Sauland Kyrkje 150 År 1859 - 2009

Nr. 5 - sept. 2009 - ekstrautg. Kyrkjelydsblad for Hjartdal, Sauland og Tuddal sokn

Sauland kyrkje 150 år 1859 - 2009

Helsing frå Helsing frå biskopen i Agder Sauland og Telemark sokneråd

Sauland kyrkje 150 år Jubileum i Sauland Kjære kyrkjelyd! Ja, det er med glede Hjarteleg tillukke med og takk for kyrkja me viktig jubileum for Sau- helsar velkommen til ju- land kyrkje. Eit slikt jubi- bel i Sauland kyrkje. leum gjev bygda høve til Her har mange gene- å sjå attende i takksemd rasjonar gjennom 150 år for kva kyrkja har tydd funne glede og fred, håp for generasjonane - og og kjærleik i gode og framover med von om sorgtunge dagar. Guds signing over dagar La oss feire det og som kjem. Kyrkja er Hei- slik ta vare på kyrkja og men omkring alle våre kristenlivet for fram- heimar. tida. No ser eg fram til å feire dagen med kyrkjely- Hjarteleg velkommen den den 27. september. til kyrkjejubileum! Lukke til med jubiléet og førebuingane! Vi sjåast! Sauland kyrkje I år vert det feira 150-årsjubileum for Sauland kyrkje. Olav Skjevesland, David Mundal, Kyrkjebygget vart påbegynt i 1854, og vart ferdig i biskop i Agder og Telemark leiar i Sauland sokneråd 1863, seinare enn berekna. Dei valde dengongen difor å vigsle kyrkja til bruk før ho var heilt ferdig, i september 1859. Nykyrkja kom til erstatning for den dåverande stavkyrkja, som tidleg på 1840-talet var meint å skulle settast i stand og utvidast. Dette vart ikkje realisert, og i 1849 vart det istaden vedteke å rive stavkyrkja. Sjølve ri- vinga vart likevel ikkje gjort før i 1860. Markeringa av ”runde år” for det nye kyrkjebygget har seinare teke utgangspunkt i vigslingsåret 1859. Arven følgjer opp 150-årsjubiléet med dette jubileumsnummeret! (Foto: ATB) (Tekst/ foto: FHS) (Foto: LS) Side 2 A R V E N Nr. 5-2009

Den første kyrkja Stavkyrkja ”Nykyrkja” --- jubileumskyrkja I artikkelen ved sida av går det nen frå riksnivå eit lån på 3000 spesi- Den første kyrkja vi veit om i Sau- fram at formannskapet, som og var daler, av Opplysningsvesenets fond. land var ei stavkyrkje, bygd truleg soknestyre, på 1840-talet planla Bygginga vart utført av byggmeister mellom 1200 og 1250. Etter at kris- store reparasjonar og utviding av Olsen frå Kongsberg, og tok 9 år, leng- tendomen var innført i Noreg rundt år daverande stavkyrkje. Mange såg er tid enn berekna. Kyrkja vart difor 1000, vart det etterpå, i høgmellomal- verdien av den gamle kyrkja. Plan- teken i bruk før ho var ferdig, med deren, stor bygging av kyrkjer over ane vart likevel forletne, da roteska- offisiell vigsling 23.09.1859. heile landet. Over halvparten av dei dene litt seinare vart sett på som for Kyrkja ber preg av ei ”ny tid”, m.a. var i tre, mest alle i stavteknikk. Også store, og riving vart vedteke i 1849. med panel både ute og inne. Ho vart Hjartdal og Tuddal hadde stavkyrkjer. Ny kyrkje heller ikkje bygd av lokale tømrarar, I dag står det att berre 28 stavkyrkjer. Når det nå skulle byggast ny kyr- men teikna av ein arkitekt frå hovud- Saulandskyrkja låg ikke der kyrkja kje, var første ønske ei steinkyrkje. staden Christiania, og bygd av utan- ligg i dag, men like ved. Plasseringa Men teikningar og overslag vart bygds byggmeister. da som nå var på det som var garden ikkje godkjent av departementet. Arkitekt Christian H. Grosch Sauland, eller ”Swidulandæ” - som Etter dette vart det teikna ei trekyr- Grosch er berømt som arkitekt, og tyder jord rydda ved brenning kje, v/stadskonduktør arkitekt C.H. har teikna mange kjende bygg i No- (svedjing). Dette er prestegarden, som Grosch, som vart godkjend i 1854. reg - i Oslo m.a. Universitetet ved Karl den gong var større. Sauland vart da I 1851 hadde det kome ny kyr- Johansgt., Børsen, ”gamle” Norges også soknenamnet i bygda. kjelov, med reglar m.a. for tal på bank, m.v. Han teikna 78 kyrkjer, 67 Stavkyrkja var enklare og mindre sitteplassar i nye kyrkjer i forhold står fortsatt, også andre stader i Tele- enn t.d. den i Heddal. Hovuddelen - til innbyggjarar. Kyrkja vart såleis mark. (Sjå elles Arven 7/2001). I boka skipet - var rektangulær, med sval- dimensjonert med plass for 300 om Grosch (2001) heiter det at ”...Han gangar rundt. Svalgangane vart seina- menneske. - Kyrkja er ei mellom- ble skaperen av den hvitmalte langkir- re borte, kanskje rotna dei. Korparti form av dei gamle langkyrkjene, ken i tre, som for mange er blitt ståen- (del av ei kyrkje der altaret står) vart med eit langt, rektangulært hovud- de som selveste sinnbildet på hvordan truleg bygd seinare. På slutten av rom, og krosskyrkjene. Krosskyr- en kirke ser ut og skal se ut.” 1700-talet kom eit lafta tilbygg i nord. kjer har og markerte sidearmar i Saulandkyrkja har i dag sine opp- kyrkjeromet, tydelegare i Hjartdal havlege fargar utvendig, kvitt og oker- Stavkyr- og Tuddal. Pillarane inne i kyrkja gult, og vart i år nymåla også innven- kja, teikna har preg av europeisk basilikastil, dig i dei fargane som først var bruka. som ho med nygotiske spissbogar i koret og (FHS. Kjelder: ES, AH, A 7/2001,H-soga) truleg var på 1700- i korskiljet mot kyrkjeromet. talet. Før bygginga måtte låve, fjøs og (Joachim nokre mindre hus på prestegarden SSSaulandSauland menighetshus Frich, flyttast. Til bygginga fekk kommu- Der det er gamle kyrkjer, ofte med 1810-58). berre eit stort kyrkjerom, vart det på Svalgang- 1900-talet mange stader bygd menig- ane er Kyrkja og lokale tilhøve hetshus/kyrkjelydshus nær kyrkja. borte, Husa har t.d. møterom, forsamlings- nordfløyen rundt 1859 ikkje bygd. Det som i dag er Hjartdal preste- rom, øvingsrom for kyrkjekor, klubb- gjeld (Hjartdal, Sauland og Tuddal), rom, kjøken o.l. Dei byggast og drif- Foto: DM var større før, og omfatta også sokna tast oftast ved innsamla midler. Gransherad, Lisleherad og Åmots- I Sauland vart det i 1930-åra bygd Gamle dokument viser at kyrkja til dal. Dei to siste vart skilt ut på 15- menighetshus med innsamla midler. tider var i dårleg stand, men ho vart og 1600-talet. Gransherad høyrde til Det vert og drifta med innsamla mid- også til tider reparert. Seinast i 1843 heilt til 1859, vigslingsåret for Sau- ler. Vedtekter for huset er frå 1934, så vedtok formannskapet stor reparasjon landkyrkja. Sokna hadde felles prest, 1934 synast vere det året huset var og utviding. Dette vart ikkje realisert, lensmann, skule og fattigstell. Frå ferdig. Huset er seinare ombygd, og da roteskadene litt seinare vart sett på 1837, då landet fekk den nye for- har i dag eit stort og eit lite forsam- som for store. I 1849 vart det vedtatt å mannskapslova, utgjorde dei også lingsrom, møterom, kjøken, lager, rive ho. Arbeid for ny kyrkje vart sett det nye Hjartdal herad (kommune). toalett og entré. Det vert (pr. juli i gang (sjå eigen artikkel). Kyrkja vart I 1850-60-åra vart Sauland sent- 2009) bruka til søndagsskule, møte, likevel ikkje riven før i 1860. rum for mange funksjonar. Soren- soknerådsmøte,tilstelningar,korøving, I vår tid er stavkyrkja kjend for den skrivaren i Det Østafjeldske soren- minnesamvær, konfirmanttimar m.v. bevarte, utskorne portalen som om- skriveri i Øvre Telemark fekk frå Menighetshuset i dag. (Teks/foto: FHS) ramma eine inngangsdøra. Han har i 1858 sete på Skrivargarden (Mose- mange år stått - og står - utstilt på bø), som da var kjøpt til føremålet. Kulturhistorisk museum i Oslo, som Prestens faste bustad vart i 1860 flyt- eit framifrå døme på norsk treskurd ta frå Hjartdal til Sauland prestegard, frå mellomalderen. Kjend er kyrkja kyrkjegods frå gamalt. Frå 1860-åra også pga. Adolph Tidemands måleri hadde formannskap, forlikskommis- frå 1845, ”Gudstjeneste i en landsens jon, kyrkje- og skulekommisjon mø- kirke”, med motiv frå inne i kyrkja. ta sine i Sauland i lang tid framover. (FHS. Kjelder: IJG, AH, H-soga) (FHS. Kjelder: H-soga, G-soga) Nr. 5-2009 A R V E N Side 3

Kyrkjebygget 1859-2009 Utstyr, gjenstandar og inventar i kyrkja I åra etter at kyrkja vart bygd, har I ei kyrkje er det behov for det skjedd smått og stort av arbeid gjenstandar og inventar, til liturgisk med bygget. Opplysningane her er bruk, til praktiske føremål, eller så langt Arven har hatt høve til å fordi ein vil forskjøne kyrkjeromet. finne dei, og dei er frå dei siste ca. I Sauland er ein del av dette 70 åra. (FHS. Kjelder etter kvart avsn.) gjennom åra gitt som gåver, frå ein- 1854-1863 skildpersonar eller frå lag og forein- Dette er, som nemnd elles, perioden da ingar. Det syner at mange i bygda kyrkja vart bygd. Bygginga tok lenger har hatt omsorg for kyrkja. - Det vil tid enn berekna, og kyrkja vart difor føre for langt her å rekne opp navna innvigd i 1859, før ho var ferdig. (AH) på dei som har vore med og gitt, og 1938 kven som har laga gjenstandane. Det Nymåling innvendig, til slik kyrkja i er heller ikkje alle opplysningar vi hovudsak var til 2009: Elfenbeinskvi- har. Vi kan likevel som eit døme te veggar, lyseblå himling, blå ben- nevne at Sauland bondekvinnelag kar, preikestol og altarring. (A og C) har ytt fleire gåver gjennom åra. 1939 Kyrkja vert måla utvendig. (A og C) Med frå stavkyrkja 1955 Noko av det eldste utstyret følgde Frå kyrkja, aug. 2009. (Foto:FHS) med frå stavkyrkja, og Arven nem- Kyrkja får elektrisk oppvarming. og ny altertavle, ”Den oppstadne ner her det vi kjenner til derfrå: Taket får nytt skifertekke. Kristus”, vart måla av Finn E. Olsen. Måleriet frå 1810, som heng i (A og C, A 7/ 1955, A 6-7/ 1959) Olsen måla også felta på preikestolen. hjørnet ved korskillet i dag, ”Kristus 1964 Året etter, i 1975, kom det høgtala- på korset”, hang også i stavkyrkja. Nye dører, for betring av temperatur ranlegg i kyrkja. Det vart fornya, og Dette ser ein og av A. Tidemands og oppvarming av kyrkja. (A 8-9/1964) med teleslynge, i 1991, og nå sist for- måleri frå 1845, ”Gudstjeneste i en 1966 nya i 2008. Piano kom i 1980, lese- landsens kirke”, med motiv frå inne Flaumljos vert installert, for utvendig pulten er frå 1985. Kyrkjeromet har 9 i kyrkja. Dei 2 kyrkjeklokkene i nå- belysning av kyrkja. (A og C) lysekroner (6 små, 3 store), frå ulike verande kyrkje er truleg frå 1200– 1969 år, m.a. frå 1950, 1953 og 1958. Lam- og 1400-talet, og er soleis også frå Kyrkja vert måla utvendig. Taket på pe til preikestolen er frå 1953, lam- stavkyrkja. Preikestolen frå stavkyr- tårnet kles med koparplater. (A og C) pettar på veggane frå 1958. Kyrkja kja står i Sauland menighetshus, 1974 har og 2 golvlysestakar, 2 altarlyse- (plassert der etter 1959, truleg i Nytt altarparti. (Sjå elles på sida her.) stakar og 1 svært gamal lysestake. I 1971 (?)). 1977 1940 fekk kyrkja 2 gamle sølv blom- Innervindauge og ny dør til orgelgal- Noverande kyrkje stervasar. På 1900-talet var der også leriet (temperatur/ oppvarming). (AH) Kyrkja har i dag elles i all hovud- gardinar ei tid. Ulike golvløparar har 1979 sak følgjande gjenstandar og utstyr: det vore/ er, den første truleg i 1939. Himlinga vert isolert (temperatur/ Preikestolen og ramma rundt al- Nattverdutstyr: Vinkanne, altarkalk oppvarming). Reparasjon av taket - tertavla reknast vere bygd da nåve- (svært gamal), oblatdisk, særkalkar nye vindskier, snøfangarar og takren- rande kyrkje vart bygd (1854-63). (beger). Til å sette begra på er det to ner; øydelagde skiferheller utskifta. Kyrkjeorgel kom første gong i 1896. små bord frå 1960. (AH, A 6/1980) Det vart bytta ut i 1977, med eit 10- 1983 Til døypfonten i tre høyrer døype- stemmers Spigsethorgel. Gipskopi i fat med kanne. Det er 2 altardukar, Sakristiet vert isolert. (A 1/ 1984) 1907 av B. Thorvaldsens Kristus- 1988 (m/ ettermåling 1991) ein frå 1935, restaurert i 2003, og ein figur. Kopi i 1959 av J. Frichs teik- frå 1974. Messehaklar: I dag er der Kyrkja vert måla utvendig. Grøne ning av den gamle stavkyrkja. kontrastfargar vert erstatta med dei ein eldre, i raud farge. Ny, grøn mes- Teleslynger vart montert i 1968. sehakel vert laga til jubiléet i 2009. opphavleg okergule. (A 9/1987, 8/1991) I 1974 kom nytt altarparti. Den Stake til ”Betlehemsljoset” vart 1991 daverande altartavla var burgunder- Stempling av golvet, for å gjere det laga i 1999, til tusenårsskiftet. Same raud, med bronsefarga kors og bron- år fekk kyrkja også prosesjonskors. meir stabilt. (A 1/1992) sefarga ramme. Foran, på altarbor- 1994 (FHS. Kjelder: A og C, AH, A 7/ 1950, 5-6/ det, sto gipsfiguren av Kristus. 1953, 6-7/1959, 6/1960, 5/1968, 2/1985, Fastliggande puter i dei fremste ben- Kristusfiguren og korset vart flytta, 9/1991, 10/1999, 1/2000, 6/2003, 3 /2008) kane; ein del enkeltputer. (A 8/1994) 1995-1997 stad skriv m.a. at ”rammene (anm: Rullestolinngang til kyrkja .(A1/96, 5/97) Kyrkjegarden rundt graver) vart tekne bort, bortsett 2004 Biskop Jens Nilssøn skriv i 1590 frå ei”. Vedtekter for kyrkjegarden har Sittedjupna på benkane vert utvida. at rett aust for (stav-) kyrkja ligg kyr- vore laga, og endra. Båre-/reiskapshus Seinare kom nye benkeputer (A1/2004) kjegarden. Kyrkjegarden dengong vart bygd i 1966, og utvida i 1991-92 2007-2009 låg nok difor plassert om lag som nå. med kvilerom/ WC/ dusj for kyrkjete- Nye el-omnar under kyrkjebenkane. I 1833 vart kyrkjegarden utvida. narane,og (nye) WC for besøkande til Dørstolpar/ vindauge restaurert. Ut- Bjørkene rundt kyrkjegarden synast kyrkja. I 1991 vart gravene nyregistrert vendig måling. Innvendig måling i frå foto å vere planta på tidleg 1950- og innmålt. - Nyarbeid er og gjort i sei- fargane som først var bruka (før tal. I 1969 vart kyrkjegarden noko nare år, td. bolting av gravstøtter, mv . 1938). (A 5/2008, 3/2009) endra og pussa opp. Sokneprest Au- (FHS. Kjelder: IJG, A og C, A 8/1991) Side 4 A R V E N Nr. 5-2009

Prestar i tida 1859 - 2009 Den første presten i soknet som er skriftleg omtalt, er Kietil Ivarssøn, Konrad Oudenstad (1934- 1935) nevnt som prest i 1427. Namnet er og nemnd i 1388, blant vitna i ein Han var vikarprest i ca. 1/2 år. gardhandel på Lonar. Det er få nedskrivne opplysningar om prestane. Christoffer K.Kobro (1935-1948) Namna på alle etter 13-14-hundretalet og Kietil Ivarssøn er likevel kjen- Kobro var her som prest også ei tid de, og også nokre opplysningar om dei. Av plassomsyn i bladet her omta- inn i krigen, men vart bortvist av sty- ler vi dei som har virka her i tida 1859 –2009 (virketid i parentes). resmaktene i mai 1944. Da vart Flatin tilsett som prest i Kobros stad. Kobro Sjølv om Søren H. Finchenhagen likte m.a. å tale for ungdom, og var kom att som prest ved freden i 1945. hadde slutta som prest da nykyrkja vart interessert i skulen og lærararbeidet. Aasulv Austad (1948-1969) vigsla, nemnast han her. Dette fordi han Ole Asperheim (1880-1884) Austad starta m.a. kyrkjelydsblad- virka i tida 1828-1857, og såleis må ha Han var først prest i USA, men et Arven i 1949. Han var i tida si her teke del i sakene om riving av stavkyr- kom tilbake til Noreg, som prest i også prost for Aust-Telemark i 10 år. kja og bygging av ny kyrkje. - Første Hjartdal. Dårlege vegar o.a. i sokna Kjell Clausen (1969-1977) kona hans døydde ung. I sine to sleit på den hjartesvake presten, som Clausen var fødd i India, og var ekteskap fekk han 17 barn, 11 levde slutta her etter 4 år. I tida her dreiv også sjølv misjonær der i fleire år. opp. Ein del av slekta etter han har han m.a. og med snekring og smiing. Etter åra i Hjartdal var familien ofte vorte buande i Hjartdal. Peter H. Lexow (1884-1911) på hytta i Tuddal, og han vikarierte Også Adolph J. Boye nemnast, Han var søn til C.A. Lexow, tidle- også for sokneprest Kleivane. sjølv om han var her kort tid (1858- gare prest her, og hadde derfor budd Knut Flø (1977-1983) 1859), og slutta like før kyrkje- her før. Han var aktiv i “styr og stell” - Han har m.a. uttalt at han som vigslinga i 1859. Men også han var var med i helselaget, dreiv songkor, sunnmøring her i Hjartdal fekk møte her medan kyrkja var under bygging, handla med skog, eigde garden både gamal Telemarkskultur og den og i det året (1859) da Gransherad Tjønnås og var med og bygde nåve- åndelege påverknaden frå Lange- vart skilt frå i eit nytt prestegjeld. rande Tuddal høgfjellshotell. Han var sundsfjorden Indremisjonsselskap. Carl A. Lexow (1859-1874) og prost ei tid. Bjarne Kleivane (1983-) Første prest i ”ny-kyrkja”, og som Johan Th. Thistal (1911-1928) Kleivane er fødd i Gjerstad. Før fastbuande på prestegarden i Sauland Thistal skal ha vore ein ”skarp tida i Hjartdal var han prest i Malvik da fast prestebustad vart flytta frå kar”, og følgde m.a. godt med i og Vadsø. Han har og undervist i Hjartdal i 1860. Han vart godt kjent skulen, der det og hende at han gav ungdomsskule/ vidaregåande skule, med bygdefolket, hadde omsorg for pedagogiske råd. og har gjennomgått kurs og utanlands folk i vanskar, og var ein flink bonde . Halvor B. Sigurdsen (1929-1934) studieopphald. Han er gift med Aud Boye Ording (1874-1880) Sigurdsen var m.a. med og fekk Kleivane f. Netland. Dei har 4 born. Ording var og prost i prostiet. Han reist Sauland menighetshus. (FHS. Kjelder: AH, H-soga)

“I kyrkja - men ikkje under kyrkja” Kristeleg organisasjonsarbeid i Sauland i dag I rundt 160 år har mange organisa- Misjonsforeininga sjonar drive kristent arbeid i Noreg NMS (Det norske mi- utan å vere styrt av Den norske sjonsselskap) har ca. 3000 kyrkja, men dei er likevel rekna som ulike lag og foreiningar, ein del av kyrkja pga. trusgrunnlaget for born, unge og vaksne. sitt. Dette er ofte kalla ”å vere i Nesten samanhengande kyrkja, men ikkje under kyrkja”. Slik frå 1865 har NMS hatt er det også i Sauland, med følgjande foreining i Sauland. Sau- organiserte verksemder (pr.juli 2009): landsforeininga følgjer ei Søndagsskulen arbeidsform som er felles Søndagsskulen i Sauland samlast for misjonsforeiningane i annankvar søndag haust og vår. Den NMS. Dei stør arbeidet følgjer m.a. opplegget ”Sprell leven- som NMS driv i 13 land, Kristen tru er utbreidd over det meste av verda. de” frå Norges Søndagsskolefor- som gjeld utdaning, helse- Brasil er t.d. av dei land som i dag sender flest misjonærar til andre land. Bildet er frå Kina, og bund. Er det familiegudsteneste i tiltak/diakoni og evangeli- sering, ved å gje pengar, og viser kinesiske lærarar på bibelskulen i Hunan kyrkja, er søndagsskulen med der, og (bak: norsk gjest frå NMS). (Foto: NMS) blir kjend med gudstenesten og ved forbøn. Lokalforeninga kyrkja. Dei er og med på andre ar- gjev og pengar til drifta av menig- rangement. Borna lærer nestekjærleik hetshuset. Foreininga møtast ein gong Felles - kyrkja og pinserørsla m.a. ved å stø andre born gjennom i månaden. Aud Kleivane er leiar. Frå 1999 har Sauland kyrkjelyd og fjernadopsjon. Det er 3 vaksne leiarar, ”Hjartdalsspeider`n” pinsemenigheten Sion i Sauland hatt Mona Gundersen, Aud Kleivane og Det har tidlegare vore speidarar- felles bønesamlingar annakvar onsdag Inger Berit Mundal. Våren 2009 var beid i Sauland, tilknytta KFUK- vår og haust. Dei møtast vekselvis på det 20 born med i søndagsskulen, i KFUM. Det startast opp att no i haust, Sion og på Sauland menighetshus. alder om lag 3-10 år. for alle 3 bygdene (sjå Arven 4/2009). (FHS. Kjelder: A 7/ 1999, AK, NMS) Nr. 5-2009 A R V E N Side 5 Lokalorganiseringa av kyrkja Frå kyrkja var ny i Noreg, rundt år budsjettforvaltninga skje i fellesrådet Olav Mundal (1978-1981) 1000, styrde ho seg sjølv. Etter refor- i kvar kommune. (Sjå også artikkel Ingvar Sundvor (1982-1985) masjonen i 1537 vart kyrkja på sett og lenger ned på sida.) - Soknerådas ho- Karin Flatland (1986-1987) vis overtatt av staten/ kongen (”stats- vudføremål er beskrive slik i 1997- Norma Hardang (1988-1989) kyrkja”).Lokalt fekk presten som stat- lova: ”...Menighetsrådet (soknerådet) Frøydis Hagene Skoje (1990-93) leg tilsett embetsmann mye ansvar. skal ha sin oppmerksomhet henvendt Sigrid Bekkhus (1994-1997) Med formannskapslova i 1837 på alt som kan gjøres for å vekke og Sigrid Bekkhus (1998-2001) fekk kommunen (heradet) ein del nære det kristelige liv i soknet.” (Fleir Ingvar Sundvor (2002-2005) oppgåver som kyrkjestyre. Noko vart delføremål er deretter beskrive i lova). David Mundal (2006-pr aug. 2009) så lagt til dei nye menighetsmøta i Sauland sokneråd Hjartdal kyrkjelege fellesråd 1870, seinare til dei nye sokneråda Som nemnd har sokneråda (menig- Fellesrådet gjeld og Sauland sokn. som vart lovpålagde i 1920. hetsråda) i Noreg vore frå 1920. I Vi nemner difor leiarane også der, dei ”Statskyrkja” inneber at kommuna- høve kyrkjejubiléet har Arven laga eit åra rådet har vore: Frøydis Hagene ne skal løyve årleg budsjett til nær- ”historisk oversyn” over leiarane i Skoje 1992-1993, Thorbjørn Aamaas mare definerte sider av kyrkje- og sokneråda for dei 4-års valperiodane 1994-1997,1998-2001, Anund Sisjord kyrkjegardsdrifta. (Andre trus- og vi så langt har hatt høve å finne sikre 2002-2005, David Mundal 2006 - pr. livssynssamfunn får også stønad). Et- opplysningar om (ca. 30 år bakover). aug. 2009. ter den nye kyrkjelova frå 1997 skal (FHS. Kjelder: DM, FHS) 50% frå bispedømet, 50% lokalt. Gunnar Lofthus (hos S. sokn 1989- Tilsette i kyrkja Arven har laga eit ”historisk over- 1996. 1997-2006 tilsett hos felles- Attåt prestane har det lokalt i Den syn” over tilsette (dei fleste i deltids- rådet, 2006-2009 som handverkar) norske kyrkja lenge også vore stil- stillingar). Dette gjeld siste ca. 50-60 Kjetil Frøland (1999-2008, hos fel- lingar som organist, kyrkjetenar/gra- år, då opplysningane i hovudsak er frå lesrådet, primært ved S. kyrkje) var og klokkar, i mindre sokn oftast Arven, som vart oppretta 1949. (FHS) Jon Bekkhus (tilsett 2009 hos fel- som deltidsstillingar. Desse tilsette lesrådet, primært ved S. kyrkje. har og lokal arbeidsgjevar, i tida Tilsette ved Sauland kyrkje (ut- (Gunvald Tho og Johannes Wyl- 1920-1997 dei einskilde sokneråda. anom prestane), siste 50– 60 år ler er primært h.h.vis ved Hjart- Prestane var lenge statstilsett, no er Klokkarar dal kyrkje og Tuddal kyrkje).) dei tilsett hos bispedømet. 1950-1961: Mangelfulle opplysn., Organistar Med ny kyrkjelov i 1997 kom det i men Nils Hovde var tilsett ei tid. Inger Johanne Jore (1955-1965) kvar kommune ei tilsett kyrkjeverje, Stillinga er i 1956 utlyst i Arven ). Anne Marie Haugen (1965?) med dagleg arbeidsgjevaransvar for Knut Bekkhus (1961-1974) Ingerid Tora Nordbø (1965-1979) tilsette utanom presten i alle sokn i Anne Helene Tho (1974-1976?) Ruth Sundvor (1980-1994) kommunen. Dei tilsette er ikkje leng- Ånund Hardang (1976-1980) Torild M. Skårdal (1994-1995) er tilsett ved eit bestemt sokn/ kyrkje. Svein Hardang (1980-1981) 1995-1999: Ubesett stilling. Orga- Som ”styre” for kyrkjeverja og tilhøy- Kjetil Frøland (1981-2008, nisttenesten i S. kyrkje denne tida rande arbeidsområde måtte kvar kom- (frå 1997 tilsett hos fellesrådet)) var v/ Torild Møinichen Skårdal, mune nå ha eit kyrkjeleg fellesråd, ubesett stilling (2008- ) Helge Wahl Flatland, Ingerid Tora felles for alle sokna. I vår kommune Kyrkjetenarar/ gravarar Nordbø, Kristin Wahl Flatland er dette Hjartdal kyrkjelege fellesråd Harald Kåsa (1949-1950) Knut Arne Snøås (1999- , tilsett hos (oppretta allereide frå 1992). Ola Olsen (1950-1954) fellesrådet for alle tre sokna) Hos kyrkjeverja er det frå 1999 og Olav Larsen (1954-1967) Kyrkjeverje ei deltids sekretærstilling, særleg til- John Lofthus (1967-1975) Sauland sokn, som uløna verv: knytta budsjett- og rekneskapsarbeid. John Tjønnåsdalen (1975-1989) Kjetil Frøland (1974-1989) I 2003 kom ny diakonstilling, delt på Olav Åkre (hos S. sokn 1989-1996, Kjetil Fosse (1990-1996) Hjartdal og Heddal prestegjeld. Løna er 1997-2006 tilsett hos fellesrådet) Hjartdal prestegjeld, løna stilling: Frøydis Hagene Skoje (1997-1999) Arild Bjørnstad (1999 - ) Sekretær på kyrkjeverjekontoret Kjetil Frøland (1999 - ) Soknediakon (prestegjelda Hjartdal og Heddal) Roar-Magnus Helganger (2003-2009) (FHS. Kjelder: A 1950-2009, FHS, KF)

Tilsette i dag, med arbeidsoppgåver i Hjartdal prestegjeld, herunder i Sau- land sokn. Frå v.: Kyrkjetenar Jon Bekkhus (primært ved S. kyrkje), kyrkjeverje Arild Bjørnstad, sokneprest Bjarne Kleivane, sekretær Kjetil Frø- Foto: Til v: FHS land. Småbilde, over: Organist Knut Øverst: LS Arne Snøås. Under: Soknediakon Over: BK Roar-M. Helganger (slutta i 2009). Side 6 A R V E N Nr. 5-2009 Kyrkjeleg verksemd gjennom åra Vi omtaler her kyrkjeleg verksemd sjonsforeiningar over heile landet, For ungdom var det på 1950-talet som ikkje er omtala elles i bladet. også i Sauland, og søndagsskulen ungdomskveldar, og Yngresforeining Ei kortfatta ramma kan gje berre voks fram. Utpå 1900-talet, og særleg vart oppretta. 1970-80-talet var ei ak- spreidde døme, men vi håper like- etter krigen, har det vakse fram enda tiv tid - med Klubben og grupper for vel ho gjev eit visst oversiktsbilete. meir organisert kristeleg verksemd. samtale, volleyball, musikk, og etter- ”Utviklinga” Det har og å gjere med samfunnsut- kvart koret Godt nytt. På 1980–90- Noko enkelt sagt var kyrkjelivet i viklinga, der befolkninga t.d. har fått talet, og inn på 2000-talet, var det Noreg - og også i Sauland - fram til kortare arbeidstid, og slik sett betre speidargrupper (startar att i haust). 1900-talet i stor grad organisert rundt høve til å bidra sjølv i kyrkjelivet. Det har i periodar vore mannsgrup- og prega av presten som utdanna, Mange har og sett korleis utviklinga pe, mødregruppe, bibelgruppe, Ind- statleg/ kyrkjeleg embetsmann. Pres- og dei mange ulike røyster i samfunn remisjon og Kvinnenes internasj. bø- ten virka gjennom gudstenester og og nye media har gjort det naudsynt nedag. - Når det gjeld musikk, har det kyrkjelege handlingar som dåp, ekte- med fleire folk til å bidra til at kyrkja vore mange konsertar i kyrkja - alt frå skapsvigslar og gravferder og samta- kan høyrast med bodskapen sin. Rikskonsertar og folkemusikk til ei ler med folk, seinare og med konfir- Prestanes arbeidsformer er og utvida. mengd lokale utøvarar, t.d. Hjartdal masjon og konfirmantundervisning. Sauland musikkorps gjennom mange år. Orga- Også skulen, i si tid oppretta med Misjonsforeining og søndagsskule nisten har skipa konsertar, og det har bakgrunn bl.a. i kyrkja, hadde ei for- er nemnd. Attåt har det som nemnd i fleire år vore eige kor - til d. Sau- mell rolle i kristendomsopplæringa, særleg etter krigen kome fleire nye land soknekor, og nå Hjartdalskoret fram til 1960-talet. Kyrkja har og arbeidsformer. Presten nyttar t.d. fa- med songarar også ”utanbygds” frå. stått bak oppretting av t.d. sjukehus. miliegudstenester, og utegudsteneste Det er og godt samarbeid skule - kyr- Attåt prest og skule kom det så på sommarstid. Konfirmantane deltar på kje, med jamnlege skulegudstenester. 1800-talet til ei rekkje nydanna mi- leir og i innsamlingar til naudlidande. (FHS. Kjelder:Arvenutgåver 1950-2009) Smått og stort av hendingar Også for kyrkja er det flest ”van- Første misjonsforeining Prestevigsel i kyrkja lege dagar”. Men her skal vi nemne Dagens Sauland misjonsforening Ånund Hardang frå Sauland vart i nokre hendingar i Sauland kyrkje- av NMS (Det norske misjonsselskap) 1986, før han begynte i arbeid på lyd - meir særskilde, eller som har vart starta alt i 1865. Foreninga er ik- Gjøvik, vigsla til prest av biskop Hal- ført med seg noko nytt. Mykje meir kje formelt styrd av D. n. kyrkje, men vor Bergan. Dette er truleg første (og kunne skrivast, her er berre nokre reknar seg som å høyre til i kyrkja. til nå einaste) prestevigsel i Sauland. glimt, og mest frå siste hundre år. Nynorsk liturgi Kyrkjeasylantar i Sauland I 1935 vart det vedteke å gå over til I 1993 rømde ein del asylsøkjarar Konfirmasjon med jordskjelv nynorsk liturgi i Sauland kyrkje. inn i kyrkjer og bedehus. Seinhaustes kom ein familie til Sauland menig- Under konfirmasjonen i kyrkja 2. verdenskrig i 1904 fann det stad eit jordskjelv Christoffer K.Kobro var prest frå hetshus. Dei flytta tilbake til statleg mottak da styresmaktene ville handsa- i området. Det varte i nokre se- 1935. Han var her som prest også ei me kyrkjeasylantanes søknadar på ny. kund. Presten, P. H. Lexow, skriv tid inn i krigen, men vart bortvist av at ”… Netop som Presten var styresmaktene i mai 1944, og Flatin Felles med pinsemenigheten kommet op paa Prædikestolen vart tilsett i Kobros stad. Kobro kom I 1999 starta Sauland kyrkjelyd og kjendes en stærk Jordrystelse og att som prest ved freden i 1945. pinsemenigheten Sion i Sauland eit Folk reiste sig og søgte hen til samarbeid med felles bønesamlingar. Kyrkjelydsbladet Arven Utgangene, de fleste til de to Si- Sokneråd, kyrkjeleg fellesråd, dedøre, færre Hovedutgangen I okt. 1949 kom første nummer av kyrkjelydsbladet Arven ut. (Bladet er nye stillingar - m.a. diakon gjennom Taarnsiden. Folk havde Nye instansar og stillingar er kome nemlig den Tro, at Taarnet vilde såleis 60 år i år...). Sokneprest Aasulv Austad var drivkrafta for at bladet til gjennom åra. M.a. vart soknedia- falde. Paniken forløb dog uden kon tilsett for første gong i 2003, med nevneverdig Uheld. … Presten kom i gang. Første nr. var på 2 sider, men alt neste nr. var på 4, som i dag. vigsling av diakonen i kyrkja - også ei som stod paa Prædikestolen un- førstegongshending i Sauland kyrkje. der Paniken, formanet til Ro. … Konfirmantkapper (Sjå også omtaler elles i bladet.) Fabrikeier Mosebø … søgte at Kvite kapper til bruk på konfirma- berolige de nærmest stående, der sjonssøndagen vart teke i bruk i 1955. Kyrkja på internett Hausten 2005 kom vår lokale kyr- strømmed paa, men blev revet 50-årskonfirmantar omkuld. Rystelsen … var stærk. kje ”på internett”, med ei enkel hei- Markering for 50-årskonfirmantar meside under kommunens hovudside. Det knaget og braged i Taarnsi- vart gjort første gong truleg i 1966. den. Orgelet, Prædikestolen, ja Katolsk messe den hele Kirke syntes bevæge sig. Kyrkjebil I 2008 var det, truleg for første gong Organisten, der sad rolig ved sit For at fleire kunne kome til kyrkje, etter reformasjonen, katolsk (rekviem-) Orgel …, syntes at se en Lysning vart det i 1958 ei ordning med kyrkje- messe i kyrkja, i høve ei gravferd. bil. Kor lenge ordninga vara kjenner over Orgelet da Rystelsen kjend- (FHS. Kjelder: A og C, A 7/1955, 7 og 8/ vi ikkje til, men i Arven i 1985 står at tes.” (FHS. Kjelde: A 10/ 1984) 1958,3/1965,10/1985,10/1986,10/1993, soknerådet betalte drosje til kyrkja. 7og9/1999,2/2000, 5/2003,1/2006,6/2008.) Nr. 5-2009 A R V E N Side 7

Ved 150-årsjubiléet

Bjarne Kleivane --- Sauland kyrkjelyd og kyrkje (Foto: FHS) Før stavkyrkja Nå Sauland fekk stavkyrkje truleg på Det er jubileum i glede. Og i takk- midten av 1200-talet. Her var då ein semd for å ha og kunne vere med i ein kyrkjelyd som ville bygge slik kyrkje. kristen kyrkjelyd og å ha eit slikt vak- Her var nok kyrkjehus før det også. kert Herrens hus å samlast i. Slike hus sto ikkje så lenge. Og kyr- Der er alle velkomne. Der får vi kjelyden vaks. Her var menneske, kraft til å bære og gi kristenarven vi- noen som hadde tatt imot det som er dare. Arven med det gode håp om den kalla den nye trua. Dei ville ha ein gode framtida knytt til den krossfeste stad å samlast for å høre og lære Guds og oppstadne Jesus Kristus. ord; der det var tilbeding og bøn og Bjarne Kleivane, sokneprest merkedagane i livet kunne markerast på kristeleg vis. Dei kristne skilde seg ut. Det tok tid før kristentrua fekk fes- SSSaulandSauland te. Det er heile tida motkrefter. Men i dikt og skildring kyrkjehuset vitna om ein kyrkjelyd. Me elskar deg Sauland, du fagraste stad Ny kyrkje - ”du perla blant Telemarks dalar”. Då stavkyrkja var blitt for dårleg Me elskar din vinter og sumarens kvad og lita, ville kyrkjelyden ha ny kyr- og fjellheimens skyhøge salar. kje. Då den blei vigsla for 150 år si- Me elskar kvar bakke og knause og koll dan, var det truleg stor glede. Eit vak- dei duvande skogar som tunglynt i moll kert bygg på ein sentral stad i bygda. Altarmåleriet i Sauland kyrkje, ”Den så underleg tuslar og talar. Dette kyrkjehuset er gjennom ge- oppstadne Kristus”, måla av Finn Heilage kyrkje! i hundrade år! nerasjonane brukt av kyrkjelyden i E. Olsen i 1974. (Foto: LS) har du kalla vårt folk, våre frender! sorg og glede, og ved merkedagar av neske som kommer saman og brukar Jamt er din malmtone kjøvande sår ulik slag. Til konsertar og samkom- kyrkjehuset på dei ”vanlege” dagane. når den skjelv over heimar og grender. mer med kristelige emne. Slike som ”ikkje forsømer samlinga Men høgreist du lyser i skodde og eim Ein møtestad og peikar i fred imot himmel og heim om Guds ord, men held Ordet heilagt, for folla og livstrøytte hender. Frå første kristentid har trua samla gjerne høyrer og lærer det.” (Luther, i menneske. Kyrkjehuset har vore ein Utdrag frå ”Sauland”, A. Blomhaug, forklaringa til 3. bodet.) Elles blir ved kyrkjejubiléet i 1959 (A 6-7/1959) sentral samlingsstad. Og ein spesiell kyrkjehuset som eit museum. møtestad mellom menneske og Gud. Omsorg ”…Saulandselven, der vandrer Kyrkja og trua har bunde saman men- Det er synt omsorg for kyrkjehuset Dalføret, danner ved sine utallige neske med ulik bakgrunn og interes- på mange vis. Frå einskildpersonar, Slyngninger skjønne skovbekranste ser. Dit er alle velkomne. sokneråd, fellesråd og kommune. Ho Odder og Pynter, hvorover Solen til Makt er lett å komme inn i. Bra benker og Afsked kastede et lifligt og drømmen- I periodar har kyrkja tatt seg til for høreanlegg. Og ein del mindre end- de Skjær, der stod i en herlig motsæt- stor makt. Og brukt ho galt. Det var ringar er gjort til det betre i seinare år. ning til de mørke Klipper i vest for tvang og hindring for fri tanke og Då kyrkja vart måla innvendig i Elvedraget. …. man kunde høre fug- gode personlege val i dei mange situ- 1938 var det ved innsamla middel. lenes vingeslag i Luften, blandet med asjonar. Likevel var evangeliet der. Ved å føre fargene tilbake til slik ho en svag Summen af Elvens vislende Den gode bodskapen er forkynt og var første gongen ho var fullmåla inn- vover. … Den hele Natur var som sakramenta i bruk. Menneske samlast vendig, er fine detaljar også komme indstrumentet der syntes at indbyde i tru og tilbeding. Med tvil og anfekt- fram. Og det tydelige skiljet mellom til i stille Andagt at takke Skaberen ing. Og med takk for å ha eit ope skip og kor. Kyrkjebygningen finn for den Skjønhed der aabenbarede sig Gudshus å komme til. nok dei fleste vakrare nå enn før. for os i denne tause Stund.” Mellom jubileum Til jubiléet har vi også ny messeha- Frå Holsts ”Vandring gjennom Thelle- marken Sommeren 1847” (Kjelde: IJG) og merkedagar kel, finansiert ved gåver. Den er skapt Vi har ikkje årstal for kristentrua si til nettopp vår kyrkje og fargane her. ”… Etter ulykken fortalte en kvin- komme til Sauland, og kan ikkje jubi- Den skal brukast ved høgtidsdagar, ne at hun hadde sett en engel ved inn- lere for det. Nå jubilerer vi for kyrkje- og først og fremst ved høgtida natt- gangen til huset vårt. Flere år senere huset vårt. Det er også grunn til å vere verd. Den er på dobbelt vis uttrykk ble disse minnene koblet sammen takksame for at vi har ei kristen kyr- for omsorg, frå menneske og frå Gud. med en skjønn morgenstemning på kje, ein kyrkjelyd. Det har vore innvi- Framtida vei til Oslo. Jeg passerte Sauland i ing. Vi finn ikkje noko om 50-årsjubi- Sauland kyrkje må for framtida soloppgang mens hvit snø gnistret fra leum,men det var 100 års og nå 150 vere ein samlingsstad ved merkedagar fjellsidene. Jeg stoppet bilen og skrev års jubileum. Og mange merkedagar. og jubileum, så vel som på dei vanlege første utkast til salmen.” Det er rett å hugse på at for å ha krist- søndagar og høgtider. Tårnet peiker og Lyrikar Olav Mosdøl, om salma ne merkedagar og jubileum, må der vitnar. I lengda er vitnemålet til dei ”Min engel kom ned frå himmelen” vere ein kyrkjelyd. Det må vere men- sterkast som går ut og inn av kyrkja. (Frå intervju med avisa Vårt Land, 2008) Side 8 A R V E N Nr. 5-2009

Helsing frå Hjartdal Helsing frå kyrkjelege fellesråd Vår kjære kyrkje Hjartdal kommune Høgt under taket, vidt mellom Vår kjære kyrkje på Ordet står "Kirken står i bondens tanke på et veggane, no også krydra med fargar: der me til nåde og kvile når, høyt sted", seier Bjørnson i "Synnøve kvit og rein utvendig og varm og fin i skin av glitrande rimkrystall, Solbakken". Slik har det vore - og slik innvendig. Huset er dekorera til Guds så kvit, vår heilage hall. er det også i Sauland. Kyrkjehuset har ære, og med rom for mangfaldet slik Men venast, kyrkja, i grøne kår ein særeigen plass hjå folk, og vil ha Skaparen gjorde det. Lat huset bli ein når lauv og blømade engjer rår det i framtida: som ein samlingsstad heim for oss, ver med å bruke det som von i vakande kall. ved gledelege hendingar - og i sorg- med alle dei sansar Han har gjeve oss, tyngde dagar, ein stad der mennesket då blir det godt også å vere der. I ju- Ho tufta er der den gamle sto: møter "Ordet" - og i tillegg fær del i belåret bør her bli mykje lovsong og Det såre saknet er burte no. kulturelle opplevingar. takk, glede og kjærleik å finne mel- Me byter former og skifter tid, Det er eit velstelt kyrkjehus som lom oss. Kyrkja vår og den tidlegare men Ordet kom for å bli! fyller 150 år, og særdeles hyggeleg er stavkyrkja har til saman ei 800 år lang Sjå bygda signa i sole-ro, det at kyrkja har fenge att sine historie, livet i kyrkja har vore der med kyrkja liksom ei kjerne, god, opphavlege fargar. Hjartdal kommune like lenge gjennom strid og takksemd. me heime kjenner oss i. ynskjer bygd og kyrkjelyd lykke til Håpet blir å finne her for all framtid. Her har me minne som jente, gut, med jubileet og vidare inn i nye tider. David Mundal, som vil oss fylgje i livet ut, Olav Tho, leiar i Hjartdal kyrkjelege fellesråd for dei var ofte eit vendepunkt ordførar i Hjartdal kommune i lukke, trengsel og tungt. For fred er gjevaste eignelut når livet brennest av bal og sut og saknar hjarta sitt, ungt. Høyr klokkeklangen imellom fjell til samling ringjer om heilag eld.. (Foto: For hit til garden me flokka finn (Foto: LS) SP) som var me eins i eit sinn. Men om me samlast i livsens kveld, Nytt til jubiléet vår eigen veg må me vandre lell Arvens jubileumsnummer Her nemner vi to større ting det er og vone sæla me vinn. Stoffet i dette bladet er ikkje eit eige his- samla inn pengar til i høve jubiléet: torisk kjeldearbeid, men er henta frå bøker, Ja, grøde visnar og atter gror Ny messehakel til kyrkja notat, tidlegare utgåver av Arven, m.v. Inn- som kyrkjelyden og alt av jord, samlinga av bakgrunnsstoffet er i all hovud- Kyrkja får ein ny messehakel, i men Ordet varer allikevel sak gjort av sokneråds-/fellesrådsleiar Da- grøn hovudfarge. Det er ei kappe til om ei udøyeleg sjel. vid Mundal. - I tillegg kjem helsingar og bruk utanpå prestekjolen ved visse anna nyskrive.- Stoffredigering og layout er Høyr kallet, grunna på Herrens ord høve i gudstenester. Soknerådet har v/ red.medarbeidar i Arven, Frøydis Hagene vil hyra alle til syster, bror, samla inn pengar, og broderikunst- Skoje. - Her er sikkert emne og opplys- hjå Jesus, signa og sæl. ningar som nokon saknar. Det kan og ha nar Anne Landsverk har stått for ut- kome inn feil, t.d. med årstal. Ut frå tid og føringa. Nytt altarklede (antependi- Knut Buen ressursar som Arven har kunna bruke, har um) vert og laga, i same grøne stoff. (Skrive til kyrkjejubiléet) vi likevel forsøkt å gje eit så godt oversyn I beskrivelsen av messehakelen over kyrkja som mogleg i høve jubiléet. skriv Landsverk at altertavla i kyrkja Arven, aug. 2009, og den gotisk utforma søyleveggen i Program red. Bjarne Kleivane korskillet vart hennar hovudinspi- for jubileumsfeiringa Forkortingar for namn på fotografar: rasjon. Gotiske bogar er såleis ele- Når bladet her går i trykken, er pro- ATB = Agder og Telemark bispedøme, DM grammet førebels fastsett så langt = David Mundal, FHS = Frøydis Hagene ment på messehakelen, saman med Skoje, LS = Leif Skoje, NMS = Det norske ulike kristne symbol, som t.d. kristo- som dette (sjå nærmare annonser i misjonsselskap, SP = Senterpartiets inter- gram, utforma med aks, og t.d. bok- aviser og Arven seinare): nettside stavane Alfa og Omega (”Kristus Søndag 27. september kl. 11: Forkortingar nytta på kjeldenamn : som den første og den siste”). I mo- Jubileumsgudsteneste, A = Arven (med nr./ årstall) tiva er brukt ulike liturgiske farger. A og C = notat frå tidlegare sokneprestar Sauland kyrkje. Aasulv Austad og Kjell Clausen Landsverk er ein anerkjent kunst- Arrangement på Sauland menig- AH = Arne Hardang, Kyrkje- og preste- nar som t.d. har laga om lag 280 tek- hetshus etterpå. soge for Hjartdal, 1994 stilar til 80 kyrkjer over heile landet. Fredag 9. oktober kl. 18: AK = Aud Kleivane, muntl. 2009 Nytt piano til menighetshuset Konsert, Knut Buen og organist ANB = Atelier Norsk Broderidesign, 2008 Knut Arne Snøås, i Sauland kyrkje. DM = David Mundal, notat 2009 Sauland menighetshus er ”arbeids- ES = Elisabeth Seip, red.: Chr. H. Grosch, kyrkjedelen” av kyrkja, og får nytt Søndag kveld 15. november: Peter Hammers forlag, 2001 piano til kyrkjejubiléet (bakgrunn: ”Kyrkjer i Sauland i 800 år”. FHS = Frøydis Hagene Skoje, muntl. 2009 sjå Arven 2/ 2009). Pianoet vert ei Kyrkje– og kulturhistorisk kveld G-soga = Gransheradsoga, Not. kom. 1977 gåve frå Hjartdalskoret, som brukar i Sauland kyrkje. H-soga = Hjartdalsoga, band II, 1992, Gjertrud Kleveland Karlsrud, Hj. kommune huset til korøving. Koret samlar inn Alle er velkomne! IJG = Inger Johanne Grini, Telen 1973 pengar til kjøpet gjennom eit lotteri. KF = Kjetil Frøland, muntl. 2009 (FHS. Kjelder: ANB, A 1 og 2/ 2009) Teledølens Boktrykkeri, Notodden NMS = Det norske misj.selskap, 2009