Van Dorp Tot Stad, Gorcumse Oudheden 10, Gorinchem, 1965
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
GORCUMSE OUDHEDEN DOOR DRs. W. A. VAN DER DONK LID VAN GED. STA TEN VAN NOORD-HOLLAND TE AMSTERDAM VAN DORP TOT STAD (X) \.JITGAVE VAN J. NOORDUIJN EN ZOON N.V:- - GORINCHEM 1965 r GORCUMSE OUDHEDEN DOOR DRs. W. A. VAN DER DONK L ID VAN GED. STA TEN VAN N OO RD -HO LL AND TE AMSTERDAM \... VAN DORP TOT STAD (X) ------ 1965 ------ MCW VEEN GORINCHE~1 ':>nhoucl pag. pag. Inhoud 1- 2 ±1"287. Wijziging Stads recht van ± 1.284' . 12 Opdracht aan de Hoog Welge boren Ede1acht:bare Heer b. Nog enige aspecten 1'3_jl5 Mr. Louis Rudolf Jlules, rid c. De poorters, pooPt, stad der van Rappard, Burge •en CIWTAS, genoemd in imeester van Gorlinchem 3 oorkonden enz. 'Van nà 1'1 (1939-1964) Januari 1288 en vóór l•l 8 Inleiding 4 Noviember Ie-2: 15-21 lti Februari 1'290 15 I. Van nederzetting tot dorp . 4- 7 ·2 Februari 1329 'Of 133'0' . 17 a. Gor·inchiem nederz.etting . 4- 5 5 September 1'334 1'7 >b. Gorcum dorp 5- 7 24 Juni 1349 18 ca. 1·200 5 1358. Het zegel van de ca. 12,1'3 ( Tussen 1204' en stad (CIVIT.A!S) Gorin 4 Februari 122' 2)· 5 c'hem 18 •ca. 122i0 (Tussen 1196 en 5 d. Het handvest van Otto 12'46) Heer van Arkel van !11• 6 .December 1224 5 6 Nov,em:ber nI82 en het• 'ZO September 12-81 . bericht van 9 November II. Van dorp tot stad 1'394 21-2'2 Het handvest 1van 11 No a. De oorkonden van 4 JuFi 1 7-13 vember 1'38·2 21 ·1,287 en 14. Januari 12'88 Het bericht van 9 No 4 Juli 1287 7 vem'ber 1394 22 1-4 J,anuari 1288 9 '.Datering der oorkonden 9 Samenvatting 22-23' Vergelij'king der oorkon Slotopmerkingen 23-24 den 1'0 'Stadsrecht van vóór 11382 11 Aantekeningen ·2&-31 2 OPDRACHT Aan de Hoog Welgeboren Edelachtbare Heer Mr. Louis Rudolf Jules ridder van Rappard, de even strijdvaardige als ondernemende, de even intelligente als toegewijde burgemeester van mijn onvergetelijke geboortestad moge ik uit oprechte dankbaarheid voor de vele gewichtige, zowel door vriend als tegenstander erkende diensten, door hem, doortastende en talentvolle burgervader, op even onverdroten als bekwame WtJZe gedurende een kwart eeuw aan de aloude Lingestad bewezen, ter gelegenheid van zijn zilveren ambtsjubileum van ganser harte opdragen deze als no. X van mijn "Gorcumse Oudheden" verschijnen de rechtshistorische studie, welke gewijd is aan Gorcums ontwikkeling, "Van dorp tot stad", welke juridische gezagskring als de voorloper van de huidige autonome gemeente kan _worden beschouwd. In het licht van die uit een nu eens versnelde dan weder vertraagde ontwikkeling van bijna zeven eeuwen voortgekomen, bestuurlijke zelfstandigheid van mijn vaderstad, veroorloof ik mij door deze bij drage tot de kennis en wetenschap van Gorcums geschiedenis in de jubilaris mede te eren zijn wakkere, zeer wel voor hun moeilijke taak berekende wethouders en de zich naarstig beijverende, door opbouwen de kritiek de zaak van het algemeen welzijn dienende gemeenteraad. Moge deze studie naast die van anderen haar weg vinden in de "Heer lijkheyd, ende Lande van Arckel ende de Stede van Gorinchem", en zowel de actieve als de passieve deelneming aan derzelver geschiedenis bevorderen. Moge daarbij het uitnemende voorbeeld gevolgd worden van de jubi lerende magistraat, die weliswaar "ex officio" terecht het oog vooral gericht houdt op de toekomst van zijn gemeente en omgeving, maar die ook zijn grote belangstelling voor haar verleden bij menige ge legenheid heeft weten te tonen. W. A. van der Donk. Amsterdam, september 1964. 3 Inleiding delijk gerecht alleen competent tot de z.g. lage jurisdictie (burgerlijke zaken De ontwikkeling van Gorinchem van en boetestraffelijke delicten), in vele dorp tot stad vraagt vooraf de ken gevallen echter werd de lage jurisdictie schetsing van het middeleeuwse begrip door de landsheer uitgebreid tot de ho stad. ge of criminele rechtspraak, de berech In de middeleeuwen kende men drie ting alzo mede van de ernstige mis soorten steden: drijven, of werd de hoge jurisdictie ter stond aan de plaats verleend. de stad in economische zin; Ook mocht de stad soms direct soms de stad in militaire zin; later haar eigen ,wetten maken; zij had de stad in juridische zin. dan het z.g. keurrecht, hetzij dat haar die bevoegdheid formeel was verleend, Onder stad in economische zin ver hetzij dat zij zich het keurrecht feite stond men de plaats waar handel en lijk: had aangematigd. industrie de boventoon voerden of waar Natuurlijk is Gorinchem niet in eens deze welvaartsbronnen de landbouw en als stad opgetreden, noch in economi veeteelt zelfs geheel of bijna geheel sche of strategische zin, noch in de hadden verdrongen. staatsrechtelijke betekenis van het Onder de stad in militaire zin ver woord. stond men de versterkte plaats, d.w.z. Aan de wording tot stad zijn de fa de eerst door aarden, van planken sen van bescheiden nederzetting, vlek voorziene wallen omgeven, later door of gehucht en dorp voorafgegaan. stenen muren en torens omringde min of meer uitgebreide nederzetting. Eigenlijk zou de titel dan ook moeten In de middeleeuwen verstond men luid3n: ,,Gorcums ontwikkeling van echter onder het begrip stad bovenal nederzetting tot vlek of gehucht van de plaats, die z.g. stadsrecht bezat. gehucht tot dorp en van dorp tot stad". Wat dit stadsrecht inhield is niet in Maar die titel zou te lang zijn! één woord te zeggen. Er is n .l. in de eerste plaats grote verscheidenheid in * de m.e. stadsrechten; er is voorts ook vaak ontwikkeling te bespeuren in de omvang van het stadsrecht van een I. Van nederzetting tot dorp. bepaalde plaats. Dit is ook met Gorin chem het geval geweest. a. Gorinchem nederzetting. De m.e. stad wordt in alle geval ge Men mag aannemen dat, gelet op de kenmerkt door het feit, dat zij a.h.w. plaatsnaam Gorinchem, Gorcum oor gelicht is uit het plattelandsgebied, spronkelijk een heim of heem is ge waarvan de plaats voorheen deel uit weest, een -bescheiden nederzetting maakte; daardoor is zij tot een eigen derhalve, mogelijk zelfs een enkele hoe zelfstandige, natuurlijk niet onafhan ve met omliggende grond, gelegen in kelijke rechtskring verheven. In die de delta van de Linge. nieuwe, uit het platteland en daardoor ook uit het landrecht "geëximeerde" Men mag tevens stellen, dat deze rechtsgemeenschap gelden - hetzij nederzetting of hoeve zijn naam ont langs de weg der gewoonte ontstaan, leend heeft aan degene, die zich in hetzij door landsheerlijke handvesten de periode van de kolonisatie van het gevormd - nieuwe, d.i. van het "ge gebied, waarin Gorcum gelegen is, daar mene landrecht" afwijkende rechtsre het eerst gevestigd heeft. Die eer gels, die anders dan dit laatste in de schijnt te beurt te zijn gevallen aan opkomende rechtsbehoeften van han een zekere Gore of Goor. del, scheepvaart en industrie (am Van deze (Friese?) mansnaam is de bacht) moeten voorzien. Ook schijnt familienaam 'Goring afgeleid; met deze als kenmerk van de stad in juridische naam duidt men de afstammelingen of zin te moeten worden beschouwd, dat familie van genoemde Gore aan. Go het genot van publieke rechten daar ring is n.l. een z.g. patronymicum of niet zoals ten plattelande verbonden ,,vadersnaam", d.,w.z. een persoons was aan grondbezit. 1) naam gevormd naar de naam van de vader (vgl. Jansen = Jans-zoon; Hen Behalve haar eigen recht, waarvan driksen = Hendrikszoon). de verschijning zoals wij zagen, even Ofschoon wij geen lûe eeuwse oor wijdig liep met de economische ont konden bezitten, waarin de naam Go wikkeling der middeleeuwen, verkrijgt rincheim of Gorincheem voorkomt, is de stad of plaats terstond of later haar het, gelet op het ontstaan of bestaan eigen rechtspleging. Soms was het ste- van vele andere op -heim, -heem of 4 -hem eindigende plaatsnamen in deze 2°. dat onder de bewoners van Go streken, wel waarschijnlijk dat onze rinchem, die oorspronkelijk wel alleen nederzetting reeds in de l0e eeuw be la'ldbouwers, veehouders en vissers stond. zullen zijn geweest, zich ook schippers en handelaren bevonden, die op Hol Dat de directe bronnen ( de oorkon land voeren resp. met Hollanders com den dus) ons haar niet noemen, k:an mercie dreven. aan verschillende omstandigheden ge legen hebben; het meest waarschijn * * lijke is wel, dat het "heem" van de * familie Goring toen ter tijde nog van te geringe betekenis was. Uit het feit, dat de plaats, die blijk In het voorbijgaan zij nog opge baar in een tijdvak van 20 jaren twee merkt, dat de uitgang -heem of -heim maal tolvrijheid van Hollandse graven hier zoals elders verzwakte tot -hem had verkregen, mag worden afgeleid, (Gorinchem), terwijl ten slotte daar dat zij reeds toen van enige economi uit weer de verbastering Gorcum is sche betekenis moet zijn geweest. Zeer ontstaan. 2) waarschijnlijk wijst dat feit er ook op, dat de periode, waarin de plaats slechts b. Gorcum dorp. een gehucht of vlek was geweest, in tussen gevolgd was door een tijdvak, ,Moge men Ir. Ramaer geloven, dan waarin zij zich als een dorp vertoonde. heeft het dorp Gorcum reeds omstreeks 1100 bestaan. Ik kom op deze opvat Ik moge in verband met het boven ting terug bij de bespreking hierna van staande er nogmaals op wijzen, dat de bekende oorkonde van 6 dec. 1224. Ir. J. C. Ramaer op een door hem Deze behoort tot de vijf m.e. schriftu ruim 30 jaren geleden gepubliceerde ren, waarin kennelijk Gorcum als dorp kaart het dorp Gorinchem aangeeft optreedt of genoemd wordt in de tijd, als reeds in of omstreeks 1100 be waarin de plaats zeker nog een dorp staande 7 ), terwijl de schr.