Ochrona Krajobrazu Kulturowego W Polsce I Jej Przykład W Kalwarii Zebrzydowskiej

A l e k s a n d e r Bö h m Preservation of Cultural Heritage in Poland: a Case Study of Kalwaria Zebrzydowska

Polish law defines cultural landscape as “space shaped historically as a result of human activity, containing artefacts of civilisation and elements of nature”1. In this sense, it is protected and the forms of preservation are defined, to a varied extent, by four acts of law: 1. Law on monument protection and care (2003), 2. Law on land planning and development (2003), 3. Law on the preservation of nature (2004), 4. Law on environmental protection (2001). As part of heritage preservation efforts, cultural landscape may be protected as such or as a representation of a group of objects enjoying legal protection. Also, both forms may co-exist, for example when listed historical buildings form a complex which is also inscribed on a heritage list as a whole, or hold another type of protected status. Apart from in scriptions on lists maintained by local (Voivodeship) conservation officers, the laws provide for: - awarding the title of Historic Monument (by way of Ordinance of the President of Poland), - creating cultural parks (by way of resolution of localself-governments), - enforcing protection in a local planning scheme(by way of resolution of local self-governments). For practical reasons (inscribing a single object on a heritage list is easier) and due to a common understanding of landscape as a vast area, the Act on monument protection sets forth two particularly important forms of protection of areas in local planning schemes: a cultural park and A l e k s a n d e r B ö h m Ochrona krajobrazu kulturowego w Polsce i jej przykład w Kalwarii Zebrzydowskiej

i Krajobraz kulturowy został w polskim prawie zdefiniowany jako „prze strzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”1. W tym znaczeniu stanowi on przedmiot ochrony, której formy określają w róż nym stopniu cztery ustawy, a mianowicie: 1. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (2003), 2. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003), 3. Ustawa o ochronie przyrody (2004), 4. Ustawa prawo ochrony środowiska (2001). W ramach ochrony zabytków krajobraz kulturowy może być chronio ny jako taki lub też pośrednio jako fizjonomia zbioru obiektów objętych ochroną prawną. Mogą też wystąpić obydwie te formy równocześnie. Dzieje się tak wówczas, gdy zabytkowe obiekty, z których każdy wpisany jest do rejestru zabytków, tworzą zespół, wpisany również jako całość do tegoż rejestru, lub też gdy posiada on inny status prawnej ochrony. Bowiem obok wpisu do rejestru, którego dokonuje wojewódzki konser wator zabytków, ustawa stwarza możliwość: - uznania za pomnik historii (rozporządzenie Prezydenta rp), - utworzenia parku kulturowego (uchwała samorządu lokalnego), - ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania prze strzennego (uchwała samorządu lokalnego). Biorąc pod uwagę zarówno względy praktyczne ułatwiające wpis do rejestru zazwyczaj pojedynczego obiektu, jak i zwyczajowe rozumie nie krajobrazu jako przestrzeni rozległej, ustawa o ochronie zabytków a protection zone. Both come within the purview of local self-government or the borough council. This makes application more difficult and affects efficiency because citizens, following their experience with authoritarian rule and a centrally controlled economy, are reluctant to accept any restric tions, harbouring the belief that a title to property is equal to freedom to decide how to use that property. As a result, despite many declarations, they support deregulation and liberalistic models of space development rather than regulation. The number of cultural parks set up in Poland is scant, and the area of Poland that has planning schemes in place, in which the aforesaid protection zones for cultural landscape might be set up, is less than 20% of the country’s total area. The data above partly indicate what possible effect the second of the laws listed above, the Law on land planning and development, may have on cultural landscape. Already in its preamble we find a statement that “ land planning and development should in particular take into ac count architectural and landscape values.” 2 The practical implication is, that apart from a fairly large freedom in starting or not starting work on local planning schemes, local self-government is responsible for prepar ing Planning and Development Studies for the entire area of a borough. A study is a document which defines, among other things, “areas of and guidelines for the protection of cultural landscape.”3 However, a study is not an act of a local law and its provisions are binding only for planning schemes (if executed at all). Therefore, by accepting the absence of plan ning schemes, the lawmakers accept that the practice of land development will lack integrity with respect to the landscape protection system. At this point, we reach an apparent paradox: the cultural landscape is protected according to the provisions ofthe Law on the preservation of nature. There are two reasons for this. The first one is of general nature: in the 21st-century, especially in Poland, there is no natural landscape and every form of it, whatever the material, exists as a result of human activity. Even the most inviolable natural reserves have survived only because someone once extended protection over them. In this sense they are a work of culture. We talk of "natural monuments” in the spirit of integration of natural and cultural heritage preservation, and the “ele ments of nature" quoted above may have the status of monument. As regards natural landscapes, the definition of their values makes a refer ence to “ human activity” too.4 This is reflected in two forms of protection of nature: national parks and landscape parks. Additionally, more general but less efficient forms określa dwie szczególnie istotne formy ochrony obszarowej w postaci parku kulturowego i strefy ochrony wyznaczanej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Obydwie pozostają w kompetencji samorządu lokalnego, czyli rady gminy. Stwarza to pewne trudności w ich stosowaniu i tym samym ogranicza skuteczność, obywatele bo wiem, po doświadczeniach z władzą autorytarną i gospodarką centralnie sterowaną, niechętnie przyjmują jakiekolwiek ograniczenia, hołdując przekonaniu, iż prawo własności oznacza prawo do dowolnego korzy stania z tejże własności. W rezultacie - mimo deklarowanych postaw - zamiast regulacji popierają deregulację i liberalistyczny model kształ towania przestrzeni. Liczba utworzonych w Polsce parków kulturowych jest znikoma, a powierzchnia kraju pokryta miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, w których mogłyby się ewentualnie znaleźć wspomnia ne strefy ochrony krajobrazu kulturowego, nie przekracza kilkunastu procent terytorium kraju. Powyższe dane częściowo określają stopień oddziaływania na kraj obraz kulturowy Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen nym. Już na wstępie znajdujemy w niej zapewnienie, iż „w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza [...] wa lory architektoniczne i krajobrazowe”2. W praktyce oznacza to, iż obok dość dużej swobody w podejmowaniu lub niepodejmowaniu prac nad miejscowym planem zagospodarowania na samorządach lokalnych spoczywa obowiązek wykonania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla całego obszaru gminy. Jest to dokument, w którym określa się między innymi „obszary oraz zasa dy ochrony [...] krajobrazu kulturowego”}. Studium nie jest wszakże aktem prawa lokalnego, a jego ustalenia są wiążące tylko dla planów miejscowych, jeśli są one wykonywane. Zatem dopuszczając ich brak, ustawodawca doprowadza do niespójności systemu ochrony krajobrazu w ramach planowania przestrzennego. W tym miejscu dochodzimy do pozornego paradoksu, polegającego na ochronie krajobrazu kulturowego przy pomocy przepisów o ochronie przyrody. Możliwość taka wynika z dwu przesłanek. Pierwsza, natury ogólnej to ta, iż w xxi wieku - zwłaszcza w Polsce - nie ma krajobrazu naturalnego i każda jego postać, niezależnie od tworzywa, istnieje w wy niku działalności człowieka. Nawet najbardziej nietykalne rezerwaty dzi kiej przyrody zachowały się tylko dlatego, że ktoś kiedyś objął je ochroną, ergo są w tym sensie tworem kultury. W duchu integracji ochrony dzie dzictwa natury i kultury mówimy „pomnik przyrody”, a przytoczone of protection laid down in the act are: protected landscape areas, natural complexes and landscape complexes. The national park covers an area with distinctive natural but also cultural values.5 A landscape park protects not only natural, but also historical and cultural values.6 This arrangement ensures conditions for more efficient activity since founding decisions, though made in co-ordination with local self-governments, are within the ambit ofthe Council of Ministers (national parks) and the Voivodes (landscape parks). Moreover, all requirements laid down in Planning and Development Studies and planning schemes at the borough level should be consulted with appropriate state services for natural preservation. The last of the laws listed above, the Act on environmental protection, addressed only indirectly cultural landscape as an element of the environ ment. Control of environmental impacts covers areas that are significant for cultural heritage;7 reports on environmental impacts of investments should provide data on securing cultural landscape.8 Formulated this way, this Law provides a constitutional warranty for the quality of landscape as an element of national heritage and the entire environment.9 Aside from national laws, cultural landscape protection in Poland in vokes some international charters and conventions. The oldest of them date back as far as 1931, when the Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments focused public attention on the ‘external aspects’ of cities and their “picturesque perspective.” 10 One of the key new acts of this type is the European Landscape Convention adopted in Florence in 2000 and ratified by Poland in 2006. The practical effect of these docu ments for ad-hoc activity is meagre; rather, it is limited to the sphere of theoretical discussions and building a friendly atmosphere. There is one document that stands out from that general background: the Convention Concerning the Protection o fth e World Cultural and Natural Heritage (Paris, 1972), ratified by Poland in 1976, which led to inscribing sites under the u n e s c o ’s special protection on the World Heritage List. Both the pres tige ofthis status and the ties of the convention with the Polish law make it a useful tool in the process of protecting cultural landscape. Having been applied for more than thirty years, the considerations for

inscription on the w h List have evolved; the most significant changes took place in 2005, when cultural and natural considerations were conflated in a single catalogue. There are ten of them but the most important are those relating to the three principal features of a site: authenticity, unique ness and universal value. Polish candidates for this title now go through a pre-selection process, unlike in the past. Before preparing the docu mentation required by the World Heritage Centre, a property must receive na początku „elementy przyrodnicze” mogą zostać objęte także statusem zabytku. Również w odniesieniu do krajobrazu przyrodniczego w defi nicji jego walorów wymienia się „działalność człowieka”4. W sposób jednoznaczny znajduje to wyraz w dwu formach ochrony przyrody, a mianowicie w parku narodowym i parku krajobrazowym. Dodatkowymi, bardziej ogólnymi i mniej skutecznymi formami ochro ny wprowadzonymi w tejże ustawie są: obszar chronionego krajobrazu i zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Park narodowy obejmuje obszar wy różniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, ale również kulturowymi^ Park krajobrazowy, obok przyrodniczych, chroni także wartości historyczne i kulturowe6. Stwarza to warunki do bardziej sku tecznego działania, gdyż decyzje o utworzeniu tych parków - jakkolwiek powstają w uzgodnieniu z lokalnymi samorządami - należą do kompe tencji, odpowiednio, Rady Ministrów i wojewody. Nadto wszelkie zapi sy w gminnych studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowa nia przestrzeni i miejscowych planach należy w stosownych treściach uzgodnić z organami państwowej służby ochrony przyrody. Ostania z wymienionych na wstępie ustaw, prawo ochrony środowi ska, do krajobrazu kulturowego odnosi się pośrednio - jako do składnika środowiska. W tym ujęciu w ramach kontroli oddziaływania na środo wisko uwzględnione zostały obszary posiadające znaczenie dla dziedzic twa kulturowego?, a w raportach o skutkach poszczególnych inwestycji na środowisko winny znaleźć się dane o zabezpieczeniach krajobrazu kulturowego8. Można powiedzieć, że również dzięki takiemu sformu łowaniu jakość krajobrazu jako elementu dziedzictwa narodowego wraz z całym środowiskiem zyskała konstytucyjne gwarancje9. Obok prawa krajowego w sprawach ochrony krajobrazu kulturowego przywoływane są w Polsce niektóre „karty” i konwencje międzynaro dowe. Najstarsze z nich sięgają roku 1931, kiedy to w Ateńskiej Karcie Konserwacji Zabytków zwrócono uwagę na „fizjonomię miast” i ich „ma lownicze krajobrazy”10. Jednym z najnowszych aktów tego rodzaju jest Europejska Konwencja Krajobrazowa, sformułowana we Florencji w roku 2000 i ratyfikowana przez Polskę w roku 2006. Ich skuteczność w do raźnych działaniach jest znikoma i sprowadza się raczej do sfery rozwa żań teoretycznych oraz do budowania sprzyjającego nastroju. Wyjątkiem jest na tym tle konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa (Paryż 1972), ratyfikowana przez Polskę w roku 1976, skutkująca wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego obiek

tów objętych szczególną ochroną u n e s c o . Zarówno prestiż wynikający ze statusu takiego miejsca, jak i relacje z prawem polskim czynią tę the status of a Historic Monument. In consequence, only sites already inscribed on a list of monuments or cultural parks are eligible.11 The title of a historic monument, while warranting no legal protection in itself, opens the doors to the status of a UNESCO-certified property, making this special form of international protection contingent on Polish laws, and therefore partly on the competence of local self-government. What often additionally complicates matters is the overlapping of territorial borders of a Historic Monument, domestically listed monument and cultural park, with these titles being granted neither at the same time nor in accordance with uniform criteria.

II The history of Kalwaria Zebrzydowska reaches the early 17th century, when the Krakow Voivode (governor) Mikołaj Zebrzydowski founded a church and a monastery here. Construction works based on a design by the Jesuit architect Gian Maria Bernardoni began in 1604. The building and the accompanying chapels were finalised by Paul Baudarth of Belgium (-> Fig. i). The design ofthe setting and visual relationships between particular components eagerly used the local topography to create a com position reminiscent ofthe landscape of Jerusalem. Such “substitute Calvaries” were created across Europe from the end ofthe 15th century because pilgrims of the time found it fairly difficult to travel to the Holy Land. To remain faithful to the spatial layout ofthe original topography, the renowned mathematician Michał Żebrowski was engaged to work in Kalwaria Zebrzydowska12. In 1999, the 17th-century Mannerist architectural and landscape complex and a pilgrims’ park in Kalwaria Zebrzydowska were inscribed

on the u n e s c o World Heritage List. In English-language documents of

the u n e s c o , the site is called “ Kalwaria Zebrzydowska: the Mannerist Architectural and Park Landscape Complex and Pilgrimage Park.” Polish sources give several versions of the title of the inscription, which in itself invites comments. Nevertheless each of them includes the word land scape’, sometimes even as key word.13 The timeline of events leading to the current status is as follows: - April 8,1981: inscribed on the list of monuments; - November 23, 1999: inscription modified; - November 1, 1999: inscribed on the u n e s c o World Heritage List; - October 30, 2000: recognised as Historic Monument. konwencję instrumentem pomocnym w procesie ochrony krajobrazu kulturowego. W ciągu ponad 30 lat kryteria wpisu na Listę ewoluowały, przy czym najważniejsza zmiana dokonała się w roku 2005, kiedy połączo no w jeden zbiór kryteria kulturowe i przyrodnicze. Jest ich dziesięć, ale najważniejsze sprowadzają się do trzech zasadniczych cech obiek tu: autentyczność, unikatowość i uniwersalność wartości. Równolegle z tymi zmianami również w Polsce kandydatury miejsc ubiegających się o ten zaszczyt przechodzą obecnie eliminacje, których dawniej nie było. Przed opracowaniem dokumentacji wymaganej przez Centrum Światowego Dziedzictwa obiekt musi uzyskać status pomnika historii. W konsekwencji może to dotyczyć tylko zabytków uprzednio wpisanych do rejestru zabytków lub parków kulturowych11. Zatem uznanie za po mnik historii, choć jako takie nie stwarza podstaw prawnych do ochrony, otwiera drogę do uzyskania statusu obiektu objętego opieką u n e s c o . Tym sposobem ta szczególna forma ochrony międzynarodowej uzależ niona została od polskich przepisów, a przez to po części od kompeten cji samorządu lokalnego. Sprawę dodatkowo komplikuje fakt częstych rozbieżności granic terytorialnych poszczególnych, warunkujących się statusów: pomnika historii, rejestru zabytków i ewentualnie parku kul turowego, nadawanych w różnym czasie i na podstawie niejednolitych kryteriów.

II Historia Kalwarii Zebrzydowskiej sięga początków χνιι wieku, kiedy to wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski ufundował w tym miejscu kościół i klasztor. Budowę rozpoczęto według projektu jezuickiego ar chitekta Jana Marii Bernardoniego w roku 1604. Dzieło to wraz z towa rzyszącymi kaplicami kalwaryjskimi dokończył Paweł Baudarth z Belgii (-> Ryc. 1). W lokalizacji i powiązaniach widokowych poszczególnych obiektów skwapliwie wykorzystano miejscową topografię w celu stwo rzenia kompozycji przypominającej krajobraz Jerozolimy. Takie „zastęp cze” kalwarie były tworzone w Europie od końca xv wieku w związku z trudnościami, na jakie natrafiali ówcześni pielgrzymi w podróżowa niu do Ziemi Świętej. Aby zachować wierność relacji przestrzennych z oryginałem, do prac w Kalwarii Zebrzydowskiej zaangażowany został wybitny matematyk Michał Żebrowski12. W roku 1999 manierystyczny zespół architektoniczny i krajobra zowy oraz siedemnastowieczny park pielgrzymkowy w Kalwarii 3 7 0

Kalwaria Zebrzydowska wg miedziorytu J. Brauna z 1617 roku. Źródło: Adam Bujak, Sanktuarium Kalwaryjskie, Kalwaria Zebrzydowska 1993

Kalwaria Zebrzydowska after a copperplate by J. Braun, 1617. Source: Adam Bujak, Sanktuarium Kalwaryjskie, Kalwaria Zebrzydowska 1993

Notably, the entry on the list of monuments was modified in 1999 by reducing significantly the area of the site. In 1999, the statutory require ment of inscribing exclusively historic monuments on the World Heritage List was not strictly enforced.14 Only a year later did the site satisfy this requirement. Also, Kalwaria Zebrzydowska: the Mannerist Architectural and Park Landscape Complex and Pilgrimage Park became a Historic Monument while its borders were not demarcated precisely. If we com pare the graphical attachment to the subject Ordinance of the President of Poland with the materials on file at the National Centre for Monument Studies and Documentation, differences in the borders become more than clear (-> Fig. 2a, 2b). Even more differences are found between these borders and those of the area inscribed on the World Heritage List (-> Fig. 3). Yet, they are still too insignificant to explain why the area of the Historic Monument

(160 ha) is barely half of the area under the u n e s c o ’s patronage, which is ca 380 ha.’5 Also note that the certified area belongs partly to the adja cent boroughs: Stryszów in the west and Lanckorona in the east, which remains unmentioned in official documents. Zebrzydowskiej znalazły się na Liście Światowego Dziedzictwa u n e s c o .

Według angielskojęzycznych dokumentów u n e s c o obiekt nosi na zwę: „Kalwaria Zebrzydowska: The Manierist Architectural and Park Lansdcsape Complex and Pilgrimage Park”. Polskie źródła podają kilka wersji nazwy tego wpisu (co samo w sobie nasuwa uwagi), tym niemniej w każdej z nich powtarza się krajobraz, niekiedy nawet w roli głównej^. Kalendarium decyzji w tej sprawie przedstawia się następująco: - 8 kwietnia 1981 - wpis do rejestru zabytków, - 23 listopada 1999 - zmiana wpisu do rejestru zbytków,

- 1 grudnia 1 9 9 9 - wpis na Listę Światowego Dziedzictwa u n e s c o , - 30 października 2000 - uznanie za pomnik historii. Należy dodać, że zmiana wpisu do rejestru zabytków dokonana w roku 1999 polegała na daleko idącym ograniczeniu obszarowym. W roku 1999 nie egzekwowano rygorystycznie zapisu ustawy o wpisy waniu na Listę u n e s c o tylko pomników historii^ - dopiero rok później spełniono ten warunek. Nadto „Kalwaria - krajobrazowy zespół ma- nierystycznego parku pielgrzymkowego” stała się pomnikiem historii w granicach bardzo nieprecyzyjnie określonych. Porównanie załącznika graficznego do rozporządzenia Prezydenta r p z materiałami Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków wykazuje wyraźne różnice w przebiegu granic (-> Rye. 2a, 2b). Jeszcze większe różnice widać między tymi granicami a obszarem wpisanym na Listę Światowego Dziedzictwa (-> Ryc. 3). Nie są one jednak tak znaczne, aby wyjaśniały to, że powierzchnia w granicach pomnika historii -16 0 hektarów - to niespełna połowa (!) powierzchni objętej pa tronatem u n e s c o , która wynosi około 380 hektarów15. Przy okazji można zauważyć, iż ten zaszczytny tytuł przypadł także fragmentom terytoriów sąsiednich gmin, a mianowicie Stryszowa na zachodzie i Lanckorony na wschodzie, o czym w oficjalnych dokumentach nie ma wzmianki. Zgodnie z obowiązującą ustawą status pomnika historii może być nadany tylko zabytkom uprzednio wpisanym do rejestru lub parkom kulturowym10. Przedmiotowy obszar nie był parkiem kulturowym, a w rejestrze zabytków figurował w całości jedynie do 23 listopada 1999 roku. Po tej dacie - a więc jeszcze przed decyzją Komitetu Światowego

Dziedzictwa o objęciu Kalwarii Zebrzydowskiej patronatem u n e s c o - obszar wpisany do rejestru zabytków drastycznie zredukowano. W rezul tacie w rejestrze znalazły się tylko działki będące własnością klasztoru Bernardynów, którzy w przeciwieństwie do pozostałych właścicieli wyra zili zgodę na objęcie ich nieruchomości statusem zabytku rejestrowego. Niestety jeszcze w xix wieku bernardyni znaleźli się w ciężkiej sytuacji In keeping with the current act, the status of a Historic Monument may only be granted to properties previously inscribed in the domestic lists of monuments or cultural parks.’6 Kalwaria was never a cultural park and was included as a whole on the list of monuments only on November 23, 1999. Afterwards, which was still before the decision of the World Heritage

Committee to extend u n e s c o ’s patronage over Kalwaria Zebrzydowska, the listed site was reduced dramatically. As a result, the Polish list includes only the land plots owned by the Bernardines, who, unlike the other owners, gave their consent to the property’s status of a listed site. Unfortunately, still in the 19th century, the Bernardines faced tough plight, and breach ing the terms of the Zebrzydowskis’ Endowment they sold a significant portion of the land to private owners. Despite this diminution, the borders of the site inscribed on the World Heritage List have remained unchanged. Respecting the letter of the law, only the plots within the Polish listed area should be recognised as historic monuments. Hence, only these plots should be eligible for inscription on the World Heritage List. Strict interpretation of the law would be condu cive to reducing the listed area by nearly 80%! Additionally, fragmented ownership and the geometry of the subdivisions would reduce the pro tected cultural park to grotesque proportions and shape (-» Fig. 4). Whether reviewing these left-over problems makes sense or not, and no matter how such revision might be executed, the competence of the Monument Conservation Officer’s at the Voivodeship level would be restricted to a heavily cropped territory anyway. As noted above, neither a Historic Monument nor the World Heritage List in themselves are suf ficient basis for legal protection if a site in not included on the Polish list of monuments. Amongst these meanders of common law, only the local law has offered stable grounds for the protection of the cultural landscape. In 2000, a Planning and Development Study for the borough of Kalwaria Zebrzydowska was adopted (-» Fig. 5). The document introduces a system of conservation zones which: - were the result of work carried out at the turn of the 1980s and 1990s; and

- bring the u n e s c o Site and the buffer zone to conform to the current zoning regulations. Also, the area holding the status of protected landscape was en hanced by a proposal to create natural and landscape complexes. In this plan, the reserve zone encompasses the listed ensemble and properties.

Another, high protection, zone encompasses the entire w h Site area and 2

Obszar uznany za pomnik historii: a) mapa stanowiąca załącznik graficzny do rozporządzenia

Prezydenta rp z dnia 30 października 2000. Źródło: DzU nr 98, poz. 1062; b) ilustracja dotycząca obszaru uznanego za pomnik historii w Kalwarii Zebrzydowskiej. Źródło: DzU nr 98, poz. 1062

Area recognized as historie monument: a) Map in the graphical attachment to the Ordinance of

the President of Poland dated October 30, 2000. Cource: d u Vol. 98, entry 1062; b) Illustration of the area granted the status of a historic monument in Kalwaria Zebrzydowska. Source: DzU Vol. 98, entry 1062

ekonomicznej i łamiąc warunki fundacji Zebrzydowskich, sprzedali znaczną część gruntów w ręce prywatne. Mimo tej redukcji bez zmiany pozostały granice obszaru wpisane go na Listę Światowego Dziedzictwa. Trzymając się litery prawa, tylko działki wpisane do rejestru zabytków mogły zostać uznane za pomnik historii, ergo tylko te działki m iały tytuł do ubiegania się o wpis na Listę u n e s c o . Ścisła interpretacja prawa oznaczałaby redukcję przedmiotowego Obszar wpisany Listę Światowego Dziedzictwa jako manierystyczny zespół architektoniczny i krajobrazowy oraz park pielgrzymkowy z xvn wieku w Kalwarii Zebrzydowskiej. Żółtym kolorem zaznaczono tereny należące do gmin Stryszów i Lanckorona. Pomnik historii. KOBiDZ, Warszawa 2004

Area inscribed on the World Heritage List as the i7th-Cetnury Mannerist Architectural and Landscape Park and Pilgrims' Park in Kalwaria Zebrzydowska. Areas that belong to the boroughs o f Stryszów and Lanckorona are marked in yellow. Historic Monuments. KOBiDZ, Warszawa 2004 part of the cultural landscape of the neighbouring village of Lanckorona. Additionally, while the Study was prepared for the borough’s administra tive area, its authors included proposals for the surrounding boroughs, out of concern for the value of the landscape, especially the low protection zone and the buffer zone (suggested in the application for inscription). Only traces of them remain in the local planning documentation. The structure outlined above was binding for the local plan ning scheme drafted at the same time for the borough of Kalwaria Zebrzydowska (-> Fig. 6). Every borough is obliged to prepare a Planning and Development Study but a planning scheme is not legally required. Given people’s above-mentioned negative attitude to any limitations of freedom in handling their property, the fact that work was started on the planning scheme, especially the resolution establishing protection zones in it, should be seen as a remarkable success of local self-govern ment authorities and the planners, who had ‘watched’ over the land scape values of the area for years.17 What contributed to the success was, no doubt, Kalwaria Zebrzydowska’s local community’s pride of u n e s c o ’s patronage. But what also mattered, was the fact that the office of monument conservator was created in the borough some time ago, a rare phenomenon indeed.’8 Last but not least, Kalwaria Zebrzydowska possessed uniquely rich resources of historical and study materials that proved helpful in planning w o rk.’ 9 4 Fragment aktualnego planu miejscowego, z zaznaczeniem działek pozostających w rejestrze zabytków (kolor czerwony), na tle obszaru wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa (kolor różowy). Dokumentacja załączona do wniosku o wpis na Listę Światowego Dziedzictwa w roku 1998, wykonana pod kierunkiem Anny Mitkowskiej (maszynopis)

Section of the current planning scheme with the listed plots marked in red and the area inscribed on the World Heritage List marked in pink. Documentation attached to the application for inscription on the World Heritage List in 1998, prepared under the supervision of Anna Mitkowska

terytorium o blisko 80 procent! W dodatku rozdrobniona struktura wła snościowa i geometria podziałów geodezyjnych sprawiają, iż przedmiot ochrony - krajobraz kulturowy - sprowadzony zostałby do karykatural nych rozmiarów i kształtów (-> Ryc. 4). Niezależnie od sensu rewizji tych zaszłości i ewentualnego trybu jej przeprowadzenia zakres kompetencji konserwatora wojewódzkiego ogra niczałby się tylko do mocno zredukowanych rozmiarów terytorialnych. Jak to już bowiem zostało wcześniej zaznaczone, ani pomnik historii, ani Lista u n e s c o same w sobie nie są podstawą do prawnej ochrony obiektu, jeśli nie jest on wpisany do rejestru zabytków. Wśród tych zawiłych uwarunkowań prawa powszechnego stabilną podstawę do ochrony krajobrazu kulturowego stworzyło jedynie prawo lokalne. W roku 2000 uchwalono studium uwarunkowań i kierun ków zagospodarowania przestrzennego gminy Kalwaria Zebrzydowska strefy ochrony konserwatorskiej

i (“4 Щ rezerwatowa : "" H ! ścisła (Ketwarl·) (Lanckorona) WADOWKÎ pośrednia ingerencja kons. obszar UNESCO strefa buforowa

i projaktowana aaapoły przyrodnlcio-krajobrai O B SZ A R CHRONIONEGO f f KRJOBRAZU —) V J } ]-'Ш·: C « *J STRYSZÓW i /T L J ?: il'^rrL . ■

Synteza elementów uwarunkowań z dokumentu s u iK Z P Kalwarii Zebrzydowskiej z roku 2 0 0 0 .

Oprać. Aleksander Böhm

Synthesised guidelines of the 20 00 Planning and Development Study for the borough o f Kalwaria Zebrzydowska. Elab. Aleksander Böhm

Apart from the permitted uses, the protection zones in a planning scheme set forth restrictions and provide guidelines for land development, from reserve preservation to the high protection zone, to the buffer zone, delimiting concentric areas that surround nearly the entire u n e s c o site in the north. A buffer zone covering 2600 ha was once proposed for the site, going beyond the borders ofthe zone and the borough at many points. Hence, the legal status of these sections is indeterminate (-» Fig. 6). The 2000 planning scheme covering the entire borough of Kalwaria Zebrzydowska expired in 2005 and was replaced with planning schemes for three villages in the borough: Kalwaria, Bugaj and Brody. The authors made sure that the protection zones reflecting the original scope and content were transferred to the new documents, which were separate instruments from a legal point of view. Conservation zones were defined covering areas subject to certain restrictions, prohibitions and legal requirements, as well as to guidelines for building, development and use of those territories: A - Reserve zone, В - High protection zone (set down in the planning scheme), С - Low protection zone.

z o n e A -co vers properties and areas inscribed on the list of monuments, among them the Bernardine church and the monastery complex, as well (-» Ryc. 5.) W dokumencie tym wprowadzono system stref ochrony kon serwatorskiej, który: - był podsumowaniem prac prowadzonych od przełomu lat osiemdzie siątych i dziewięćdziesiątych xx wieku,

- nadawał obszarowi u n e sc o (wraz rozległą strefą buforową) cechy obowiązujących ustaleń planistycznych. Ponadto dokonano uzupełnienia terenu objętego statusem obszaru krajobrazu chronionego poprzez propozycję utworzenia zespołów przy rodniczo-krajobrazowych. Strefa rezerwatowa objęła zespoły i obiekty wpisane do rejestru zabytków. Kolejna, ochrony ścisłej mieściła w sobie cały obszar wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa oraz część kraj obrazu kulturowego sąsiedniej Lanckorony. Dodać należy, że jakkolwiek dokument s u îk z p wykonywany jest dla obszaru administracyjnego gmi ny, autorzy w trosce o walory krajobrazowe zawarli w swym opracowaniu propozycje dla gmin otaczających. Dotyczy to zwłaszcza strefy ochrony pośredniej oraz buforowej (sugerowanej we wniosku o wpis na Listę), której ślad pozostał jedynie w lokalnych dokumentach planistycznych. Zarysowana wyżej konstrukcja była wiążąca dla opracowanego w tym samym roku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gmi ny Kalwaria Zebrzydowska (-* Ryc. 6). Studium uwarunkowań i kierun ków zagospodarowania przestrzennego jest opracowywane obowiązkowo przez każdą gminę; plan nie jest już przez ustawę wymagany. Na tle wspomnianej uprzednio niechęci obywateli do ograniczeń swobody w dysponowaniu swoimi nieruchomościami podjęcie prac nad planem, a zwłaszcza uchwalenie w nim stref ochronnych, należy uznać za duże osiągnięcie władz miejscowego samorządu i autorów opracowania, któ rzy zresztą od lat czuwali nad walorami krajobrazowymi tego terenu1?. Do sukcesu niewątpliwie przyczyniło się poczucie dumy społeczeństwa Kalwarii Zebrzydowskiej z uzyskanego patronatu u n e s c o , ale wielkie znaczenie miało i to, że w gminie utworzono niegdyś stanowisko kon serwatora zabytków, co nie było często spotykane18. Wreszcie dodać należy, że Kalwaria Zebrzydowska miała wyjątkowy zasób materiałów historyczno-studialnych, pomocnych w pracach planistycznych19. Na tle zapisów dotyczących rodzajów użytkowania strefy ochronnej w planie miejscowym określone zostały ograniczenia i wytyczne dla zabudowy i zagospodarowania terenu, od ochrony rezerwatowej, po przez ochronę ścisłą do otulinowej. Tworzy to kolejne, niejako współ- środkowe obszary otaczające od północy niemal cały „obszar u n e s c o ”. Proponowana dla niego niegdyś strefa buforowa o powierzchni około 2600 hektarów wykracza jednak w wielu miejscach poza wyznaczone KALWARIA ZEBRZYDOWSKA 1:1000

OCHRONA DZIEDZICTWA KULTUROWEGO

STREPV OCHROM KONSERWATORSKIEJ W PLANIE MIEJSCOWYM ZACOSPODAROW ANIA PRZESTRZENNEGO

Mi» OUTIACÛt-WH

TERENY OBJĘTE WPISEM DO REJESTRU ZABYTKÓW |*ил||дпопо»о»игпл g— ii « «Ш1 *οβν UUAKIICO лит I I ’ J iuv im ком (KLiv-juwu·!) I /J

OBSZAR OBJĘTY WPISEM na listę Światowego » DZIEDZICTWA KULTURY UNESCO Z GRUDNIA im R ·

6 Miejscowy plan zagospodarowania Kalwarii Zebrzydowskiej z roku 2 0 0 0 z zaznaczonymi strefami ochronnymi oraz obszarem wpisanym na Listę u n e s c o (kolor jasnobrązowy). W jego granicach ciemniejszym kolorem zaznaczono obszar wpisany do rejestru zabytków. Oprać. Andrzej Melzer

Planning scheme for Kalwaria Zebrzydowska (2000), with the protection zones and the area

inscribed on the w h List marked in light brown. Within its borders, the area inscribed on the Polish monument list is marked in a darker shade. Elab. Andrzej Melzer

as the design ofthe Paths of Lord’s Passion and Paths of Holy Mary, with the former monastery orchards and gardens, the former Czartoryskis’ Palace with its garden, and the houses in Bernardyńska Street (within the borders defined in Decision no. A-739 on the inclusion on the list of monuments, dated November 23, 1999) as well as the Seminar building on the territory of the former Czartoryskis’ Palace, which are treated as a protected “contemporary cultural property”. The following rules need to be observed within this zone: a) the area’s dominant function is that of preservative protection of cul tural values, care of monuments and restoring the monuments and their surroundings to the best condition possible, b) no activities unrelated to the historical function of the complex may be conducted on its territory, strefy i granice gminy, stąd na tych fragmentach ma nieustalony status prawny (-> Ryc. 6). Plan z roku 2000, obejmujący całą gminę Kalwaria Zebrzydowska, stracił ważność w roku 2005 i został zastąpiony planami trzech miej scowości wchodzących w skład gminy, to jest Kalwarii, Bugaja i Brodów. Autorzy zadbali jednak o to, aby do tych odrębnych z punktu widzenia prawa dokumentów przenieść zapisy stref ochronnych, których zasady zgodne są z pierwotnym zakresem i treścią. Wyznaczono strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ograniczenia, zakazy i nakazy oraz szczególne zasady dotyczące warunków zabudowy, zagospodarowania i użytkowania terenów: A - strefa rezerwatowa (obszar rezerwatowy), В - strefa ochrony ścisłej (ustanowiona planem), С - strefa otulinowa (obszar ochrony pośredniej).

s t r e f a a - obejmuje obiekty i obszary wpisane do rejestru zabytków, w tym: zespół kościoła i klasztoru 00. Bernardynów oraz założenie Kalwarii, to jest Drogi Męki Pańskiej i Dróżki Matki Boskiej wraz z tere nem dawnych sadów i ogrodów klasztornych, dawny pałac Czartoryskich z ogrodem i domami przy ulicy Bernardyńskiej (w granicach określo

nych w decyzji o wpisie do rejestru nr A - 7 3 9 z dnia 2 3 listopada 1 9 9 9 r.) oraz znajdujący się w obrębie terenu dawnego pałacu Czartoryskich zespół Wyższego Seminarium Duchownego traktuje się jako chronione „dobro kultury współczesnej”. W granicach strefy obowiązują następujące zasady: a) dominującą funkcją terenów jest ochrona zachowawcza wartości kulturowych, opieka nad zabytkami oraz przywracanie ich, wraz z otoczeniem, do jak najlepszego stanu, b) zakaz wprowadzania wszelkich form działalności niezwiązanych z historycznymi funkcjami zespołu, c) obowiązek utrzymania, pielęgnacji i zabezpieczenia otaczającej zie leni, a zwłaszcza drzewostanu, d) obszary i enklawy leśne w obrębie strefy traktuje się jako lasy ochron ne; w planach urządzeniowych należy ustalić szczególne formy gospo darki leśnej uzgodnione z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, e) pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wymagają wszelkie działania określone w przepisach szczególnych, zwłaszcza mogące prowadzić do naruszenia substancji lub zmiany wyglądu zabytku i jego otoczenia, między innymi: c) the surrounding greenery, especially the trees, have to be maintained, tended and secured, d) wood areas and enclaves within the border of this zone are treated as protected forests; designs should be prepared to establish special forms of forest management in co-ordination with the Monument Conservation Officer, e) permits from the Monument Conservation Officer are required for all activities listed in specific rules of law, in particular activities that may interfere with the tissue or modify the appearance of the site and its surrounding, including but now limited to: - construction works (constructing a new building, etc.), conserva tion and restoration works on the monument or its surroundings (includes also landscaping, fences, advertisements, signage and technical or road infrastructure), - modifications to the greenery linked with the monument and its surroundings, planting new trees, - modifications to landform features (ground works), - changes to the use or purpose ofthe are or facilities located thereon; - divisions of plots or buildings. z o n e В - covers areas set forth in the plan and delineated graphically on the drawing, including Вт - the Cultural and Landscape Complex of Kalwaria Zebrzydowska recognised as a Historic Monument in the Ordinance ofthe President of Poland dated October 30, 2000) and inscribed on the World Heritage List, including developed areas, sections of roads, railroad areas, arable lands and forests. Within Zone Bi, protection refers to: - the natural and cultural landscape, - the town plan, - facilities with the features of monuments, - trees, including protecting forests and single specimens. Restrictions are imposed on any activity that might diminish the value or change the historical landform, general park character or landscape of the area by distorting the proportion of developed areas (both historical and contemporary) to open areas. Therefore: - the planning scheme defines the borders within which the existing development may be extended on consent from and on terms defined by the Voivodeship Monument Conservation Officer, - on other areas, marked R (arable) and z l (forests and trees), new build ings are absolutely forbidden, including buildings relating to farming - wykonywanie robót budowlanych (w tym budowa nowych obiek tów budowlanych), prac konserwatorskich i restauratorskich przy zabytku lub w jego otoczeniu (dotyczy to również elementów ma lej architektury, ogrodzeń, reklam, szyldów i innych znaków oraz infrastruktury technicznej i komunikacyjnej), - dokonywanie zmian w kształtowaniu zieleni związanej z zabyt kami oraz w ich otoczeniu, wprowadzanie nowych zadrzewień, - dokonywanie zmian w ukształtowaniu terenu (roboty ziemne), - zmiana przeznaczenia lub sposobu użytkowania obiektów i terenu, - dokonywanie podziału działek i obiektów. s t r e f a в - obejmuje obszary ustalone planem oznaczone graficznie na rysunku, w tym: bi - obszar Zespołu Kulturowo-Krajobrazowego Kalwarii Zebrzydowskiej uznany za pomnik historii na podstawie Rozporządzenia Prezydenta r p z dnia 30 października 2000 roku i wpi sany na Listę Światowego Dziedzictwa, w tym tereny zabudowy, odcinki dróg i terenów kolejowych, użytki rolne i lasy. W obrębie strefy Bi przedmiotem ochrony jest: - krajobraz naturalny i kulturowy, - układ urbanistyczny, - obiekty o cechach zabytkowych, - drzewostan - w tym lasy o funkcji ochronnej i pojedyncze drzewa. Obowiązuje ograniczenie działań mogących obniżyć walory, zmienić historyczne ukształtowanie i ogólny parkowo-krajobrazowy charakter obszaru przez naruszenie proporcji terenów zabudowy (zarówno zabyt kowej, jak i współczesnej) w stosunku do powierzchni terenów otwar tych, w związku z powyższym: - plan ustala granice terenów, na których dopuszcza się uzupełnienie istniejącej zabudowy za zgodą i na warunkach określonych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, - w obrębie pozostałych terenów oznaczonych symbolami R (użytki rolne) i zi (lasy i zadrzewienia) obowiązuje bezwzględny zakaz reali zacji nowych budynków, w tym również związanych z prowadzeniem gospodarstw rolnych (z wyjątkiem wymiany substancji w granicach zabudowanej działki zagrodowej), - projektowane obiekty winny gabarytami i formą architektoniczną nawiązywać do dominujących cech zabudowy historycznej, - budynki mieszkalne o powierzchni zabudowy do 120 metrów kwadra towych, bryła wydłużona o długości frontu do 14 metrów, parterowe activities, except for replacement of structures within a developed farming plot, - the sizes and architectural form of newly designed facilities should hark back to the dominating features ofthe historical architecture, - dwelling houses may take up to 120m2 of space, have to be elongated, single-storey, with the front elevation width up to 14m, possibly with a basement and usable attic, a gable roof with a gradient around 370 and the maximum height ofthe gable of 8.5m at the ridge, covered with tiles or tile-like sheet metal in dark cherry, brown or graphite colour, - utility buildings: up to 7m high at the ridge, - the aforesaid architectural requirements apply to construction works such as remodelling, restoration, extension or revamp of structures that affect their appearance, - it is recommended that existing facilities with no style should be rede signed so that they meet the above requirements in terms of appear ance, and trees or bushes should be planted to mask the landscape items that badly fail to comply with the recommendations above. In this zone, any construction projects, construction works modifying the external appearance of facilities, new landscaping items, temporary trade points, roads, car parks, technical facilities, as well as consolidations of subdivisions of land require a consent from the Voivodeship Monument Conservation Officer. This zone additionally contains area B2, comprising the plan of the old town of Kalwaria Zebrzydowska, which is regulated separately. z o n e С - covers an area defined and delineated graphically in the plan ning scheme within the borders corresponding to the buffer zone of the Cultural and Landscape Complex of Kalwaria Zebrzydowska. Protection applies to the natural and cultural landscape, in particular, - the view ofthe site associated with the setting of the church and monastery complex, - elements ofthe historical plan, including the network of roads, - preserved properties of historical value, - open areas, - forests, trees, and water systems with their biological setting. The protection is ensured by the provisions of a plan that restrict any activity which may decrease the value of the landscape in the zone or the visibility of historical objects, in particular the view onto the Calvary from observation points marked graphically. This protection is provided, for example, by: z możliwością podpiwniczenia i użytkowego wykorzystania pod dasza, z dachem dwuspadowym o nachyleniu połaci około 37 stop ni, wysokość od poziomu terenu do kalenicy dla ściany szczytowej w wyższej części terenu - maksymalnie 8,5 metra, pokrycie dachu dachówką lub blachą dachówkopodobną w kolorach ciemnowiśnio- wym, brązowym lub grafitowym, - budynki gospodarcze - wysokość do kalenicy 7 metrów, - przy wykonywaniu robót budowlanych polegających na przebudowie, odbudowie, rozbudowie i remoncie obiektów zmieniających ich wy gląd w projektach obowiązuje zachowanie określonych wyżej zasad dotyczących formy architektonicznej, - zaleca się przebudowanie istniejących obiektów bezstylowych w celu dostosowania ich wyglądu do wymogów jw. oraz wprowadzenie za- drzewień lub zakrzewień „maskujących” przy obiektach, których forma w rażący sposób odbiega od powyższych zaleceń. W obrębie strefy wszelkie zamierzenia związane z budową lub prowadzeniem robót budowlanych zmieniających wygląd zewnętrzny obiektów, umieszczanie obiektów małej architektury, tymczasowych obiektów handlowych, dróg i parkingów, urządzeń infrastruktury tech nicznej oraz podział i scalanie działek wymagają zgody Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Ponadto w strefie tej znalazł się obszar B 2 - obejmujący staro miejski układ urbanistyczny Kalwarii Zebrzydowskiej - o odrębnych ustaleniach.

s t r e f a с - obejmuje obszar ustalony planem i oznaczony graficznie na rysunku planu; w granicach odpowiadających obszarowi „strefy bufo rowej” Zespołu Kulturowo-Krajobrazowego Kalwarii Zebrzydowskiej. Przedmiotem ochrony jest krajobraz naturalny i kulturowy, a w szczególności: - strefy ochrony widokowej związane z ekspozycją zespołu klasztoru i kościoła, - elementy historycznego rozplanowania, w tym sieć drożna, - zachowane obiekty o wartościach historycznych, - tereny otwarte, - lasy, zadrzewienia i system cieków wodnych z obudową biologiczną. Ochrona realizowana jest poprzez ustalenia planu ograniczające działa nia mogące obniżyć walory krajobrazu w obrębie strefy lub ograniczyć eks pozycję obiektów zabytkowych, a szczególnie widoczność w kierunku ze społu kalwaryjskiego z oznaczonych graficznie obszarów, w tym poprzez: a) prohibiting the building of large facilities outside the areas reserved in the plan for a particular type of development (this does not apply to ‘re placement of tissue’ on consent from the Monument Conservation Officer); b) imposing restrictions on the sizes of structures, and making it obliga tory to make their architectural form comply with the requirements in §4 as well as with detailed regulations (this does not apply to the areas marked as technical and manufacturing developments); c) making it obligatory for all the building projects on areas coded μ ν π 6 , ΜΝΓ2θ, μ Nr2i, MNr23, MNC25, MNr3i and М1ЧГ32, and in situations described in §4 section ю, to obtain an architectural approval from the local Monument Conservation Officer or Voivodeship Monument Conservation Officer as relevant.20

Ill The materials attached to the application for inscription on the World Heritage List in 1998 contained information about the ownership of the subject area. The paths with their shrines and the north-eastern part of the Calvary (meadows and woods) totalling some ю о ha in area be long to the Bernardine Monastery. The forests on Mount Żar are owned in part by the monastery and partly by the government (administered by the government agency Lasy Państwowe). The forest on Mount Córa Lanckorońska and the other areas are private property. The same documents specify entities responsible for the protection of the inscribed space. They are: - the Voivodeship Monument Conservation Officer (former Bielsko-Biała Voivodeship), - the Voivodeship Natural Conservation Officer (former Bielsko-Biała Voivodeship), - the Bernardine Monastery, - Kalwaria Municipality and Borough, - local (self-government) Monument Conservation Officer in Kalwaria Zebrzydowska. Owners or their representatives and the entities responsible for protec tion should form the core of a potential (but not yet existing) management team ofthe World Heritage Site. The status of a cultural park as defined in the law provides grounds for nominating a board.21 The abovementioned circumstances indicate that creating a cultural park in Kalwaria Zebrzydowska within the borders ofthe UNESCO-certified a) zakaz realizacji obiektów kubaturowych poza terenami przezna czonymi w planie dla określonych typów zabudowy (nie dotyczy „wymiany substancji” za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt ków), b) ograniczenie gabarytów realizowanych obiektów i wprowadzenie obligatoryjnego obowiązku dostosowania ich formy architektonicz nej do wymogów określonych w paragrafie 4 i ustaleniach szcze gółowych (nie dotyczy wyznaczonych w planie terenów zabudowy techniczno-produkcyjnej), c) dla wszelkich projektów budowlanych, na terenach oznaczonych sym bolam i μ ν π 6 , μ ν γ 2 0 , μ ν γ 2ι, μ ν γ 23 , μ ν γ 25, μ ν γ 31 i μ ν γ 32 oraz w przypadkach określonych w paragrafie 4 ustępie 10 należy uzyskać opinię Miejskiego Konserwatora Zabytków, lub w przypadku braku takiego stanowiska Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, w zakresie formy architektonicznej obiektów20.

III W materiałach dołączonych w roku 1998 do wniosku o wpis Kalwarii na Listę Światowego Dziedzictwa zawarte były informacje na temat struktury własności przedmiotowego obszaru. Aleje tak zwanych dróżek wraz z kaplicami oraz część północno-wschodnia terenów kompozycji kalwaryjskiej (łąki, lasy), o łącznej powierzchni około 100 hektarów, na leżą do 00. Bernardynów. Kompleksy leśne góry Żar częściowo stanowią własność klasztoru, a częściowo należą do Skarbu Państwa, pozostając w administracji Lasów Państwowych. Lasy na Górze Lanckorońskiej i pozostałe tereny są własnością prywatną. W tych samych materiałach określone zostały podmioty odpowie dzialne za ochronę terenu objętego wpisem. Są to: - Wojewódzki Konserwator Zabytków (wówczas województwa bielsko- -bialslciego), - Wojewódzki Konserwator Przyrody (wówczas województwa bielsko- -bialskiego), - klasztor 00. Bernardynów, - Urząd Miasta i Gminy Kalwaria, - Miejski, Samorządowy Konserwator Zabytków w Kalwarii Zebrzy dowskiej. Właściciele lub ich reprezentanci oraz podmioty odpowiedzialne za ochronę stanowić winni trzon potencjalnego - bo jak dotąd nieistnie jącego - zarządu obszaru wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa. site, which comes within the purview of the borough, may prove beneficial in many respects. The benefits include: - eliminating inconsistencies of borders of the historic monument and

the W H Site, - merging in a single document the laws governing the sections of

the W H site area covered by three separate planning schemes (Kalwaria, Brody, Bugaj), - regulating issues concerning areas inscribed on the World Heritage List but located outside the borders of Kalwaria Zebrzydowska Borough, - ensuring a stable policy for the protection and shaping of the cultural landscape of the subject area, - creating a management function for the cultural park. For these purposes, all the assets of Kalwaria Zebrzydowska present ed above should be used as evidence that opportunities exist to protect and shape the cultural landscape, and not only the areas inscribed on the World Heritage List. The underestimated legal facility o f a cultural park may prove helpful. From a practical standpoint, this instrument is more useful in the hands of local governments than any convention, no matter how high its prestige.

Translated from the Polish by M o n ik a M v szk ie w icz

Endnotes

1. Act o f July 23, 2003 on monument protection and care, Art. 33 section 14. 2. Act of March 27, 2003 on land planning and development, Art. 1. 3. Ibidem , Art. 10 section 2.2. 4. Act of April 16, 2004 on the preservation o f nature, Art. 5, section 23. 5. Ibidem , Art. 8.1. 6. Ibidem , Art. 16.1. 7. Act of April 27, 2001 on environmental protection, Art. 40, section la. 8. Ibidem , Art. 52. section 1.5 letter d. 9. The Constitution of Poland, Art. 5. 10. Review of similar documents: Edmund Małachowicz, Ochrona środowiska kulturowego, Warszawa 1988, pp. 413-474, and Vademecum Konserwatora Zabytków, Newsletter ofthe Polish National Committee of the ico m o s, Warszawa 1996. 11. Act o f July 23, 2003 on monument protection and care, Art.15.1. 12. For more information see: Anna Mitkowska, Polskie kalwarie, Wrocław 2003. 13. The 1998 documentation for the Polish application for inscription on the World Heritage List was entitled Kalwaria Zebrzydowska: Historical (Cultural) Landscape; Park-and-Architecture

Landscape Complex of a Mannerist Calvary (Pilgrims’ Park), u n e s c o i M y, a periodical of the Polish u n e s c o Committee (nos. 1- 2 (287)) gives the name o f ‘the Architectonic and Landscape Complex in Kalwaria Zebrzydowska’ (p. 19). The same issue contains an arti cle, in which Andrzej Michałowski uses the name 'the Pilgrims' Landscape Park in Kalwaria Zebrzydowska' emphasizing the first Polish inscription referring to a cultural landscape (p. 15). Podstawę do powołania takiego zarządu stwarza status parku kulturo wego, określony w ustawie21. Biorąc pod uwagę przedstawione wyżej okoliczności, utworzenie parku kulturowego w Kalwarii Zebrzydowskiej w granicach obszaru ob

jętego patronatem u n e s c o (co należy do kompetencji gminy) przynieść może szereg następujących korzyści: - eliminacja rozbieżności granic pomnika historii i obszaru wpisanego na Listę, - połączenie w jednym dokumencie prawa lokalnego trzech fragmen tów terenu objętych obecnie miejscowymi planami zagospodarowa nia przestrzennego (Kalwaria, Brody, Bugaj), - uregulowanie spraw związanych z terenami objętymi wpisem na Listę, ale pozostającymi poza granicami gminy Kalwaria Zebrzydowska, - stabilizację zasad ochrony i kształtowania krajobrazu kulturowego przedmiotowego obszaru, - utworzenie jednostki organizacyjnej do zarządzania terenem parku kulturowego. Należy przy tym wykorzystać wszystkie wyżej przedstawione atu ty Kalwarii Zebrzydowskiej w celu udowodnienia możliwości ochrony i kształtowania krajobrazu kulturowego, nie tylko w obszarach wpisa nych na Listę Światowego Dziedzictwa, przy pomocy niedocenianego narzędzia prawnego, jakim jest status parku kulturowego. Dla osiągania bowiem celów praktycznych ten pozostający w rękach lokalnych samo rządów instrument jest bardziej przydatny od słów konwencji o najwyż szym nawet prestiżu.

Przypisy 1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 33 pkt 14. 2. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, art. 1. 3. Ibidem, art. 10 pkt 2.2. 4. Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., art. 5 pkt 23. 5. Ibidem, art. 8.1. 6. Ibidem, art. 16.1. 7. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. prawo ochrony środowiska, art. 40 pkt ia. 8. Ibidem, art. 52.1, pkt 1.3d.

9. Konstytucja R P , art. 5. 10. Przegląd tego rodzaju dokumentów w: Edmund Małachowicz, Ochrona środowiska kulturowe go, Warszawa 1988, s. 413-474, oraz Vademecum Konserwatora Zabytków, „Biuletyn Polskiego

Komitetu Narodowego i c o m o s ” 1996. 11. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 15.1. 12. Więcej informacji między innymi w: Anna Mitkowska, Polskie kalwarie, Wrocław 2003. In Kalwaria, a plaque informing about the inscription calls the site ‘the Historical Pilgrims’ Landscape and Architectural Park in Kalwaria Zebrzydowska: the Basilica, the Bernardine Monastery and the Paths of the Passion’. 14. Consolidated text of the Act of February 15, 1962 on the protection of cultural assets, with amendments 1983-1996, Art. 6.2. 15. Data from the Ordinance of the President of Poland of October 30, 2000 and documentation attached to the application for inscription on the World Heritage List, 1998, prepared under the supervision of Anna Mitkowska. 16. Act o f July 23, 2003 on monument protection and care, Art. 15.1. 17. From the early 1990s to 2005, most of the planning work for Kalwaria Zebrzydowska was carried out by Andrzej Melzer. 18. In 1992, Karol Gruszczyk, the Monument Conservation Officer of the former Bielsko-Biała Voivodeship delegated som e o f his tasks and authority to the conservation officer at the self- -government level. This function was performed with great engagement and efficiency by Magdalena Swaryczewska until 2004. Later, when conservation services reported to Voivodes, the position of Monument Conservation Officer in the borough of Kalwaria Zebrzydowska was ceased. 19. Since the 1980s, designs of Calvaries, including in Kalwaria Zebrzydowska, have been the sub ject o f historical studies by Prof. Anna Mitkowska of the Landscaping Institute ofthe Krakow University ofTechnology, who was the head ofthe team working on the backing documentation for the application for inscription on the World Heritage List. 20. Resolution xxi/168/2005 ofthe Town Council in Kalwaria Zebrzydowska dated February 17, 2005 on the planning schem e for Kalwaria Zebrzydowska, section 8. 21. Art. 16 of the Act of July 23, 2003 on monument protection and care. 13. Dokumentacja z roku 1998 towarzysząca polskiemu wnioskowi o wpis na Listę u n e s c o ma tytuł: „Kalwaria Zebrzydowska - krajobraz historyczny (kulturowy), krajobrazowy zespół parkowo-architektoniczny manierystycznej kalwarii (parku pielgrzymkowego)”, Z kolei

periodyk Polskiego Komitetu do spraw u n e s c o , „ u n e s c o i My”, nr 1-2 (287) podaje nazwę: „Zespół architektoniczny i krajobrazowy w Kalwarii Zebrzydowskiej”, s. 19. W tym samym zeszycie znajduje się artykuł Andrzeja Michałowskiego, który używa nazwy „Krajobraz Parku Pielgrzymkowego w Kalwarii Zebrzydowskiej”, podkreślając, iż jest to pierwszy w Polsce przypadek wpisu na listę krajobrazu kulturowego, s. 15. Natomiast w Kalwarii na tablicy upamiętniającej wpis obiekt nosi nazwę: „Zabytkowy park krajobrazowo-architektoniczny i pielgrzymkowy Kalwarii Zebrzydowskiej - bazylika, klasztor bernardynów i dróżki”. 14. Art. 6.2. Ujednolicony tekst Ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury uwzględ niający nowelizacje z lat 1983-1996.

15. Dane wg Rozporządzenia Prezydenta r p z dnia 30 października 2000 r. oraz dokumentacji załączonej do wniosku o wpis na Listę Światowego Dziedzictwa w r. 1998, wykonanej pod kierunkiem Anny Mitkowskiej (maszynopis). 16. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, art. 15.1. 17. Od początku lat dziewięćdziesiątych xx w. do r. 2005 autorem większości prac planistycznych dla Kalwarii Zebrzydowskiej był Andrzej Melzer. 18. W r. 1992 konserwator zabytków ówczesnego województwa bielsko-bialskiego Karol Gruszczyk 389 przekazał część swoich zadań i kompetencji konserwatorowi samorządowemu. Funkcję tę z dużym zaangażowaniem i skutecznością pełniła do r. 2004 Magdalena Swaryczewska. Później, wraz z podporządkowaniem służb konserwatorskich wojewodom, stanowisko kon serwatora samorządowego w gminie Kalwaria Zebrzydowska zostało zlikwidowane. 19. Studiami historycznymi założeń kalwaryjskich, w tym Kalwarii Zebrzydowskiej, od lat osiemdziesiątych zajmuje się prof. Anna Mitkowska z Instytutu Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej, która kierowała też zespołem przygotowującym materiały do wnio sku o wpis na Listę Światowego Dziedzictwa. 20. Uchwała nr χχι/168/2005 Rady Miejskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej z dnia 17 lutego 2005 r. w sprawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego miasta Kalwaria Zebrzydowska, par. 8. 21. Art. 16 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.