GORCUMSE OUDHEDEN

DOOR

DRs. W. A. VAN DER DONK

LID VAN GED. STA TEN VAN NOORD-HOLLAND TE AMSTERDAM

VAN DORP TOT STAD (X)

\.JITGAVE VAN J. NOORDUIJN EN ZOON N.V:- - GORINCHEM 1965 r GORCUMSE OUDHEDEN

DOOR

DRs. W. A. VAN DER DONK

L ID VAN GED. STA TEN VAN N OO RD -HO LL AND TE AMSTERDAM

\...

VAN DORP TOT STAD (X)

------1965 ------

MCW VEEN GORINCHE~1 ':>nhoucl

pag. pag. Inhoud 1- 2 ±1"287. Wijziging Stads­ recht van ± 1.284' . 12 Opdracht aan de Hoog Welge­ boren Ede1acht:bare Heer b. Nog enige aspecten 1'3_jl5 Mr. Louis Rudolf Jlules, rid­ c. De poorters, pooPt, stad der van Rappard, Burge­ •en CIWTAS, genoemd in imeester van Gorlinchem 3 oorkonden enz. 'Van nà 1'1 (1939-1964) Januari 1288 en vóór l•l 8 Inleiding 4 Noviember Ie-2: 15-21 lti Februari 1'290 15 I. Van nederzetting tot dorp . 4- 7 ·2 Februari 1329 'Of 133'0' . 17 a. Gor·inchiem nederz.etting . 4- 5 5 September 1'334 1'7 >b. Gorcum dorp 5- 7 24 Juni 1349 18 ca. 1·200 5 1358. Het zegel van de ca. 12,1'3 ( Tussen 1204' en stad (CIVIT.A!S) Gorin­ 4 Februari 122' 2)· 5 c'hem 18 •ca. 122i0 (Tussen 1196 en 5 d. Het handvest van Otto 12'46) Heer van Arkel van !11• 6 .December 1224 5 6 Nov,em:ber nI82 en het• 'ZO September 12-81 . bericht van 9 November II. Van dorp tot stad 1'394 21-2'2 Het handvest 1van 11 No­ a. De oorkonden van 4 JuFi 1 7-13 vember 1'38·2 21 ·1,287 en 14. Januari 12'88 Het bericht van 9 No­ 4 Juli 1287 7 vem'ber 1394 22 1-4 J,anuari 1288 9 '.Datering der oorkonden 9 Samenvatting 22-23' Vergelij'king der oorkon­ Slotopmerkingen 23-24 den 1'0 'Stadsrecht van vóór 11382 11 Aantekeningen ·2&-31

2 OPDRACHT

Aan de Hoog Welgeboren Edelachtbare Heer Mr. Louis Rudolf Jules ridder van Rappard, de even strijdvaardige als ondernemende, de even intelligente als toegewijde burgemeester van mijn onvergetelijke geboortestad moge ik uit oprechte dankbaarheid voor de vele gewichtige, zowel door vriend als tegenstander erkende diensten, door hem, doortastende en talentvolle burgervader, op even onverdroten als bekwame WtJZe gedurende een kwart eeuw aan de aloude Lingestad bewezen, ter gelegenheid van zijn zilveren ambtsjubileum van ganser harte opdragen deze als no. X van mijn "Gorcumse Oudheden" verschijnen­ de rechtshistorische studie, welke gewijd is aan Gorcums ontwikkeling, "Van dorp tot stad", welke juridische gezagskring als de voorloper van de huidige autonome gemeente kan _worden beschouwd.

In het licht van die uit een nu eens versnelde dan weder vertraagde ontwikkeling van bijna zeven eeuwen voortgekomen, bestuurlijke zelfstandigheid van mijn vaderstad, veroorloof ik mij door deze bij­ drage tot de kennis en wetenschap van Gorcums geschiedenis in de jubilaris mede te eren zijn wakkere, zeer wel voor hun moeilijke taak berekende wethouders en de zich naarstig beijverende, door opbouwen­ de kritiek de zaak van het algemeen welzijn dienende gemeenteraad. Moge deze studie naast die van anderen haar weg vinden in de "Heer­ lijkheyd, ende Lande van Arckel ende de Stede van Gorinchem", en zowel de actieve als de passieve deelneming aan derzelver geschiedenis bevorderen.

Moge daarbij het uitnemende voorbeeld gevolgd worden van de jubi­ lerende magistraat, die weliswaar "ex officio" terecht het oog vooral gericht houdt op de toekomst van zijn gemeente en omgeving, maar die ook zijn grote belangstelling voor haar verleden bij menige ge­ legenheid heeft weten te tonen.

W. A. van der Donk.

Amsterdam, september 1964.

3 Inleiding delijk gerecht alleen competent tot de z.g. lage jurisdictie (burgerlijke zaken De ontwikkeling van Gorinchem van en boetestraffelijke delicten), in vele dorp tot stad vraagt vooraf de ken­ gevallen echter werd de lage jurisdictie schetsing van het middeleeuwse begrip door de landsheer uitgebreid tot de ho­ stad. ge of criminele rechtspraak, de berech­ In de middeleeuwen kende men drie ting alzo mede van de ernstige mis­ soorten steden: drijven, of werd de hoge jurisdictie ter­ stond aan de plaats verleend. de stad in economische zin; Ook mocht de stad soms direct soms de stad in militaire zin; later haar eigen ,wetten maken; zij had de stad in juridische zin. dan het z.g. keurrecht, hetzij dat haar die bevoegdheid formeel was verleend, Onder stad in economische zin ver­ hetzij dat zij zich het keurrecht feite­ stond men de plaats waar handel en lijk: had aangematigd. industrie de boventoon voerden of waar Natuurlijk is Gorinchem niet in eens deze welvaartsbronnen de landbouw en als stad opgetreden, noch in economi­ veeteelt zelfs geheel of bijna geheel sche of strategische zin, noch in de hadden verdrongen. staatsrechtelijke betekenis van het Onder de stad in militaire zin ver­ woord. stond men de versterkte plaats, d.w.z. Aan de wording tot stad zijn de fa­ de eerst door aarden, van planken sen van bescheiden nederzetting, vlek voorziene wallen omgeven, later door of gehucht en dorp voorafgegaan. stenen muren en torens omringde min of meer uitgebreide nederzetting. Eigenlijk zou de titel dan ook moeten In de middeleeuwen verstond men luid3n: ,,Gorcums ontwikkeling van echter onder het begrip stad bovenal nederzetting tot vlek of gehucht van de plaats, die z.g. stadsrecht bezat. gehucht tot dorp en van dorp tot stad". Wat dit stadsrecht inhield is niet in Maar die titel zou te lang zijn! één woord te zeggen. Er is n .l. in de eerste plaats grote verscheidenheid in * de m.e. stadsrechten; er is voorts ook vaak ontwikkeling te bespeuren in de omvang van het stadsrecht van een I. Van nederzetting tot dorp. bepaalde plaats. Dit is ook met Gorin­ chem het geval geweest. a. Gorinchem nederzetting. De m.e. stad wordt in alle geval ge­ Men mag aannemen dat, gelet op de kenmerkt door het feit, dat zij a.h.w. plaatsnaam Gorinchem, Gorcum oor­ gelicht is uit het plattelandsgebied, spronkelijk een heim of heem is ge­ waarvan de plaats voorheen deel uit­ weest, een -bescheiden nederzetting maakte; daardoor is zij tot een eigen derhalve, mogelijk zelfs een enkele hoe­ zelfstandige, natuurlijk niet onafhan­ ve met omliggende grond, gelegen in kelijke rechtskring verheven. In die de delta van de Linge. nieuwe, uit het platteland en daardoor ook uit het landrecht "geëximeerde" Men mag tevens stellen, dat deze rechtsgemeenschap gelden - hetzij nederzetting of hoeve zijn naam ont­ langs de weg der gewoonte ontstaan, leend heeft aan degene, die zich in hetzij door landsheerlijke handvesten de periode van de kolonisatie van het gevormd - nieuwe, d.i. van het "ge­ gebied, waarin Gorcum gelegen is, daar mene landrecht" afwijkende rechtsre­ het eerst gevestigd heeft. Die eer gels, die anders dan dit laatste in de schijnt te beurt te zijn gevallen aan opkomende rechtsbehoeften van han­ een zekere Gore of Goor. del, scheepvaart en industrie (am­ Van deze (Friese?) mansnaam is de bacht) moeten voorzien. Ook schijnt familienaam 'Goring afgeleid; met deze als kenmerk van de stad in juridische naam duidt men de afstammelingen of zin te moeten worden beschouwd, dat familie van genoemde Gore aan. Go­ het genot van publieke rechten daar ring is n.l. een z.g. patronymicum of niet zoals ten plattelande verbonden ,,vadersnaam", d.,w.z. een persoons­ was aan grondbezit. 1) naam gevormd naar de naam van de vader (vgl. Jansen = Jans-zoon; Hen­ Behalve haar eigen recht, waarvan driksen = Hendrikszoon). de verschijning zoals wij zagen, even­ Ofschoon wij geen lûe eeuwse oor­ wijdig liep met de economische ont­ konden bezitten, waarin de naam Go­ wikkeling der middeleeuwen, verkrijgt rincheim of Gorincheem voorkomt, is de stad of plaats terstond of later haar het, gelet op het ontstaan of bestaan eigen rechtspleging. Soms was het ste- van vele andere op -heim, -heem of

4 -hem eindigende plaatsnamen in deze 2°. dat onder de bewoners van Go­ streken, wel waarschijnlijk dat onze rinchem, die oorspronkelijk wel alleen nederzetting reeds in de l0e eeuw be­ la'ldbouwers, veehouders en vissers stond. zullen zijn geweest, zich ook schippers en handelaren bevonden, die op Hol­ Dat de directe bronnen ( de oorkon­ land voeren resp. met Hollanders com­ den dus) ons haar niet noemen, k:an mercie dreven. aan verschillende omstandigheden ge­ legen hebben; het meest waarschijn­ * * lijke is wel, dat het "heem" van de * familie Goring toen ter tijde nog van te geringe betekenis was. Uit het feit, dat de plaats, die blijk­ In het voorbijgaan zij nog opge­ baar in een tijdvak van 20 jaren twee­ merkt, dat de uitgang -heem of -heim maal tolvrijheid van Hollandse graven hier zoals elders verzwakte tot -hem had verkregen, mag worden afgeleid, (Gorinchem), terwijl ten slotte daar­ dat zij reeds toen van enige economi­ uit weer de verbastering Gorcum is sche betekenis moet zijn geweest. Zeer ontstaan. 2) waarschijnlijk wijst dat feit er ook op, dat de periode, waarin de plaats slechts b. Gorcum dorp. een gehucht of vlek was geweest, in­ tussen gevolgd was door een tijdvak, ,Moge men Ir. Ramaer geloven, dan waarin zij zich als een dorp vertoonde. heeft het dorp Gorcum reeds omstreeks 1100 bestaan. Ik kom op deze opvat­ Ik moge in verband met het boven­ ting terug bij de bespreking hierna van staande er nogmaals op wijzen, dat de bekende oorkonde van 6 dec. 1224. Ir. J. C. Ramaer op een door hem Deze behoort tot de vijf m.e. schriftu­ ruim 30 jaren geleden gepubliceerde ren, waarin kennelijk Gorcum als dorp kaart het dorp Gorinchem aangeeft optreedt of genoemd wordt in de tijd, als reeds in of omstreeks 1100 be­ waarin de plaats zeker nog een dorp staande 7 ), terwijl de schr. daarentegen was. op de in 1899 van zijn hand versche­ nen kaart aan Gorcum nog als op zijn ca. 1200. vroegst in 1224 bestaande, een plaats Volgens een lijst van opbrengsten, geeft. Deze opvatting vond bij de schr. toenmaals kennelijk steun in de oor­ die het Domkapittel van Utrecht jaar­ konde van 6 december 1224. Blijkbaar lijks op het feest van St. Andries ge­ niet, trekt genoemd college van een is de latere opvatting van Ir. iRamaer, z.g. halve in Gorinchem gelegen hoeve dat Gorinchem ongeveer 1 ¼ eeuw eer­ der moet hebben bestaan. s) 30 denariën.3) Deze oorkonde wordt door Bruch ná Oorspronkelijk lag het vlek, gehucht 1205 gedateerd, door mij vroeger. of dorp niet pal aan de Merwede. Het ,bevond zich wel in de delta van de ca. 1213 (tussen 1204 en 4 februari Linge, die zijn uitmonding had èn ten 1222). westen van de plaats via De Haar in Bij een intussen verloren gegane acte de z.g. Avelingen èn ten oosten van verleent Willem I , Graaf van Holland, Gorcum ter plaatse van de tegen­ tolvrijheid aan de mannen van de Graaf woordige vestingwal nabij het Wijd­ van Bentheim, die in Gorcum wonen. schild (= Twyscild). 'De Linge stroom­ (Zie hierna onder 6 december 1224.) de n.l. voorheen niet dwars door de plaats heen doch keerde zich vanaf ca. 1220 (tussen 1196 en 1246). Spijk met een veel minder sterke bocht In een schriftuur uit deze tijd wordt dan thans het geval is naar de Mer­ gewag gemaakt van land, dat de Abdij wede en werd daarin even oostelijk van van Berne als allodium bezit in Arkel, Gorinchem opgenomen, terwijl even be­ Gorinchem en Rossum .4 ) neden Spijk een zijstroom ontstond, die via Arkel naar Schelluinen lieo en 6 december 1224 . aldaar in de Merwede uitmonddê. De Graaf Floris IV schenkt op die dag Linge liep waarschijnlijk tot kort voor aan de mannen van de Graaf van 'Bent­ 1300 niet door de plaats heen. De z.g. heim, te Gorinchem wonende, voor Oude Haven is n.l. een kunstmatige eeuwig dezelfde tolvrijheid, als zij van schepping van ca. 1300. Gorcum be­ zijn vader Willem goeder gedachtenis stond reeds voor de z.g. Oude of Linge­ hadden verkregen. 5) haven werd gegraven. 9) Uit deze oorkonde blijkt: Eerst nadat de plaats Gorinche(i)m 1°. dat Gorcllll1l toen ter tijde nog na aanvankelijk slechts de bescheiden onder de Graaf van Bentheim stond; u) landelijke nederzetting, die w ij oor-

5 spronkelijk als het "heim" of "heem" tember 1281 onder het gezag van de van de familie Goring hebben leren Heren van Arkel stond; kennen, te zijn geweest, vervolgens zich 2°. dat de plaats in die tijd kennelijk geleidelijk tot een vlek of gehucht, nog aan wel zeer grote overstromingsge­ later zich tot een dorp of villa van die varen bloot stond; naam en ten slotte - zoals wij aan­ stonds zullen zien - tot een middel­ 3°. dat bewoners van het dorp van eeuwse stad (oppidum, civitas) had vissers, veehouders en landbouwers ontwikkeld, eerst dan vindt de aanleg nog steeds met inwoners van het van de Lingehaven plaats. Graafschap Holland handel dreven en ·De eenvoudige agrarische nederzet­ met hun schepen dit gebied bezochten. ting zal daaraan geen behoefte hebben De acte van 20 september 1281 gevoeld, zolang landbouw, veelteelt en is ook merkwaardig omdat .zij de eer­ visserij de hoofdbronnen van bestaan ste is, waarin de Heer van Arkel als vormden. Geheel verstoken van vaar­ Heer van Gorcum optreedt; daar blij­ water was men trouwens niet: de Mer­ kens de oorkonde van 1224 Gorcum ( wede was vanuit de nederzetting, ook toen nog onder het gezag van de al lag deze niet onmiddellijk aan deze Graaf van Bentheim stond, moet het rivier, gemakkelijk bereikbaar, de (la­ dorp tussen 1224 en 1281 aan Arkel ter verzande) westelijke Lingemond zijn gekomen. Wanneer en hoe dat is was geruime tijd nog aanwezig en toen geschied, is niet met zekerheid be­ deze ten slotte niet meer te gebruiken kend. 11 ) Vermoedelijk heeft de over­ viel, -bleef nog de oostelijke Lingemond gang van Bentheim naar Arkel om­ over, tot ook deze uitviel. Op den duur streeks het midden der 13e eeuw plaats zal men dan de behoefte aan een on­ gevonden. middellijk aan de Merwede gelegen ha­ ven hebben gevoeld en vanaf deze stroom in étappes een kunstmatige verbinding met de Linge hebben ge­ Uit het bovenstaande blijkt, dat de schapen. geschiedenis van Gorcum niet pas aan­ Intussen zal de nederzetting zich ge­ vangt op het ogenblik, dat de Heer van leidelijk hebben uitgebreid. Men mag Arkel de kleine heerlijkheid Wolferen aannemen, dat de oude dorpskern zich ver,werft, waarop het gehucht of dorp aan de voet van de latere Langen Dijk Gorinchem was gelegen of waarop Ar­ heeft ontwikkeld en dat deze kern in kel's Heer Gorinchem zou hebben "ge­ het midden der 13e eeuw ongeveer het sticht". Menige 19e of 20e eeuwse au­ gebied van de tegenwoordige Grote teur - om van de oudere niet te spre­ Markt, BoteI1markt, Groenmarkt (incl. ken - is zozeer in de ban der Heren kerkplein) heeft omvat. van Arkel, in de suggestie van Arkel's * • Oude Veste geslagen, dat hij zich Gor­ • cum niet los kan denken van de Ar­ kels. In waarheid was echter de neder­ Geruime tijd nu zwijgen de directe zetting, het gehucht, vlek of dorp Go­ bronnen over de plaats totdat zij zich rinchem al in wezen toen de Heren van in 1281 wederom in de oorkonden aan­ Arkel genoemde heerlijkheid, waarop dient. Gorinchem was gelegen, verkregen. 20 september 1281. Er moeten na de overgang van de In een acte van die datum wordt heerlijkheid Wolferen met het daarop door Graaf Floris V aan Gorcum tol­ gelegen Gorinchem aan de Heer van vrijheid door zijn graafschap verleend Arkel niet onbelangrijke gebeurtenis­ met de woorden: sen hebben plaats g,egrepen. "dat die van Gorinchem, namelijk de Ik noemde hiervoren reeds de aan­ ,, mannen van de Heer van Arkel, de­ leg van de Merwedehaven (Lingeha­ "zelfde vrijdom van tol die zij thans ven) en de geleidelijke doortrekking ,,genieten, zullen blijven genieten, in­ van de Linge (het Lange water) naar "dien voormeld dorp 1 0) tengevolge van de Merwede. "overstroming en dijkdoorbraak naar Mogen wij de narratieve of verhalen­ ,,een andere plaats zou worden overge­ de bronnen als die van de Gorcumse ,, bracht. Kempen geloven, dan heeft op de 3e ,,Tot bewijs deze oorkonde. zondag na Pasen 1263 de inwijding van "Gegeven daags voor St. :Matheus in de St. Janskerk (schutsheiligen St. "het jaar onzes Heren 1281." (= 20 Maarten en St. Vincent) plaats gehad, september 1281). terwijl in 1267 Jan van Arkel aan de oostzijde der plaats (het Wijdschild) Deze oorkonde leert ons: nabij de oostelijke Lingemond zijn ver­ 1 °. dat het dorp Gorcum op 20 sep- maarde "borch" heeft gebouwd.

6 Ten slotte verschijnt in een oorkonde zij door ons land met hun waren en van 1287 (zie hierna) Gorinchem als goederen, gaande en komende, van tol­ een "villa" met haar vrijheid, de m .e. rechten, aan ons en onze opvolgers te naam voor het landelijk territoir, dat, betalen, vrij en voor altijd onbelast zul­ rondom de bebouwae kern gelegen, len zijn. van het stedelijk gebied een integre­ rend bestanddeel uitmaakt. Tot bewijs is deze tegenwoordige (brief) van ons zegel voorzien. II. Van dorp tot stad. Gegeven in het jaar onzes 'Heren des vrijdags na het feest van de H .H . Pe­ a. De oorkonden van 4 juli 1281 en trus en Paulus." 20) 14 januari 1288. Ik volg nog steeds, gelijk ik ook in 1938 deed, 21 ) de datering 4 juli en 11 juli 1281. niet die van 1 juli 1287. 22 ) Het sterk­ Het zou onjuist zijn te menen, dat ste argument daarvoor valt m.i. te ont­ het woord "villa" in de tijd, waaruit lenen aan een vidimus, dus aan een de even genoemde Gorcumse oorkon­ authentiek afschrift, van de Gorcumse den stammen, nooit iets anders dan secretaris Corn. Matelieff van 27 maart dorp zou hebben betekend; enige voor- 1684. ( beelden mogen dit illustreren: 19 mei 1250: de francha ( = vrije) Terwijl in de oorkonde van 20 sept. villa Middel,burg (was reeds stad in 1281 slechts gesproken wordt van de 1217)12); . villa 23) (= dorp) Gorinchem, wordt 22 febr. 1266, 21 dec. 1270, 4 juli 1271 in de acte van 4 juli 1287 het rechts­ e.v. j .: de villa 'Dordrecht (de plaats had gebied van Gorinchem aangeduid met reeds stadsrecht) 13); "villa en haar vrijheid". Waarop wijst 4 juli 1271: de villa Geertruidenberg dit verschil in redactie? Of is er tussen (was ,reeds stad sinds 1213) 1 4) ; beide oorkonden materieel geen ver­ oktober 1273: de villa Haarlem (was schil ten aanzien van de aanduiding reeds sinds 1245 stad) 15) ; van de status van de plaats? 14 mei 1273: de villa, ook oppidum Vlaardingen 16) (was e.t. reeds stad); Laten wij ter beantwoording van de­ 12 febr. 1274 en 13 juli 1268: de villa ze vragen vooraf trachten na te gaan en oppidani van Leiden 1,). wat met de "libertas" ih onze oorkon­ Deze lijst zou nog met vele andere de van 1287 bedoeld is. Het treft ons voorbeelden kunnen worden aangevuld. nu dat, voorzover het begrip vrijheid Tekenend is ook, dat het van villa het gebied van bepaalde plaatsen be­ afgeleide woord villicus, dat de func­ oogt aan te duiden, men de term alleen tionaris aanduidt, die elders rechter gebruikt vindt ten aanzien van steden schulte of schout wordt genoemd e~ en ,wel ter aanduiding van haar terri­ uiteraard het eerst bij dorpen, later toor, dat aan de gewone rechtsbedeling ook bij steden voorkomt, zij het door­ is onttro'kken en uit een groter rechts­ g aans vooral in het handvest, waarbij gebied is afgezonderd (,.geëxi­ meerd") 2 4 ) ; ik geef enige voorbeelden: de villa stadsrecht verkrijgt. 1 8 ) Bij oorkonde van 4 juli 1287 nu ver­ Haarlem (in de tijd, dat deze plaats leent Jan I Hertog van Brabant aan stadsrecht had): ,.geen vrijheid de onderdanen van Jan Heer van Ar­ buiten haar uitersten kant van kel, wonende in "zijn villa Gorinchem haar grachten" 25); en haar vrijheid", tolvrijdom door ge­ Woerden, 12 maart 1371: ,.een vrij ­ heel \Brabant. lk laat de volledige tekst hede... die sa! gaen tot opter uiter­ in vertaling uit het latijn, hieronder ste cante van haer grafte" 26); volgen: Leerdam, 20 oktober 1405: ,.die v1ij­ "Wij, Jan, bij de gratie Gods hertog heyt van der Rtede Lederdamme van Lotharingen en Brabant, doen niet verder gaen noch ,wesen en kond aan alle mensen, zo tegenwoor­ sullen dan" enz. 27); dige als toekomstige, dat wij voor ogen Montfoort, vr 25 mei 1329 : ,.wel­ houden de gedienstigheid van de ker vryheit, dus ghetekent (= edelman, onze trouwe geliefde Jan geographisch aangegrven), ic geve Heer van Arkel, welke deze aan ons poerte en poerteren van mijnre op meegaande wijze heeft bewezen en opdat hij (ook) in de toekomst zich poerte" 28) ; te meer vurig en strijdvaardig zal be­ Geertuidenberg, 5 febr. 1393: hoe­ tonen, hebben wij aan zijn onderdanen ver "de vrijheid buiten onze stad" in zijn stad Gorinchem en in haar vrij~ gaat wordt nauwkeurig omschre­ heid verblijvende en woonachtig zijn­ ven 29); de 1 9 ), de vrijdom doen verlenen, dat ± 1300: ,.binnen der vrijheyt" 30).

7 "Binnen de stadsvrijheid" (,,infra eigen rechtsgebied bezat. De plaats oppidi libertatem) of "binnen de vrij­ was kennelijk al te voren hetzij rech­ heid" (,,infra libertatem") is een uit­ tens hetzij feitelijk uit het gewone drukking, die men in middeieeuwse land(rechts)gebied getrokken; zij bronnen veelvuldig tegenkomt 31) met mocht zich zelf zijn; zij was het al­ betrekking tot plaatsen, die stadsrecht thans; dàt nu was de haar verleende of bezitten. De "vrijheid" heet ook "vrij­ aangematigde vrijheid (,,libertas") en d::ir.1." deze term werd kennelijk, naar het Met betrekking tot de "villa" Dor­ woordgebruik dier dagen, ook toege­ drecht, die toen al reeds stadsrecht past op het gebied, dat als het eigen bezat, vindt men op 8 maart 1266 32 ) rechtsgebied van Gorinchem de ge­ zelfs gewag gemaakt van "binnen de schiedenis ingaat. Het is niet wel mo­ vrijheid van onze stad en buiten de gelijk te beoordelen of deze transfor­ stad" (,,infra libertate.m ville nostre matie steunde op gunstbetoon, op een et extra villam) 32 ) en op 14 septem­ beschikking dus van de landsheer, de ber 1284 heet het "binnen de vrijheid Heer Van Arkel, dan wel op een aan­ van genoemde stad Dordrecht") (,,in­ vankelijk door de Gorcumers aange­ fra libertatem dicte ville de Dor­ matigde verandering viel terug te drecht") 3'.la). Deze teksten herinneren brengen, een verandering, die ten sterk aan de Gorcumse oorkonde van slotte door de landsheer is aanvaard. 1287. Noem ik nog: De uitdrukking "vrijheid" (libertas) Zutphen (le helft 14e eeuw): onzer voor een rechtsgebied vindt men in de stat vrieheit 33); middeleeuwen - zoals wij zagen - nimmer voor dorpen als zodanig ge­ Middelburg, 19 mei 1250: de "vrije bezigd. Er was meestal geen aanlei­ stad" (francha villa) 33a). ding om dorpen en hun gebied met Met vele andere voorbeelden zijn bo­ "vrijheid" aan te duiden; zij genoten venstaande gegevens uit te breiden. 3,1) doorgaans niet de vrijheid staatrechte­ Du Cange 34 n) hecht aan het begrip lijk zich zelf te zijn. Zelfstandige dor­ "vrijheid" de betekenis van immuniteit p:m vindt m en in de M .E. bronnnen wel en van :,,district van de een of andere aangeduid met termen als ambacht plaats, binnen welke de inwoners een (schoutambacht) en ook wel als offi­ vrijheid, een privilege en stadsrecht cium en jurisdictie (gerecht) ni of als (jus civitatis) genieten". onderdelen van een schoutambacht enz. Tot welke opvatting leidt nu het bo­ Bij benadering kan derhalve ten aan­ venstaande ten aanzien van Gorcum? zien van Gorinchem geconcludeerd De villa van 1281 was kennelijk worden, dat dit dorp tussen 1281 en slechts een dorp, een landelijke neder­ 1287, dus omstreeks 1284, een afge­ zetting 35), die weliswaar het stads­ scheiden, zelfstandige (natuurlijk niet recht te dien tijde miste, doch die ge­ onafhankelijke) rechtskring, een "vrij­ let op de aan haar verleende tolvrijhe­ heid" is geworden. den zeker niet van economisch belang Daarmede is in alle geval de onont­ ontbloot was. beerlijke grondslag, de kiem a.h.w. Maar als in de oorkonde van 4 juli aanwezig voor Gorinchem als stad in 1287 Jan I Hertog van Brabant tol­ juridische zin. Was de "vrijheid" daar­ vrijdom schenkt aan die onderdanen mede ook een stad, een plaats met ei­ van de Heer van Arkel, die in zijn gen stadsrecht? ,,villa Gorinchem en in derzelver vrij­ In aanleg zeker, in complete vorm heid wonen", is de situatie anders en echter nog niet. moet men concluderen, dat er in de Hierbij zij nog opgemerkt, dat de tussentijd iets belangrijks met de term "vrijheid", in de zin van rechts­ plaats is gebeurd. De geciteerde aan­ gebied met betrekking tot een bepaal­ duiding van Gorinchem wijst er n.l. op, de plaats en haar territoir gebezigd, dat een misschien uiterlijk niet zicht­ niet slechts haar gehele rechtsgebied bare, doch juridisch niet te miskennen aanduidt, maar vaak ook - zulks verandering moet hebben plaats gegre­ v'.loral later - ook gebezigd wordt pen: tussen 20 september 1281 en 4 om er het buiten de bewoonde kern, juli 1287 is waarschijnlijk - onver­ buiten de bebouwde kom gelegen, dus schillig is het daarbij of die wijziging landelijke terrein der stad mee aan te al dan niet gepaard ging met een geven. In deze zin vindt men de term schriftelijke bevestiging daarvan - "vrijheid" (,,libertas") ook door de een begin gemaakt met de omvorming vreemde landsheer Jan I van Brabant van het dorp tot stad. De uitdrukking in zijn aan Gorinchem geschonken tol­ "vïlla en derzelver vrijheid)) 36 ) wijst privilege gebruikt. 38) In het voorbij­ er immers op, dat de plaats reeds op gaan zij er nog op gewezen, dat het 4 juli 1287 anders dan voorheen haar de vreemde landsheer uiteraard niet

8 zou passen in een oorkonde als de on­ geregeld Gorcum en die van de Linge­ derhavige aan de plaats Gorinchem stad bezocnten op hun beurt het land een andere staatsrechtelijke status toe beneden de Merweàe. te dichten, dan zij in werkelijkheid - De abdij van Berne bezat blijkens hetzij rechtens hetzij feitelijk - bezat. een hiervoren genoemd geschrift, da­ Ik heb hiervoren reeds te verstaan terend van tussen 1'196 en 1'246, grond gegeven, dat het begrip stad dient ge­ in Gorinchem en Arkel. relativeerd te worden; ,,stad"-zijn is De Heren van Arkel streden aan de vaak een zaak van meer of minder. Zo zijde van Hertog Jan I van Brabant \.... is het ook met de status, die Gorcum ('1'264-129'4) in de slag bij Woeringen blijkbaar op 4 juli 1287 bezat. Men kan ( 1288) , die de Limburgse successie­ zeggen, dat de plaats staäsrecht-in­ oorlog ten gunste van de Brabantse aanzet had. Hertog deed eindigen. Toch heeft de verdere uitgroei der Tijdens Brabant's 'beleg voor Woe­ stad niet lang op zich laten wachten! ringen waren behalve Arkel vertegen­ woordigd de banieren van Aerschot, 14 januari 1288. Perwez, Mechelen, Diest, Cuyck, As­ Op de 14e januari 1288 verleent de sche, Heusden, Walhain, Walcourt, voorgenoemde Jan I Hertog van Bra­ Rotselaer, Wesemael, Bergen op Zoom, bant wederom een tolprivHege aan de Breda, Edingen, Gaesbeek, Wittem, Gorcumers ; ik laat de volledige tekst Mulrepas en die van de proost van van de oorkonde, in vertaling uit het Nijvel. De Heren van Arkel en Heus­ latijn, hieronder volgen: den stonden in deze slag onder de af­ "Wij Jan, bij de gratie Gods Hertog deling van Cuyck H). van Lotharingen en Brabant, willen Tenslotte schonk de Brabantse her­ dat aan allen, die de'ze tegenwoordige tog bij -oorkonden van 4 juli 1287 en (brief) zullen zien of horen, kond 14 januari 1288 aan de Gorcumers door wordt gedaan, zoals wij openlijk ver­ geheel Brabant tolvrijheid. klaren, dat wij aan onze geliefde en trouwe edelman Ridder Jan Heer van Arkel bij wijze van bijzondere gunst, waardoor wij, om de verdiensten en Datering der oorkonden de welwillende volgzaamheid, door hem jegens ons veelvuldig betoond, voor Over de daterïng van de oorkonde hem en de zijnen, zoals wij behoren te van 15 januari 1287/14 januari 1288 doen, op bijziom:dere wijze zorg drrugen nog een enkel woord. Vrijwel alle door de1ze te,genwoordige brief ver­ schrijvers, die aan deze acte hun aan­ dacht schonken - zij is zelf, zoals wij gunnen, idat al zijn poorters, woon­ achtig in zijn stad, genaamd Gorin­ zagen, formeel op 15 januari 1'287 ge­ chem 39 ), orveral .binnen ons territoir dateerd - hebben over het hoofd ge­ en gebied, voorbij al onze, ons toebeho­ zien ,dat Hertog Jan van Brabant de rende tollen passerende, zowel voor hun z.g. Paasstijl volgde. Onder deze tijd­ persoon als voor hun goederen vrij zul­ rekening ving het nieuwe jaar niet, zo­ l'en •zijn van alle heffing en betaling als in deze landen thans, op 1 januari van tol en daarvan zowel te land als te doch eerst met Pasen ('en dus op een water ten eeuwigen dagen vrijgesteld 'bovendien van jaar tot jaar wisselend zullen 'blijven. tijdstip) aan. Ten bewijze van dit privilege en tot Dit gebruik van de Brabantse kan­ eeuwige bevestiging daarvan hebben selarij heeft tot gevolg, dat de in de wij deze tegenwoordige (brief) met ons acte zelf genoemde datum van 15 ja­ nuari 1'287 overeenkomt met 14 janua­ zegel doen bekrachtigen. ri 1288 volgens de thans geldende Gegeven op de vierde dag 40 ) na het Nieuwjaar.sstijl van 1 januari 4 2) . Hier­ octaaf van Driekoningen in het jaar op wees ik reeds in 1932 in een beknopt onzes Heren 1287 ." 40a) geschrift 43 ) . Door dit hertogelijk ge­ Jan I Hertog van Brabant schonk, bruik van de Paasstijl niet te kennen zoals wij lazen, de beide tolprivileges en daarmede dus ook geen rekening aan Jan Heer van Arkel uit dankbaar­ te houden, stellen vele Gorcumse en heid voor bewezen diensten. andere schrijvers de datering op 15 ja­ Gewezen moge in dit verband wor­ nuari 1287, de datering, die de acte den op de contacten, die in de loop der zelf - nominaal althans - volgt. eeuwen tussen Brabant en het zo dicht­ De volgorde der onderhavige oorkon­ bij gelegen Gorinchem en Arkel heb­ den is dus niet: 15 januari 1287 ben bestaan (en ten dele thans nog 4 juli 1287, bestaan). do(ch: 4 juli 1287 Kooplieden uit Brabant bezochten 14 januari 1288.

9 - -~~ - -

)

Een bevestiging van de door mij des­ om ref)ds te venwerpen, omdat wij, haar tijds reeds bepleite volgorde en date­ vo~gend, z!Ou.lden moeten concluderen, ring der oorkonden-in-kwestie vond ik dat eerst de in Gorcum wonende ho­ in de tekst van een oorkonde van Her­ rigen vian Jan van Arkel en daarna pas tog Jan van Brabant, waarbij deze op zij,n poorters van Gorcum t10Lvrijdlom 6 december 1288 tolvrijheid schenkt van Hertog Jan van Brabant zouden aan die van Brydorp en Arnemui­ hebben verkregen. Maar dat is uiter­ den 44 ) . Termen, die herinneren aan de aard een absurde veronderstelling! Gorcumse oorkonde van 4 juli 1287, De heer Bruch ,heeft dan ook later treft men in deze acte niet of ternau­ deze uitleggingen laten varen. wernood aan, zoveel te meer echter In zijn "Middeleeuwsche Rechtsbr. termen, die gelijken op of herinneren Gorinchem" volgt de heer Bruch, zo­ aan die van de Gorcumse oorkonde van als ·gezegd, althans wat de jaartallen 14 januari 1'288; ik noem: betreft, de goede datering, doch ont­ houdt zich van een uitlegging der bei­ ,,binnen het territoir en gezags- de acten in onderling verband. De gebied" 4 4 a ); schrijver bepaalt er zich toe boven elk ,,bij het passeren (van de tollen) ; der privileges een korte omschrijving ,,de ons toebehorende tollen"; t e geven. "vrij van alle heffing en betaling De heer Bruch licht de oorkonde van tol"; van 4 juli 128750 ) toe met de woorden: ,.zowel te water als te land" . "Jan I van Brabant geeft tolvrijheid aan de mannen van Jan van Arkel, in Gorcum en in de vrijheid der stad wo­ V ergel·ijking der oorl-conden nende", terwijl de inhoud der oorkon­ de van 14 januari 1288 door hem als Zij , die de oorkonde van 4 juli 1287 volgt kort wordt weergegeven: ,,Jan I laten volg:m op die van "15 januari 1287" (en niet omgekeerd), worden bij van Brabant geeft tolvrijheid aan de burgers, te Gorcum wonende" 51) . de vergelijking van de beide, aan Gor­ cum door Hertog Jan geschonken tol­ In een beoordeling van de oorzaak privileges er toe gebracht hun toe­ van de herhaalde tJookenning van het vlucht te nemen tot allerlei gewrongen tolprivilege door Hertog Jan treedt de interpretaties. Dit is o.a. met Abraham schr. t.a.p. evenwel niet. Wel meent hij, na de weergave van Otto's charter van Kemp45) , van Zomeren46), van Goch47 ) 11 november 1382 52 ), te kunnen mee­ en eertijds ook met de heer Bruch 48 ) delen, zulks me·de met een beroep op het geval geweest. Abraham Kemp (p. 114), dat genoem­ de 14e eeuwse oorkonde het eerste Ik zal de lezer de weergave van be­ han1dvest is, dat aan di,e van Gorcum doelde, geforceerde uitle'ggingen der acten van 15 januari 1287 (14 januari het stadsrecht verleende. 63) Dat Gorcum eerst in 1'382 door het 1288) en 4 juli 1287 besparen. Ik maak handvest, door Otto Heer van Arkel echter een uitzondering voor die, welke op St. Maartensdag aan die van Gor­ de heer Bruch in zijn genoemde arti­ cum geschonken, in de rij der steden is kelen van 1931/32 geeft en zulks om­ opgenomen, is een algemeen verbreide dat deze schr., na kennelijk zijn ver­ opvatting. zuim in zake het niet rekening houden Men treft haar o.a. aan bij H. A . van met het Brabants gebrui'k van de Paas­ Goch54 ), bij W. F. Emck55) en, zoals stijl te hebben ingezien, in zijn in 1940 wij reeds zagen, bij de heer H . Bruch. verschenen "Middeleeuwsche Rechtsbr. In zijn meergenoemd artikel "Gor­ van Gorinchem"' wel de juiste jaartal­ cumsche oorkonden" uitte de heer len vermeldt. Bruch als zijn gevoelen, dat de latijnse De heer Bruch kwam dan in zijn ge­ tekst van onze oorkonden van 15 jan. noemd artikel van 1932 49 ) tot deze 1287 (1288) en 4 juli 1287, het vermoe­ interpretatie en volgorde : den, dat Gorcum in 1287 stadsrecht I. '15 jan. 1287. Jan I van Brabant ·zou hebben bezeten, weerlegt; in een geeft tolvrijheid aan de (,,oppidani" of) schriftelijke, bij deze onduidelijke op­ poorters van Gorcil.lJill. merk'ing gevoegde notitie, geplaatst op een door hem mij toegezonden over­ II. 1 of 4 jul'i 1287. Jan I van Bra­ drukje, lichtte de schr. deze mening bant geeft ,to1vrijiheden aan de (,,hocrni­ als volgt toe: nes" of) horigen van Jan van Arkel, "nl. omdat oppidum in tegenstelling wonende in of bij Gorcum. met civitas het bezitten van een stads­ Nu de -voLgorde juist andersom is, n.l. recht uitsluit. De zaak is echter niet 4 ju'li 1287 r;esp. 14 januari 1'288, va,lt zoo eenvoudig als ik haar hier voorstel, bovenstaanlde interpretati'e ook al daar- dit wil ik thans wel toegeven."

10 Zijn stelling, dat de term oppidum tijdstip zij reeds stadsrecht beza­ stadsrecht uitsluit, is, zoals wij hiervo­ ten." 58) r en aantoonden, niet wel houdbaar 55a; Men kan hiermede instemmen. ook zouden alle oorkonden betreffende de plaatsen uit het westen, waarvan Ik ben niet de eerste, die opkomt wij stellig weten, dat zij te eniger tijd tegen de stelling, dat Gorcum pas in stadsrecht hadden, terstond zodra de 1382 in de rij der steden is opgenomen. acten nadien de term "oppidum" zou­ Prof. Blok en Telting de'den zulks reeds den bevatten, het verkregen stadsrecht vr mij. voor deze plaatsen weer hebben doen Prof. Blok houdt, dat Gorcum reeds verloren gaan! op het einde van de 13e eeuw een Buitendien, a1s het waar ·zou zijn, stadsprivilege bezat. In zijn "Geschie­ wat de heer Bruch stelt, dan zou men denis van het Nederlandsche Volk", in de oorkonden betreffende de "civi­ Deel I (3e druk) 59 ) geeft de schr. n.l. tas", de stad Zutphen en haar doch­ een min of meer chronologisch gehou­ tersteden nimmer het begrip "oppi­ den Qpsomming ,van Hollandse steden dum" mogen ontmoeten en toch vindt en de toekenning van privileges aan men in een oorkonde van '23 juli deze door de Hollandse graaf in de 13e 1266 56) gesproken van de rechter en eeuw. Deze opso1m 1miIJ1g -on'derbreekt de schepenen van het "oppidum" Zutphen schr. met lde opmerlking, dat "Schie­ - deze plaats was toen al geruime tijd dam 60) en .QorClU!lll deze privileges stad - , terwijl in een voor de "civi­ toen Gl) van haar eigen heren verwier­ tas" Groenlo bestemd handvest van ven". Daarna neemt Prof. Blok de 1'277 verklaard wordt, ,,dal onze bur- draad van het verhaal over de Holland­ gers van Groenl:o ...... al hun recht zul- se stadsprivileges weer op en deelt ver­ len ontvangen van ons " oppidum" Zut­ volgens nog mede, dat "onder de laat­ phen" 57). ste graaf van het Hollandse Huis ten slotte Beverwijk 62 ) en Rotterdam 63) (volgden)." Stadsrecht van vr 1382 Het is jammer, dat 'Prof. Blok de Ter voorkoming van misverstand bronnen, waaruit hij deze mening ten meen ik er op te moeten wijzen, dat aanzien van Gorcum put, niet ver­ niet het voorhanden zijn van een lands­ meldt. Ik vermoed evenwel, dat hij de heerlij'ke brief of handvest of de zekere gebeurtenissen van omstreeks 1'284/87, wetens·chap van het uitgevaardigd zijn welke zich mede uit de redactie van de van zulk een •brief beslissend 'is voor de door de Hertog van Brabant in 1287 vraa'g wanneer een plaats - en dat en 1288 verleende tolvrijdommen laten geldt dus ook voor Gorcum - als stad afleiden, op het oog heeft gehad. optreedt. Beslissend is echter wel of de plaats liefst in directe bronnen als Opmerkelijk is ook wat Beekman in ,,stad" (in juridische zin) wordt aan­ zijn monumentale "Geschiedk. Atlas gemerkt, zodat, zo zulks het geval is, van Nederland enz. in 1300" omtrent het toenmalig bestaan van een ge­ deze aangelegenheid met betrekking schreven of ongeschreven, bescheiden tot Gorcum s·chreef 64 ) : of uitgebreid stadsrecht voor de plaats "Of Gorinchem in 1300 reeds een niet kan worden ontkend. stad was schijnt mij onzeker. De beide handvesten van Jan Hertog van Bra­ Het is zoals Brugman-Peters, Oud­ bant van 15 jan. 65 ) en 4 juli 1287, nederlandsche Steden, schrij'vende over waarin hij aan inwoners van de stad het "geëximeerd", dus het afgezonderd Gorinchem tolvrijheid verleent, zijn uit raken der stad, opmerken: het latijn vertaald en dus kan ten on­ "Zij heeft zich uit de omgeving .rechte "villa" met stad zijn weergege­ waarvan zij voorheen deel uitmaakte, ven. Ik heb 'deze plaats op de kaart afgescheïden; zij is nu een stad gewor­ dus nog niet als zodanig voorgesteld." , den oo'k al wordt zij in de oorkonden De schr. ziet echter over het hoofd, van dien tijd nog niet als zodanig be­ dat in de vertaling van de oorkonde titeld, 'daar haar feitelijke toestand nog van 4 juJ.i 1287 gesproken wordt van niet bij kanselarijbrief is bekrachtigd, ,, ... Gorinchem en derzelver vrijheid". nog niet bij privilegebr'ief wegens zoo Dit had Beekman er toe kunnen bren­ menig bewezen, trouwen dienst is er­ gen te 'bedenken, dat ook al zou in het kend. Van onze oudste steden missen latijnse origineel het woord "villa" heb­ wij ,ook de oorkonden dier erkenning; ben gestaan - en, zoals wij weten, afgaande op hare in de officiële be­ komt het woord "villa" er inderdaad in scheiden voorkomende benamingen van voor - de toegevoegde woorden "en villa, civitas, portus, oppidum enz. derzelver vrijheid" nochtans de con­ leidt men s,oms een:igermate af op welk clusie webtigen, dat wij in de acte van

11 4 juli 1287 niet met het dorp doch met lege. Wanneer ik dit zeg, zie ik uiter­ de stad Gorinchem te maiken lheb!Yen. aard af van de bewoordingen, die de Boven1di,en: in de oorlmnde van 14 twee oorkonden onderscheidenlijk be­ jan. 1288 komt "in originali" niet de zigen, doch waarmede zij in ,wezen de­ term "villa" doch de term "oppidum" zelfde zaak aanduiden. Zo zal er geen (= stad) voor, zodat wij, ook naar verschil kunnen worden aangewezen Deekman's maatstaWoudrichem en plaatst (zie hiervoren), zegt de ma­ het Land van Altena"69 ) heeft gehand­ gistraat in zijn vidimus: ,.de tweede haafd. brief, hetzelfde privilege bevattende" In mijn "Gorcumsche Oudheden, IV, (,,alterae litterae idem privilegium con­ Eenige 14e Eeuwsche Oorkonden" 70 ) , tinentes") 77 ). gaf ik de volledige tekst weer, daarbij Ook is er - ik wees er reeds op - de verbeterde datering van Mr. Korte­ geen verschil aan te wijzen tussen de weg volgend. TI) juridische status van de feitelijk be­ Had Telting ook geweten, dat in een gunstigden in de beide oorkonden 7 K ,. acte van 13 februari 1289 ( = 12 febru­ Indien er derhalve geen wezenlijk ver­ ari 1290), een tolprivilege door Floris schil naar de inhoud tussen de beide, V geschonken, gesproken wordt van door Jan Hertog van Brabant aan Gor­ ,,alle poter(n) ( = poorters) ende men­ cum verleende tolvrijheden bestaat, schen ende on:dersaten des edelen heer rijst vanzelf de vraag: wat kan Her­ Johan van Arkel ridder mijnen getrou­ tog Jan van Brabant dan wel bewogen wen, woonende en blijvende tot ( = te) hebben om aan de Gorcumers zo kort Gorcum" 72 ), dan zou hij zeer zeker na elkaar twee giftbrieven van feite­ Gorcum, als bezittende stadsrecht in lijk dezelfde inhoud uit te reiken? 1290, op zijn kaart hebben getekend. Wij dienen -bij dit alles wel te be­ denken, dat de formeel begunstigde in deze de Heer van Arkel is, die immers ± 1287. Wijziging stadsrecht van voor zijn Gorcumers tolvrijheid ·door ± 1284, geheel Brabant verkrijgt. Dit brengt De beide, zo kort na elkaar volgende met zich, dat de termen "de stad (vil­ Brabantse -brieven van tolvrijheid voor la) en haar vrijheid" (1287), ,,de stad" de Gorcumers vertonen geen wezenlijk (oppidum) en "de stadsburgers" (oppi­ verschil naar de inhoud van het privi- dani) ( 1288) door de vreemde lands-

12 heer niet wel kunnen gebezigd zijn geschreven) stadsrecht zeer wel heb­ zonder de instemming van de weder­ ben aangematigd. partij, de Heer van Arkel. 'Deze erkent In hoedanige omvang en op welke door de beide tolprivileges uit de hand wijze tussen 4 juli 1287 en 14 januari van de Brabantse hertog te aanvaar­ 1288 zich deze wijziging van het stads­ den stilzwijgend, dat Gorcum op 4 juli recht van ca. 1284 (n.l. van tussen 1281 1287 al een (stads)vrijheid en op 14 en 1287) heeft voorgedaan, valt thans januari f288 een "oppidum" was en niet meer vast te stellen. zijn burgers op 14 jan. 1288 "oppidani" Evenmin valt na te gaan of de even­ waren. tuele stadsbrief of het anderzins ver­ M.i. kan het verschil in de aange­ worven stadsrecht van tussen 4 juli duide terminologie van de beide, slechts 1287 en 14 januari 1288 door het char­ met een tijdsverschil van ca. 6 maan­ ter van 11 november 1382 is ingetrok­ den door de Brabantse kanselarij ge­ ken of naast dat document is blijven redigeerde tolbrieven alleen verklaard voortbestaan, of daarin is verwerkt. worden uit de omstandigheid, dat Gor­ ·zoveel acht ik echter wel zeker, dat cum tussen 4 juli 1287 en 14 januari alleen uit de gebeurtenissen, die tussen 1288 een uitgebreider of vernieuwd 4 juli 1287 en 14 januari 1288met betrek­ stadsrecht - op welke wijze dan ook king tot Gorcum moeten hebben plaats - moet verworven hebben. g2grepen, te verklaren is, dat Jan I Hertog van Brabant de plaats op 4 juli Ons uitgangspunt is het eenvoudige 1287 nog met "villa en haar vrij­ stadsrecht, dat de plaats Gorinchem heid" SO) aanduidde, en haar zes maan­ tuss 2n 20 september 1281 en 4 juli 1287, den later "oppidum" en haar burgers dus - bij benadering - omstreeks ,,oppidani" noemde en hun nogmaals 1284 hoe dan ook verwierf en dat zich in wezen dezelfde tolvrijheid verleen­ wel voornamelijk tot het volgende zal de als hij een half jaar eerder had beperkt hebben: gedaan. Wij beluisteren m .i. in deze verandering een wijziging van de be­ 1 °. de afscheiding van het grotere staande juridische status van Gorcum. rechtsgebied, waartoe het dorp voor­ Wat die wijziging precies inhield, is heen behoorde, en het in het leven roe­ pen alzo van een afzonderlijke rechts­ ons helaas onbekend, maar zij duidt in kring, afgescheiden van zijn omgeving, ieder geval op een juridische ontwikke­ zulks in de eerste plaats en voorlopig ling; men bedenke hierbij, dat het stadsrecht van Gorinchem evenmin als misschien alleen ten aanzien van de rechtspraak: de geschreven of onge­ dat van andere plaatsen in eens ge­ groeid is. Bij sommige is het stads­ schreven, uitdrukkelijke of stilzwij­ recht zelfs onvolgroeid gebleven. 'Bij gende toekenning derhalve van de sta­ andere weer is de evolutie verder ge­ tus van "vrijheid" (,.libertas"); gaan. Er is alzo verscheidenheid van 2°. mogelijkerwijze is de verheffing stadsrechten. ,.Wie één vorm voor de van de plaats tot "vrijheid" (,.liber­ .middeleeuwsche steden wil vinden, be­ tas") ook met uitbreiding van het ge­ gaat een fout tegen den aard der mid­ bied gepaard gegaan 7). deleeuwen zelve" . s1)

Dit waarschijnlijk dus zeer eenvou­ b. Nog enige aspecten. dige stadsrecht, in de vorm van ver­ heffing tot "vrijheid" tussen 20 sep­ Hiervoren wees ik op de economische tember 1281 en 4 juli 1287 verworven, betekenis van de plaats, voorzover die moet tussen 4 juli 1287 en 14 januari uit de door vreemde landsheren toege­ 1288, data, waarop Hertog Jan I van kende privileges viel af te leiden. Op de Brabant aan Jan van Arkel voor zijn economische betekenis van Gorcum in Gorcumers tolvrijheid schonk, enige die tijd wijzen ook: uitbreiding, verbetering of vernieu­ 1°. een tolbrief van 10 oktober 1287; wing hebben ondergaan. Hoe die uit­ 2°. het bestaan van de Pinkster­ breiding of vernieuwing in haar werk markt op het einde van de 13e- begin is gegaan, is uiteraard thans niet meer 14e eeuw en naar men mag aannemen vast te stellen. De landsheer kan deze ook het recht der stad om deze markt uitbreiding of vernieuwing zelf nadruk­ te houden. kelijk bij handvest hebben verleend; Op 10 oktober 1287 (St. Victorsdag) hij kan haar ook zonder geschrift heb­ n.l. vaardigde de Heer van Arkel met ben toegestaan; hij kan haar zelfs, zijn zoon (.,de jonckhere van Arkel") zwichtend voor de feiten, practisch een toltarief uit, dat zou gelden voor hebben getolereerd: de Gorcumse bur­ de tol te Arkeldam, doch dat, daar Gor­ gerij kan zich immers de uitbreiding, cum in het Arkelse gebied het econo­ verbetering of vernieuwing van haar misch centrum was, wellicht ook voor aanvankelijk simpel (geschreven of on- de stad van belang was. S2)

13 Op het bestaan van een Pinkster­ Men vindt ook in latere tijd de stads­ markt in Gorcum omstreeks genoemde vrijheid in engere zin, dus het lande­ tijd wijst het tarief voor "Die water­ lijke gedeelte van Gorcum's gebied, tolle voor Ghorinchem van Sinxen" (= vermeld, zo b.v. op 27 februari 1587 in Pinksteren). de notulen van de kerkeraad van de De in het toltarief gebruikte munt Ned. Hervormde (de Gereformeerde) doet ,Dr. Bruch vermoeden, dat de Gemeente 88 ) te Gorinchem; zo ook in vaststelling ervan niet gelijktijdig is 1661, als de regering der stad Gorin­ met het vorengenoemde toltarief van chem in een schrijven, gericht aan de 10 oktober 1287.83) Wat daarvan ook Staten-Generaal in zake de vrijdom zij, het tarief voor de Pinkstertol te van tol in Brabant, gewag maakt van Gorcum moet zeker tussen 1286 en ,,de stede (van Gorcum) ende de vrij­ 1322 zijn vastgesteld. Dat de Pinkster­ dom van dien". S9) markt reeds in of omstreeks 1287 be­ stond, is m.i. niet geheel uitgesloten! Ook het dijkwezen in de omgeving De hiervoren genoemde gegevens van Gorcum in die tijd vraagt onze wettigen het vermoeden, dat Gorin­ aandacht. chem zich omstreeks die tijd tot een niet onbelangrijke markt- en handels­ Bij handvest van "de vierde dag (= plaats, die commercie en scheepvaart woensdag) na Paschen", dus van 30 beoefende, had ontwikkeld. Deze om­ maart 1278 regelde Graaf Floris V het standigheid en de - naar de narratie­ dij,krecht van het Land tussen de Lek en de Donk HO); terwijl bij handvest van ve bronnen ons verhalen - omstreeks "des Donderdachs na Palmen" ( d.i. 9 het einde der 13e eeuw plaats vinden­ april) 1282 01 ) Graaf Floris V een dijk­ de omwalling of ommuring hebben aan recht geeft aan de lieden tussen Mer­ Gorinchem een van de onmiddellijke wede en Lek en daarbij tevens toezegt, omgeving wel heel verschillend karak­ dat hij Jan Heer van Arkel zal bewe­ ter bezorgd. Ik kom hierop aanstonds gen over te gaan tot de bedijking van terug. zijn land beneden de Zouwe ( hieruit Men mag aannemen, dat te dien tijde is het "Waterschap Arkel beneden de een - zij het bescheiden - begin is Zouwe" ontstaan). gemaakt met de beoefening van enige Er bestaat zeker verband tussen het onmisbare ambachten, waaruit later hierboven onder 9 april 1282 genoem­ het Gorcumse gildewezen zou ont­ de handvest en de toekenning van tol­ staan. 84 ) De visserij noemde ik reeds. vrijdom door Graaf Floris V aan de Gorcumers bij de meer genoemde oor­ In het landelijk gedeelte van het konde van 20 september 1281. Deze stadsgebied, van de stadsvrijheid in lieden zouden n.l. die tolvrijheid ook ruimere zin dus, werden de landbouw 'blijven genieten indien Gorcum wegens en de v eeteelt beoefend. De landbouw -overstroming en dijkdoorbraak zou vooral op de meest vrucht.bare gron­ moeten verplaatst worden. den, die te vinden waren op de hoge, Het onderscheid tussen het landelijk van de verlande stromen overgebleven gebied en de eigenlijke stad trad nog ruggen (deze ruggen hebben tengevol­ meer naar voren, toen de Arkel's hun ge van de inklinking van de overige burcht in of bij Gorcum bouwden en bodem aanzijn gegeven aan de z.g. 85 bovendien - later - de stad omwal­ kommen ) in het landschap) . Op die den of ommuurden. De bouw vond - gronden werd de landbouw beoefend. met verlating van het kasteel te Ar­ Daarnaast kwam ook de veeteelt als kel - plaats in het Wijdschild aan of bestaansbron. nabij de oostelijke Lingemond ( die ech­ Landbouw en veeteelt ontmoeten w ij ter later zou verzanden). 1Met de bouw in die dagen echter ook in de eigenlijke van deze burcht is volgens de narra­ stadskern, in de bebouwde kom dusSG), tieve bronnen in 1267 begonnen; hij maar uiteraard het meest in de stads­ moet volgens de directe bronnen vr vrijheid in engere zin, dus in het lan­ 18 april 1290 zijn voltooid, daar op die delijk gedeelte van het stadsterritoir. dag Jan Heer van Arkel zijn burcht te Bedoeld gedeelte van het stadsgebied Gorcum, die een allodium of vrij eigen­ werd in beslag genomen door: dom was, aan Graaf Floris V van Hol­ de Haar, land afstond, om die sterkte van deze Wolferen, in leen terug te ontvangen 92) en waar­ Schijdewijck en een deel van het door de Heer van Arkel zij het dan Wijdschild. alleen voor zijn burcht, doch niet voor De eerste drie delen van de lande­ de stad Gorinchem zelve .en het overige lijke stadsvrijheid worden genoemd in gebied van zijn heerlijkheid, des graven een oorkonde van 1 december 1290. 87 ) leenman werd. Van deze burcht, die in

14 1412 door Willem VI graaf van Hol­ c. De poorters, poort, stad en civitas, land volkomen is geslecht, is thans genoemd in oorkonden enz. van niets meer te zien. ná 14 januari 1288 en vr 11 Slechts weten ,wij, dat resten van de november 1382. fundamenten zich bevinden in het Wijd­ Bovenstaande gegevens, die beves­ schild niet ver van de stadswal onder tigen, dat Gorcum reeds omstreeks en aan de voet van de Waaldijk, die van de vestingwal naar Dalem en Vu­ 1284/ 87 een stad was, kunnen wij put­ ren voert. ten uit: 1Eerst nadat de landsheer voor eigen 1°. oorkonden van: veiligheid zijn burcht te Gorcum had 12 februari 1290; gebouwd, kon hij er toe overgaan de 2 februari 1329 of 1330; plaats zelf te omwallen, later haar te 5 septen1ber 1334 en ommuren. Dit moet tegen het einde 24 juni 1349; van de 13e eeuw zijn geschied. 2°. een tekening van Aert Kemp be­ Het is duidelijk, dat de aanblik van treffende het stadszegel van 1358 in de aldus versterkte, een ware "veste" zijn "Cronycke". geworden stad, aan de oostzijde boven­ dien geflankeerd door de daarvan los Wij zullen eerst enige oorkonden de staande burcht der Arkels, aan de ei­ revue laten passeren, die de plaats genlijke stad, wel e2n heel bijzonder ka­ Gorcum "poort" en/of haar burgers rakter gaf, zulks vooral in vergelijking "poorters" noemen. Wij beginnen met met het landelijk gebied der plaats, de hiervoren genoemde oorkonde van waarop zich waarschijnlijk slechts eni­ 12 februari 1290. ge verspreid gelegen hoeven bevonden. 12 februari 1290 . Behalve aan de tijdelijke belangen Alvorens deze oorkonde te bespre­ werd ook aandacht aan de geestelijke ken, willen wij iets zeggen over de ter­ belangen geschonken. Men mag aanne­ men "poorters" en "poort" en de bete­ men, dat het dorp Gorinchem zich te kenis, die daaraan doorgaans ,wordt eniger tijd voorlopig in het bezit van gehecht in de tijd, waarin deze en an­ een houten kapel heeft mogen verheu­ dere documenten spelen. gen. Later zou - althans volgens de H . van Werveke, sprekend "over de narratieve bronnen (Kemp e.a .) - op benamingen, waarmede de volwaardige de 3e zaterdag na Pasen van het jaar stadsbewoner in de Nederlanden werd 1263 de inwijding plaats gevonden heb­ aangeduid", verklaart: ,,de term ben van de onder de schutse van St. poorter brengt geen problemen te ber­ Maarten en St. Vincent gestelde St. de. Hij is van poort (= stad) afgeleid, Janskerk D3) . dat zelf uit het Latijnse partus voort­ komt. Daar partus in de Latijnse Volgens dezelfde narratieve bronnen teksten sinds de elfde eeuw ophoudt moet er reeds omstreeks 1300 in Gor­ als levend woord voor "handelsneder­ cum een kapel van het "Onze Lieve zetting" te worden gebruikt, moet men Vrouwegilde" aan de Kanselpoort ge­ aannemen, dat het vr die tijd als staan hebben en een H . Geestkapel in zodanig in de volkstaal was overge­ de Arkelstraat. gaan, waar we het inderdaad sinds de Voorts zij nog melding gemaakt tweede helft van de dertiende eeuw van het volgens dezelfde narratieve in geschreven berichten terugvin­ bronnen eveneens reeds in 1300 aan­ den" . 96) Voor de poort gold apart wezige St. Elizabethsgasthui s, waar­ recht. naar later de Gasthuisstraat zou ge­ Er w erd e.t . duidelijk onderscheid ge­ noemd worden. 9,1) maakt tussen poortrecht en landrecht. Ten slotte moge nog op een ander Zo in eel). oorkonde van Graaf Floris aspect onze aandacht gevestigd wor­ V van 3 mei 1285 9 7 ) ; evenzo deed hij den. Het is n.l. merkwaardig, dat de in een acte van 27 april 1290 98) en Heren van Arkel 95), die hun kasteel v~n 13 november 1290 99). te Arkel hadden verlaten, een nieuwe Wij laten nu met •betrekking tot eni­ burcht in of nabij Gorcum hadden doen ge plaatsen in ons land voor de tijd, verrijzen en deze plaats tot streekcen­ dat ze reeds steden in juridische zin trum van de heerlijkheid hadden ge­ waren, enige oorkonden, waarin de ;naakt, er nooit toe gekomen zijn daar­ poort en/ of poorters optreden, hieron­ aan de naam Gorinchem te geven: hun der volgen: heerlijkheid heeft altijd de naam "Ar­ kel" behouden ook in de tijd, dat het Dordrecht. zwaartepunt van het dorp Arkel naar Uit de tijd dat 'Dordrecht reeds stad de stad Gorcum was verlegd. was (zeker, zo niet eerder, sinds 1252),

15 vindt men haar in verschillende oor­ Geertruidenberg (sinds 1213 stad): konden met "poort" aangeduid: 1283: poerte en medepoerten 126) ; 1276: portus noster (= onze poort) 1287: ghemene port; porter 121i; de (= van) Dordrecht 100); 1290: port; portren 12s). 1277: onser porte van roordrecht 101) ; Gouda (19 juli 1272 stad geworden): 1284: portre (sc. Dordrecht) 102). 19 juli 1272: onse poorters van der Uit dezelfde tijd stammen de oor- Goude 129); konden, waarin de burgers der stad (,,poort") Dordrecht "poorters" wor­ 1282: poerters ter Goude wona-ch­ den genoemd: tig 130). 1281: die porters van Dordrecht 103); Ten slotte wijzen wij op de oorkonde 1285: porters van Dordrecht 104 ) ; van 12 maart 1300, waarbij Gijsbrecht 1289: poorteren van Dordrecht 105); van Abcoude het dorp ·Wijk bij 'Duur­ stede tot stad (poirte) verheft. 1291: onse lieve poitren van Dor- drecht 106). Wij komen nu aan de Gorcumse oor­ konde van 12 februari 1290. Haarlem ( in 1245 stad geworden) : Hiervoren is reeds gewezen op het verschil tussen de redactie van deze 1290: portere van Haerlem 1°7); oorkonde in Dirck Pauw's Cronycke 1297: poerte ende poerters 10s) ; 1 :n) en b.v. die in Van Zomeren's werk 132) . 109 1390: porte ) . De eerste, een vertaling, gewaagt, Leiden (werd stad in 1266) : zoals wij zagen, van "alle poteren ende mensen en ondersaten des edelen Heer 1293: de poerte van Leyden 110). .Johan van Arckel, ridder mijnen ge­ Middelburg (werd volgens sommigen trouwen, woonende en blijvende tot (= in 1217, volgens anderen op 11 maart te) Gorcum". 1254 stad): De tweede, eveneens in vertaling, rept slechts van "de luyden van de 11 maart 1254: de poirters van Mid- Heeren Johans, Heere van Arkel, on­ delburg; de portren; de port 111); zen lieven ende getrouwen Ridder te 1285: poorters van M.b. 112); Gorinchem woonachtig" . Indien wij mogen aannemen 133), dat 1289: poorteren; poort 113); de redactie in Pauw's Kroniek de juis­ 1291 : de ghemene poirte; poirter van te vertaling is van het latijnse origi­ M.114). neel, dan bezitten wij in deze oorkonde het eerste document, waarin van de Schiedam (op 18 maart 1275 stad ge­ Gorcumse "poorters" wordt gesproken. worden): Over de door Floris V gemaakte on­ derscheiding tussen "poortrecht" en 18 maart 1275: onse poorteren 115 ) ; "landrecht" spraken wij hiervoren 1281: poorteren 11e); reeds . !)och hoe het latijnse origineel ook 1287: poirter; poirte 117 ) ; moge geluid hebben, gelet op het feit, 1298: die porte (poirte) 11 "); dat nog geen negen jaren geleden Flo­ ris V aan de Gorcumers, onderdanen 1299: gemeenre gemeente onser van de Heer van Arkel, reeds dezelfde poorte 119) ; tolvrijheid door zijn land had geschon­ 1 4 1299: poorte :t20) ; ken 3 ), rijst vanzelf de vraag wat de graaf kan hebben bewogen om op 12 1306: de poorte 121) ; februari 1290 hen nog eens met de be­ staande tolvrijheid te begiftigen. Geen Woudrichem (was reeds stad): wezenlijk materieel verschil tussen 1 1329 of 1330: poert; poerteren 1 22). beide oorkonden 35) en derhalve ook geen uitbreiding van de bestaande tol­ vrijheid vallen m.i. te constateren, zo­ Zierikzee: dat 's graven bijzondere erkentelijk:heid 1297: onse porteren van Zyrixe 123); voor Arkel's hulp bij de wellicht intus­ sen gerealiseerde bedijking voor een 1299: onse lieven getrouwen po.rte­ feitelijke herhaling van het tolprivilege ren gemeenlike in •Ziericse 124) ; - want meer was het in feite niet - 1303: onse lieven porteren... tot hare niet doorslaggevend kan geweest zijn. porte behoef 125). Evenmin kan het motief voor de her-

16 haalde toekenning van het tolprivilege in 1932 verschenen, beknopt geschrift­ gelegen zijn in de bijstand, die de Heer je "Iets over Gorcum's oudste stads­ van Arkel met zijn Gorinchemse bur­ recht (1287)" 140), alsmede in mijn gers aan Graaf Floris V had verleend Gorcumsche Oudheden, Hl (1938) 141). in diens strijd tegen de Friezen, welke Daarna wordt de oorkonde nog eens veldtocht ondernomen was om de dood gememoreerd in Dr. Bruch's •M.E. Rbr. van zijn vader Graaf Willem II (1234- Gorinchem ( 1940) 142). 1256) te wreken. Dr. Bruch acht het t.a.p. onzeker, of Zou de herhaling van het tolprivilege "ville" een vertaling is van "villa" of niet veeleer haar oorzaak hebben gehad van "oppidum" 143). Ik hield en houd in de omstandigheid, dat, nadat om­ echter nog, dat het bericht omtrent "la streeks 1284 (tussen 1281 en 1287) een ville de Ghore·kem" op de stad Gorin­ bescheiden begin ,was gemaakt met de chem slaat. Wij willen evenwel bij omvorming van het dorp Gorcum Bruch's genoemd argument voor zijn tot stad, tussen 4 juli 1287 en 14 janu­ onzekerheid in deze even stil staan. ari 1288 het stadsrecht van deze plaats ,,Het spraakgebruik: villa = stad - op een der hiervoren genoemde wijzen aldus Rietschel in zijn "Civitas" 144) - uitbreiding en vernieuwing heeft on­ waaraan de Franse taal de betekenis dergaan? van het woord "ville" (= stad) dankt, behoort tot een latere periode H5) en Zoveel is echter zeker, dat, gelet op is bijna geheel tot Frankrijk beperkt de betekenis, die m en in dit tijdvak der gebleven". Wat Rietschel aangaande middeleeuwen in het a lgemeen aan de Frankrijk opmerkt, geldt echter, vol­ termen "poorters" en "poort" (zie hier­ gens Warnknig 146 ), ook voor de zui­ voren) hechtte, het geen twijfel lijdt, delijke Nederlanden. Dit behoeft ons dat uit de onderhavige oorkonde dui­ uiteraard niet te ver,wonderen en even­ delijk de erkenning spreekt, zulks zo­ min, dat in ons land te dien tijde het wel door de vreemde als door de eigen woord "villa" ook stad kan betekenen landsheer, van het feit, dat de plaats (zie hiervoren) 147) . een stad was; aldus werd de verbin­ Gelet nu mede op Bruch's vertaling ding met het nabije verleden gelegd. van "villa" in de oorkonden van 4 juli 1287 met "stad", is er m .i. geen reden 2 februari 1329 of 1330 . om in de Franse vertaling "ville de In de hiervoren reeds besproken oor­ Ghorekem" niet de "stad" van die konde van 2 f ebruari 1329 of 1330, naam te onderkennen. vindt men gewag gemaakt van: Doch a l zou in het origineel "oppi­ "Johan heere van Erckel ende sijnre dum" gestaan hebben, dan nog zou poorten van Gorinchem"; de Franse vertaling met "ville" reeds "die heere van Arckel ende zijn daarom gerechtvaa:rdigd zijn, omdat poorters ende poertersse (= poorte­ wij in enige der voorafgaande oorkon­ ressen) 136) van Gorinchem"; den reeds duidelijk met Gorcum als een ,,zijn (= des Heren van Arkel) poer­ stad in juridische zin te maken hadden. teren" L37) . Derhalve alleen als de Heer Bruch de Voor het overige zij voor de beteke­ oude mening handhaaft, dat het begrip nis van "poort" en "poorters" naar het ,,oppidum" het stadsrecht ten enen­ voorafgaande verwezen. male uitsluit, dan zou hij, ten minste van dit, zijn subjectief standpunt uit gezien, reden tot twijfel hebben. 5 september 1334. 'Doch die praemisse is onjuist: de In een in het Frans vertaalde oor­ term "oppidum" sluit het stad-zijn niet konde van genoemde datum wordt on­ uit 148), al is het waar dat in de m.e. der enige plaatsen (,,lieus") ook Gor­ niet alle plaatsen, met "oppidum" aan­ cum vermeld. De betreffende tekst geduid, altijd ook steden in juridische luidt in de vertaling uit het Frans: zin waren, doch dat is geheel iets "Evenzo de stad, die men Gorcum anders. noemt" 13 s). Geheel verwerpt Dr. Bruch mijn uit­ Dit gegeven ontmoet men in een ac­ legging van de oorkonde van 5 septem­ coord, gesloten tussen de aartsbisschop ber 1334 niet, daar hij boven het regest van Keulen, de hertog van Brabant, de het gegeven omschrijft met de woor­ graven van Henegouwen, van Gelre en den: ,,Gorcum wordt in een Fransch van Gulik; daarin treft men n.l. de na­ stuk "ville", dus misschien stad, ge­ men van enige plaatsen aan, .waar af­ noemd" 140). gevaardigden van genoemde landshe­ Ik houd het er evenwel voor dat in ren kunnen samen komen 139) . de "villa" van 5 september 1334, gelet Ik vestigde reeds de aandacht op dit èn op de voorafgaande èn op de na aan Nijhoff ontleend gegeven in mijn deze datum te behandelen oorkonden,

17 de "stad Ghorekem" moet gezien wor­ Gorinchem (1607) 151 ) trof ik een af­ den. beelding aan van "het zegel van de stad Gorinchem 1358" 1 52 ). De plaats wordt i4 juni 1349. daarin "civitas" genoemd 153 ). Het ge­ bruik van de term "civitas" wijst er In een oorkonde van deze datum buiten twijfel op, dat Gorcum reeds in wordt de term "poort" in de betekenis het jaar 1358 stadsrecht bezat en der­ van stad meermalen gebezigd. Het is halve dat recht niet pas in 1382 heeft de acte, waarbij Amelryc van Eke's verworven 153). Ik wil dit nader toe­ kinderen van "Jan here van Arkel, lichten. borghermeysteren ende scepen ende Met de term "civitas" wordt in de die meyne poert van Ghorinchem", latere middeleeuwen ook in deze lan­ door koop een lijfrente van "32 oude den aangeduid, dat de plaats een stad gouden Hellingen van Florenciën" ver­ in juridische zin was. Het gebruik van krijgen. de term "civitas" voor een m.e. stad Nog eens wordt in de aanvang der acte komt evenwel meer voor in de oorkon­ melding gemaakt van de "ghemeyne den van het oosten van ons land, b.v. poerten van Ghorinchem"; eveneens in die voor de stad Zutfen 154 ) . gebeurt dit aan het slot van het ge­ Wij ontmoeten deze term in de aan­ 150 schrift. ) gegeven betekenis, zij het mir.ider_ veel­ 'Het uitgeven van rentebrieven ge­ vuldig, ook in acten, afkomstig mt het schiedde in die tijd vaak als de stad westen des lands. geld nodig had, b.v. om met de op­ Van de handvesten, die de term "ci­ brengst, dus met de koopsom, waar­ vitas" hanteren ter aanduiding van het voor de lijfrente van de stad was ge­ begrip "stad", noem ik die van: kocht, stedelijke schulden te be~alen. 1190/91 Zutphen 155 ) ( en c.q. die van De "geldschieters" kochten zich dus haar z.g. dochtersteden); lijfrenten, door de stad uit te be.talen 1252 Utrecht 156 ) ; tot hun dood. De rente kon "één of 1260 Geertruidenberg 157 ); meer lijven" ten goede komen. Zij kon 1'266 (?) Dordrecht 158 ); al dan niet verzekerd zijn op alle of Van de handvesten, die de term bepaalde goederen der stad. cives" gebruiken ter aanduiding van Stedelijke geldleningen, opgenomen 'cte "burgers" ener stad, vermeld ik die in de vorm van verkoop van lijfrenten, van: kwamen in de middeleeuwen veelvuldig 159 voor. Zij waren toenmaals een der mid­ 1215 Aken ); 160 delen om aan het canoniekrechtelijk in­ 1230 Nijmegen ); terestverbod te ontkomen. Deze ont­ 1252 Utrecht nn l; duiking derhalve bestond in een geld­ 1254 Haarlem 162 ) ; 163 lening "à fonds perdu", want de hoofd­ 1284 Dordrecht ) ; 164 som behoe~e niet te worden terugbe­ 1293 Dordrecht ) . taald. Omstreeks 1400 moet de onderhavige •De Heer !J3ruch was blijkens zijn hier­ periodieke lijfrente nog de enige zijn voren meer genoemde artikelen er van geweest, welke door de ~tad v:er~chul­ overtuigd, dat slechts, indien de plaats digd was: zij is n.l. de emge, die m het Gorinchem met de term "civitas" werd Kleyn Keurboek" voorkomt. aangeduid, zij alsdan als stad in de " 1Blijkens de aanhef der oorkonde had rechtskundige betekenis mocht worden de stad Gorinchem van haar landsheer, aangemerkt. de Heer van Arkel, nog niet de be­ Trouwens reeds eerder in 1931 had voegdheid verkregen om zelfstandig, hij die mening verkondigd. Sprekende dus zonder medewerking van de lands­ over de beide Gorcumse oorkonden van heer, lijfrentebrieven uit te geven; la­ 4 juli 1287 resp. van 14 januari 1288, ter zou dat anders worden. waarvan wij toen de latijnse tekst r.iog 1De onderhavige oorkonde was blijk­ niet kenden en waarin - in vertaling baar gezegeld met het zegel van Jan - van stad" en "poorters" wordt ge­ Heer van Arkel, alsmede met dat van sproken',' stelde Bruch d~ vra1;1-g, ~ie zijn elk der zeven Gorcumse schepenen. opvatting in deze materie dmdeltJk ver­ Vermoedelijk had de stad toen nog ried: ,,Bewijst dit nu, dat de plaats een geen eigen zegel, doch dit zou spoedig civitas was? Immers neen. Er kan, zo wel het geval zijn. vervolgde hij, ook oppidum gestaan hebben en zelfs villa." 165 ) Wat is hiervan te zeggen? 1358. Het zegel van de stad (civitas) Gorinchem. Aan het gevoelen van degenen, die In Aerndt Kemp's Cronycke.. . der alleen wanneer in de oorkonde het heeren van Arckell.. . ende stede van woord "civitas" wordt gebezigd, de

18 plaats als hebbende stadsrecht wensen treffende privilegiën werd bepaald, dat te beschouwen, is Duitse inspiratie niet in die plaatsen in rechte alles zou ge­ vreemd lGG). Het komt mij n.l. voor dat schieden "volgens het recht (het ge­ zij, die het al dan niet gebruikt worden bruik) en de gewoonten der stad (,,ci­ van de benaming "civitas" als crite­ vitas") Zutfen". Het is duidelijk dat rium voor het al dan niet stad-zijn der het "oppidum" Zutfen juridisch iden­ plaats gebruiken, niet weinig beïnvloed tiek is met de "civitas" van die naam. zijn geworden door geschriften van Bij een in het latijn gestelde acte von Maurer 1 6 7 ) en Rietschel 168) en van 19 maart 1297 180) erkennen die bovendien door het feit, dat de meer van Muiden, dat zij en hun stad (op­ op Duitsland georiënteerde stadsbrie­ pidum) van hun heer de Bisschop van ven van Zutphen en de daarmede in Utrecht stadsrecht 181) hebben verkre­ filiatie-verband staande plaatsen ( de gen, terwijl in het eveneens in het la­ z.5·. dochtersteden), vooral de term tijn gestelde handvest, dat Graaf Jan I ,,civitas" bezigen. van Holland op 11 november 1298 182) Nu is het echter zo, dat Rietschel aan Beverwijk schenkt, gesproken voor de tijd, behandeld in zijn geschrift wordt "van het vonnissen volgens het "Civitas", dat slechts tot het einde van stadsrecht" ( ,,secundum jura oppida­ de Karolingische tijd loopt, betoogt, dat na"). het woord oppidum reeds in die perio­ Ik noemde zoeven de Muidense acte, de, alhoewel deze term minder dan waarbij de Bisschop van Utrecht be­ civitas vo@rkomt 1 6!1), nochtans in be­ trokken is. In diens landsheerlijk, dus tekenis daaraan gelijk. is 170). Dit was wereldlijk gebied vindt men de term in de tijd, dat, zoals later wel het ge­ "civitas" voor stad - wij wezen er val zou zijn, er nog geen sprake was reeds op - meer gebezigd dan in het van de stad als een plaats, gelicht uit Hollandse en Zeeuwse. Zo ontvangen het gewone rechtsgebied 171). Voor b.v. die van Amersfoort bij een eveneens in Mainz, Trier, Metz, Basel en Constanz het latijn gesteld handvest van 12 juni licht hij met bronnenplaatsen toe, dat 1259 1 83) van Henricus Bisschop van ,,oppidum" ,,civitas" betekende 1 72). Utrecht "die vrijheid en dat "jus civi­ Maar dit blijkt ook te gelden voor tatense", 1s4 ) dat gewoonlijk stat­ de latere tijd, ,waarin de "stad" een reighte 185) wordt geheten, zoals onze juridisch begrip is geworden. stad (,,civitas") Utrecht bezit". 7 Van Bonn verhaalt von Maurer 1 3), 1De begrippen oppidum, oppidanus dat deze plaats sinds de le eeuw een vindt men in de zin van stad etc. in ,,castrum" (= kasteel) of een "civi­ juridische zin kennelijk o.m. ook in de tas" en sinds de 12e eeuw een "burg" volgende oorkonden gebruikt: of ook wel een "oppidum", soms ech­ ter ook een "villa" genoemd wordt. 1223 Middelburg en Westkapelle 180); Aan het stadsrecht van Dortmund 1290 Het Gein 181) ; 1292 Vreeland 188); ontleent von Maurer 1H): 1298 Vreeland 189); "Over de vrijheid van onze stad (er 1260 Geertruidenberg 190). staat: oppidum). Onze stad (er staat: civitas) is volledig gelegen in enz. " Belangrijk voor ons is ten deze uiter- Ook hier wordt dus dezelfde bete­ aard het woordgebruik van de Bra­ kenis aan de beide te.rmen gehecht. bantse kanselarij in de tijd, waarover Van Ulm vertelt de schr., dat deze wij spreken. De Braibantse landsheer plaats eerst slechts een dorp (villa) gebruikt o.m. in de navolgende oorkon­ was, en pas nadat dit ommuurd was den kennelijk de termen "oppidani" en geworden, sinds 1027 een "oppidum" en ,,oppidum" als juridische begrippen: een "civitas" werd genoemd 175). 1274 Dordrecht: opidani de Dor­ Om tot ons eigen land terugte keren: drecht 101) ; Op 23 juli 1266 176 ) wordt in een oor­ 1287: ,,oppida, villae, terrae" rn 2 ) konde gesproken van "rechter en sche­ (= steden, dorpen, gronden) enz.. penen van de stad (,,oppidum") Zut­ fen", terwijl deze plaat!'! al tientallen Maar goed: de H eer Bruch kent nu jaren lang, n.l. sinds 1190/1191, ,,civi­ eenmaal alleen aan de term "civitas" tas" was en dus reeds stadsrecht be­ in deze aangelegenheid een bijna magi­ zat. In een voor Groenlo bestemde oor­ sche kracht toe. Welnu: de betrouw­ konde van 1277 wordt verklaard, ,,dat bare aanduiding, die hij verlangt te "onze burgers" (,,oppidani") van zien om zich te kunnen laten overtui­ Groenlo al hun rechten van "onze stad" gen van het bestaan van een vroeger (,,oppidum") Zutfen ontvangen" 111). Gorcums stadsrecht dan dat van 1382, Behalve Groenlo waren o.m. ook Arn­ is aanwezig; zij is - zoals gezegd - hem 178) en Wageningen 179) dochter­ te vinden in Aer:fl.dt Kemp Jacobss steden van Zutfen; ook in de haar be- ,,Cronycke" 103 ): het op fol. 293 r 0 door

19 hem weergegeven zegelopschrift van status van stad en dus stadsrecht be­ het zegel van 1358 noemt Gorinchem zat. ,,civitas". Intussen is het merkwaardig, dat De stad Gorcum had blijkbaar in de term "oppidum" (= stad), voorko­ mende in de tweede hertogelijke oor­ 1358 het recht haar eigen zegel te ge­ konde, n.l. die van 14 januari 1288, bruiken. Het is in dit verband nuttig te verwijzen naar wat Prof. Mr. E . J. door de schr. in 1940 niet vertaald wordt met "stad"; immers hij schrijft J. van der Heyden in zijn "Aanteke­ aan het hoofd dezer oorkonde: ningen bij de geschiedenis van het oude vaderlandsche recht" bij de bespreking "Jan I van Brabant geeft tolvrijheid aan de burgers te Gorcum wonen­ van het stadsrecht opmerkt: ,,de rech­ de" rns). ten, die de stad nastreeft, liggen groo­ 'Blijkbaar aarzelt hij het woord "op­ tendeels op publiek terrein. ,De stad weet zich overheidsgezag te verwer­ pidum" i.c. met "stad" te vertalen. Toch was er, gelet op de oorkonde ven, waarvan stadhuis, waag, klokke­ toren, zegel en ommuring uitingen van 4 juli 1287 en de ná 14 januari 1288 doch vr 11 november 1382 versche­ zijn" 19'1). nen acten, m.i. geen bezwaar tegen in Lettend op het feit, dat de hiervoren het "oppidum Gorinchem" van 1288 de besproken lijfrentebrief van 27 juni ,,stad Gorcum" te zien. 1349 nog niet met het stadszegel ge­ Bruch's even aangeduide aarzeling, zegeld was, doch wel met de afzonder­ sprekende uit de meer neutrale termi­ lijke zegels der zeven schepenen, mo­ nologie "burgers te Gorcum" en zijn gen wij aannemen, dat de stad het vermijden van de term "stad" als ver­ recht om een eigen zegel te gebruiken taling van "oppidum", valt m.i. te ver­ eerst tussen 1349 en 1358, dus om­ klaren uit het feit, dat hij in het ver­ streeks 1354, van haar landsheer ver­ leden niet nagelaten heeft bij verschil­ kregen (of zich tegenover hem aange­ lende gelegenheden te betogen, dat of matigd ?) heeft. rns) het woord "oppidum" het stadsrecht In de lijn van de door de 'Hee_r Bruch beslist iiitsluit of dat termen als poort gehuldigde maatstaf (,,civitas") zou (portus), oppidum en villa in een groot dus Gorcum tussen 1281 en 1358, - al­ aantal gevallen ook zijn gebezigd ge­ thans bij globale benadering: omstreeks worden vrdat de betreffende plaat­ 1320 - stad zijn geworden. sen stadsrecht hadden verkregen. Intussen zij er nogmaals aan herin­ Toch is de Heer Bruch kennelijk be­ nerd, dat Dr. Bruch ongeveer 10 jaren reid zich door goede argumenten te la­ later in de oorkonde van 4 januari ten overtuigen. 1287, ofschoon deze het woord "civi­ Hij oppert althans, dat het stadsrecht tas" niet gebruikt, toch leest: ,,de van 1382 "een ander stadsrecht kan mannen van Jan van Arkel in Gorcum hebben vervangen". ,,Dit is natuurlijk en in de vrijheid der stad wonende" 196) ; heel goed mogelijk - zo vervolgt hij - hij aanvaardt dus sinds 1940 wel, dat maar het zal dan toch bewezen moeten Gorcum, ofschoon toen nog geen "ci­ worden"; hij acht het derhalve niet uit­ vitas" geheten, reeds op 4 juli 1287 gesloten, dat er nog een ouder stads­ stad was. recht dan dat van 1382 heeft bestaan. Hij erkent echter nog steeds niet, dat Ook oordeelt de schr. het van belang er een handvest van vr 11 november een onderzoek in te stellen naar "enige 1382 zou hebben bestaan, waardoor overeenkomst" met andere stadsrech­ Gorcum stadsrecht zou hebben gekre­ ten; ,,wellicht ware dan ook de weg gen 191). Ik behoef wel niet te herha­ te vinden naar met het Gorcumse len, wat ik hiervoren reeds opgemerkt stadsrecht van 1382 samenhangende heb, dat het voor ons niet zozeer van oorkonden". ,,Zolang dit onderzoek belang is, dat het bestaan van een (naar aanknopingspunten) niet heeft ouder handvest dan dat van 11 novem­ P'laats gevonden en er geen nieuwe ge­ ber 1382 ten deze kan worden aange­ gevens aan de dag komen", meent Dr. toond, maar dat het bovenal van ge­ Bruch te moeten "besluiten, dat voor wicht is te kunnen bewijzen, dat Gor­ een ouder stadsrecht dan het in 1382 ·cum al vr laatstgenoemde datum aan Gorcum verleende geen bewijs be­ waarlijk stadsrecht bezat. Beslissend staat. Dit stadsrecht is dus het oud­ is derhalve alleen of de plaats in enige ste, onder het voorbehoud, dat men oorkonde of in enig ander betrouw­ nu eenmaal in alle historische vraag­ baar document als stad optreedt of in stukken in acht moet nemen". 190) redelijkheid uit andere omstandighe­ Nu is het mij opgevallen, dat hij het den valt op te maken, dat zij te eniger "zegel van de stad (civitas) Gorinchem tijd in meerdere of mindere mate de 1358" in zijn geschriften nergens ver-

20 meldt, ofschoon hij Aernt Kemp's Ja­ gebezigd. Deze woorden duiden n.l. be­ cobsz. ,,Cronijcke der heeren van Are­ grippen aan, die ten aanzien van Gor­ kei ende stede van Gorinchem"'200) wel cum kennelijk niet eerst met Otto's kent. handvest van 11 november 1382 wor­ Waarschijnlijk is het hem ook ont­ den gehanteerd, maar reeds vr die gaan, dat door mij reeds in 1938 in datum voor de Lingestad gelding be­ mijn "Gorcumse Oudheden" 201) op de zaten. voor ons thema zo belangrijke afbeel­ Daarbij dient onderscheid te worden ding bij Kemp van het zegel der "civi­ gemaakt tussen die termen (,,gericht", tas" Gorinchem de aandacht werd ge­ "schependom"), die weliswaar in het vestigd. handvest worden gebezigd, doch stam­ men uit en terugwijzen naar de tijd, De mogelijkheid van een ouder stads­ dat Gorinchem nog geen stad doch recht, eventueel van een ouder hand­ slechts een dorp was en die termen vest, dan dat van 1382, wordt kenne­ (,,poorters", ,,poort" en "stad"), die lijk ook door Van Zomeren niet uitge­ voor Gorcum weliswaar kennelijk ook sloten geacht. afkomstig zijn uit de periode van vr Hij schrijft onder het hoofd "Van 11 november 1382, maar dan uit het Stads Handvesten, Vrijheden, Keuren, tijdvak, waarin de plaats reeds min of Ordonnantien, enz.": 202) meer als stad optrad, dus al stadsrecht ,,Het is zeker dat de eerste Handves­ had. ten door de Graven van Holland, en Ik laat de term "schependom", ge­ ook de eerste Lands Heeren van som­ noemd in de artt. 1, 9, 10, 35, 39, 41 mige Steden in de windzels der verge­ en 50 van het handvest, verder onbe­ tentheid opgerold leggen. Gorinchem sproken, daar het gebruik van dit be­ hoewel die niet een der oudste Steden grip stamt uit de tijd, dat Gorcum is, is echter van haare eerste Hand­ slechts een dorp, dus nog geen stad vesten do@r dit ongeluk mede bezoetelt, was. Wel bewijst het feit, dat de term en het eerste dat men vind, dat door ook nog gebezigd wordt in de tijd, dat de Heeren van Arkel, Lands Heeren en de plaats zeker stad ,was, ten deze op Stigters dezer Stad, aan deselve is ge­ een sterke continuïteit in het recht. Te schonken, vind men te zijn Otto van verwonderen valt dit uiteraard niet. Arkel des jaers 1382. Dat deze aan­ Hetzelfde geldt m .m. voor de begrip­ zienelijke Heeren, in den beginnen pen "rechter"' en ,,gerecht" (.,ge­ hunne Stad met Handvesten en Vrij­ richt"); de rechter 2 0 3 ), vertegenwoor­ heden beschonken hebben, is zeker en digende de landsheer, treedt met de de gewis, vermits het de regels en wetten burgers vertegenwoordigende schepe­ zijn, daar het Stads bestier na gerigt nen, als vormende te zamen een colle­ word." ge, in het handvest meermalen op; hij is daarvan de voorzitter. 204) d . Het handvest van Otto Heer van Arkel van 11 november 1382 en Behalve de rechter, de schepenen en het bericht van 9 november 1394. de schependom treden, zoals gezegd, in het handvest ook de benamingen .,poorters", ,,poort" en "stad" op, even­ Het handvest van 11 november 1382. eens als termen ter aanduiding van Otto's bekend charter van bovenge­ reeds ten tijde van en dus ook vr de noemde datum wordt door vele auteurs uitvaardiging van het handvest te Gor­ beschouwd als hèt document, waardoor cum bestaande instellingen. Dit laatste Gorcum voor het eerst in de geschiede­ getuigt wel duidelijk van het bestaan nis als stad optreedt. van Gorcum als stad in juridische zin We hebben hiervoren echter gezien, reeds vr 11 november 1382. Bij deze 1 dat verschillende oorkonden, te begin­ terminologie willen wij even stil staan. ""' nen met die van 4 juli 1287, duidelijk blijk geven van een reeds vr 11 no­ Poorters, poort en stad. vember 1382 bestaande stad Gorin­ chem. Merkwaardig genoeg wordt dit In de praeambule van het handvest feit zelfs door het thans te bespreken vindt men gesproken van "onse poer­ handvest van Otto Heer van Arkel be­ teren (= poorters) ende alle onse on­ vestigd; dit toch, alhoewel enerzijds dersaeten, die nu ter tijt onder ons in waarschijnlijk nieuwigheden invoeren­ den scependom van Gorinchem woen­ de, vertoont anderzijds ten deze een achtig zijn". Heer Otto onderscheidt sterke rechtscontinuïteit. Dit geldt met derhalve tussen die onderdanen, die name daar waar in het document de poorters van Gorinchem zijn, en die, tern1en "gericht", ,,schependom", welke, al wonen zij in Gorcum, daar­ "poorters", .,poort" en "stad" worden om nog geen poorters der stad zijn. 205)

21 In art. 56 en aan het slot van het 9 november 1394 een zekere Arends handvest vindt men dit onderscheid Koks tot poorter aangenomen onder tussen de ondersaeten" nog eens ge­ voor hem gunstige voorwaarden en " maakt. zulks omdat "hij een arm knecht was Voorts wordt herhaaldelijk van ende sijn ouders · poirters gheweest "poerters tot Gorinchem" (= poorters hadden". Er heeft dus, gelet op het van en te Gorcum) in de oorkonde ge­ poorterschap van Arends Koks' ouders, wag gemaakt20 6). ,,Onsser poerten" of een oudere en wel van vóór 9 novem­ ,,onsse poerte" (= de poort of stad) ber 1394 daterende regeling van het ontmoet men eveneens meermalen in Gorcumse poorterschap bestaan. Deze de stadsbrief 207). Tenslotte wordt in regeling kon neergelegd zijn geweest in Otto's handvest de functie van stads­ een wet; zij kon echter ook op gewoon­ bode ( ,,onser steede bode") 20s) ge­ terecht gebaseerd zijn. Het vordert noemd en ook hier geldt wat hiervoren niet al te veel rekenkunst om te becij­ ten aanzien van de poorters en de poort feren, dat die wettelijke of gewoonte­ is opgemerkt, n.l. dat het kennelijk rechtelijke regeling 218), waarop het gaat om reeds bestaande functies en poorterschap van de ouders van onze rechtsinstituten. arme Arends Koks had gesteund, ge­ Het is ook op grond van het boven­ ruime tijd vóór het handvest van 1382, staande duidelijk, dat Gorcum niet zeker al omstreeks 1350 219), zo niet eerst met Otto's charter, dus op 11 nov. eerder, moet bestaan hebben. Deze con­ 1382, is de rij der m.e. steden is opge­ clusie wettigt - ,wat wij ook uit an­ nomen. Het document zelf duidt daar deren hoofde reeds wisten -, dat om­ onmiskenbaar op. 209) streeks laatstgenoemd jaar Gorcum een stad moet geweest zijn. In Otto's charter zal men evenwel een regeling van de voorwaarden, waaraan moet zijn voldaan om het SAMENV ATTJ:N G poorterschap te verkrijgen, te vergeefs Ik meen thans gevoegelijk tot deze zoeken; dat verwondert ons niet: een recapitulatie te mogen komen: stadsbrief streeft allerminst naar vol­ ledigheid. Het ontbrekende te regelen 1 °. omstre2ks 1100/1200 bevindt staat ter competentie van de lands­ zich in de in Teisterbant gelegen heer, zo deze al niet te voren de no­ Linge-delta een dorp, dat voortgeko­ is uit e eenvoudige, wellicht dige regelingen heeft getroffen; ook men en reeds in de l0e eeuw aldaa.r aanwezige kan het costumiere recht, het gewoon­ hoeve of nederzetting (heim of heem), terecht dus, in de leemten voorzien of voorzien hebben. welke waarschijnlijk oorspronkelijk Zulk een wettelijke of gewoonterech­ heeft behoord aan een .zekere familie telijke regeling van het poorterschap Goring, die haar naam aan de mans­ Gore", gedragen door nu wordt blijkbaar ook voorondersteld naam " een kolo­ o.m. in de keur van de gewandsnijders nisator wellicht, ontleende; te G. van 1'382 210) en in de oorkonden 2 ° . dit uit de bescheiden nederzet­ van 9 maart 1393 211) en 13 oktober ting en het daaruit voortgekomen vlek 1394 212). of gehucht zich geleidelijk aan ontwik­ kelende dorp Gorinchem, dat deel De Heer Bruch hield het in 1931 21a) schijnt uit te maken van een kleine ook daarom voor onwaarschijnlijk dat heerlijkheid, Wolferen geheten, rekent Gorcum tegen het einde der 13e eeuw tot haar ingezetenen aanvankelijk al­ stadsrecht bezat, ,,daar immers Dor­ leen agrariërs en vissers, maar op den drecht, Haarlem, Delft, Alkmaar, die duur ook schippers en kooplieden, die als grafelijke steden in een veel gun­ niet slechts binnen het eigen territoir stiger positie verkeerden dan de heer­ van de plaats en haar onmiddellijke lijke stad Gorcum ... in dien tijd daar­ omgeving handel drijven, maar zulks voor juist in aanmerking kwamen". ook doen met Holland, welks graven Prof. Blok oordeelt - zoals wij za­ reeds in het begin der 13e eeuw aan gen - er blijkbaar anders over en te­ hen tolvrijdom door het graafschap recht, want er zijn zeker voorbeelden j verlenen; aan te wijzen van andere heerlike ste­ ° den, die omstreeks die tijd stadsrecht 3 . vermoedelijk reeds omstreeks verkregen of bezaten. Ik noem nog het midden der 13e eeuw, mogelijk Schoonhoven (1280) 214), Woudrichem zelfs iets later, doch in alle geval vóór ( 1283 of 1290) 215) en Amsterdam 216). 20 september 1281, geraakt het dorp (de "villa") Gorinchem onder het ge­ zag van de Heren van Arkel, die eerst Het bericht van 9 november 1:594. omtrent het midden der 13e eeuw in Volgens Van Zomeren 217) werd op de geschiedenis hun intrede doen;

22 doch voor de heren van Arkel over 6°. oorkonden enz. van ná 14 janu­ Gorcum gezag uitoefenen, heeft de ari 1288 bevestigen, dat de plaats reeds plaats - en wel in de Teisterbantse geruime tijd vr het charter van 11 tijd - misschïen eerst onder het november 1382, n.l. in de jaren 1290, wereldlijke gezag ( de z.g. ,,temporali­ 1330, 1334, 1349 en 1358, stadsrecht teit") van de Bisschoppen van Utrecht, bezat, terwijl het genoemde handvest daarna zeker - en zulks tot het mid­ van 1382 van "poorters", ,,stad" en den der 13e eeuw of iets later - onder "poort" als van reeds vr dat jaar ten de heerschappij der Graven van :Bent­ aanzien van Gorcum bestaande begrip­ heim gestaan; pen en instellingen gewag maakt; de rechtscontinuïteit is in de geschiedenis 4°. omstreeks 1284, althans tussen der stad daardoor duidelijk zichtbaar 20 september 1281 en 4 juli 1287, wordt geworden. het dorp, de "villa", Gorinchem (door da landsheer, de Heer van Arkel?) staatsrechtelijk uit het gemene land­ gebied, het grotere rechtsterritoir dus, SLOTOPMERKINGEN gelicht en daarmede tot een "vrijheid", een afzonderlij,ke rechtskring, verhe­ Daar het slechts mijn bedoeling is ven; die toekenning van het eigen geweest met behulp van verschillende rechtsgebied aan het dorp, met afschei­ bronnen voornamelijk te bewijzen, dat ding in de eerste plaats ten aanzien Gorinchem reeds tegen het einde der van de rechtspraak, welke "exemptie" 13e eeuw in de geschiedenis als stad mogelijkerwijze gepaard ts gegaan met optreedt en zulks niet eerst in 1382, een op zich zelf reeds niet van belang onthoud ik mij ervan te dezer plaatse ontblote uitbreiding van haar territoir, de gestaege ontwikkeling van het is de grondslag, de kiem van haar la­ stads•bestuur gedurende de verdere ter uitgebreid stadsrecht; landsheerlijke tijd en daarna te bespre­ 'ken. Ik zal mij dus in deze verhandeling 5°. tussen 4 juli 1287 en 14 januari niet bezighouden met de op zichzelf 1288 verkrijgt Gorinchem van de Heer natuurlijk zeer interessante verschij­ van Arkel - of matigt de stad zich ning van drossaard, burgemeesters, zulks aan? - een wellicht nog eenvou­ vroedschap, thesauriers enz., alsmede dig stadsrecht, dat evenwel een uit­ met de feitelijke uitoefening van het breiding, verbetering of vernieuwing z.g. keurrecht, het recht der stad om van de juridische status van de om­ eigen wetten te maken. Deze onder­ streeks 1284 geschapen "vrijheid" is; werpen vallen buiten het beoogde be­ de stad mag zich voorts verheugen in stek van mijn schets "Van dorp tot het bezit van onderscheiden tolprivi­ stad". leges, die haar door vreemde landshe­ Ik ga om ,bovengenoemde reden ook ren zijn verleend; ook de omwalling of voorbij aan de krampachtige, met wis­ ommuring van de stad, volgend op de selend krijgssucces gevoerde .worste­ bouw van de burcht der Arkels in het ling tussen de op de rijkdom der Arkel­ Wijdschild nabij de oostelijke Linge­ se Heren beluste Graven van Holland mond, alsmede de bedijking van het en de Heren van Arkel, een strijd die gebied rondom Gorcum en in haar wij­ in het begin der 15e eeuw eindigde met dere omgeving vinden in die tijd haar de definitieve nederlaag van de laat­ beslag; eerlang vindt ook de geleide­ sten en met de annexatie van de Heer­ lijke aanleg van de Lingehaven plaats lijkheid Arkel door het Graafschap en ontstaat aldus een kunstmatige Holland. Deze tragische ondergang van Linge-arm, die voo.rtaan een recht­ de Heren van Arkel, die vermoedelijk streekse verbinding met de Merwede ruim anderhalve eeuw de belangen van vormt; naast de landbouw, veeteelt en Gorcum goed hebben gediend, niet het visserij nemen de binnen- en buiten­ minst door de toekenning en uitbrei­ landse handel, o.a. met Holland en Bra­ ding van stadsrecht, heeft voor de bant, en de scheepvaart in toenemende Lingestad zeker in de aanvang slechte belangrijkheid een plaats in de econo­ gevolgen gehad: van eertijds belang­ mie van Gorcum in, zoals ook het ge­ rijk centrum van een weliswaar niet val is met het vermoedelijk in of om­ grote, doch zeker niet onbelangrijke streeks die tijd bestaande recht op het hoge allodiale heerlijkheid wordt Gor­ houden van de Pinkstermarkt, terwijl cum door Arkel's val gedegradeerd tot de landsheerlijke ordonnantie op de een, voorlopig althans, niet gewichtige weg- en ,watertol te Arkeldam voor de grensgemeente van een grafelijk, aan­ Lingestad zeker niet zonder belang is; merkelijk groter territoor. Gorcum al met al is de economische basis voor heeft daardoor en zeker in het begin een gunstige ontwikkeling van de stad van zijn Hollandse tijd aanmerkelijk aanwezig; aan betekenis moeten inboeten.

23 Slechts enkele algemene opmerkin­ stelde economische basis221a), waardoor gen veroorloof ik mij nog te maken. de plaats, die eenmaal stadsrecht ver­ wierf, ten slotte ook tot een stad in In de tijd van de oude Republiek ( de de moderne zin kon uitgroeien en ook Republiek der Zeven Verenigde Neder­ metterdaad is uitgegroeid. Dat was landen) zien wij Gorcum ondergeschikt niet iets vanzelfsprekends, want niet aan en vertegenwoordigd in de (souve­ alle plaatsen, die in de middeleeuwen reine) Gewestelijke Staten van "Hol­ stadsrecht verkregen, zijn ooit werke­ land ende West-Friesland" 2:20), die, zo­ lijk steden in de hedendaagse betekenis als bekend, twee leden kenden, t,w. de geworden 222). Ridderschap met één stem en de Ste­ Op de Lingestad, welker wording en den (ieder met een stem). Deze stem­ historische groei wij hierboven in grove hebbende of "goede" steden waren aan­ trekken mochten schetsen, is voorwaar vankelijk 6 in getal, later telde men er toepasselijk hetgeen Prof. Fockema 18. Onder deze 18 goede steden bevond Andreae, uitnemend kenner van het zich ook Gorinchem. stads- en landrecht der Nederlanden, Ik ga de periode van de al te straf­ eertijds schreef: fe centralisatie, die de eenheidsstaat "In het recht en wel allermeest in het van de Bataafse Republiek en van het bestuursrecht, zit telkens het nieuwe Koninkrijk Holland (onder Koning Lo­ door allerlei min of meer sterke ban­ dewijk Napoleon) heeft gekenmerkt, den vast aan het oude. •Dat verband stilzwijgend voorbij om vervolgens te verklaart en verduidelijkt veel van het constateren, dat onder de monarchie, nieuwe (en) geeft rekenschap van zijn die - met de terugkeer van de Oranje­ bestaan... ,Daarom doen wij wel met. .. dynastie - in 1813 in deze landen op­ den blik eerst achteruit te wer­ trad, de toenmalige (grond)wetgever pen... " 2:23) . werd gedreven door een soms te sterke Dat hebben wij dan gedaan! zucht tot herstel van het oude (de z.g. Ten slotte moge door mij nog een Restauratie); zo voerde de wetgever de hartgrondige wens worden uitgespro­ (behoudens het intermezzo van 1795 ken! tot 1813) eeuwenlang in deze gewesten Moge het Gorcum, in betekenis ge- bestaan hebbende, juridische onder­ 1ukkig groeiend produkt van een eeu­ scheiding tussen "stad en land" ten de­ wenlange ontwikkeling, tot in lengte le althans weer in. Eerst na de ingrij­ van dagen goed blijven gaan. pende, vooral door de grote staatsman Moge de daartoe in het nabije ver­ Thorbecke geïnspireerde Grondwets­ leden en in het heden gelegde grond­ herziening van 1848 werd door de in­ slag voor de toekomst van Arkel's voering van diens Gemeentewet van oude veste deugdelijk blijken en im­ 1851 met die aloude tegenstelling voor mer verstevigd en uitgebouwd kunnen goed gebroken. Sindsdien werden uit­ worden en dat: sluitend de "gemeenten" als laagste publiekrechtelijke lichamen 221) aan­ onder de stuwende leiding van een vaard. even volhardende als strijdlustige, reeds zeer veel bereikt hebbende, nochtans In de huidige gemeente Gorinchem naar nog groter welzijn van zijn ge­ leeft dus de oude stad, die op het einde m eente strevende !burgervader ; der 13e eeuw staatsrechtelijk werd ge­ onder de beleidvolle en deskundige boren, nog voort; op een ouderdom van medewerking van toegewijde wethou­ bijna zeven eeuwen kan de gemeente, ders, die zich tot taak stellen de onder­ de stad Gorinchem, derhalve bogen, scheiden sectoren van het gemeentelijk terwijl de plaats Gorcum, achtereen­ bestel tot bezielend voorwerp van hun volgens de phasen van hoeve of neder­ even aanhoudende als nauwgezette zetting, vervolgens die van gehucht of zorg te maken; vlek, daarna die van dorp, stad en ge­ onder de onmisbare stimulans van meente doorlopen of bereikt hebbende, zich vrij zeker in een hoge ouderdom een bezielende en - in de goede zin van het woord - kritische gemeente­ van minstens tien eeuwen mag ver­ heugen. raad, die mèt burgemeester en wethou­ ders te zamen in het belang van de burgerij het oog gericht houdt op de Aan het einde van onze beschouwin­ tijden, die komen gaan. gen gekomen, mogen wij tevens con­ Vivat, floreat, crescat in aeternum stateren, dat de geschiedenis van Gor­ civitas Gorichomensis ! cum zich gelukkigerwijze heeft geken­ merkt door het aanwezig zijn van een Dat de gemeente Gorinchem groeie weliswaar soms bedreigde doch vooral en bloeie tot in lengte van dagen! in de laatste decenniën gelukkig her-

24 AANTEKENINGEN

1 ) Zie voor een en ander uitvoeriger 18) O.B. I, no. 412 (3), 0.R II, 564 mijn "Iets over Gorcums ouderdom en (3). eerste stadsrecht" (1930). 19 ) Cursivering van mij, v. d . D . - 2 ) Zie voor de ontwikkeling van de De betreffende latijnse tekst luidt : schrijfwijze van de plaatsnaam van de "homines sui villae suae de Gorinchem tweede helft der 12e eeuw tot ca. 1560 ac in libertate ejusdem commorantes". mijn "Gorcumsche Oudheden, III. 'De geschiedenis der schrijf,wijze van de 20) D.i. 4 juli 1287. plaatsnaJIDen Gorinchem en Woudri­ 21) Vgl. mijn Gore. Oudh. III, Gesch. chem" (1938). schrijfwijze v.d. plaatsnamen Gorin­ chem en Woudrichem, p. 2 (sub 5). 3 ) De betreffende lat. tekst gewaagt van: ,,In Gorchem dimidius mansus, 22 ) Vgl. Aerndt Kemp Jacobs's Cro­ solvit XXX denarios". 'Zie mijn Gor­ nijcke ( fol. 317-318), C. Boonzayer, cumse Oudheden I. De ouderdom der Handvesten betreffende Gorinchem 13e plaats (1933). en Dr. H. Bruch, Mid­ eeuw (waarin het ondergenoemde vidi­ deleeuwsche Rechtsbr. Gorinchem, p. 3. mus van 27 maart 1684), van Zomeren, Beschr. Gorinchem, p. 159 en v. cl . 4 ) ,,terram quam tenet in ...... Har- Bergh, Register v. Hol!. en Z. oork. kele et Gorinchem et Rothem (Bruch, 1861, p. 106. o.c. p. 2; mijn G. Oudh. III, p. 2 en 8). 23) ,,Villa" betekent, zoals wij zagen, 5) Volgens de lat. tekst gewaagt in de latere middeleeuv,se bronnen nu Graaf Floris van: ,,eandem Hbertatem eens "d01:p" ol' ,,landelijke nederzet­ quam a patre meo bone memorie ha­ ting", dan weder "stad". Uit de context buerunt, in perpetuum". Bruch, o.c. p. en andere omstandigheden moet men 4, 5 en 6. de ware betekenis van dit gebruikte O) De lat. tekst noemt als begunstig­ woord opmaken. den de "homines comitis de Benthem 24) Vgl. Verdam, Middelnederlandsch apud Ghorinchem" (zie p. 2 van mijn Woordenboek, i.v. ,,vrijheid". Gorcumsche Oudh. III, De gesch. d. schrijfwijze van de plaatsn. Gorinchem 25) Handv. v. Haarlem, fol. 37 en 38; en Woudrichem, 1938). Brugmans, Oud-Nederlandse steden, .l, p. 279. 7) Zie zijn artikel "Rijn- en Maas­ delta lle eeuw" (in Bijdr. v. Vader!. 20) v. ,Mieris, III, p. ·256. Gesch. en Oudhk., VIIe reeks, Deel 27) Volgt een geographische ,bepa­ II afl. 1 en 2) . ling; vgl. v. Mieris, IV, p. 27. s) Zie mijn Gorcumsche Oudheden I, 28) Utrecht, Rbr. v . d. Dom, II, p.311. De ouderdom der plaats (1933), p. 2, 2e kolom. 29) Geertruidenberg, Bronnen (uitg. Mollenberg), p. 221 en 222. 9) Vgl. mijn Gorcumse Oudheden, VII,

13) O.'B. II, no. 132, 208, 209, 216. 34) O.B. II, nos. 284, 288, 462, 503 (3), 664 (sub 38, 49 en 52), 713, 831, 14) O.B. II, no. 216. 859, 919, 944, 1047 enz. 15) O.B. II, no. 260. 3 4a) Glossarium i.v. ,,libertas". 10) O.B. II, no. 249. 35) Zie voor villa in de betekenis van 17) O.B. II, no. 285 en O.B. II, N, no. dorp of ['an~elijlke nederzetting: 45. Maurer, Geschichte der deutschen

25 Städteverfassung, p . 14, 50 en 107 ; 4 5 ) Sta d Gorinchem, p . 49. Prof. Blok, Hol!. Stad, I, p. 10; Die­ 4 fenbach (Du Cange), Glossarium La­ 6) Stad Gorinchem, p . 158 en 159. tino-Ger manicum; Van d en Berg h, Oor­ 47) De stad Gorin"chem, p. 122. kondenboek van Holland en Zeeland I, no . 1'47. 4 8 ) Bruch, E enige oorkonden (Bijdr. Vgl. ook: O.B. II, nos. 57'3 en 588: v. Vader!. Gesch. en Oudh.k., 1931), ,,de gemeenschap van het dorp Babilo­ p. 127 e.v. nia", d.i. Babiloniënbroek (,,communi­ Bruch, Gor cums·che Oorkonden (ïn tas ville de Babylonia"), g enoemd in genoemd t ij dschr., 1932, n . 2'81/ 282) . de jaren 1285 en 1286. 49) Bijdr agen voor Vader!. Gesch. en '31 aug. 123'0: Bisschop Wi1lebrand Oudh.k. ( 1932, p. 281/ 282). van Utre'cht g eeft aan de Zwollenaars het recht "om van de villa Zwolle een 50) M .E . Rechtsbr . Gorinchem stad (oppidum) te maken en deze te (1940), p . 8. versterken"'. 51) O.c. p . 10. O.B. I, no. 88 jo. no. 11'1; O.B. I, no. 147 ; O .B. II, :no. 321; O .B. I, no. 1'47; 52) 'O .c. p . 25-27. O.B. II, no. 4'77 en no. 703; Fruin: Keu­ 53 ) O.c. p. 38. ren van Zeeland, p. 1'14 en 117; O.B . II, no . 74'7. 54) Van Arkel's Oude Veste, n. 1'20. ao ) Zie

26 veneinde der Merwede" (dissertatie bout ende daar bij indertijd vrijdom Leiden, 19'37), p. 130-131. van regtsgebied binnen haeren omme­ ring vergunt" . 69) Tweede stuk, 1948, p. 63. 81 ) Blok, Gesch. Ned. Volk I, p. 321. 70) Taxandria, '1941, n. 257-'260 (la­ ter in overdruk verschenen). 82) Zie mijn Gorcumsche Oudheden II, De ouderdom der Pinkstermarkt n) p. '5-8 van de overdruk. (1933), p. 6-7; 'Bruch, M.E. Rechtsbr. 72) Di.s,sertatie v. H. Bruch, Dirck Gorinchem, p. 9 en 10. Extract uit het Frankensz. Pauw, Kronycke enz. register, getiteld "Thollen Cas K 1322- (1931), p. 29 en 30. Ik moet hier echter 1358" v. d. leen- en registerkamer der aan toevoegen, dat de Jat. tekst, in Grafelij,kheid van Holland (Rijksarchief 0 ,. Bruch's M.1E. Rechtsbr. Gorinchem te 's Gravenhage, fol. 13 v ). vinden (p. 11 en '12), alleen spreekt 83) Zie Bruch, o.c. p. 13, en overigens ,. van de mannen van de Heer van Ar­ ook de bronnen en literatuur, tn de kel'' (,,homines domini Johannis de vorige noot opgegeven. Arckle"). Mem de Neder!. vertaling bij Van 'Zomeren, p. 1'59. 8 4 ) Het is jammer, dat [)r. Bruch geen gelegenheid heeft kunnen vinden 73) ,,eundo vel redeundo" . Deze woor­ in zijn nuttige "M.E. Rechtsbr." aan­ den herinneren aan gelijksoortige ter­ dacht te schenken aan de Gorcumse men, door Hertog Jan gebruikt in een gilden. oudere oorkonde, n.l. in die van 2 juni 1274 (O.B. II, no. 270), waarbij hij s5 ) Aan deze kommen heeft voor eni­ voor die van Dordrecht de betaling aan ge jaren de Heer van Hoogdalem in de hertogelijke tol te Litte regelt. het "Nieuwsbl. v. Gor. en O." - mede aan de hand van Dr. Vink's bekende H) ,.transeundo". dissertatie - aandacht geschonken. 75) Ook Bruch (M.E. Rbr. Gorin­ 86 ) Die toestand heeft zelfs nog tot chem, p. 8-10) ziet, te oordelen o.m. in de 19e en 20e eeuw voortgeduurd. naar de door hem gegeven opschriften, in de aard van de beide tolprivileges 87) O.B. II, no. 751. geen verschil; de schr. rept er althans ssi Deze notulen staan ingeschreven niet van. in het "Lidmatenboek van 1573-1688" 75a) Hiervoren aangehaald (gemeen­ (archief van genoemde keikelijke ge­ te-archief Gorinchem). meente). 76) Zie het hiervoren meer genoem­ 89) Gemeentearchief Gorinchem. de vidimus van die datum. 90) O.B. II, no. 331; zie ook Alblas­ 77 ) Afgezien dan van een onjuist ge­ serwaard, Handvesten (in vertaling). steld verschil in de identiteit van de 91) O.B. II, N, no. 65. begunstigden, waarvan ten gevolge van een onjuiste datering en volgorde (dit 9 2 ) Overeenkomstig een in die da­ weer als gevolg van het niet op de gen veel voorkomend gebruik. hoogte zijn van de Brabantse Paasstijl) 93 ) In de directe bronnen wordt op het vidimus gewag maakt. Op dàt ver­ 25 juli 1254 melding gemaakt van een schil kan ik evenwel te dezer plaatse Gorcumse priester Lambert (Ned. niet verder ingaan. Leeuw, 1950, col. 172). 7 8) Kennelijk ook niet bij Bruch, al­ 9 4 ) Zie voor een en ander uitvoeriger thans nu niet meer. mijn Gorcumsche Oudheden, V, In de ïO) Zie voor "villa" (= dorp) en jaren '49 (1949/ 50). "villa francha" (= vrije villa, villa met 9 5 ) Zij treden onder die naam eerst vrijheid of libertas, stad) nog O.B. I, omstreeks het midden der 13e eeuw in no. 514 (4). de geschiedenis op.

80 ) Zie voor de verheffing van een 96) De steden. Ontstaan en eerste ,,villa" zonder meer tot een "libertas" groei (in Alg. Gesch. der Neder]. II, (vrijheid): Fockema Andreae, Wezen 1950, De volle middeleeuwen, p. 180- en betekenis d. verleening van stads­ 200, i.h.b. p. 190). Zie ook voor de be­ rechten in Neder!. (p. 22, 26, 29, 39, tekenis van poorters (en poort) Foeke­ 42, 43); zie ook zijn Oud-Neder!. Burg. ma Andreae, Het oud-Nederlandsch Recht, I, p. 53. Bij Simon v. Leeuwen, burgerlijk recht I, p . 53, 54, 57, 61 e.v.; Costumen Rijnland, 1667, Inleiding, p. De Blécourt, Kort begrip v.h. oud-va­ 4, lezen wij: ,, ... Steden, die namaels derlandsch burgerlijk recht (1939), p. eerst in zoodanig Landschap zijn ge- 75 en 76. Poorter = stadsburger.

27 97) O.B. II, no. 477. voeriger tekst van het ouàere afschrift de voorkeur. 98) O.B. II, no. 703. iDe vertaling van de oorkonde vol­ 99) O.B. H, no. 747. gens Van Zomeren vindt men ook in O.iB. II, no. 700. 100) O.B. II, no. 321. 133) Ik deed zulks in mijn Gorcum­ 101) O.B. U, no. 348. sche Oudheden, III (1938), p. 2 (sub 102) O.B. II, no. 523. 7) en p. 8 (noot 10) . 103) O.B. II, no. 429. :L34) Volgens mij op 20 september 1281 (volgens Bruch echter op 23 fe­ 104 ) O.B. H, no. 564. bruari 1282) . 105) O.B. II, no. 669. 1 35) Wel bevatte de oorkonde van 12 106 ) O.B. II, no. 768. febr. 1290 niet de wel in die van 20 sept. 1281 voorkomende clausule, dat 107) O.B. l'I, no. 696. de tolvrijheid voor Gorcum zou blijven 108 ) O.B. H, no. 991. bestaan ook indien de plaats wegens overstroming en dijkdoor,braak naar 100) Haarlem, Rbr., p. 41 en 57. elders zou moeten worden overge­ 110) O.B. II, no. 860. bracht; •blijkbaar bestond in 1290, toen de bedijking van de omgeving al vol­ 111) O.B. I, no. 590. doende scheen gevorderd te zijn, aan 112) O.B. II, no. 562. een dergelijke voorzorg voor de toe­ komst geen behoefte meer. 113) O.B. II, no. 679. 136) Bruch wijst terecht op het over­ 114) O.B. H, no. 764. bodige en ongebruikelijke van deze 115) O.B. II, no. 288. term (M.E. Rbr. Gorinchem, p. 20). 110) O.B. II, no. 427. 137) Cursiveringen van mij. v.d. D. Zie ook mijn "Iets over Gorcum's oud­ 117) O.B. II, no. 590. ste stadsrecht (1287)", p . 4, en mijn 118) O.B. II, no. 1036. Gorcumsche Oudheden, III, p. 2 (bei­ den met de foutieve datering 1322) en 110) O .B. II, no. 1069. mijn Gore. Oudh., IV, p. 5-8 met de 120) O.B. II, no. 1070. goede datering 1329 of 1330.

121) Schiedam, Rbr. p. V; v. Mieris 138) Fr. tekst (vertaling): ,,Item la II, p. 58. ville que Ion apele Ghorekem".

122) Bruch, M.E. Rbr. Goricnhem, 130) Nijhoff, Gedenkwaardigheden p. 18. uit de geschiedenis van Gelderland, I , p. 334-36 (no. 296). 123) O.B. II, no. 989. Zierikzee bezat toen reeds stadsrecht. 140) p . 4.

124) Utrecht, Rbr. II, p. 9. 141) p. 2 (sub 17).

125) Zierikzee, Rechtsbr. p. 14. 142) p. 21.

126) O.B. II, no. 284. 143 ) Zie voor "oppidum" Du Cange, Glossarium Med. Lat. en Diefenbach, 121) O.B. II, no. 618. Glossarium Latino-Germanicum, i.v. 128 ) O.B. II, no. 753. oppidum en opidum. 144) p . 41. 120) O .B. II, no. 237. 145) Lw. de periode, waarover wij het 1 30) O.B. II, no. 462. thans hebben. 131) Dissertatie Dr. Bruch, p. 29 en 1 46) Flandrische R echtsgeschichte 30. (= Rechtsgeschiedenis van Vla ande­ 1:i2 ) p. 159. Lat. tekst: ,,homines do­ ren), II 1/ 2. mini Johannis de Arcle, militis dilecti 1 4 7) Zie voor h et m.e. vile, ville, vyle: fidelis mei, apud Gorinchem manen­ Godefroy, Dictionnaire de l'ancienne tes" (Bruch, M.E. Rbr. Gorinchem, p. langue française (Se deel en l0e deel, 11 en 13) . complément), i.v . ville. De Heer ,Bruch geeft jammer genoeg geen afdoende verklaring van het feit 148) Ware het anders, dan zou de dat hij aan de tweede redactie de voor­ Heer Bruch - consequent - ook moe­ keur geeft. Ik echter geef aan de uit- ten concluderen, dat de "stad" (,,villa")

28 Gorcum, genoemd in de oorkonde van in Deutschland (= Geschiedenis van 4 juli 1287, kort nadien haar karakter de stadsconstitutie [= het stadsrecht] van stad moet hebben verloren, daar in Duitsland), I, 1869. zij in de oorkonde van 14 januari 1288 108 ) a. Die Civitas auf deutschem Bo­ ,.oppidum" wordt genoemd. den bis zum Ausgange der Karolinger­ 1 4 0) o.c. p. 21. zeit, Ein Beitrag zur Geschichte der deutschen Stadt (Doktorsdissertation, 150) Zie mijn Gorcumse Oudheden III, Gesch. schrijfw. plaatsen, Gorin­ Leipzig) 1894 ( = De civitas op Duitse bodem tot aan het einde van de Karo­ chem en Woudrichem, p. 2 (sub 19) en lingische tijd, Een bijdrage tot de ge­ p. 8 (noot 21), en mijn Gorcumse Oud­ schiedenis der Duitse stad). heden V (1949/50), ,,In de jaren '49" (onder het jaar 1349). Zie voorts b. Markt und Stadt in ihrem recht­ lichen Verhältnis, Ein Beitrag zur Ge­ " Kleyn Keurboeck Gorinchem en het schichte der deutschen Stadtverfas­ Land van Arkel", 1349-1453 (Gem . ar­ 0 sung (= De juridische relatie tusser. chief Gorcum), fol. 1 r .; Dr. H. Bruch, markt en stad, een bijdra,ge tot de ge­ M.E. Rechtsbr. Gorinchem, p. 21-24. schiedenis van het Duitse stadsrecht), 0 151) fol. 293 r • Leipzig 1897.

152) De lat. tekst bij Kemp luidt 109) Civitas, p. 43. ,,sigillum civitatis Gorichomensis 1358". 170) o.c. p. 26. 15:i) Ik deed daarvan mededeling in 171) o.c. p. 94. mijn Gorcumse Oudheden III, ,,De Ge­ schiedenis der schrijfwijze van de 172) o.c. p. 42. De schr. belicht, dat plaatsnamen Gorinchem en Woudri­ civitas behalve "staat" ook "stad" be­ chem" (1938), p. 2 (no. 20). tekende (p. 26).

154) En c.q . haar z.g. dochtersteden, 173) Städteverfassung, p. 52. zoals Groenlo, Arnhem en Wageningen. 174) o.c. p. 75 en 76 (noot 23). ir,5) Nijmeegsche Studieteksten, 175) Zie verder o.c. p. 41 (noot 30), Handvesten (1926), p. 2 en 3; Sloet, p. 55, p. 375. Zie ook Diefenbach, i.v. Oork.boek der Graafsch. Gelre en Zut­ oppidum. phen, I, no. 376. Zutfen is een zeer ou­ de stad en moeder van vele dochter­ na) Sloet, Oorkondenboek, no. 894. steden. 177) Sloet, Oork.b. 150) N.S.T., Handv., p. 23. 178) Sloet, o.c., no. 564. 157) O.B. II, N , no. 34. 179) Sloet, o.c., no. 852. 158 ) O.B. I , no. 153. 1 80 ) O.B. II, no. 995. 159) N.S.T., Handv., p. 6. 181) ,,jus oppidi municipali". 1 00 ) N.S .T., Handv., p. 12; Sloet, o .c., 1 82) O.B. II, no. 1047 II, no. 536. (p. 480 boven- aan). 101) N.S.T., Handv., p. 23. 183) Utrecht, Rechtsbronnen, III, p 102) O.B. I, no. 605. 139. 163) O.B. II, no. 515. 184 ) = stadsrecht; dat is de verta- ling van "jus civitatense". 16-1) O.B. II, no. 854. 185) lees : stadsrecht. 1G5) Tijdschrift v. Gesch. (1931), p. 88 in een bespreking (p. 87-88) van 186) O.B. I, no. 279. mijn geschriftje "Het eerste stadsrecht 1 8 7) Utrecht, Rbr., III, p. 141: ,,libe­ van Gorkum" (1930). rum oppidum" (= vrije stad); ,,liber­ tas" (= vrijheid). lG6) Prof. Dr. P. Geyl, Gesch. v. d. Nederl. Stam, I (tot 1648) (herz. uit­ 188) Utrecht, Rbr. III, p . 145-147: gave), p. 98: ,,Duits stedenrecht toekenning van de rechten van de stad (kwam) uit het Oosten doordringen, (,,oppidum") 'Deventer aan Vreeland; vormde de const'ituties der Overijselse Vreeland wordt "oppidum liberum" en Gelderse steden en beïnvloedde via (,,vrije stad", ,,vrijheid"). Utrecht zelfs Amsterdam". Zie ook Prof. Dr. R. R. Post (in Gesch. v. Ne­ 189) Krijgt het "jus municipale sive derl. I , 1935, p. 265 en 266 j is p. 260). opidanum" (= het stadsrecht) van het oppidum Deventer (= de stad Deven­ 1 G7 ) Geschichte der Städteverfassung ter).

29 190) O.B. II, N, no. 34, gebruikt "ci­ 204) Deze "rechter", later dan schout vitas" en "oppidum" als synoniemen. geheten, is tevens officier van justitie Geertruidenberg was reeds sinds 1213 (rechtsmaner) en hoofd der plaatse­ stad. lijke politie. 191) O.B. II, no. 270. De plaats was '205) Vgl. Fockema Andreae, o.c. p. toen al stad. 70. 192) O.B. II, p. 264, 2e kolom (ver­ '206) Zie de artt. 39, 40, 42, 44, 45 drag tussen Cleve, Brabant en Hol­ en 55. Ook wordt van "poerterskijn­ land). der ( = kinderen van poorters)" ge­ sproken (art. 39). 193) Voor een beknopt overzicht van de werken van de Kempen en het on­ 201) Zie de artt. 12, 13, 17, 22, 23 en derling genealogisch verband tussen 49. deze Gorcumse kroniekschrijvers en '208) Art. 5. bronnenverzamelaars moge ik verwij­ zen naar mijn artikel "ne Gorcumsche 209) Mocht de eventuele stadsbrief Kempen. Voorgangers en navolgers. van ca. 1287 ooit bestaan hebben en Een historiografische bijdrage" (,,Go­ ook na 1382 bewaard zijn gebleven, rinchemsch Nieuwsblad" van 16 maart dan is het wel waarschijnlijk, dat hij 1934). bij de grote brand in Gorcum van 1388 verloren is gegaan. 104 ) Tweede 'Stuk, 1938, p. 65; Twee­ de Stuk, 1943, p. 66. 21 0) Van Zomeren, p. 153 e.v.; de eis van het poorterschap gold blijkbaar 105 ) Evenmin wo_rdt een stadszegel ook voor de uitoefening van andere bij de opstelling van de overdrachts­ ambachten. brieven (schepenbrieven) zoals b.v. die van 18 oktober 1324 en 15 novem­ 211) Oorkonde van 9 maa:rt 1393. Be­ ber 1328 (zie IJ3ruch, M.E. Rbr. Gorin­ vestiging van de tolvrijheid, door Graaf chem, p. 16, 17 en 18) gebruikt, maar Floris V van Holland aan "de poorte­ het zegelen met het stadszegel lag bij ren van" Gorcum verleend, door Her­ deze rechtshandelingen, uitgedrukt in tog Albrecht. Zie mijn Gorcumsche z.g. schepenbrieven, niet in de rede; Oudheden IV, Eenige 14e eeuwsche dit ware echter wel het geval met de oorkonden (Taxandria 1941; in over­ rentebrief van 24 juni 1349, waarbij druk p. 10 en 1'1); Bruch M.E. Rechts­ immers de stad zelf partij was. br. Gorinchem, p. 42 e~ 43; Extract uit het register getiteld: :,.1390-1401 196) M.E. Rechtsbr. Gorinchem Liber. V Aelbrecht Cas E" van de leen­ (1940) p. 6 - Cursiveringen van mij, en registerkamer der Grafelijkheid v. d. D . Ik breng nog even de Iat. tekst Holland, fol. 69 (Alg. Rijksarchief, Den in herinnering: ,,homines sui ville sue Haag)). de Gorinchem ac in libertate eiusdem commorantes et manentes". 212 ) Oorkonde van 13 oktober 1394, waarbij 'Willem van Beieren, Graaf van 197) o.c. p. 38. Holland, de door zijn vader Albrecht 198) Lat. tekst: ,,oppidani eiusdem van Beieren in 1393 genomen beslis­ commlorantes in oppido suo Gorinchem sing in het geschil tussen Dordrecht vocato". Cursiveringen van mij. Zie enerzijds en de Heer van Arkel en zijn voor "oppidum" in de zin van stad: "stede van Gorinchem" (met haar Fockema Andreae, Het Oud-Neder!. poorteren) anderzijds inzake het Dordt­ burger!. recht, I, p. 55 en 56. se stapelrecht, ,bevestigt. 1 99) Stadrechten in het Land van 213) Tijdsclrrift voor Geschiedenis, Arkel, IL De stadrechten van Gorin­ 1931, in een op p. 87-88 te vinden be­ chem (in "Bijdr. v. Vader!. Gesch. en oordeling van mijn geschriftje "Iets O.", 7e reeks, p. 128). over Gorcum's ouderdom en eerste stadsrecht" ( 1930). 200) Het zegel der "civitas" staat, 0 zoals gezegd, afgebeeld op fol. 293 r • 214) O.B. II, no. 392.

201) no. III, 'De gesch. der schrijfw. 215) Telting o.c. noemt 1290; O.B. II, van de plaatsn. Gorinchem en Wou­ no. 474 noemt 1283. drichem (p. 2, sub 20, en p. 8, noot 22). 216) Vgl. Amsterdam. Oudste regten 202) Beschrijvinge... Gorinchem en... en Blok I, (1892). p. 18. Arkel, p. 159. 217) o.c. p. 176. Zie ook Kleyn Keur­ 203) Zie ,b.v. art. 7. Pas later wordt boeck, f 0 12 v 0 en· Bruch, M.E. Rbr. hij "schout" genoemd. Gorinchem, p. 47 (en 46).

30 21s) De oudst bekende wettelijke re­ zwering van Philips II Gorcum en Ar­ geling dateert van (vr 9 november?) kel rechtstreeks onder de Staten-Ge­ 0 1394 (Kleyn Keurboeek, fol. 12 r , Van neraal kwamen; de schr. bedoelt na­ Zomeren 175/ 6 en Bruch, o.c. p . 46). tuurlijk de Staten-Provinciaal, t.w. de Zij is gemaakt "bi (= door) onsen Gewestelijke Staten van Holland ende lieven here ende jonchere van Arkel, W estfriesland. bi den ghericht ende bi den goeden 221) Afgezien van de waterschappen. cnapen". 221a) Zie de verslagen der doorwroch­ te lezingen, hierover door de Heer G. 219) In 1349 (zie boven) wordt al ge­ sproken van de "gemeyne poort van van Andel gehouden. Gornichem". 222) Prof. Dr. R. R. Post in Gesch. v. Nederl., I (1935), p . 265. Zo b.v. 2-20) De Heer van Hoogdalem (Ar­ Lochem en Grotebroek. kel's verleden, z.j., p. 2) wijst er op, 223) Het bestuur van het Hollandsche dat bij (of beter gezegd ná?) de af- platteland.

31 www.archeologiegorinchem www.archeologiegorinchem