 jul..14 venstre. Figurane viser tal for fire yrkesinndelingar, i månadlege data apr..14 apr..14 frå januar 2014 nedst til september 2017 øvst. jan..14 jan..14 2 000 1 000 0 1 000 2 000 3 000 4 000 2 000 1 000 0 1 000 2 000 3 000 4 000 NB! Frå mai 2017 forbetra NAV registreringa av ledige stillingar, så auken i dei raude søylene her er ikkje heilt samanliknbar med tid- Utlyste stillingar Heilt ledige Arbeidssøkande på tiltak Utlyste stillingar Heilt ledige Arbeidssøkande på tiltak legare år. Bortsett frå auken i registrerte utlyste stillingar dei siste månadene, er det ingen klar trend å spore i talet utlyste stillingar: tilbodet av stillingar er rimeleg konstant innanfor sesongvariasjonen.

Kjelde: NAV Hordaland 26

Sjå også AUD-rapport nr. 10-16: «Bedrifter og rett kompetanse»

Oljeprisfallet gav ein ny kraftig auke i arbeidsløysa. Det samla nivået er i tal på høgde med den langvarige høge arbeidsløysa i første halvdel av 1990-talet (ikkje vist i figur). I prosent kom den samla arbeidsløysa inkludert arbeidssøkande på tiltak opp i 4,5 % i januar 2017. På grunn av auka arbeidsstyrke er prosenttalet lågare i 2017 enn i 2003-2005 og 1989-1995.

Igjen er det industriarbeidarar og bygg- og anleggsarbeida- Foto: Magne Sandnes_HFK rar som blei mest råka. Servicearbeidarar er eit yrke med generelt høg arbeidsløyse, og har blitt noko ekstra råka. Arbeidsløysa blant kontortilsette og leiarar, meklarar og konsulentar har auka noko. For arbeidstakarar med yrkesbakgrunn i offentleg verksemd har oljeprisfallet hatt lite å seie. arbeidsløyse og lågast stillingstilbod om sommaren, og størst døma – krev lite kompetanse og erfaring, og tiltrekk seg Nytt med oljeprisfallet var ein kraftig auke i ledige ingeniørar etterspørsel etter arbeidskraft om våren. Dette gjeld spesielt mange unge søkarar. Det kan medverke til at det innan desse og ikt-arbeidarar. helse- og omsorgsarbeidarar utan høgare utdanning og bar- yrkene er flest arbeidssøkarar på tiltak. For serviceyrkene ne- og ungdomsarbeidarar. er endringa etter oljeprisfallet ikkje like markant som for inge- Reduksjonen i arbeidsløysa dei siste månadene har vore niørar og industri- og bygg- og anleggsarbeidarar. bratt, men den samla arbeidsløysa ligg framleis på 10 000 Før oljeprisfallet var det òg liten differanse mellom utlyste ledige og søkarar på tiltak. Vi veit ikkje om arbeidsløysa vil stillingar og ledige ingeniørar og ikt-arbeidarar. For ein del Det jamt over høge talet servicearbeidarar kan trenge ekstra fortsette å falle, eller om den i tal vil leggje seg på nivå med bransjar kan dette ha medført «ingeniørmangel». Hausten merksemd no som arbeidsløysa er på veg ned i andre bran- den langvarige høge arbeidsløysa frå 1989-1995. Det synast 2014 begynte talet ledige ingeniørar og ikt-arbeidarar å stige, sjar. Serviceyrka er mindre direkte avhengige av (rå)varepro- derfor framleis for tidleg å avblåse krisa, spesielt for einskilde med ytterlegare auke fram til januar 2017, mens talet utlyste duksjon og offentleg konsum, og meir avhengige av privat næringar og regionar. stillingar gjekk noko ned. konsum. Dersom det private konsumet ikkje aukar med den reduserte arbeidsløysa innan anna privat verksemd, er det Det jamt over høgaste talet ledige er å finne innan serviceyr- liten grunn til å vente seg vesentleg reduksjon i arbeidsløysa Arbeidsløyse vs. utlyste stillingar kene. Talet utlyste stillingar er relativt lågt, men mange stil- for servicearbeidarar. Til dømes har Fjell 7,1 % av fylkets ledi- Volumet av ledige stillingar er interessant å samanlikne med lingar i desse yrka lysast sjeldan ut. Når dei gjer det, kan dei få ge, men berre 4,4 % av fylkets arbeidsplassar. Kombinasjonen volumet av ledige arbeidstakarar. Minst differanse ser ein i yr- mange søkarar. Eit ferskt døme kunne ein lese i BA 24.10.17, av industri, transport og varehandel i Fjell kan bety at denne ker som hovudsakleg er knytt til offentleg verksemd. Her finn der det var 453 kandidatar til ein nyopna Rema 1000 like ved delen av fylket med høg arbeidsløyse risikerer å halde fram ein helse- og omsorgsarbeidarar, lærarar og akademikarar. fylkesbygget, og rundt 1000 søkarar til to aktivitetsparkar med relativt høg arbeidsløyse. Figuren viser òg tydeleg sesongvariasjon, der det er høgast på Kokstad og i Åsane. Serviceyrkene – spesielt som i desse 27 6 Utvalde næringar

Tabell 6.1:

Ikkje-fornybar Fornybar Marin Maritim Sidan 2010 har Vestlandsrådet fått produsert statistikk energiproduksjon energiproduksjon for utvalde næringar på Vestlandet. Datamaterialet Omsetnad 128 998 11 043 21 155 55 476 byggjer på rekneskapsdata og er gjenstand for omfattande kvalitetssikring og analyse, slik at tala leverast Driftsresultat -8 078 1 550 1 571 10 127 første kvartal eit drygt år etter rekneskapsårets slutt. Årsresultat -4 954 1 580 4 962 6 537 Som en følgje av ny leverandør av nøkkeltal er ikkje tala Lønskostnadar 20 115 2 263 3 440 7 075 i dette nummeret av Hordaland i tal direkte samanlikn- Verdiskaping 12 037 3 812 5 011 17 202 bare med tal i tidligare utgåver. Årets leveranse inkluderer data tilbake til rekneskapsåret 2003, så tidsseriar Årsverk 20 367 2 629 5 042 15 797 er tilgjengeleg saman med resten av materialet på Tilsette 18 776 2 547 5 476 5 906 statistikk.ivest.no: http://bit.ly/2tsPMzc Vareeksport 66 993 1 233 12 100 1 888 og er i tillegg drøfta i ein omfattande rapport frå Samfunnsøkonomisk analyse: http://bit.ly/2gCH6P5. Tabell 6.1: Nøkkeltal for utvalde næringar i Hordaland i 2015 (alle økonomiske nøkkeltal i millionar kr.) I 2017 er det levert data for tre næringar/klynger: marin, Kjelde: Samfunnsøkonomisk analyse via Statistikk.ivest.no maritim og energi (sistnemnde delt i fornybar og ikkje-fornybar). I dette kapitlet har vi òg med tal om reiseliv og landbruk. Ikkje-fornybar Hordaland: spesialisert innan teneste- og utstyrsproduksjon Klart størst, men under press Av næringane i nøkkeltalsprosjektet er ikkje-fornybar den klart største næringa også i Hordaland, både i omsetnad og Ikkje-fornybar energi er den desidert største næringa av dei tal tilsette. I 2015 utgjorde klynga 12 % av alle årsverk i som er omfatta av nøkkeltalsprosjektet. Denne klynga omfat- rekneskapspliktige føretak og er med det den største næringa Sjå også tar det man tradisjonelt tenkjer på som olje- og gassproduk- i fylket. Med over 15 000 årsverk til saman er det teneste- og sjon, samt vidareforedling og støttetenester knytt til dette. Samfunnsøkonomisk analyse: utstyrsprodusentane som er dei største undergruppene i Dette er ei klynge kor Vestlandet dominerer på landsbasis, denne klynga i Hordaland, og desse leverte positive resultat i «Nøkkeltall Vestlandet 2017» og kor over 54 prosent av årsverka på landsbasis i 2015 var 2015. Dette vil moglegvis endre seg når vi får tal for 2016, då knytt til dei fire vestlandsfylka. konsekvensane av den reduserte aktiviteten i klynga i større grad vil ha nådd også leverandørindustrien. Samstundes er dette ei klynge som har vore under stort press dei siste åra, og utviklinga er tett kopla til oljeprisen. Det er Kartet i figur 6.1 viser korleis sysselsettinga teneste- og leve- spesielt synleg for dei økonomiske nøkkeltala, kor det har randørindustrien i dei fire klyngene var fordelt blant kommu- vore nedgang i både omsetnad og verdiskaping, og kor års- og nane på Vestlandet i 2015. Rogalandsdominansen er sterk, driftsresultat har vore negative. Verdiskapinga, målt som men denne er spesielt sterk for tenesteleveransar innan olje- summen av lønskostnadar og driftsresultat, gikk ned med to og gass. Om vi held tenesteleverandørane utanom, skyv tyng- tredjedelar frå 2014 til 2015 på Vestlandet og vareeksporten depunktet seg i retning Haugesund-Bergen, og om vi i tillegg blei redusert med ein fjerdedel. Dette er ei utvikling som er held energi utanom, flyttar tyngdepunktet seg til Sunnmøre. venta å fortsette etterkvart som vi får tal for 2016. 28

Figur 6.1 fornybar energi i Noreg lokalisert på Vestlandet, og i tillegg bidreg klynga med stor aktivitet i ein del kommunar som elles ikkje har mykje aktivitet i dei andre, havbaserte, klyngene som er ein del av prosjektet.

Lågare straumprisar har ført til lønsemda har gått ned dei siste åra. På same tid har vareeksporten, da i all hovudsak i form av elektrisk energi, auka frå Vestlandet. Dei største verksemdene i klynga i 2015 var knytt til produksjon og distribusjon, og det er nokre få, store aktørar som dominerer med sine underbruk. Ti av dei tjue største verksemdene målt i årsverk låg anten under BKK eller Lyse.

I ein analyse gjort av Hordaland fylkeskommune på fjorårets nøkkeltal, for rekneskapsåret 2014, kom det fram at fornybar energiproduksjon, og da i all hovudsak vasskraft, bidrog med høg aktivitet innan energiklynga i dei delane av Vestlandet, inkludert Hordaland, kor det elles ikkje var like mykje olje- og gassrelatert aktivitet. Mens sistnemnde i hovudsak er konsentrert i kystkommunar, skjer mykje av den fornybare kraftproduksjonen i indre strok, kor topografien og klimaet bidreg til stor kapasitet for vasskraft.

Vestlandets største fornybarfylke Figur 6.1: Fordelinga av tilsette i utvalde næringar i kommunane på Vestlandet i 2015. Søyla for Bergen er størst, med i alt 10 066 Opp mot halvparten av alle årsverk innan fornybar energi- tilsette i dei åtte næringane som er vist i kartet, og Sola er nest klynga på Vestlandet er lokalisert i Hordaland. Det blei om- størst, med i alt 9 246 tilsette. sett for over 11 milliardar kroner i klynga i Hordaland i 2015, og sjølv om tal årsverk er relativt likt fordelt mellom under- Kjelde: Samfunnsøkonomisk analyse via Statistikk.ivest.no gruppene i klynga, er det produksjon og tenesteleverandørar Fornybar energi- som leverte den høgaste omsetnaden dette året. Sjølv om Bergen dominerer klynga i fylket, er det også stor aktivitet produksjon utover i fylket, spesielt innan produksjon og distribusjon. Marin klynge: stor vekst og vestlandsdominans! Minst, men veldig viktig i deler av lands- Marin klynge består av all aktivitet knytt til fiskeri og havbruk, inkludert fôrproduksjon, foredling, teneste- og utstyrsleve- delen som ikkje har mykje petroleums- ranse. Til saman omsette klynga for nesten 69 milliardar kroner og hadde over 14 000 årsverk på Vestlandet i 2015. Ved sidan av leverandørindustrien husar Hordaland tilnærma relatert aktivitet Med dette bidrog landsdelen med 42 prosent av årsverka i all vidareforedling i landet gjennom raffineriet på Mongstad Fornybar energiproduksjon omfattar energiproduksjon og klynga på landsbasis. og prosessanlegget på Kollsnes. Samstundes sleit denne -distribusjon basert på fornybare energikjelder som vind, vatn undergruppa med lønsemda i 2015 og leverte negative års- og biogass. I tillegg omfattar den her distribusjon og handel Klynga har hatt nærmast kontinuerlig vekst i heile perioden og driftsresultat. med elektrisitet basert på fornybar energiproduksjon, samt vi har tal for (2003-2015), og til saman har talet årsverk andre støttetenester. dobla seg i landsdelen sidan 2003. Omsetnaden har neste Det er også knytt betydeleg utvinningsaktivitet til Hordaland, firedobla seg, godt hjelpt av tidvis høge råvareprisar og auka sjølv om storleiken er mange gongar mindre enn i Rogaland. Med ei omsetnad på i overkant av 30 milliardar kroner og vareeksport. I 2015 eksporterte klynga på Vestlandet for 45 Likevel, målt i omsetnad er denne undergruppa større enn dryge 5 700 årsverk på Vestlandet i 2015, er dette den klart milliardar kroner, noko som er 45 % av eksporten frå klynga både foredlings- og leverandørindustrien i Hordaland, sjølv minste klynga av dei som er omfatta av nøkkeltalsprosjek- på landsbasis og 3,2 % av den totale eksporten frå Noreg det om sistnemnde har langt fleire årsverk. tet. Samstundes er omlag ein tredjedel av all aktivitet innan året. Laks sto for to tredjedelar av eksporten. 29 Marin klynge Tabell 6.2: Laks Aure

Landets leiande havbruksfylke 2015 2016 Endring 2015 2016 Endring Det var over 5 000 årsverk knytt til marin klynge i Hordaland i 2015, som er 35 % av klynga på Vestlandet og 15 % på lands- Hordaland 5 804 8 375 2 571 1 117 2 132 1 015 basis. Hordaland er eit stort fiskerifylke, kor Bømlo, Austevoll Møre og Romsdal 5 663 4 055 -1 608 279 581 301 og Fjell er blant dei største i landet. Fylket blir likevel slått av Sogn og Fjordane 3 423 4 557 1 133 523 676 153 Møre og Romsdal når det gjeld tal årsverk innan fiskeri, men til gjengjeld er Hordaland landets største oppdrettsfylke. Rogaland 2 916 3 843 927 1,3 2,2 0,9 Halvparten av alle årsverk innan oppdrett på Vestlandet og Vestlandet 17 806 20 829 3 023 1 921 3 391 1 470 ein fjerdedel av årsverka i Noreg i 2015 fanst i Hordaland. Heile landet 44 439 59 943 15 505 2 221 3 675 1 454 Bergen husar hovudkontoret for mellom anna giganten Mari- ne Harvest, medan produksjonen er spreidd rundt på lokalite- Vestlandet i % av landet 40% 35% -5 % 86% 92% 6 % tar rundt i fylket. På same tid ligg også mange av dei største Hordaland i % av Vestlandet 33% 40% 8 % 58% 63% 5 % foredlings-, teneste- og utstyrsverksemdene knytt til fiskeri Hordaland i % av landet 13% 14% 1 % 50% 58% 8 % og havbruk i Hordaland.

Hordaland styrkar sin posisjon innan Tabell 6.2: Sal av oppdretta laks og aure i salsverdi i 2015 og 2016 i millionar kr både lakse- og aureoppdrett Kjelde: Fiskeridirektoratet via statistikk.ivest.no Vestlandsfylka stod i 2016 for 35 % av lakseoppdrettet og 92 % av aureoppdrett i Noreg, målt i salsverdi. Vestlandet sin del av lakeoppdrett i Noreg er ned 5 % frå 2015, medan Horda- land har auka sin del av Vestlandet med 7 % og av landet med 1 %. På same tid har Vestlandet sin del av aureopdrett i Noreg Tabell 6.3: Tabell 6.4: auka med 6 % og Hordaland sin del av landet med 8 %. Tal fiskarar 2015 2016 Endring Tal fiskebåtar 2015 2016 Endring

Målt i kvantum har det vore stor nedgang i produksjonen av Austevoll 250 267 17 Bømlo 116 118 2 laks i store deler av landet. På Vestlandet er produksjonen Bømlo 151 153 2 Austevoll 100 118 18 ned 16 % og for landet som heilskap ned 5 %. Samstundes har produksjonen auka i Hordaland med 2 %. På auresida har Bergen 110 119 9 Sund 37 42 5 produksjonen derimot auka i landet og på Vestlandet med hø- Sund 73 79 6 Kvinnherad 36 35 vesvis 20 og 29 %, mens den i Hordaland har auka med 41 %. Os 76 75 Bergen 18 25 7 Fjell 67 70 3 Os 20 23 3 Stadig fleire fiskarar og Kvinnherad 42 41 Fitjar 18 22 4 fiskebåtar i Hordaland Øygarden 28 30 2 Fjell 21 21 0 I fleire år har Austevoll og Bømlo vore dei to største fiskeri- Askøy 22 24 2 Øygarden 14 14 0 kommunane i Hordaland, og det var dei også i 2016. Austevoll Fitjar 11 12 1 Fusa 9 12 3 er den kommunen som har flest fiskarar (tabell 6.1.2), og i 2016 har dei også tatt igjen Bømlo i tal fiskebåtar. I fylket som Hordaland 909 952 43 Hordaland 460 505 45 heilskap har tal fiskarar auka med 5 % og tal fiskebåtar med 10 % i 2016. Tabell 6.3 og 6.4: Tabellane viser dei 10 største kommunane i Hordaland etter talet på fiskarar og talet på registrerte fiske- båtar for 2015 og 2016. Talet på registrete fiskebåtar skil ikkje mellom båtar av ulik storleik.

Kjelde: Fiskeridirektoratet via statistikk.ivest.no 30

Nedgang i fangstmengda for den norske Hordaland. Dette er også nesten halvparten av alle årsverk unngår vi at den totale storleiken for desse klyngene ikkje i klynga på Vestlandet. Den største undergruppa i fylket er blir overvurdert. Samstundes får vi også eit mål på overlapp fiskeflåten reiarar, med over 13 000 årsverk og ein omsetnad på opp mot mellom klyngene gjennom å sjå kor stor del av årsverk i kvar Dei siste åra har Austevoll vore den kommunen i landet som 50 milliardar kroner. klynge som ligg på næringar som er identifisert med aktivitet har vore størst på fangst av fisk (etter kor båtane er heime- retta mot meir enn ei klynge. høyrande). I 2015 vart 15 % av den norske fiskefangsten teke Samstundes huser fylket også mange teneste- og utstyrs- av båtar frå Austevoll. I 2016 gikk fangstmengda for den produsentar, og desse var under press i 2015. Sistnemnde Figur 6.2 viser kor stor del av sysselsettinga i kvar klynge som norske fiskeflåten ned med 12 % og Austevoll-flåten sin del leverte samla negative års- og driftsresultat, og det same er registrert på næringar som berre høyrer til ei klynge og til- av den totale fangsten gikk ned til 13 %. Kommunen er likevel gjorde verfta i fylket. svarande for næringar som høyrer til i meir enn ei klynge. Ikkje framleis den største på fangst av fisk. I tillegg til Austevoll er uventa er det størst overlapp for maritim klynge, som leverer også Bømlo og Fjell med på lista over dei ti kommunane som Stor overlapp og tette band mellom transport- og støttetenester til alle dei tre andre klyngene. fiskar mest i landet. Det er spesielt innan utstyrs- og tenesteleverandørar det er næringsklyngene på Vestlandet overlapp mellom klyngene, da dei store selskapa ofte leverer I nøkkeltalsprosjektet er det nytta ein metode som sikrar at til alle havbaserte næringar. aktiviteten i kvar verksemd ikkje blir talt dobbelt, sjølv om Maritim klynge verksemda er retta mot meir enn ei klynge. På denne måten For meir informasjon, sjå http://bit.ly/2gCH6P5, side 12-13. Vestlandet husar halvparten av alle årsverk i klynga på landsbasis Maritim næringsklynge består av transport- og støttetenester Figur 6.2 til havs, samt teneste- og utstyrsproduksjon knytt til dette. Sjølv om klynga i stor grad har vore retta mot olje og gass, blir den likevel behandla separat, da den produserer trans- porttenester og ikkje energi. Det er også teikn på at deler av klynga skifter fokus over på fiskeri og havbruk, samt fornybar energiproduksjon som ein følgje av oljekrisa. Ikkje-fornybar 53 784 Den maritime næringsklynga på Vestlandet hadde ein omsetnad på godt over 100 milliardar kroner og 33 000 årsverk i 2015, og er med det berre slått av ikkje-fornybar energi blant dei klyngene som er ein del av nøkkeltalsprosjektet. Klynga 15 798 bidrog med over 7 % av alle årsverk i rekneskapspliktige fø- (23 %) Fornybar 4 219 retak i landsdelen. Halvparten av alle årsverka i landet innan denne klynga finn vi på Vestlandet. 1 550 (27 %)

I tala for 2015 finn vi ingen reduksjon i omsetnaden i klynga, 2 131 trass i oljekrisa. Omsetnaden var tre gangar så høg som i (15 %) 2003 og nesten 4 % høgare enn i 2014. Det er venta at dette 9 406 vil endre seg i negativ retning når vi tal for 2016. Oljekrisa (28 %) hadde likevel allereie begynt å gjere seg gjeldande i års- og Figur 6.2: Fordelinga av tilsette i fire næringsklynger på Vestlandet i Marin driftsresultata i nokon av dei største selskapa innan shipping, 2015. Figuren viser kor mange som 12 073 og skipsverfta leverte også samla negative resultat. er eintydig knytt til ei klynge (mørke fargar) og kor mange som er syssel- Maritim sett i bedrifter med overlappande 23 918 Eit maritimt fylke klyngetilknytning. Med nesten 16 000 årsverk i 2015 utgjorde maritim klynge Kjelde: Samfunnsøkonomisk analyse godt over 9 % av alle årsverk i rekneskapspliktige føretak i 31

Figur 6.3

100 % Figur 6.3: Tal og fordeling av norske og utanlandske overnattingsgjester i Reiseliv 90 % 32 898 38 126 8 085 281 januar-august 2017 i reiselivsregionane 80 % i Hordaland, m.v. Statistikken omfattar 693 310 1 122 290 2 620 997 210 015 147 941 hotell og andre overnattingsbedrifter, Nedgang i camping- og 70 % camping, hyttegrender, samt medlems- hytteovernattingar 60 % bedrifter i Norske Vandrerhjem. I perioden januar til august 2017 var det registrert 2,3 millio- 50 % Hotellstatistikken omfattar alle hotell nar overnattingar i Hordaland. Sjølv om dette er 44 524 fleire 40 % og liknande overnattingsbedrifter med ti 86 977 overnattingar enn i 2016, er dette ein svært liten prosentvis 77 328 17 040 473 sengeplassar eller meir. Campingstatis- 30 % auke. Veksten frå 2015 til 2016 har slik sett flata ut. Dette 778 885 1 258 687 3 522 581 tikken omfattar alle plassar med ein ka- 180 620 134 877 skuldast hovudsakleg ein nedgang i talet på camping- og hyt- 20 % pasitet på minst ti einingar. Hyttegren- teovernattingar. Mens tal hotellovernattingar auka med 4,1 statistikken omfattar alle hyttegrender 10 % %, var det ein nedgang i camping- og hytteovernattingar på med ein kapasitet på ti sengeplassar. 5,5 % mellom 2016 og 2017. Halvparten (47 %) av overnattin- 0 % Statistikken for Norske Vandrerhjem gane i Hordaland var utanlandske gjestar (figur 6.3). Her skil gjeld alle overnattingsbedriftene som er Voss medlemmer i Norske Vandrerhjem. Hordaland seg frå landet elles der 32 % av overnattingane var Bergen Landet Hordaland Hardanger Fjord Norge utanlandske gjestar. Mellom januar og august 2017 har det Sunnhordland Kjelde: statistikknett.no vore flest tyske overnattingar (tabell 6.5), etterfølgt av USA Resten av Hordaland og Nederland. Fleirtalet av tyskarane (57 %) og halvparten av nederlendarane (50 %) finn vegen til campingplassar og Norske Utanlandske hyttegrender. USA har til samanlikning flest hotellovernattingar totalt (113 000), og nesten 94 % av overnattingane frå denne nasjonen var på hotell. Storbritannia, Kina og Asia er òg viktige marknader for reiselivsaktørar i Hordaland med ein stor del hotellovernattingar.

Voss har størst vekst i Veksten i campingplassar og hyttegrender har stagnert og ein resten av fylket, der talet på overnattingar er meir enn halvert ser no ein reduksjon i talet på overnattingar mellom 2016 og frå fjoråret (- 56 %). hotellovernattingar 2017. Det var totalt 511 883 slike overnattingar i Hordaland Talet på hotellovernattingar i perioden 2016-2017 auka i alle frå januar til august 2017. Nasjonalt har det vore ein reduksjon Samstundes er det ein større del av utlendingane som dei store reiselivsregionane forutan resten av Hordaland i camping og hyttegrendene på 4,5 %, tilsaman om lag overnattar på camping i Hordaland. 27 % av alle utanlandske (tabell 6.6). Auken var størst i Bergen med 61 528 fleire over- overnattingar var på campingplassar eller hyttegrender. Blant nattingar, ein vekst på 4,9 %. Den største prosentvise veksten 400 000 færre overnattingar. Likevel held veksten fram i dei nordmenn var talet 17 %. Til saman stod utlendingar for 59 % var på Voss, med 10,5 % eller 17 593 fleire overnattingar. I reiselivsregionane; I Voss har det vore 19 282 fleire overnat- av campingovernattingane i Hordaland. På nasjonalt nivå er Sunnhordland var veksten på 8,1 % frå året før, ein reell auke tingar, ein vekst på 24,4 % frå 2016 til 2017. Hardanger opplev det flest norske overnattingar innafor camping- og hytte- på 5 670 overnattingar. I Hardanger var veksten lågare, 0,9 % også vekst (6,3 %) med 9 551 fleire overnattingar. Bergen har marknaden. Slik sett er verksemdene i Hordaland truleg meir eller 2 031 fleire overnattingar. Nedgangen i resten av Horda- hatt ein auke på 3,5 % (5 556 fleire). Statistikken for Horda- avhengige av utanlandske turistar innafor denne marknaden. land var på 12 529 overnattingar (-14,7 %). land er påverka av nedgangen i Sunnhordaland (-17,6 %) og i I 2016 sto til dømes utanlandske overnattingar for størstede- len av veksten. 32

Tabell 6.5:

Hotell Camping/hyttegrend Hotell Camping/hyttegrend Land Totalt Land Totalt Tal % Tal % Tal % Tal %

Tyskland 74 783 42,8 99 834 57 174 617 Østerrike 4 631 58,0 3 357 42,0 7 988 USA 113 031 93,8 7 420 6,2 120 451 Tsjekkia 2 780 42,6 3 750 57,4 6 530 Nederland 49 202 50,3 48 684 49,7 97 886 Canada 4 692 75,3 1 540 24,7 6 232 Storbrit 81 130 87,8 11 266 12,2 92 396 Portugal 3 589 71,8 1 412 28,2 5 001 Kina 87 367 95,6 4 028 4,4 91 395 Ungarn 3 505 78,4 965 21,6 4 470 Asia ellers 68 382 84,1 12 951 15,9 81 333 Tyrkia 3 459 79,4 900 20,6 4 359 Spania 56 294 88,5 7 315 11,5 63 609 Ukraina 2 491 75,8 795 24,2 3 286 Frankrike 35 576 71,8 13 985 28,2 49 561 Afrika ellers 2 706 84,8 485 15,2 3 191 Sverige 31 480 73,8 11 197 26,2 42 677 Oceania ellers 2 400 81,3 552 18,7 2 952 Italia 25 290 83,1 5 154 16,9 30 444 Latvia 1 350 51,4 1 277 48,6 2 627 Japan 29 592 97,6 718 2,4 30 310 Island 2 239 89,6 260 10,4 2 499 Danmark 19 816 67,3 9 615 32,7 29 431 Estland 1 255 51,1 1 201 48,9 2 456 Polen 15 324 61,0 9 801 39,0 25 125 Slovakia 1 219 58,2 876 41,8 2 095 Sveits 14 909 64,7 8 141 35,3 23 050 Hellas 1 895 94,2 117 5,8 2 012 Australia 17 412 86,4 2 746 13,6 20 158 Irland 1 371 82 307 18 1 678 Belgia 8 262 56,5 6 352 43,5 14 614 Mexico 892 82,8 185 17,2 1 077 Russland 10 420 77,9 2 948 22,1 13 368 Sør-Afrika 868 86,1 140 13,9 1 008 Litauen 2 305 17,8 10 680 82,2 12 985 Luxembourg 693 72,1 268 27,9 961 Sør-Korea 9 427 82,9 1 938 17,1 11 365 Slovenia 646 70,4 272 29,6 918 Brasil 9 438 95,8 410 4,2 9 848 Kypros 520 88,1 70 11,9 590 Europa ellers 4 665 54,0 3 970 46,0 8 635 Malta 184 79,0 49 21,0 233 Latin-Amerika ellers 7 159 85,7 1 193 14,3 8 352 Liechtenstein 124 97,6 3 2,4 127 Finland 5 852 73 2 175 27 8 027

Tabell 6.5: Overnattingar i Hordaland i perioden januar-august 2017, fordelt på nasjonalitet og hotellovernattingar og camping-/hyttegrendar.

Kjelde: SSB/statistikknett.no 33

Tabell 6.6: Figur 6.4

Endring Jan-aug Jan-aug 2016-2017 Camping og hytteovernattingar Hotellovernattingar 2016 2017 Tal % 4 % 9 % 4 % Bergen 159 809 165 365 5 556 3,5 Hardanger 151 146 160 697 9 551 6,3 9 % 10 % Voss 79 048 98 330 19 282 24,4 32 % Sunnhordland 53 988 44 473 -9 515 -17,6 Resten av Hordaland 97 661 43 018 -54 643 -56,0 Hordaland 541 652 511 883 -29 769 -5,5 12 % Camping og hytte Fjord Norge 1 868 353 1 922 747 54 394 2,9 19 % Landet 9 050 904 8 645 036 -405 868 -4,5 Bergen 1 245 302 1 306 830 61 528 4,9 70 % Hardanger 227 907 229 938 2 031 0,9 Voss 166 895 184 488 17 593 10,5 Sunnhordland 69 732 75 402 5 670 8,1 31 %

Hotell Resten av Hordaland 84 965 72 436 -12 529 -14,7 Hordaland 1 794 801 1 869 094 74 293 4,1 Bergen Hardanger Voss Sunnhordland Resten av Hordaland Fjord Norge 4 120 666 4 220 831 100 165 2,4 Landet 16 143 752 16 480 718 336 966 2,1

Tabell 6.6: Overnattingar januar til august 2016 og 2017, fordelt etter Figur 6.4: Korleis hotellovernattingar og camping- og hytteovernattingar hotell og camping/hytteovernatting. ”Resten av Hordaland” omfattar fordeler seg på reiselivsregionane i Hordaland. dei kommunane som ikkje inngår i dei største reiselivsregionane. Kjelde: statistikknett.no Kjelde: statistikknett.no

Hotellmarknaden er størst i Bergen Når det gjeld campingovernattingar, er marknaden jamnare fordelt. Bergen har størstedelen av marknaden med 165 000 – camping er viktigare i distrikta overnattingar som utgjer 32 % av totalmarknaden. Hardan- Bergen dominerer hotellmarknaden og hadde 70 % av alle ger var rett bak med 31 % av overnattingane. Voss følgjer overnattingane i perioden januar til august 2017 (figur 6.4). deretter med 19 % av marknaden, ein region som har auka sin I alt hadde Bergen over 1,3 millionar overnattingar. Hardanger del av marknaden med nesten 20 000 fleire overnattingar. er nest størst med i overkant av 230 000 eller 12 % av alle Rest-Hordaland utgjer ein mindre del av campingovernat- overnattingane. Voss og Sunnhordland låg på høvesvis tingane i 2017 samanlikna med fjoråret og har saman med 184 000 og 75 000 overnattingar. Resten av Hordaland ut- Sunnhordland 9 % av marknaden, høvesvis 43 000 og 44 000 gjorde 4 % av marknaden eller 72 000 overnattingar. overnattingar. 34 Landbruk Figur 6.5

Mindre areal og færre bedrifter på 10 år, ... Dei siste 10 åra har det vore store endringar i jordbruksarealet i Hordaland og Sogn og Fjordane. Berre to kommunar i desse fylka hadde ei auke større enn 500 daa i jordbruksareal i drift, Granvin og Austrheim. Dei største endringane i Hordaland er i kommunane Bergen, Os, Osterøy, Tysnes og Voss, som alle har hatt nedgang i jordbruksareal over 2 000 daa i perioden 2006-2016. Heile 14 kommunar i Hordaland har hatt nedgang mellom 500 og 2 000 daa, 11 kommunar i fylket har hatt mindre endringar +/- 500 daa. I Sogn og Fjordane er det enda fleire kommunar som opplev stor nedgang, mange av desse ligg rundt Nordfjord. Ein finn også stor nedgang i Hyllestad, Fjaler og Gaular i Sunnfjord.. I indre Sogn er det, forutan nedgangen i Sogndal, mindre endringar å spore i kommunane Luster, Årdal, Lærdal og Aurland.

Trass mindre arealendringar i jordbruket i mange kommunar, er det få som har hatt auke i talet på jordbruksbedrifter. I Hordaland er det størst reduksjon i Voss, Kvinnherad, Bergen og Etne. Nokre få kommunar har fått fleire bedrifter: Bømlo, Fjell og Fitjar har alle hatt nedgang i jordbruksarealet, men fleire bedrifter har kome til. I Sogn- og Fjordane er det størst nedgang i Gloppen og Stryn i Nordfjord samt Jølster, Gaular og Fjaler. Berre Solund har fått fleire jordbruksbedrifter.

Sjå også AUD-rapport nr. 12-17: «Nedbygging av jordbruksareal» Figur 6.5: Absolutt endring i jordbruksareal (daa, vist med farga kommune- flater) og tal jordbruksbedrifter (vist i parentes etter kommunenamnet) i perioden 2006-2016 i kommunar på Vestlandet.

Kjelde: SSB Statistikkbanken 35

... men tal bedrifter veks for første gong oppretta 34 jordbruksbedrifter med mindre enn 100 dekar Auken i tal vinterfora sauar held fram jord. I tillegg var talet på dei store jordbruksbedriftene på over sidan år 2000 500 dekar noko redusert. Mjølkeproduksjon, sauehald, frukt og bær og skog er sat- singsområde for landbruket i Hordaland (figur 6.7 til 6.10). Tal Ein klar trend over lang tid har vore nedgangen i tal jord- mjølkekyr har gått ned frå i underkant av 14 000 i 2006 til bruksbedrifter, men ser ein på utviklinga dei seinare åra har om lag 11 200 i 2017, noko som er ein nedgang på 20 %. Tal det vore ei reduksjon i nedleggingstempoet, altså kor store Fleire husdyr per bedrift jordbruksbedrifter knytt til mjølkekyr har perioden gått ned endringar ein ser år for år. For første gang på 16 år aukar talet I perioden 2005-2016 har det blitt 659 færre jordbruksbe- med 46 % frå 2006 til 2017. på jordbruksbedrifter. Mellom 2015 og 2016 blei det opp- drifter i Hordaland. I same periode har tal husdyr per bedrift retta fleire jordbruksbedrifter enn det som blei lagd ned. Som vore aukande, med nokre unntak. Særlig har tal på alssvin og Samla sett har det vore ein liten auke i tal vinterfora sauar figuren viser har det kome til flest småbruk under 100 dekar i slaktesvin auka i tidsperioden, men hadde eit lite fall frå 2015 i Hordaland dei siste åra. I 2006 var det om lag 104 000 statistikkens siste år. Statistikken frå tidleg på 2000-talet vi- til 2016. Denne nedgangen kan henge saman med at det vart vinterfora sauar og i 2017 var det nesten 112 000, som er ein ser at det var fleirtalet av desse småbruka som blei nedlagde, etablert fleire nye småbruk mellom 2015 -2016 enn i åra før auke på sju prosent. Frå 2016 til 2017 var auken på 2 %. Tal medan dei store jordbruksbedriftene på over 200 dekar som og at talet på dei store gardane gjekk ned. Talet på storfe, kyr, jordbruksbedrifter med sauehald er no på sitt høgaste nivå kom til. Noko som truleg var eit resultat av fleire samdrift- sauar og geiter per bedrift har halde seg relativt stabilt det så langt statistikken går. Det er 43 fleire jordbruksbedrifter setableringar eller at andre lokale bedrifter tek over arealet siste året. knytt til sauehald i 2017 samanlikna med 2016. frå dei som har lagd ned drifta. Mellom 2015 – 2016 vart det

Figur 6.6 Figur 6.7

150 140

50 15 120 -14 -25 -27 -46 -50 -43 -57 -76 -58 -93 -98 100 -150 80 -230 -250 -248 -241 60 -337 -350 -352 Husdyr per bedrift Endring i tal jordbruksbedrifter 40 -450 -490 20 -550

1999-20002000-2001 2001-2002 2002-2003 2003-2004 2004-2005 2005-2006 2006-2007 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 2012-2013 2013-2014 2014-2015 2015-2016 Storfe i alt Mjølkekyr Ammekyr Sauer Mjølke- Alssvin Slaktesvin over 1år geiter

Inntil 49 dekar 50 - 99 dekar 100 - 199 dekar 200 - 299 dekar 2005 2010 2015 2016 300 - 499 dekar 500 dekar og meir Totalt

Figur 6.6: Årleg endring i talet på jordbruksbedrifter i Figur 6.7: Husdyr per bedrift i Hordaland i 2005, Hordaland, etter storleik, målt i dekar. 2010, 2015 og 2016.

Kjelde: SSB Statistikkbanken Kjelde: SSB Statistikkbanken 36

Liten auke i areal til frukt og bær Figur 6.8 Figur 6.9 Dekar til frukt- og bærproduksjon viser ein svak auke frå 2014 16 000 1 600 120 000 6 000 til 2016, siste året var auken på 98 dekar, noko som svarte til 14 000 1 400 1,3 %. Ser ein på perioden 2005-2016 er arealet redusert med 100 000 5 000 17 %. Tal jordbruksbedrifter har i same periode gått ned med 12 000 1 200 18 %, men det siste året har vi sett ein auke også her, på 80 000 4 000 1,9 %, eller seks jordbruksbedrifter. 10 000 1 000

8 000 800 60 000 3 000 Utflating i produktivt skogareal

Tal mjølkekyr 6 000 600 40 000 2 000

– auke i sal avverka skog Tal vinterfora sauar

4 000 400 Tal jordbruksbedrifter Tal jordbruksbedrifter Det produktive skogarealet i Hordaland auka frå midten av 20 000 1 000 2000-talet og fram til 2011. Sidan har arealet vore nesten 2 000 200 konstant, rett nok med små endringar frå år til år. Frå 2015 til 0 0 0 0 2016 var det ein svak reduksjon i det produktive skogarealet 2017 2007 2011 2012 2013 2016 2014 2010 2008 2009 2015 2017 2014 2010 på 0,1 prosent eller ca 2000 dekar. Det totale arealet i Hor- 2007 2011 2012 2013 2016 2008 2009 2015 daland er på 2,6 millionar dekar. Når det gjeld skogavvirking har det vore ein 41 prosent auke i avverka tømmer for sal frå Tal mjølkekyr Tal jordbruksbedrifter Tal vinterfora sauer Tal jordbruksbedrifter 2015 til 2016. Dette er det største auken sidan statistikken begynte. Figur 6.8: Produksjonsgrunnlag mjølkekyr Figur 6.9: Produksjonsgrunnlag vinterfora sauar Kjelde: SSB Statistikkbanken Kjelde: SSB Statistikkbanken

Figur 6.10 Figur 6.11

10 000 1 000 3 500 000 350 9 000 900 3 000 000 300 8 000 800 7 000 700 2 500 000 250 ) Figur 6.8 til 6.10 viser utviklinga i produksjons- ³ 6 000 600 grunnlaget for mjølkekyr og sau (2007-2017) og frukt 2 000 000 200 og bær (2005-2015) på venstre akse. Høgre akse 5 000 500 Dekar viser tal jordbruksbedrifter som har søkt Statens 4 000 400 1 500 000 150 landbruksforvaltning om produksjonstilskot til drifta.

3 000 300 Skogareal (dekar)

Tal jordbruksbedrifter 1 000 000 100 2 000 200 Avvirking (1000 m 500 000 50 1 000 100 Figur 6.11: Utviklinga i produktivt skogareal (i dekar) og 0 0 skogavverking for sal (i m³) i Hordaland, 2005 - 2016. 0 0 Med produktivt skogareal meinast skogareal som i 2011 2012 2013 2016 2014 2010 2007 2008 2006 2009 2007 2011 2015 2012 2013 2016 2014 2010 2005 2008 2006 2009 gjennomsnitt per år kan produsere minst 0,1 kubikkmeter 2015 trevirke med bark per dekar. Statistikken omfattar skog- Dekar Tal jordbruksbedrifter Produktivt skogareal Skogavverking for sal eigedomar med minimum 25 dekar produktiv skog.

Figur 6.10: Produksjonsgrunnlag frukt og bær Figur 6.11: Produktivt skogareal

Kjelde: SSB, Statens landbruksforvaltning (SLF), per 1. janar for mjøl- Kjelde: SSB kekyr og vinterfora sauar, per 31. juli for frukt og bær 37 7 Eksport

Kroneverdien av eksport Den samla eksportverdien er ikkje mykje høgare enn dei førre nominell verdirekord for fisk og råvarer unnateke brensels- toppane frå 2008, 2011, 2012 og 2014. Justerer ein prisane stoff, og Hordaland har aldri hatt høgare eksportverdi for har aldri vore større etter kjøpekraft er eksporten ikkje heilt på topp no. fisk og andre mat- og drikkevarer. Foredla varer har òg auka Eksportverdien av produkt produsert i Hordaland og på Vest- mykje. landet (fastlandet) har i nominelle kroner aldri vore høgare Samanlikna med same periode i fjor, har eksportverdien av for årets ni første månader enn den har vore i 2017. Av ein brenselsstoff auka med 30 prosent, men den ligg framleis 19 Fisk har gått frå å utgjere ti prosent av eksporten frå verdiauke på 9,8 milliardar kroner frå Vestlandet, utgjer auken prosent under 2013. Til tross for fallet i verdien på brensels- Hordaland i 2012 til 24 prosent i 2016 og 23 prosent i 2017. frå Hordaland aleine 6,3 milliardar. Det meste av denne auken stoff etter 2013/2014 har den samla eksporten likevel nådd Frå Vestlandet utgjer fisk no 27 prosent av eksportverdien. (5,6 milliardar) kjem frå eksport av brenselsstoff. nye rekordar få år etter. Frå Vestlandet er det så langt i 2017 Foredla produkt utgjer 37 prosent, medan brenselsstoff utgjer 31 prosent.

Figur 7.1

50 50 50 50

45 45 45 45

40 40 40 40

35 35 35 35

30 30 30 30

25 25 25 25

20 20 20 20

15 15 15 15

10 10 10 10

5 5 5 5 Milliardar kroner årets ni første månader (laupande verdi) 2017 2011 2012 2013 2016 2014 2010 2017 2017 2015 2017 2011 2014 2012 2010 2013 2016 2014 2010 2011 2012 2013 2016 2014 2010 2011 2012 2013 2016 2015 2015 2015 Hordaland Sogn og Fjordane Møre og Romsdal Rogaland

Andre mat- og drikkevarer Fisk Foredla varer, unnateke matvarer, drikkevarer, tobakk Brenselsstoff Råvarer, unnateke brenselsstoff

Figur 7.1: Eksportverdi årets første ni månader, vestlandsfylka.

Kjelde: SSB Statistikkbanken 38

Figur 7.2

120 Figur 7.2: Eksportverdi årets første ni månader, Vestlandet.

Kjelde: SSB Statistikkbanken

100

Sjå også AUD-rapport nr. 07-16: 40 Milliardar kroner (løpande verdi) «Energiklynga på Vestlandet»

1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Verdi årets ni første månader, Vestlandet

Råvarer, unnateke brenselsstoff Brenselsstoff Foredla varer, unnateke matvarer, drikkevarer, tobakk Fisk Andre mat- og drikkevarer Agnes Mowinckels gate 5 Hordaland fylkeskommune har ansvar for å utvikle hordalandssamfunnet. Postboks 7900 Vi gir vidaregåande opplæring, tannhelsetenester og kollektivtransport til 5020 Bergen innbyggjarane i fylket. Vi har ansvar for vegsamband og legg til rette for Telefon: 55 23 90 00 verdiskaping, næringsutvikling, fritidsopplevingar og kultur. Som del av eit E-post: [email protected] nasjonalt og globalt samfunn har vi ansvar for å ta vare på fortida, notida og www.hordaland.no framtida i Hordaland. Fylkestinget er øvste politiske organ i fylkeskommunen.