Ochrona Krajobrazu Kulturowego W Polsce I Jej Przykład W Kalwarii Zebrzydowskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
A l e k s a n d e r Bö h m Preservation of Cultural Heritage in Poland: a Case Study of Kalwaria Zebrzydowska Polish law defines cultural landscape as “space shaped historically as a result of human activity, containing artefacts of civilisation and elements of nature”1. In this sense, it is protected and the forms of preservation are defined, to a varied extent, by four acts of law: 1. Law on monument protection and care (2003), 2. Law on land planning and development (2003), 3. Law on the preservation of nature (2004), 4. Law on environmental protection (2001). As part of heritage preservation efforts, cultural landscape may be protected as such or as a representation of a group of objects enjoying legal protection. Also, both forms may co-exist, for example when listed historical buildings form a complex which is also inscribed on a heritage list as a whole, or hold another type of protected status. Apart from in scriptions on lists maintained by local (Voivodeship) conservation officers, the laws provide for: - awarding the title of Historic Monument (by way of Ordinance of the President of Poland), - creating cultural parks (by way of resolution of localself-governments), - enforcing protection in a local planning scheme (by way of resolution of local self-governments). For practical reasons (inscribing a single object on a heritage list is easier) and due to a common understanding of landscape as a vast area, the Act on monument protection sets forth two particularly important forms of protection of areas in local planning schemes: a cultural park and A l e k s a n d e r B ö h m Ochrona krajobrazu kulturowego w Polsce i jej przykład w Kalwarii Zebrzydowskiej i Krajobraz kulturowy został w polskim prawie zdefiniowany jako „prze strzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”1. W tym znaczeniu stanowi on przedmiot ochrony, której formy określają w róż nym stopniu cztery ustawy, a mianowicie: 1. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (2003), 2. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (2003), 3. Ustawa o ochronie przyrody (2004), 4. Ustawa prawo ochrony środowiska (2001). W ramach ochrony zabytków krajobraz kulturowy może być chronio ny jako taki lub też pośrednio jako fizjonomia zbioru obiektów objętych ochroną prawną. Mogą też wystąpić obydwie te formy równocześnie. Dzieje się tak wówczas, gdy zabytkowe obiekty, z których każdy wpisany jest do rejestru zabytków, tworzą zespół, wpisany również jako całość do tegoż rejestru, lub też gdy posiada on inny status prawnej ochrony. Bowiem obok wpisu do rejestru, którego dokonuje wojewódzki konser wator zabytków, ustawa stwarza możliwość: - uznania za pomnik historii (rozporządzenie Prezydenta rp), - utworzenia parku kulturowego (uchwała samorządu lokalnego), - ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania prze strzennego (uchwała samorządu lokalnego). Biorąc pod uwagę zarówno względy praktyczne ułatwiające wpis do rejestru zazwyczaj pojedynczego obiektu, jak i zwyczajowe rozumie nie krajobrazu jako przestrzeni rozległej, ustawa o ochronie zabytków a protection zone. Both come within the purview of local self-government or the borough council. This makes application more difficult and affects efficiency because citizens, following their experience with authoritarian rule and a centrally controlled economy, are reluctant to accept any restric tions, harbouring the belief that a title to property is equal to freedom to decide how to use that property. As a result, despite many declarations, they support deregulation and liberalistic models of space development rather than regulation. The number of cultural parks set up in Poland is scant, and the area of Poland that has planning schemes in place, in which the aforesaid protection zones for cultural landscape might be set up, is less than 20% of the country’s total area. The data above partly indicate what possible effect the second of the laws listed above, the Law on land planning and development, may have on cultural landscape. Already in its preamble we find a statement that “ land planning and development should in particular take into ac count architectural and landscape values.” 2 The practical implication is, that apart from a fairly large freedom in starting or not starting work on local planning schemes, local self-government is responsible for prepar ing Planning and Development Studies for the entire area of a borough. A study is a document which defines, among other things, “areas of and guidelines for the protection of cultural landscape.”3 However, a study is not an act of a local law and its provisions are binding only for planning schemes (if executed at all). Therefore, by accepting the absence of plan ning schemes, the lawmakers accept that the practice of land development will lack integrity with respect to the landscape protection system. At this point, we reach an apparent paradox: the cultural landscape is protected according to the provisions ofthe Law on the preservation of nature. There are two reasons for this. The first one is of general nature: in the 21st-century, especially in Poland, there is no natural landscape and every form of it, whatever the material, exists as a result of human activity. Even the most inviolable natural reserves have survived only because someone once extended protection over them. In this sense they are a work of culture. We talk of "natural monuments” in the spirit of integration of natural and cultural heritage preservation, and the “ele ments of nature" quoted above may have the status of monument. As regards natural landscapes, the definition of their values makes a refer ence to “ human activity” too.4 This is reflected in two forms of protection of nature: national parks and landscape parks. Additionally, more general but less efficient forms określa dwie szczególnie istotne formy ochrony obszarowej w postaci parku kulturowego i strefy ochrony wyznaczanej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Obydwie pozostają w kompetencji samorządu lokalnego, czyli rady gminy. Stwarza to pewne trudności w ich stosowaniu i tym samym ogranicza skuteczność, obywatele bo wiem, po doświadczeniach z władzą autorytarną i gospodarką centralnie sterowaną, niechętnie przyjmują jakiekolwiek ograniczenia, hołdując przekonaniu, iż prawo własności oznacza prawo do dowolnego korzy stania z tejże własności. W rezultacie - mimo deklarowanych postaw - zamiast regulacji popierają deregulację i liberalistyczny model kształ towania przestrzeni. Liczba utworzonych w Polsce parków kulturowych jest znikoma, a powierzchnia kraju pokryta miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego, w których mogłyby się ewentualnie znaleźć wspomnia ne strefy ochrony krajobrazu kulturowego, nie przekracza kilkunastu procent terytorium kraju. Powyższe dane częściowo określają stopień oddziaływania na kraj obraz kulturowy Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen nym. Już na wstępie znajdujemy w niej zapewnienie, iż „w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się zwłaszcza [...] wa lory architektoniczne i krajobrazowe”2. W praktyce oznacza to, iż obok dość dużej swobody w podejmowaniu lub niepodejmowaniu prac nad miejscowym planem zagospodarowania na samorządach lokalnych spoczywa obowiązek wykonania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego dla całego obszaru gminy. Jest to dokument, w którym określa się między innymi „obszary oraz zasa dy ochrony [...] krajobrazu kulturowego”}. Studium nie jest wszakże aktem prawa lokalnego, a jego ustalenia są wiążące tylko dla planów miejscowych, jeśli są one wykonywane. Zatem dopuszczając ich brak, ustawodawca doprowadza do niespójności systemu ochrony krajobrazu w ramach planowania przestrzennego. W tym miejscu dochodzimy do pozornego paradoksu, polegającego na ochronie krajobrazu kulturowego przy pomocy przepisów o ochronie przyrody. Możliwość taka wynika z dwu przesłanek. Pierwsza, natury ogólnej to ta, iż w xxi wieku - zwłaszcza w Polsce - nie ma krajobrazu naturalnego i każda jego postać, niezależnie od tworzywa, istnieje w wy niku działalności człowieka. Nawet najbardziej nietykalne rezerwaty dzi kiej przyrody zachowały się tylko dlatego, że ktoś kiedyś objął je ochroną, ergo są w tym sensie tworem kultury. W duchu integracji ochrony dzie dzictwa natury i kultury mówimy „pomnik przyrody”, a przytoczone of protection laid down in the act are: protected landscape areas, natural complexes and landscape complexes. The national park covers an area with distinctive natural but also cultural values.5 A landscape park protects not only natural, but also historical and cultural values.6 This arrangement ensures conditions for more efficient activity since founding decisions, though made in co-ordination with local self-governments, are within the ambit ofthe Council of Ministers (national parks) and the Voivodes (landscape parks). Moreover, all requirements laid down in Planning and Development Studies and planning schemes at the borough level should be consulted with appropriate state services for natural preservation. The last of the laws listed above, the Act on environmental protection, addressed only indirectly cultural landscape as an element of the environ ment. Control of environmental impacts covers areas that are significant for cultural heritage;7 reports on environmental impacts of investments should provide data on securing cultural landscape.8 Formulated this way, this Law