Seuret-uret Torn dob Fot Gebarangan Kesebereh

Filipino Bisayan

L...... 1—.292— _

Tiruray Seuret-uret Tom dob Fot Gebarangan Kesebereh: Teduray, Bisayan, Filipino, Inglis

"Let's Converse in Four Languages:" Tiruray, Visayan, Filipino, English

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS - Inc. Translators 1991 Publishers

Published in cooperation with the Institute of Philippine Languages and the Department of Education, Culture and Sports Manila, Philippines

Additional copies of this publication may be obtained from:

Book Depository P.O. Box 2270 CPO 1099 Manila

This book or any part thereof may be copied or adapted and reproduced for use by any entity of the Department of Education, Culture and Sports without permission from the Summer Institute of Linguistics. If there are other organizations or agencies who would like to copy or adapt this book we request that permission first be obtained by writing to:

Summer Institute of Linguistics P. O. Box 22'70 CPO 1099 Manila

We wish to express appreciation to the Program for Asian Projects, the Ramon Magsaysay Award Foundation, and the Rockefeller Brothers Fund for their assistance in the production of this publication.

Tiruray Phrase/Vocabulary Book

70.12-291-3C 57.20-914006N ISBN 971-18-0170-1 Printed in the Philippines SIL Press REPUBLIKA NG PILIPINAS (Republic of the Philippines) KAGAWARAN NG EDUKASYON, KULTURA AT !SPORTS (DEPARTMENT OF EDUCATION, CULTURE & SPORTS) MAYNILA (MANILA)

TANGGAPAN NG KALIHIM (OFFICE OF THE SECRETARY) PAUNANG SALITA

Sagana sa ganda at pagkakaiba-ibang kultural ang ating bansa. Mahigit 150 wika ang umiiral sa 300,000 metro kwadradong saklaw ng ating bayan, na bawat isa'y may sariling pagkakalcilanlan, sa 'along nakapagpaparilag sa pagkamosaik ng buong bayang PIlipinas.

Sa simula pa lamang ng ating kasaysayan, napanatili na ng mga pamayanang kultural ang kakanyahan ng bawat isa. Ngayon, lalo natin silang dapat himuking higit pang pangalagaan ang kanilang makukulay na pamana. Itaas nating ang ating kapwa Pilipino at patindihin ang kanyang pagmamalaki sa sarili at sa mga ninunong nakapag-ambag sa pagtatatag ng ating bansa upang !along ibunsod ang pagmamalaki at dangal ng ating pagkabansa.

Ang aklat na ito ay isa lamang sa maraming aklat na naglalayong linangin ang kasanayan sa pagbasa at pagkaunawa at dagdagan ang kaalaman sa pamamagitan ng unang wika, tungo sa pagkatutong bumasa sa wikang pambansa. Pinabibilis ng ganitong pagdulog ang pagkatutong bumasa at ang tagumpay at tiwalang matatamo sa ganitong paraan ay magbubunsod sa estudyante sa hangaring ipagpatuloy ang edukasyon sa wikang pambansa.

Ikinararangal ng Kagawaran ng Edukasyon, Kultura at Isports na ipakilala ang aklat na ito, ang pinakahuli sa isang serye ng mga aklat na naglalayong palaganapin ang pagkatutong bumasa at sumulat. Habang nalilinang ang mga kasanayang pang-edukasyon na hinahangad ng mga aklat na ito, ang ating bansa sa pangkalahatan ay magtatamo ng kasaganaan.

ISIDRO D. CARIRO Kalihim PREFACE 'The purpose of this book is to provide a topically arranged reference of common conversation and vocabulary in Tiruray and their equivalents in Visayan, Filipino and Eng,lish (section headings in Tiruray and English only). Tiruray is spoken in southwestern Mindanao, extending from the municipality of Upi near Cotabato City in Maguindanao Province south to the municipality of Lebak in Sultan Kudarat. The area extends east from the coast to the municipality of Esperanza in Sultan Kudarat and Maganoy in Maguindanao Province. Translations are not designed to be word-for-word, but try to express ideas in a natural spoken manner. Our thanlcs to the following people for their participation in the construction of this book: Tiruray friends in Bitog6n (Salangsang, Lebak, Sultan Kudarat) especially Alifiyo Biad, Joseph Leon, Romeo Senente, Benjamin Changco and Letecia L. Francisco; Rachel Diango, Martiniano Vallejera and Elisa Tulinan for their help with the Visayan portion; Pacita Labaro for her assistance with Filipino; Ross and Ellen Errington, Carl and Lauretta DuBois and Steve Doty whose books served as patterns for this one. The Tiruray alphabet follows the revised Filipino alphabet (excluding c, q, x, and z) with the addition of which follows e and is pronounced similar to the sound in the English word but (mid central vowel). Filipino words which are spelled with p are usually replaced by the letter f (bilabial fricative), pronounced similar to the English consonant f. This book is a trial edition. Any suggestions for corrections, additions, or deletions are welcome. Please send your suggestions to: Bob and Jo 'Thomas SIL, Nasuli, Malaybalay 8700 Bukidnon Table of Contents

PHRASEBOOK LAFIN

Dob Agewon / Along the Way 2 / 3 Semugud / Visiting 2 / 3 Maganad Kesebereh / Language Learning . . . 6 / 7 Dob Lawi / At Home 8 / 9 Arnaen / Food 10 / 11 Kurengon / Family 10 / 11 Deruun / Sickness 12 / 13 I Gaiwe / Weather 14 / 15 Dob Eskwelahan / At School 16 / 17 Fadiyan / Market 18 / 19 Karga brab Keda / Cargo and Transportation . 20 / 21 Uras / Time 26 / 27 Table of Contents

VOCABULARY LAFIN FANTAG BE DUMYAE NI / THE PHYSICAL WORLD 28 / 29

laway / sky 28 / 29 fantad / land 28 / 29 wayeg / water 32 / 33 i de kerigo Tulus / nature 34 / 35 sekelungon / vegetation 36 / 37

kayew brab kemenogonen / trees and plants 38 / 39 onok / fruit 40 / 41 fenagalaf / vegetables 42 / 43

binatang / animals 44 / 45 binatang talun / wild animals 44 / 45 reptilya / reptiles 44 / 45 sedo/binatang wayeg / fish/water animals 46 / 47 i de ule / insects 46 / 47 kloh manok / birds 50 / 51 binatang (maamo) / domestic animals • • 52 / 53 alagaan / care of domestic animals . • • 54 / 55

FANTAG BE KAILAWAN / HUMAN BEINGS 56 / 57

fantag be de samung / family relations 56 / -57 kurengon / immediate family 56 / 57 katufuan/ ancestors 58 / 59 fantag be lowoh / about the body 60 / 61 kemer / arms and hands 66 / 67 Way / legs and feet 66 / 67 kulit / skin 68 / 69 buk / hair 70 / 71 kelasi lowoh / body types '72 / 73 i de kerigo lowoh / body functions 72 / '73 i de kelasi wayeg tidew lowoh / body secretions 72 / 73 keuyag brab kelehu / life and death 74 / 75 obor / pregnancy 74 / 75 kegelowohon / health 74 / 75 deruun / sickness 76 / '77 muwa / treatment of illness 78 / 79 einfeko lowoh / hygiene 78 / 79

AMAEN BRAB KEINEM / FOOD AND DRINK 82 / 83

amaen / food 82 / 83 keinem / drink 84 / 85 emfetogoh / cooking 86 / 87 sangkaf fantag be amaen / utensils 86 / 87

I DE INSOD / CLOTHING 90 / 91

FANTAG BE DE LAWI / ABOUT HOUSES 96 / 97

ICEFAGUYAG / OCCUPATIONS 102 / 103

nohok-nohok / agriculture 102 / 103 menginsedo / fishing 104 / 105 ketoro / teaching 106 / 107 tegeriruk / carving 106 / 107 keonom / weaving 108 / 109 tegeonom / basketry 108 / 109 teminda / storeke,eping 110 / 111 kemetingen / hunting 110 / 111

KELEKUTOH / MOTION 114 / 115

kumfas / gestures 118 / 119 uwit / carrying 120 / 121 anget / hitting 122 / 123 iray, dot / giving, taking 122 / 123 iket / tying 124 / 125 daan / transportation 124 / 125 dogot / ocean/navigation 126 / 127

FADIYAN / MARICET 128 / 129

BANGESA BRAB INGED / NATION AND TOVVN . 130 / 131

odoron / leaders 130 / 131 kitab / law 130 / 131 gira / warfare 132 / 133

GONON BRAB GAI / PLACE AND TIME 134 / 135

gonon / place, location 134 / 135 forma look figura / form or shape 136 / 137 sukatin / measure 136 / 137 gawi / direction 138 / 139 gai / time 138 / 139

i de claw& be de teresang / days of the week 142 / 143 i de claw& be de teresang kelungonon / months of the year 144 / 145

KED00 BRAB RUMERO / QUANTITY AND NUMBER 146 / 147

kedoo quantity 146 / 147 rumero / number 146 / 147 fantag be de rumero / about numbers 148 / 149

KEGEGITO / SENSE OF SIGHT 150 / 151

KETEMEMTEM / SENSE OF TASTE 152 / 153

ICEGEGELINGO / SENSE OF HEARING 152 / 153

KETEMEREDAM / SENSE OF TOUCH 154 / 155

KEFEGITUNG / THOUGHT, THINICING 156 / 157

TEDEM / EMOTIONS, FEELINGS 158 / 159

ADAT / BEHAVIOR 162 / 163

FANTAG BE UDENEN KLASI INSOD / DESCRIPTION OF ITEMS 164 / 165

falas (kolor) / color 166 / 167

ICESEBEREH-BEREH / COMMUNICATION 168 / 169

LIBANGAls1 / FORMS OF ENTERTAINMENT 172 / 173

BAAT / MUSIC 174 / 175

KELEHU DEATH 176 / 177

KRISTIYANISMO / CHRISTIANUFY 178 / 179

KEFEMELIAN, TAFAY BASA / ANIMISM 182 / 183

BALARILA / GRAMMATICAL FUNCTION WORDS 184 / 185

panghalip / Pronoun Systems 184 / 185

Klasi 1 / Class 1 (Actor in Focus) 184 / 185 Klasi 2 / Class 2 (Actor out of Focus) 184 / 185 Klasi 3 / Class 3 (Emphatic) 186 / 187 Klasi 4 / Class 4 (Possessive Emphatic) 186 / 187

pamatlig / demonstratives 188 / 189 pang-ukol / prepositions 188 / 189 pang-ugnay / conjunctions 190 / 191 kataga / particles 190 / 191 baguhin / qualifiers 192 / 193 pandamdam / interjections 192 193

TEDURAY BI SAYAN

Dob Agewon 1. Hon i tidewo muwe 1. Asa ka gikan? de? 2. Hon i ayo muwe de? 2. Asa ka moadto? Asa ka paingon? 3. Dob nan saen. 3. Diha lang. 4. Mangeyu dob 4. Moadto ako sa inyo. begomo. 5. Ati dumo muwe? 5. 1Cinsa imong kauban?

6. Metahun begom. 6. Mouna ko sa inyo.

7. Muleun. 7. Mouli na ko. 8. Magewun. 8. Adto na ko. 9. Magew tornen. 9. Adto na ta. 10. Odor gom begen. 10. Uban kamo sa ako. 11. Fakay odoro mo 11. Mahimo bang ubanan begen? mo ako? 12. Feraanu beni. 12. Nagdali ko. Semugud 1. Dob nan? (Dob nan 1. Maayo. gom so dafo?)

2. Begom wayo! 2. Kamo diay!

2

FILIPINO INGLIS

Along the Way 1. Saan ka galing? 1. Where are you coming from? 2. Saan ka pupunta? 2. Where are you going? 3. Diyan lang. Just over there. 4. Pupunta ako sa inyo. 4. I'm going to your place. 5. Sino ang kasama mo? 5. Who is with you? Who is your companion? 6. Mauuna na ako 6. I'll go on ahead of sa inyo. you all. 7. Uuwi na ako. 7. I'm going home now. 8. Aalis na ako. 8. I'm going now. 9. Tayo na. 9. Let's go now. 10. Sumama kayo sa akin. 10. Come with me. 11. Maari bang samahan 11. Would you please mo ako? accompany me? 12. Nagmamadali ako. 12. I'm in a hurry. Visiting 1. Tao po. 1. Hello. Is anyone there? (call used when approaching house) 2. Kayo pala! 2. Oh, it's you! TEDURAY BISAYAN

3. Lowot gom./Taus 3. Saka kamo. gom./Nik gom. 4. Ati dawet me? 4. Kinsa imong ngalan? 5. Begen i Jimmy. 5. Ako si Jimmy. 6. Ati kailanga muwe? 6. Unsa inyong tuyo? 7. Sugud-sugudu sa. 7. Suroy-suroy lang ako. 8. Fiyo foy nga manan. 8. Guapaiguapo ang imong anak. 9. Fiyo foy kagome ni 9. Ang inyong lugar gonon. maayong puy-an. 10. Meuyotu dini. Toow 10. Gusto ko diri kay fo metanek ini gonon. malinawon nga lugar. 11. Fakay ba 11. Mahimo ba retratohan diteratone? ta ka? 12. Hon i andange de 12. Taga asa gyud ka tidewo mo? diay? 13. Hon i gono kome de 13. Asa ka nagpuyo bati beleewe ni? karon? 14. Mantu go sena ba 14. Karon ka lang ba enggegumah? miabot?

15. Hoo, natemegeno 15. Oo, gahapon lang ako senay kegumah guwe miabot gikan sa tidew Kutawatu. Kotabato.

4

FILIPINO INGLIS

3. Umakyat kayo. 3. Come on up.

4. Anong pangalan mo? 4. What is your name? 5. Ako'y si Jimmy. 5. I'm Jimmy. 6. Anong kailangan mo? 6. What do you need? 7. Napasyal lang ako. 7. I'm just out visiting. 8. Maganda ang iyong 8. Your child is anak. beautiful. 9. Magandang tirahan 9. Your place is a nice ang inyong lugar. place to live. 10. Gusto ko rito. 10. I like it here. It's a Tahimik na lugar. peaceful place. 11. Maari ba kitang 11. May I take your litratuhan? picture? 12. Taga saan ka ba? 12. Where are you from originally? 13. Saan ka nakatira 13. Where are you ngayon? staying now? 14. Kararating mo lang 14. Have you just ba? arrived?

15. Oo, kararating ko 15. Yes, I came just lang kahapon galing yesterday from sa Kotabato. Cotabato.

5 TEDURAY BISAYAN

Maganad Kesebereh 1. Toow go fo getuwan 1. Kahibalo ka na sebereh Ingles. mosulti ug Iningles.

2. Enda gesobuto ku de. 2. Wala ko makasabot. 3. Ati ni? 3. Unsa ni? 4. Ati nan? 4. Unsa na? 5. Ati no? 5. Unsa to?

6. Ati etewe de? 6. Kinsa? 7. Ati geefe de? 7. Kang kinsa? 8. Kediron? 8. Kanus-a? 9. Hon? 9. Asa? 10. Sede? 10. Ngano? 11. Ati kerigowe de? 11. Unsaon? 12. Sedek beken? 12. Nganong dili? 13. Seguleem na taen i 13. Palihog iutro ang no benrehem. imong gisulti. 14. Gretuwa mo seberehe 14. Kahibalo ka ba Tagalog? magsulti ug Tagalog? 15. Geseberehu de saen 15. Makasulti ko ug kloh. gamay. 16. Ati treewe dob 16. Unsay "tree" sa kagome kesebereh? inyong sinultihan?

6

FILIPINO INGLIS

Language Learning 1. Mahusay kang 1. You know how to magsalita ng Ingles. speak English very well. 2. Hindi ko naintindihan. 2. I didn't understand. 3. Ano ito? 3. What is this? 4. Ano iyan? 4. What is that? 5. Ano iyon? 5. What is that over there? 6. Sino? 6. Who? 7. Kanino? 7. Whose? 8. KaiIan? 8. When? 9. Saan? 9. Where? 10. Bakit? 10. Why? 11. Paano? 11. How? 12. Bakit hindi? 12. Why not? 13. Pakiulit mo nga ang 13. Please repeat what sinabi mo. you said. 14. Marunong ka bang 14. Do you know how to magsalita ng Tagalog? speak Tagalog? 15. Nakapagsasalita ako 15. I can speak it a ng kaunti. little. 16. Ano ang "tree" sa 16. What is "tree" in inyong salita? your language?

7 TEDURAY BISAYAN

17. Fetana go embereh 17. Hinaya lang ug sulti. go. 18. Ugol i kesebereh 18. Dili maayo ang akong guwe Teduray. pagsulti sa Tiruray. 19. Meganadu sena 19. Nagtoon pa ko'g sebereh Teduray. unsaon pagsulti sa Tiruray. Dob Lawi 1. Enda getiga ku de. 1. Wala ko kahibalo. 2. Ulan den./Ulameden. 2. Pasagdi lang. 3. Udenen begom. 3. Bahala kamo. 4. Begen seden. 4. Ako na lang. 5. Ay go dini. 5. Dali diri. 6. Uwito nu kok. 6. Dalhi ko ug kok.

7. Ungkaem i 7. Ablihi ang pwertahan. bengawane. 8. Fintuem i 8. Sirhi ang bintana. faliluwangane. 9. Kagena, magad saen. 9. Dali lang. Kadyot lang. 10. Gilolo moy mayure 10. Kaila ka ba sa mayor be no inged? dihang dapita?

11. Gilolo gu men dob 11. Kaila ko sa iya sa falas ne. nawong lang.

FILIPINO • INGLIS'

17. Magsalita ka ng 17. Speak more slowly. dahan-dahan. 18. Hindi tama ang aking 18. My Tiruray is not pagsasalita ng Tiruray. grammatical. 19. Nag-aaral pa lamang 19. I am still learning akong magsalita ng how to speak Tiniray. Tiruray. At Home 1. Hindi ko alam. 1. I don't know. 2. Hindi bale. 2. Never mind. 3. Bahala kayo. 3. It's up to you. 4. Ako na lang. 4. I'll do it. 5. Halika rito. 5. Come here. 6. Dalhan mo ako ng 6. Bring me a Coke. kok. 7. Buksan mo ang 7. Open the door. pinto. 8. Isara mo ang 8. Close the window. bintana. 9. Sandali lang. 9. Wait a minute. 10. Kilala mo ba ang 10. Do you know the alkalde sa lugar na mayor of that place? iyon? 11. Kilala ko siya sa 11. I 'know him only by mukha lang. sight.

9

TEDURAY • BISAYAN

12. Ati claw& ne? 12. ICinsa iyang ngalan? 13. Menlifotu de. 13. Nalimtan na nako. 14. Fidongun. 14. Matulog na ko.

Amaen 1. Melayafu brab 1. Gigutom ko ug terumenu. giuhaw. 2. Mama tomen. 2. Mokaon na ta. 3. Tantu gom ama; 3. Kaon lang; ayaw ug kagom memala. kaulaw. 4. Embengi ini amaen. 4. Lami kini nga pagkaon. 5. Uman gom de na. 5. Kuha pa kamo. 6. Temerenu den, 6. Di na ko, busog besorun. na ko. 7. Iraya nu taen wayeg. 7. Palihog lang tagai ko ug tubig. 8. Salamat./Fiyo 8. Salamat. Kurengon 1. Meuyag senay boh 1. Buhi pa ba ang me? imong amahan? 2. Hoo, endob i ideng 2. 0o, pero ang akong guwe menlehu beno inahan namatay na mellitus belintuwa. niadtong miaging tuig.

40

FILIPINO INGLIS

12. Anong pangalan niya? 12. What is his name? 13. Nakalimutan ko na. 13. I forgot. 14. Matutulog na ako. 14. I'm going to sleep now. Food 1. Nagugutom ako at 1. I am hungry and nauuhaw. thirsty. 2. Kumain na tayo. 2. Let's eat now. 3. Kain na kain kayo; 3. Eat lots; don't be huwag kayong mahiya. shy. 4. Masarap ang pagkaing 4. This food is delicious. ito. 5. Kumuha pa kayo. 5. Have some more. 6. Ayaw ko na, busog 6. I can't; I'm full. na ako. 7. Pahingi nga po ng 7. Please give me a inumin. drink of water. 8. Salamat po. 8. Thank you. Family 1. Buhay pa ba ang 1. Is your father still tatay mo? living? 2. Oo, pero namatay 2. Yes, but my mother ang nanay ko noong died last year. isang taon.

1 1

TEDURAY BISAYAN

3. Firoy gom setuwarey? 3. Pila kamo tanang magsoon?

4. Walew gey setuwarey. 4. Walo kami nga magsoon. 5. Beem i toowe ofo? 5. Ikaw ba ang kinamagulangan? 6. Beken, begen i toowe 6. Dili, ako ang tuwarey. kamanghuran. 7. Firoy gon gebelintuwa? 7. Pila na ang imong idad? 8. Wen i bawagem? 8. Naa ka nay asawa/ bana? 9. Wen i do ngaem? 9. Naa ka nay mga anak? 10. Hoo, wen i limo 10. Oo, naa na koy lima getew nga gu. ka anak. 11. Ruwo setew libun 11. Duha ka babaye ug brab telew getew tulo ka lalaki. lagey. Deruun 1. Demeruun go? 1. Nagsakit ka ba? 2. Demeruun. 2. Nagsakit siya. 3. Angey go feuwa dob 3. Magpatan-aw ka sa doktore. doktor.

4. Hon i gonoy doktore 4. Asa dinhi ang doktor? de?

12

FILIPINO INGLIS

3. Ilan kayong 3. How many brothers magkakapatid? and sisters do you have? 4. Walo kaming 4. There are eight of magkakapatid? us. 5. Ikaw ba ang 5. Are you the oldest? panganay? 6. Hindi, ako ang bunso. 6. No, I am the youngest. 7. Ilang taon ka na? 7. How old are you?

8. May asawa ka na ba? 8. Do you have a wife/husband? 9. May mga anak ka na 9. Do you have children? ba? 10. 0o, mayroon na 10. Yes, I have five akong limang anak. children. 11. Dalawang babae at 11. Two girls and three tatlong lalaki. boys.

Sickness 1. May sakit ka ba? 1. Are you sick? 2. Maysakit siya. 2. He/She is sick. 3. Magpatingin ka sa 3. Go to the doctor. doktor. 4. Saan dito ang doktor? 4. Where can I find the doctor?

13

TEDURAY BISAYAN

5. Ati keteredame de? 5. Unsa ang imong gibati? 6. Demawet i ulew guwe 6. Sakit ang akong ulo. de. 7. Semenuwahu 7. Nagsuka ko kagabii. nakelungonono. 8. Ayungenu brab meduf 8. Nalipong ko ug naay i lowoh guwe de. hilanat. 9. Kerkerenu keey. 9. Siguro morag naa koy malarya. 10. Tebeke ku beem. 10. Indyiksiyonan ta ka.

11. Inemem ini uwa senga 11. Imnon nimo kining geutuh. tambala kada adlaw sa udto. I Gaiwe 1. Fiyo non endaen 1. Maayo kay wala na remanaen. moulan.

2. Toow fo meduf non 2. Init kaayo kay ting-init basa meduf beleewe naman karon. ni. 3. Melegeney. 3. Tugnaw. 4. Refuruh non wen i 4. Gahangin kay naay defuk dob Cebu. bagyo sa Cebu.

14

FILIPINO INGLIS

5. Anong pakiramdam 5. How do you feel? mo? 6. Masakit ang ulo ko. 6. I have a headache.

7. Nagsuka ako kagabi. 7. I vomited last night.

8. Nahihilo ako at may 8. I feel dizzy and have lagnat a fever. 9. May malarya yata 9. I think I may have ako. malaria. 10. Iiniksiyunan kita. 10. I'll give you an injection. 11. Inumin mo itong 11. Take this medicine gamot tuwing tanghali. every day at noon.

Weather 1. Mabuti at hindi na 1. It's good that it's no umuulan. longer raining. 2. Napakainit dahil 2. It's very hot because tag-init na ngayon. it's dry season.

3. Maginaw. 3. It's cold. 4. Mahangin dahil may 4. It is windy because bagyo sa Cebu. there is a typhoon in Cebu.

15 TEDURAY BISAYAN

5. Lembuwek i de 5. Lapok ang dalan kay agewon non basa ting-ulan na. rana. 6. Remenana embager 6. Kusog kaayo ang ulan natemegeno. gahapon. 7. Menulegu ben° degu 7. Nakamata ko sa nakelungonono. dalogdog kagabii. 8. Meduf dini endob 8. Init diri pero tugnaw melegeney dob tuduk. sa bukid. Dob Eskwelahan 1. Kanta tomen i Bayang 1. Mokanta na ta sa Magiliw. Bayang Magiliw. 2. Fegelingo gom na 2. Paminaw sa kamo. sungu. 3. Fegelingo gom toow. 3. Paminaw kamo'g maayo. 4. Sumbulo kom i 4. Tubaga (ninyo) ang fenginsae. pangutana. 5. Basa gom metanug. 5. Basaha'g kusog.

6. Basa gom saen be de 6. Hinaya lang ninyo'g moto gom. basa. 7. Feganad gom na 7. Estudyohi ninyo ni ug segule. usab. 8. Menginsau atin 8. Mangutana ko. sumbulo kom. Tubaga ninyo.

16

FILIPINO INGLIS

5. Maputik ang daan 5. The road is muddy dahil tag-ulan. because it's rainy season. 6. Umulan ng 6. It rained very hard napakalakas kahapon. yesterday. 7. Ginising ako ng kulog 7. The thunder woke kagabi. me up last night. 8. Mainit dito pero 8. It's hot here but it's malamig sa bundok. cold in the mountains. At School 1. Awitin na natin ang 1. Let's now sing the Pambansang Awit. national anthem. 2. Malcinig muna kayo. 2. Listen first.

3. Makinig kayong 3. Listen carefully. mabuti. 4. Sagutin (ninyo) ang 4. Answer the question. tanong. 5. Basahin (ninyo) ng 5. Read aloud. malakas. 6. Basahin (ninyo) ng 6. Read silently. tahimik. 7. Pag-aralan ninyo itong 7. Study it again. muli. 8. Magtatanong ako. 8. I'll ask a question, Sagutin ninyo. you answer.

17 TEDURAY BISAYAN

9. Tind8g go. 9. Magtindog ka. Tindeg gom. Magtindog kamo. 10. Sar go. 10. Maglingkod ka. Sar gom. Maglingkod kamo. 11. Tunqul gom kemer 11. Ipataas ang inyong getiga kom i kamot kon kahibalo sumbui ne. mo sa tubag. 12. Fetanusem 12. Kusga pagsulti. embereh go. Enda Di mi kadungog. gelingoo key de. 13. Fiyo. 13. Maayo. 14. Been i nan. 14. Insakto. 15. Beken. 15. Sayop. 16. Meletu na taen bolfen 16. Makahulam ko sa magad saen? bolpen kadali lang? 17. Emfeuwitu sulat 17. Magpadala ko ug mangey dob ideng sulat sa akong inahan. guwe. 18. Kailanga ku fafel. 18. Kinahanglan ko'g papel. 19. Firma go dOb ni. 19. Magpirma ka sa imong ngalan diri. Fadiyan 1. Sefiroy i segemetro be 1. Tagpila ang usa ka ni safut? mitro niining panaptona?

18 FILIPINO INGLIS

9. Tumayo ka. 9. Stand up. Tumayo kayo. 10. Maupo ka. 10. Sit down. Maupo kayo. 11. Itaas ninyo ang inyong 11. Raise your hand if kamay kung alam you know the answer. ninyo ang sagot. 12. Lakasan mo kung 12. Speak louder. magsalita ka. Hindi We can't hear you. namin marinig. 13. Magaling. 13. Good. 14. Tama. 14. Right. 15. Mali. 15. Wrong. 16. Pahiram nga ng 16. May I borrow a pen bolpen sandali? for a moment? 17. Magpapadala ako ng 17. I will send a letter sulat sa nanay ko. to my mother.

18. Kailangan ko ng 18. I need some paper. papel. 19. Isulat mo ang 19. Sign your name here. pangalan mo dito. Market 1. Magkano ang isang 1. What is the price metro ng telang ito? per meter of this cloth?

19 TEDURAY BISAYAN

2. Toow fo meregen! 2. Mahal kaayo! Mahimo Fakay Ice kulangan? bang mohangyo?

3. Melemunen i nan. 3. Barato na kaayo ni.

4. Firoy i ketaya muwe 4. Pila ang imong gusto? de? 5. Fakay irayem limo 5. Ihatag ba nimo ug filak? singko pisos? 6. Na. Firoy gemetro 6. Sigi. Pila ka mitro i beleye muwe de? ang imong kuhaon?

7. Meuyot go meley 7. Gusto ka bang basket? mupalit ug basket? 8. Ati remenigowe be 8. Kinsa ang naghimo nan? niana? 9. Begen sa. 9. Alm lang. 10. Ati temenoroe de 10. Kinsay nagtudlo sa beem? imo? 11. Tenoro i ideng guwe 11. Gitudloan ko sa de begen. akong inahan. Karga brab Keda 1. Begen seden i muwit 1. Alco nay modala. de. 2. Kagonen, wenen i 2. Sagdi lang, naa nay muwit de. modala.

20

FILIPINO INGLIS

2. Ang mahal naman! 2. That's expensive! Can Puwede bang you give me a tumawad? discount? 3. Napakamura na ito. 3. It's very inexpensive already. 4. Magkano ang gusto 4. How much would you mo? like to pay for it? 5. Ibibigay mo ba ng 5. Can you give it to limang piso? me for P5? 6. Sige. Ilang metro 6. OK. How many ang kukunin mo? meters do you want?

7. Gusto mo bang bumili 7. Would you like to ng basket? buy a basket? 8. Sino ang gumawa 8. Who made it? niyan? 9. Ako lang. 9. I did. 10. Sino ang nagturo sa 10. Who taught you? iyo? 11. Tinuruan ako ng 11. My mother taught nanay ko. me. Cargo and Transportation 1. Ako na lang ang 1. I will carry it myself. magdadala. 2. Huwag na, may 2. Don't; someone is nagdadala na. already carrying it.

21 TEDURAY BISAYAN

3. Felectern i sebaanan 3. Ibilin ang usa, ako de nan, beget' i nay modala. muwit de. 4. Firoy i ongote muwe 4. Pilay kobra nimo b8 keluhanay de ni? nutting tanan? 5. Toow fo meregen! 5. Mahal man kaayo! Fot filak saen. Tagaan ta lang ka ug kwatro pisos. 6. May go dob Dabaw? 6. Moadto ka ba sa Davao? 7. Hoo, ati edaa kuwe 7. Oo, unsa ang akong mangey diyo? sakyan moadto didto? Oo, unsa ang akong sakyan paingon didto? 8. Eda go dob nan bus. 8. Sakay anang bus.

9. Enggon, durane ku 9. Dali, ihatod ta ka. beem. 10. Hon i edaane de 10. Asa ang sakayan mang8y Parang? padulong sa Parang? 11. Finge na diyaan. 11. Naa diha, pero maayo Endob mas fiyo Ice pa mosakay ka ug meda go traysikel. traysikel. 12. Ati kerugay i keedae 12. Unsa kadugayon ang mangey Dabaw? biyahi padulong sa Davao? 13. Wen keey i nem 13. Tingali mga unum ka geuras. oras.

22 FILIPINO INGLIS

3. Iwan mo na iyan at 3. Leave that one; I will ako na ang carry it. magdadala. 4. Magkano ang sisingilin 4. How much will you mo sa lahat ng ito? charge for all this? • 5. Ang mahal naman! 5. That's too much! I Apat na piso na lang. will give you only four pesos. 6. Pupunta ka ba. sa 6. Are you going to Davao'? , Davao? 7. Oo, ano ang aking 7. Yes, what do I take sasakyan papunta to get there? roon?

8. Sumakay ka sa bus 8. You ride that bus. na iyan. 9. Tayo na, ihahatid 9. Come, I'll take you kita. there. 10. Saan ako sasakay 10. Where do I get the patungo sa Parang? ride to Parang? 11. Diyan lang, pero mas 11. Over there, but it's mabuti na sumakay better to take a ka ng traysikel. tricycle. 12. Gaano katagal ang 12. How long is the trip biyahe na pupunta to Davao? sa Davao? 13. Siguro mga anim na 13. Maybe about six oras. hours.

23 TEDURAY BISAYAN

. 14. Uwite tom loto? 14. Magbalon ba ta? Lemoto tom? 15. Hon i gono muwe de 15. Asa ka manaog? tefor? 16. Modor go? 16. Mouban ka ba? 17. Eda gon. Fediyoe kuy 17. Sakay na. Ibutang lang de karga dob rotor i nako ang karga nimo dyipe. sa taplod sa dyip. 18. Firoy i sukay guwe 18. Pila ang akong pasahi brab bayad i de ug sa akong karga? karga gu? 19. Teforu dob fadiyane. 19. Manaog ko sa merkado. Tundug go taus dob 20. Pagdiritso. tamana nuwe. 21. Untulem i be 21. Patoo sa naay eskina. kuwonone gumaha moy belakane. 22. Untulem i agewone 22. Pawala sa unahan sa finge biwong tulay. geliyono moy titaye. 23. I lawie dob digur i 23. Balay sa akong tiyu simbaane lawi i ang naa luyo sa momo guwe. simbahan. 24. Taus go diyo. 24. Padayon didto. 25. Teren go dob 25. Hunong sa eskina. belakane.

24

FILIPINO INGLIS

14. Magbabaon ba tayo? 14. Should we take along something to eat? 15. Saan ka bababa? 15. Where will you get off? 16. Sasama ka ba? 16. Are you coming along? 17. Sakay na. Ilalagay 17. Get on. I will put ko ang iyong your cargo on top kargada sa ibabaw of the jeep. ng dyip. 18. Magkano ang aking 18. How much is the fare pasahe pati kargada for myself and my ko? cargo? 19. Bababa ako sa 19. I'll get off at the palengke. market. 20. Diretso ka lang. 20. Go straight ahead.

21. Kumanan ka sa kanto. 21. Turn right at corner.

22. Kumaliwa ka 22. Turn left after the pagkalampas ng tulay. bridge.

23. Ang bahay na nasa 23. The house behind the likod ng simbahan church is my uncle's. ay sa aking tiyo. 24. Tumuloy ka doon. 24. Proceed there. 25. Huminto ka sa kanto. 25. Stop at the corner.

25

TEDURAY BISAYAN

26. Teforu dob ni. 26. Manaog na ako dinhi. Uras 1. Ati kefeganay i 1. Unsang oras mosugod keseburon-burone ang miting? /keselimude? 2. Geraraan lemowot i 2. Mga alas nwebe sa teresange./Mga alas buntag. nuwebe gefuwen. 3. Fuli./Mga ala una 3. Mga ala una sa temegen. hapon. 4. Geraraan lemudug i 4. Mga alas tres sa teresange./Mga alas hapon. telew temegen. 5. Merugay na? 5. Madugay pa ba?

6. Ati uras beni? 6. Unsa nay oras? 7. Menggefuray gon. 7. Naulahi na ka. 8. Menggefuray gomen. 8. Naulahi na kamo.

26 FILIPINO INGLIS

26. Bababa na ako rito. 26. I vvill get off here. Time 1. Anong oras 1. What time does the magsisimula ang meeting start? mitmg? 2. Mga alas nuwebe ng 2. About nine o'clock in umaga. the morning.

3. Mga ala una ng 3. About one o'clock in hapon. the afternoon. 4. Mga alas tres ng 4. About three o'clock hapon. in the afternoon.

5. Matatagalan pa ba? 5. Will it be a long time yet? 6. Anong oras na? 6. What time is it? 7. Huli ka na. 7. You're late. 8. Huli na kayo. 8. You're late.

27 TEDURAY BISAYAN

FANTAG BE DUNIYAE NI lawsy beluntu balangaw felanita planita fuweh adlaw gitoon bituon kelungonon gabii laday kahayag sa bulan laway langit, kapanganuran rawen panganud selinang teresang kahayag sa adlaw semingkuf somasalop solo mubod kabugason, kabugwasun teresang adlaw teresang kelungonon bulan fantad batew bato belowon bulawan bubuk sebuan abog burur bungtod datar patag duwaley batew batoon

28 FILIPINO INGLIS

THE PHYSICAL WORLD

bahaghari rainbow planeta planet araw day bituin star gabi night liwanag ng buwan moonlight langit sky ulap cloud liwanag ng araw sunlight agaw dilim dusk sa umaga morning star araw sun buwan moon land bato rock ginto gold alikabok dust burol hill patag plateau, plain batuhan rocky ground

29 TEDURAY BISAYAN duwaley suwar tunukon nga dapit elet tuduk kapatagan fantad yuta farek balas filak salapi finges pangpang furoh fantad pula nga yuta futow puthaw galang boronsi keseligan bakilid lebul lapok merasak-rasak mangali sebuan yuta, lapok selefak-lefak, seburur-burur bungtoron takub lungib, langub talun kagulangan, lasang tosong fantad bangag, lungag tuduk bukid tumbaga tumbaga uruk kinatumyan sa bukid

30 FILIPINO INGLIS matinik na lugar thorny ground lambak, labak valley lupa land buhangin sand pilak silver kantil rock cliff luad red clay bakal iron tanso bronze, brass dalisdis gradual slope putik mud latian swampy land lupa earth, dirt, soil maburol hilly terrain kuweba cave gubat forest, jungle hukay hole in the ground bundok mountain tanso copper ituktok, taluktok peak of mountain

31 TEDURAY BISAYAN wayeg bagel balod bagel belilid dakung balud bumba bomba, puso dogot dagat, kadagatan doror wayeg daplin sa suba dunuk baha faligi atabay femantaden baybay fitos sigpit irot hunas kela fantad gahi nga yuta kemeteng hunas kloh lowoh wayeg sapa lemenamfay nag-awas linek luuk lowoh wayeg suba mereges wayeg nag-agas ang tubig rafar dogot dakung balud ranaw lanaw rasak mangali samfaw kahulugan

-32 FILIPINO INGLIS

water alon wave daluyong big, rolling waves bomba pump dagat, karagatan ocean, sea tabing-ilog bank of river baha flood balon well tabing-dagat seashore kipot strait kati low tide tigang dried, parched ground kumati subside, recede sapa, batis brook, creek, stream umapaw to overflow boundary look bay ilog river maagus na tubig rapids daluyong tidal wave lawa lake lati, latian swamp, marsh talon waterfall

33 TEDURAY BI SAYAN sefut tubod sefut muwal-muwal poso tuka lavvis, dawis urug taub wayeg tubig i de kerigo 'Daus bagiyo bagyo barat unus basa meduf ting-init basa rana ting-ulan defuk kusog ang ulan nagdalag hangin degu dalugdog der& dalugdog fiyo gai maayong panahon fiyo teresang init ang adlaw kilot kilat lete dalugdog luba linog luba semerini hinay ang linog melegeney gai tugnaw ang adlaw melingen-ngen linaw

34 FILIPINO INGLIS bukal spring poso artesian well lawis, dawis peninsula laki ng tubig, taog high tide tubig water nature bagyo typhoon malakas na bagyo strong storm (with wind during rainy season) tag-init hot season tag-ulan rainy season bagyo rapidly approaching storm with wind kulog soft thunder kulog rolling thunder magandang panahon good weather, sunny mainit na araw hot day kidlat lightning kulog loud thunder lindol earthquake inahinang lindol tremor malamig na araw cold day kalmado calm, absence of wind

35 TEDURAY BISAYAN rana ulan refuruh hangin remawen nagdag-om rembiris taligsik rimfures mahangin tete goho no gai dautan nga panahon yuf-akew alimpulus sekelungon bene binhil bukag liso darir gamot daun dahon feket tagok felifaen paklang finengalaf utanon fongo sanga kayew kahoy kemenogonen gulang keroon sagbot kulafut • panit kulit panit kulit kayew panit sa kahoy

36

FILIPINO INGLIS ulan rain hangin wind maulap cloudy ambon drizzling rain mahangin windy masamang panahon bad weather ipu-ipo whirlwind vegetation binhi seed (to be planted) buto seed (generic) ugat root dahon leaf dagta sap tangkay stem gulay vegetable sanga branch puno tree malaki na, magulang na matured plant damo grass banakal inner skin balat outer skin banakal, balat ng kahoy bark

37 TEDURAY BISAYAN lowoh kayew punu-an sa kahoy mata hilaw melenu hinog kaayo menggelaklak lata meremfung daun labong meruk nagtubo metuwa, lagas, magalegaw kalabanghan nohok-nohok tanum onok bunga, prutas rangus gagnayng sanga suwar tunok tenabel sud-an togoh hinog too tu-od tuno, rubong tubo kayew brab kemenogonen afus kawayan biyarong kamagong demeluwas uway fagew pako flores bulak

38 FILIPINO INGLIS katawan ng puno trunk hilaw unripe masyadong hinog overly ripe lata rotten yabong luxuriant foliage lumago growing of a plant manibalang, malapit ng nearly ripe hinog halaman planted vegetation prutas fruit maliliit na sanga twig tinik thorn ulam vegetable used for viand hinog ripe tuod stump supang sprout trees and plants kawayan bamboo kamagong mahogany uway rattan pako fern bulaklak flower

39 TEDURAY BISAYAN guu payn ifil-ifil ipil-ipil kebitek-bitek banaba luwaf tubo maan bunga nara nara nunuk baliti unafen tanggili onok abukado abukado agit butong badak nangka bayabas bayabas bongo lubi fega bu-ongon kafaya kapayas mangga mangga nanas pinya rimas kamansi

40 FILIPINO INGLIS pino pine ipil-ipil hardwood tree (used for house building) banaba medicinal tree tubo sugar cane bunga betelnut nara hard redwood tree baliti large fig-type tree tangili soft wood (used for carving)

fruit abokado avocado buko coconut (immature) langka, nangka jackfruit bayabas guava niyog coconut (mature) suha pomelo papaya papaya mangga mango pinya pineapple rimas breadfruit

41 TEDURAY BISAYAN saging saging sitras naranghita finingalaf bana balatong mugbo, bitswelas begas bugas humay belatung monggos deba kan-on etah tahop farey humay feriya paliya, amargoso kafuk kamoteng kahoy, binggala kasila, moroh sili kulafut begas tik-tik, tiki-tiki lengkang gabi lunay pilit mais mais metaah bana sitaw nifey pinipig ofo tahop regamey uhay

42 FILIPINO INGLIS saging banana dalanghita orange vegetabks bitswelas, bins beans bigas rice (hulled) monggo mongo beans kanin rice (cooked) ipa rice husk (off stalk) palay rice grain . ampalaya balsam apple, bitter melon kamoteng kahoy cassava sili pepper darak rice bran gabi taro root malagkit sticicy rice mais corn sitaw long beans pinipig toasted, pounded green rice ipa barren rice husk (on stalk) uhay rice stalk

43 TEDURAY BISAYAN sayoti sayote segutong talong seremfung kadyos ubi kamote bi natang binatang talun ambaw ilaga babuy talon baboy ihalas kebangar-bahgar dako ang ilaga kulefing babaying binaw liwas aliwas meluket bata sa ilaga -1; seladeng binaw tinggalung, kufes singgalong ubal unggoy, amo reptilya buaya bekesan sawa, baksan bisan()) )12" hilo ()P derefew kobra ibi ibid FILIPINO INGLIS sayote sayote talong eggplant kadyos cow pea, black-eyed pea kamote sweet potato animals wikl animals daga rat, big mouse baboy damo wild pig ' malaking daga very large rat libay female deer malaking unggoy large monkey (as large as dog) bulilit na daga baby mouse usa deer musang civet cat unggoy monkey reptiks buwaya crocodile sawa python kamandag venom kobra cobra bayawak iguana

45 TEDURAY BISAYAN suwara halo terektek butiki, tabili urar bitin sido/binatang wayeg bangus bangus beleg kasili bigol bita-bita efak baki ener himbis esi suso fadas silik katifa kasili kumang kasag kurong pasayan, ulang ruan haluan sedo isda suwar sedo bukog sa isda i de ule aney anay derete hantik efer lampinig

46 FILIPINO INGLIS bangkalang large land lizard butiki house lizard ahas snake fishlwater animals bangus milkfish (national fish) igat eel uluulo tadpole palaka frog kaliskis scales suso snail palikpik fin hito catfish alimasag small freshwater crab hipon shrimp dalag mudfish isda fish tinik ng isda fish bone insects anay termite hantik large red stinging ant Iampinig small stinging wasp-like insect

47 TEDURAY BI SAYAN ifes uk-uk kabakaba uk-uk kasok apan, dulon kelawa-lawa lawalawa kabangbang alibangbang ketot timus kofo lawalawa kulimbag, kureng, rayray gangis kutew kuto kutew binatang kutu sa mananap, kato kuwor kuyamad lakong ulod lange langaw lawi kelawa-lawa balay sa lawalawa limatek lanta, alimatok lisaha lusa liyofon, serafir ulahipan merofo lampinig, tambubuwan odon potiyukan ranik bukbok rinsareng lamigas selabuk tagnok

48

FILIPINO INGLIS maliit na ipis small cockroach malaking ipis big cockroach balang locust gagambang pipintig long-legged spider paruparo butterfly kirwe, kuliglig cricket gagamba large spider kuliglig cicada kuto body/head louse garagata tick kuyumad young hair louse uod, uud earthworm langaw fly bahay ng gagamba spider web linta leech lisa louse's egg alupihan centipede putakti wasp, hornet potiyukan small black and white honey bee bukbok woodborer langgam black ant niknik gnat

49 TEDURAY BISAYAN sifitan tanga tebuligan buyog tede apan-apan, talisik tefudi tumbak-tumbak tegenek lamok temaing pukyutan tulubalew simbasimba kloh manok banug agjla bekaka tikarol dares maya darit banug fafak pakpak kabeg kabog kelemfenit kuwaknit kelengko kalaw kelet piriku kloh manok langgam kreret tambulalatok lemugen ahmukun marafati salampati menotor tukmo

50 FILIPINO INGLIS alakdan scorpion bubuyog bumblebee tipaklong grasshopper tutubi dragonfly lamok mosquito pukyutan honeybee sambasamba praying mantis birds agila eagle piskador kingfisher , maya rice bird (national bird) lawin hawk pakpak wing paniki big fruit bat kabag bat kalaw hornbill loro parrot ibon bird batuktok woodpecker alimukun small pigeon kalapati dove batu-bato wild pigeon

51 TthURAY BISAYAN

salag pugad tisay pikoy tuko kloh manok tuktuk, tuka uwak uwak binatang (maamo) babuy baboy belaug anay fiyak pisu-o fiyak intik pisu-o sa itik frufet sunuy fulamfung pasong ganso gansa guranga onok manok alukabhang sa itlog intik bibi, pato, itik itu iro kambing kanding karabaw kalabaw kernenogon dumalaga kloh babuy, beketin baktin kloh ito itoy kloh siko gamayng iring kuda kabayo

52 FILIPINO INGLIS pugad nest pikoy parakeet tuka beak uwak crow domestic animals baboy pig inahing baboy mother pig sisiw chick sisiw ng itik duckling tandang rooster, cock palong comb gansa goose balat ng itlog shell bibi, pato, itik duck aso dog kambing goat kalabaw carabao dumalaga pullet biik piglet tuta PuPPY kuting kitten kabayo horse

53 TEDURAY BISAYAN mandangan lalaking kanding manok manuk meriton mungaan, inayan nati karabaw nating kabaw, tinday nati kuda bisiro nati safi tinday, nating baka natu pula sa itlog onok manok itlog sa manuk rabit kuneho safi baka siko iring tuduh turo alagaan balung-balung kuwadra fasungan bahuganan ranga manok pugad, pugaran ruge babuy tangkal ruge ito balay sa iro ruge manok pinsa, kulungan

rugen halwa

tematab magpasabsab

54 FILIPINO INGLIS barakong kambing he-goat manok chicken inahin hen bulo young carabao batang kabayo young horse, yearling guya baby cow, calf pula ng itlog egg yolk itlog ng manok chicken egg kuneho rabbit baka cow pusa cat damulag male carabao care of domestic animals sabsaban stable labangan trough for feeding hogs pugad bird's nest ulbo ng baboy pig pen bahay-aso kennel tangkal ng manok, chicken coop kulungan hawla cage magpastol to pasture

55 TEDURAY BISAYAN

FANTAG BE KAILAWAN etew tawo kenogo lagey bayung-bayung kenogon dalagita 'age), lalaki libun babayi lukes tigulang nga bata toow ofo (rebe lowoh) kamagulangan toow tuwarey kamang-huran fantag be de samung kenogo lagey ulitawo kenogon dalaga lagey bavvagan bana libun bawagan asawa mensefebawag kinasal sebiga adulteryo, panapaw setayan milinyuon, minyuonon seurir panghilawas kuringon asal nga pag-umangkun awas masamung

56 FILIPINO INGLIS

HUMAN BEINGS tao person binatilyo teenage boy dalagita teenage girl lalaki man, male babae woman, female matanda old person bata child panganay eldest child (euphemistic) bunso youngest child family relations binata unmarried man. dalaga unmarried woman asawang lalaki husband asawang babae wife kasal married adulteryo adultery, fornication kasunduang pakasal engaged magtalik intercourse immediate family pamangkin nephew, niece manugang son, daughter-in-law

57 TE6URAY BISAYAN boh amahan, papa efel bayaw nga lalaki gofo manoy, manong ibo bayaw nga babayi iday, ideng inahan, mama ina tiya kuku manang momo tiyu nga anak saurian bebe ig-agaw terima ugangan tuwarey igsoon katufisan bebe apu bebe agar apu sa lapalapa bebe keligooy apuhan sa lapalapa bebe kelingo apu sa siko bebe kelingo apuhan sa apuhan sa tuhud bebe lagey lulu, apuhan nga lalaki bebe libun lula, apuhan nga babayi

58 FILIPINO INGLIS ama, tatay, itay father bayaw brother-in-law kuya older brother, cousin hipag sister-in-law ina, nanay, inay mother tiya aunt ate older sister, cousin (Tiruray term also used for younger) tiyo uncle anak son/daughter pinsan cousin biyenan father, mother-in-law kapatid brother/sister (sibling) ancestors apo grandchild apo sa talampakan great-great grandchild lolo/lola sa talampakan great-great grandparent kaapuapuhan, apo sa siko great-great-great grandchild kanunununuan great-great-great grandparent lolo grandfather Iola grandmother

59 TEDURAY BISAYAN bebe tur apu sa tuhod bebe tur apuhan sa tuhud katufuan katigulangan, kagikan sarnung finge bohe bahin sa amahan samung finge idenge bahin sa inahan serayuen layo na nga paryinti setelesamung duol nga paryinti fantag be lowoh agewo ferenawah tutunlan ba baba baga baga bangawa nga, bangawa kinatawo libun batew layew lagay batew layew itlog sa laki bewer ngabil bekokong tutunlan belangbangen balikawang, balat-ang berahager bukog sa abaga betugo kutokuto betungul tungol bidek teneek tinai nga gamay

60 FILIPINO INGLIS apo sa tuhod great-grandchild sa tuhod great-grandparents ninuno ancestor kamag-anak sa ama father's side kamag-anak sa ina mother's side malayo nang kamag-anak distant relative malapit na kamag-anak close relative about the body lalagukan windpipe bibig mouth baga lungs pipi, pekpek euphemism for vagina supot ng bayag scrotum bayag testes labi lower lip lalamunan throat, pharynx balakang hip balagat clavicle silcmura epigastric region sikmura, tiyan stomach maliit na bituka small intestine

61 TEEIURAY BISAYAN binsuk kandiis bubut lubut bukag moto, etew i moto tunga sa mata, kalimutaw buwa bato dila dila dilos esplin enlo luha falas nawong fedew pantog felah lingagngag fused pusod fusung kasingkasing ibeg laway, luwa irong ilong keforaha libun mani Mingo dalunggan kifen ngipon kudur bukog sa likod kumeng dughan lasu manok langgam, kinatawo layew itlog linuon, bekerengan tungol

62 FILIPINO INGLIS biloy dimple puwit buttock balintataw pupil of the eye bato kidney dila tongue pali spleen luha tears mulcha face pantog gallbladder ngalangala palate pusod navel puso heart laway, lura saliva ilong nose mani euphemism for clitoris tainga ear ngipin tooth butong gulugod vertebra dibdib chest ibon euphemism for penis itlog euphemism for testes lalamunan esophagus

63 TEDURAY BI SAYAN lowoh lawas moto mata nami aping owok hawak rangi agtang reer liog rohok gusuk segang likod sur tiyan tafeng moto pilok tagah atay tamburedus pus-on teguwa tere pantog ihi teneek tinai nga daku tengel tangkugo teredas bukubuku tuko ngabil tutu suso ulew ulo wara abaga

64 FILIPINO INGLIS katawan body mata eye pisngi cheek baywang waist noo forehead leeg neck tadyang ribs likod back tiyan abdomen talukap ng mata eyelid atay liver puson rectum pantog ihi urinary bladder malaking bituka large intestine batok nape of the neck gulugod backbone nguso upper lip suso breast ulo head balikat shoulder

65 TEDURAY BISAYAN kimer benaulon brasu dau kern& tudlo foror palad garak pulso ideng kemer kumagku ima ilok keligooy kumingking kernel. kamot kemkem kumu kenugew koko kuris foror linya sa palad m6nayam kernel. sunud sa kumingking sigew siko tuko, tenoro tudlo tulus kemer kinatas-ang tudlo 41* beletoon lukoluko dau sekey tudlo sa tiil fagang bukug sa batiis feninting batiis/bagtak foo paa

66 FILIPINO INGLIS

arms and hands braso upper arm, forearm daliri finger palad palm galanggalangan wrist, pulse hinlalaki thumb kililcili armpit hinliliit little finger kamay hand kamao fist kuko fingernail guhit ng palad palm lines palasing singan ring finger silco elbow hintuturo index finger hinlalato middle finger legs and feet alak-alakan back of the knee daliri ng paa toe lulod shin binti leg/calf hita thigh

67 TEDURAY BI SAYAN foror sekey lapalapa ideng sekey kumagku kenugew sekey koko luwey kiting sae)/ tiil take(' tikud tunganay urat ugat tur tuhod kulit agewo teredam ugat agud hilot baneg bun-ug bar& lowoh ila bukal bukog buter hubag-hubag dara dugo esab pangagod fali samad femenus bugas-bugas finsa, wara hubag gudgud lugud karut kalot

68 FILIPINO INGLIS talampakan sole hinlalaki ng paa big toe kuko toenail bukungbukung ankle paa foot sakong heel litid tendon tuhod knee skin ugat, nerbiyos nerve hilot to massage pasa bruise taling liver spot, birth mark buto bone butig raised skin lesion dugo blood eksema psoriasis, eczema sugat cut, wound tagihawat pimples pigsa boil, abcess kuskos to rub with cleaning stone kalmot to scratch

69 TEDURAY BISAYAN

kebeng kusi keluge kalugu kulit panit kurakid nuka laas pali lembag hubag megarut katul menlusow napaso sanum alom tafuk lutu towo tambok unge unod urat ugat buk bubul lowoh balhibo buk buhok ferek-ferek pilok kilay kilay sumfa bigote sumfa baka balbas sumfiring patilya

70 FILIPINO INGLIS kurot to pinch kulugo wart balat skin galis scabies peklat scar paga, maga swollen makati itchy paso burned taling mole lintog, paltos blister taba fat laman flesh ugat vein hair balahibo hair (skin) buhok hair (head) pilik-mata eyelash kilay eyebrow bigote mustache balbas beard patilya sideburns

71 TEDURAY BI SAYAN icelasi lowoh bobo tambok foko mubo megasa niwang melambag, melangkaw taas i de kerigo lowoh fidong tulog meguyahad nanghuy-ab remegu hagok sedeen sid-ok semerut simhot tekenal mata temeek libang temeginef damgo temere pangihi temeroob tiig-ab i de Masi wayeg tidew lowoh boros similya sa lalaki enet singot enlo luha

72 FILIPINO - INGLIS

body types mataba stout/fat pandak short payat thin matangkad tall body functions matulog to sleep maghikab to yawn maghilik to snore magsinok to choke (on food or drink) magsinghot to sniff (something) • gumising to wake up tumae to have a bowel movement panaginip to dream umihi to urinate magdighay, dighal to burp body secretions. punlay sperm pawis sweat luha tears

73

TEDURAY BISAYAN ibeg laway ngor sip-on ' suwah suka teek tai tere ihi terehung lowoh bahu sa lawas keuyag brab Maw falamfanas, mefandis himalatyon menlehu patay meuyag buhi obor filiwawat manganak keraringen nangala, nanamkon kerudosan nakRha-an keumahan umalanak menumahen ipanganak obor buros kigelowohom adi-adi, fiyonen i nonom maayo ang paminaw embageren kusgan

74 FILIPINO INGLIS laway saliva uhog nasal mucus suka vomit tae feces ihi urine amoy ng katawan body odor life and death naghihingalo on the verae of death/dying patay dead buhay alive pregnancy manganak to give birth naglilihi conception kunan, agas miscarriage manganganak will give birth soon (last days of pregnancy or labor has started) ipanganak to be born buntis pregnant health mabuti ang pakiramdam well, feeling better malakas strong

75 TEDURAY BISAYAN

fiyoy lowohe himsog menadi-adinen maayo deruun ayungen nabulog beneg gwitir berinderuunen masakiton berirang bitok bisunen bungol buha ubo clemeruun nagsakit emow amang fikat piang fisek bulhog funowen nakuyapan kimoyen paralisis langafen buta lemukub, kemikil kurog lugoten kapoy magit sakit magit sur sakit ang tiyan magit ulew salcit ang ulo meduf lowoh, demfug hilanat

76 FILIPINO INGLIS malusog healthy magaling healed, recovered skkness hilo dizzy bosyo goiter masasaktin sickly bulati intestinal worms bingi deaf ubo cough maysakit sick PiPi unable to speak pilay lame pisak one-eyed himatayin to faint paralisis paralysis bulag blind kaligkig, mangaligkig to shiver pagod tired masakit painful masakit ang tiyan stomachache masakit ang ulo headache' lagnat fever

77 TEDURAY BI SAYAN megudu kalibanga meluboy lowoh luya rebengen patol setungan pa ngatsi sipunen sip-on than gitubol muwa baus bindahi magud hiloton muwa tambalan tebek indiksyon uwa tambal uwa lulawen dob kulite ihaplas imfifiyo lowoh gemudgud manlugod lemesek dayb lemongoy maglangoy mediyoh maligo megamog manlimugmog mefere mabasa

78 FILIPINO INGLIS pagtatae diarrhea mahina weak epilepsi epilepsy bahin to sneeze sipon a cold hindi makadumi, pagtitibi constipation treatment of illness benda bandage humilot to set a fracture, to massage gamutin to treat, to give medicine iniksiyon shot, injection gamot medicine ipahid to rub medicine into skin hygiene maghilod to rub with a stone sumisid to submerge lumangoy to swim (on top of water) maligo to take a bath magmumog to gargle mabasa to become wet (unintentionally)

79 TEDURAY BISAYAN merisumfa mamalbas merowos magsab-oy rnurah lowoh manghugas murauf maghilam-os sekebung manablig sernabun manabon semegigi manipilyo tefere, fereen basaon temerafo manarapu temumak manlaba

80

FILIPINO INGLIS mag-ahit to shave maligo na gagamit ng to bathe with a dipper panalok maghugas to wash body (except head and face) maghilamos to wash head or face magsaboy to splash magsabon to use soap magsipilyo to brush teeth magbasa to wet (intentionally) magpunas to give a sponge bath maglaba to wash clothes

81 TEDURAY BISAYAN

AMAEN BRAB KEINEM amain amain pagkaon asukar kamay besor busog deba luto, kan-on embengi lami emeh tam-is emfetutu magpasuso fan pan, supas fangus bulad Mama magpakaon fela pa-it fenengalaf utan keke, kelab pa-ak leminu tulon mama mangaon melayaf gutom meletis aslom metimus parat mumu mumho sama bahaw semfa usap

82 FILIPINO INGLIS

FOOD AND DRINK food pagkain food asukal sugar busog full kanin cooked rice masarap delicious matamis sweet magpasuso to nurse a baby tinapay bread tuyo dried fish magpakain to feed mapait bitter gulay vegetable kagat to bite lunok to swallow kumain to eat gutom . hungry maasim sour maalat salty mumo crumb (on table or floor) ba haw leftover food nguya to chew

83 TEDURAY BISAYAN

semungit kinamot tabang nonom, tembenah tab-ang tenabel sud-an

tene dugos timus asin keinem ebor sabaw esah tsa fatis patis gimas bino kafe kapi mesef supsop minem moinum molon hubog ratah ideng gatas sa inahan ratah safi gatas sa baka serut higop tahuyu toyu terumen uhaw tuba tuba

84 FILIPINO INGLIS magkamay to eat with hands matabang, walang lasa flat tasting ulam viand (meat or vegetable topping for rice) pulotpulcyutan honey asin salt drink sabaw broth, soup tsa tea patis fish sauce alak wine kape coffee supsop to suck through a straw uminom to drink lasing to be intoxicated gatas ng ina mother's milk gatas ng baka cow's milk sisip to sip toyo soy sauce uhaw thirsty tuba coconut wine

85 TEDURAY BISAYAN ernfetogoh emfetogoh magluto gemaga pabukalon lemoto magbalon magar, ukayon, sagol kemeludak/sefelawek menrafug nalabihan kaluto metanang baboy maglitson sekung kusina semarab salab semerar prituhon, magprito semerar fare)/ sanlagon, magsanlag temogoh lung-agon sangicaf fantag amain afaran platitu basu baso bilew, tamfay platu binangga tadyaw, banga fa nanaguan kubyertos gelat kutsilyo iruf luwag kara kalaha

86 FILIPINO INGLIS

cooking magluto to cook magpakulo to boil (water) magbaon to take a packed lunch maghalo to stir, to mix labog overcooked maglitson to roast (pig) kusina kitchen isalab, salabin to singe (hair of bird, pig) magprito to fry magsangag to fry cooked rice magsaing to cook (rice, kamote, meat) utensils platito saucer baso drinking glass plato, pinggan plate banga water crock kubyertos silverware kutsilyo knife sandok ladle kawali wolc, frying pan

87 TEDURAY BISAYAN keludo luwag kloh selidut kutsarita kureng kaldiro kureng fantad kulon laya sag-ob lediya yahong sekung abuhan selidut kutsara tabu tasa tinidor tinidor togohan pogon

88 FILIPINO INGLIS siyanse pancake turner kutsarita teaspoon kaldero kettle palayok earthen pot tukil, bumbong bamboo water container mangkok bowl apuyan, dapog fire table, dirty kitchen kutsara tablespoon tasa cup tinidor fork kalan stove

89 TEDURAY BISAYAN

I DE INSOD aretes ariyos arferer perdibli balusu pulsiras darum dagum das,vin bahag efol patik emfetinang talumfa magpahinlo ug sapatos fatung batunis fegekenugew panghinguko fegelafin gamit sa ilalum felawas hubo fuyut bulsa iket talumfa listun insod sanina, bisti kamisita kamisita kegal blusa kemenugew manghinguko kusi gisi, natastas lamfin lampin lemekas maghukas maginsod magsapot

90 FILIPINO INGLIS

CLOTHING hikaw earring perdible safety pin pulseras bracelet karayom needle bahag G-string tatu tatoo magbiton, bitunin to shine shoes butones button panghinuko nail cutter damit na pang-ilalim underwear hubat-hubad naked bulsa pocket tali ng sapatos shoelace damit, baro clothes kamisita sports shirt blusa, barong blouse, upper garment maghinuko to cut nails punit tear, rip lampin diaper maghubad to take off clothes magdamit to put on clothes

91 TEDURAY BISAYAN mekaya tenumak pamalhon, manghalay manilas tenumak lubagan midiyas midyas ono kulintas, kwintas safut panapton safyu kalu saya sayal sayaf kalu nga tikug semuwat manudlay seruwar karsonis sifit senamfay ligpit sinamfek purol sinefak kamisin sinilas sinilas sintoro bakus surod sulod suwat sudlay talumfa sapatus tanul hilo, tanod tembir manahi tembu tip misyor

92 FILIPINO INGLIS magsampay to hang clothes in the sun magpiga to wring clothes medyas socks kuwintas necklace tela material, cloth sumbrero, sumbalilo hat palda skirt sumbrero na panang coneshaped grass hat- balisungsong magsuklay to comb hair pantalon long pants sipit ng damit clothespin putot short pants kamisadentro sleeveless undershirt sinelas slipper; thong sinturon belt suyod fine comb suklay comb sapatos shoe sinulid thread manahi to sew medida tape measure

93 TEDURAY BISAYAN temumak manlaba tikar pamalhon tising singsing

94 FILIPINO INGLIS maglaba to wash clothes magpatuya ng damit to dry singsing ring

95 TEDURAY BISAYAN

FANTAG BE DE LAWI atef atup bakbak martilyo badung sundang balde timba bantal suliras bangku bangku, lingkuranan bangku segetew silya barina barina baul baul danan unlan demilin ikam manghipos sa higdaan diding dingding dirung atef kisami eget gabas emut habol fais lampas falakul hatsa, wasay faliluwangan bintana fantad lawi silong, ubos fatuk hatsa felanggana palanggana

96 FILIPINO INGLIS

ABOUT HOUSES bubong, atip roof martilyo hammer itak bolo timba bucket suliras floor joist bangko bench silya chair barena drill baul trunk unan pillow magligpit ng higaan to make bed dingding wall kisame ceiling lagari saw kumot sheet, blanket itak na mahaba ang long curved work knife hawakan palakol ax bintana window silong, ibaba downstairs palataw, puthaw hatchet banyera wash tub

97 TEDURAY BISAYAN fenasang tigib fenenoyoh balkun fiku piku fintu pultahan flansa plansa funda punda garaban hait gedan, sarikan hagdan geliwet palibut gunsi, susi yawi ikam banig kama kutson kama, iroon kama, higda-an kandado kandado katam sapilya kayab payag kememanga magbaid keroon kugon, nipa kloh bangku bangkito kloh lamisa lamisa labasa lansita lamisa lamisa

98 FILIPINO INda#131'

pait chisel qAgri 8! balkon porch, veranda g.if daras pick pinto door plantsa flat iron punda pillowcase fr talim blade hagdan, hagdanan ladder, stairway paligid surroundings susi key banig mat kutson mattress kama, higaan bed .;; kandado lock katam plane kubo house in the field

. maghasa to sharpen pawid, kugon thatch bangkito stool mesang sulatan desk . „ Afu lanseta pen knife mesa table

99 TEDURAY BISAYAN langkat kural lawi balay lemamfasu manlampaso lemamfuk bangku sopa liley haligi limbas limbas menfintu sira, sirado men-ungka abli rotor lawi taas ruma sakuban saag ialug salagunting salagunting sangkala tadtaran sibey lawak-tulogan, kwarto suweng puluhan tasi lampaso trafo trapu tukas agi-anan tulcud poste, haligi tuwalya tualya

100 FILIPINO bakod fence bahay house magbunot to skate (polish floor) sopa sofa, couch haligi foundation post kikil file sarado closed bukas open itaas upstairs kaluban sheath sahig floor kilo cross support, rafter tadtaran chopping board kuwarto, silid-tulugon room, bedroom puluhan handle bunot coconut husk basahan rag pintuan doorway poste, haligi support post tuwalya towel cgr A t;

101 TEDURAY BISAYAN

KEFAGUYAG nohok-nohok demadu daru esung asdanan, lusong fala pala farey humay fiku piku komeraw magbasok kometew mangani kemugaw magbulad keroon sagbot langgaman karg lew alho medek farey magbayo, mag-asad memanir manga-lirig merafad kaingin, uma metof taphan, magtahop mohok magtanum ofota tahop, panit sa humay ohok-ohokon gardin

102 FILIPINO INGLIS

OCCUPATIONS agriculture araro to plow lusong mortar pala shovel palay rice piko pick magbuto ng damo, to pull out weeds maggamas, maggahok mag-ani to harvest magbilad to spread with hand damo weed karit rice harvesting sickle halo, pambayo pestle magbayo ng palay to pound rice bithayin, magbithay to sift (using basket with holes) magkaingin to clear field magtahip to winnow magtanim to plant talupak, upak husks halaman garden

103 TEDURAY BISAYAN rek rik traktor traktor minginsedo demuray mamingwit duray, begowanan bingwit efo paon kawil bingwit kemawil mangawil melengit langsa memuket mamukot puket pukot rimier mamubu sedo isda semiyur sedo manapyaw siyuk bubu suwar sedo bukug sa isda tuges pangisda

104

FILIPINO INGLIS kalaykay rake tralctor tractor mamingwit to fish (along shore with hook and pole) bingwit, pangingwit fishing hook and pole pain fish bait kawil very large fish hook mangawil to fish (along shore with hook) malansa fishy smell mamukot to fish (deep ocean with net from boat) lambat fish net magsalakab ng isda to tral5 fish isda fish sumalok ng isda to scoop fish salakab fish trap made of split bam-boo tinik ng isda fish bone mangisda to fish (deep ocean with line from boat)

105 TEDURAY BISAYAN ketoro blakbord blakbord fafel papil fegebura iriser, ipala i ketoroe pagtudlo lafis lapis libro, ribro libro masa magbasa maystero, i temoroe magtutudlo meganad magtuon milang mag-ihap semulat magsulat, sulaton sok tsok, tisas temoro manudlo, magtudlo tAthr_iruk batew bato kayew kahoy kelindungang kutsilyong ililuk keninontow tawo-tawo remiruk mangliluk riruk liniluk

106 FILIPINO INGLIS

teaching pisara blackboard papel paper pambura eraser pagtuturo teaching lapis pencil libro, aklat book magbasa to read guro teacher mag-aral to study magbilang to count sumulat to write tisa chalk magturo to teach carving bato stone kahoy wood lansetang pang-ulcit, carving knife panlilok istatuwa carved idol mag-ukit, umukit to make decorative carvings on wood, stone, etc. inukit a carving

107 TEDURAY BISAYAN keonom mawel maghabol metilef pino monom panghabol sirar dahol tanul tanod tegionom basket bengkat baskit benibit magbitbit, bitbiton buriyas bukag demeluwas uway gito tikog merih afus magkagis monom maglala mufak buakon, buk-on, pikason senafeng onomen bukag tefaya, nigu nigu

108 FILIPINO IN6LI

weaving maghabi, humabi to weave (to form threads into a fabric) pinong pagkahabi tightly woven paghahabi weaving (other than cloth) magaspang na habi coarse weave sinulid, panahi thread basket small, round, rattan, open-weave basket with handle magiala to carry (basket) tiklis large, round, rattan, open-weave basket with no handle uway rattan tambo reed magkayas ng kawayan to scrape bamboo maglala, lumala to weave (from strips of reed) magkiyak to split basket round, bamboo, tightly-woven basket bilao basket for shaking and cleaning rice

109 TEDURAY BI SAYAN teminda gefetinda, tegedagang tag-iya sa tindahan teminda maninda tindaan tindahan kemetingen banting pana bohor libkas demilek duslak pana feliad mamana kanseb laso megitu mangaso memana mamana

sait seleb sima selabit feliad manlaang sole) pana suku lais temimbak pusilon, mamusil

110 FILIPINO INGLIS

storekeeping may-ari ng tindahan store owner pagtitinda storekeeping tindahan store __gi!_ghut t palaso, tunod arrow busog bow maglagos, tumusok to pierce with spear pana spear mamana trap, with triggered spear or arrow patibong trap, coverdd pangangaso hunting with dogs mamana to shoot (by means of an arrow) sima flanged arrowhead mamilo trap, with triggered rope snare and spear or arrow pana barbed arrow tip mamitag trap, with pointed bamboo stakes mamaril to shoot (by means of a gun)

111 TEDURAY BISAYAN

temimbak mamusil

,timbak pusil

112 FILIPINO INGLIS pamamaril hunting with a gun baril gun

113 TEDURAY BISAYAN

KELEKUTOH antafor, tefelaway ambak beter-beter mainat engesegito magtagbo, magkita feferayuen palayason fegedet paduol, moduol furay magpaulahi gebangkud mapandol gedaan tumban gegumah mo-abot gelifayan matumban gemanat hawa geramba madagma, dasmag gesesumbak nagkatagbo kemambul mosaka kembolen modula kudung-kudung pungko lementu modagan lemiyu gawas lemudug magpaubos

114 FILIPINO INGLIS

MOTION tumalon to jump (from a high place) umunat to stretch oneself magkita to meet (at an appointed place) palayasin to drive far away (person or animal) lumapit to approach, to come near magpahuli to go last matisod, matapilok to stumble yapakan to step up , on dumating to come, to arrive yumapak to step over umalis to leave madapa to fall forward sumalubong to meet (unintentionally someone on the way) umakyat to climb up maglaro to play lumupasay to squat tumakbo to run lumabas to go out bumaba to go down

115 TEDURAY BISAYAN mahur sulod mangey adto marak manguna megetur luhod menage magpataas menagew mulakaw meraan paspas mesud sibog mesut gawas metah mag-una metana, melanat hinay meter kernel- bayaw ang buktun miro higda mugaw abug mule mouli sarew paingon sefule balik selawan, sekuya lumba semanday mosandig semeging molikay fegalin mobalhin

116

FILIPINO INGLIS pumasok to enter, go in, step in pumunta to go manguna to lead by the hand lumuhod to kneel down umakyat to go up a hill lumakad to walk, to set out t mabilis, madali fast, quickly umurong to step back lumabas to come out, to go out magpauna, umuna to go first mabagal slow uminat, mag-inat to stretch out one's hand humiga to lie down on back magtaboy, itaboy to drive away (person or animal) umuwi to return home patungo toward bumalik, magbalik • to return karera, takbuhan, to race patulinan humilog to lean against tumabi, humabi to step aside lumipat to move, transfer

117 TEDURAY BISAYAN teileng tuyuk tekerer takilid telengkeb hapa ternara lak-angan temelow bisitahan terrier& hunong temindeg tindog temundug gukdon terigara hayang terinkugu puk-ong tesongkow lukso kumfas dangu-dangu yangu-yango demangu yango iling-iling nangita kemarat kidhat kiring-kiring lingu-lingo mabit kamay, dali

118 FILIPINO INGLIS umikot to turn tumagilid to lie on one's side dumapa to lie on one's stomach lumigoy to by-pass dumalaw to visit tumigil/huminto to stop, to discontinue tumayo to stand up humabol, habulin to chase tumihaya to turn from lying on one's stomach to lying on one's back tumuwad to half-squat lumukso to jump (in place) gestures tumango to nod (more than once) tumango to nod (shake head up and down one time) tumingin sa kabilaan to look from side to side (in search of something) kindat to raise eyebrows umiling to shake head sideways kumaway to wave hand (as signaling someone to come in)

119 TEDURAY BI SAYAN memedeng kilo memideng kilo temoro itudlo, ipalcita uwit araken gigiyahan begengen guyud bibit bitbit duwalen pas-an ekefen gakus gamak gunit gandelen bira keuwit pangdala memingga sag-ob oboen baba sefifinen sipit semfifen nga kungkung semeremban kugos temfaya nga kugos utungen uto

120

FILIPINO INGLIS kumurap to wink (with both eyes) kumindat to wink (with one eye) ituro to point, show carrying akayin to lead someone by the hand kaladkarin to drag bitbitin to carry with hand balikatin to carry on shoulder yakapin to embrace hawakan to hold kabigin, hatakin to draw, pull pagdadala act of carrying balagwit to carry (water) with pole babahin to carry on back kipkipin to carry under arm kilikin to carry child (on hip) dalhin ang bata sa kumot to carry child (in blanket) pangkuhin to carry child (in arms) magsunong to carry on head

121 TEDURAY BISAYAN anget lemubag lapdosan mekerit suko semuntok suntok temafes, madas bunal, hampak temofe sagpa i ray, dot afasen ilog doten kuhaon emfeelet magpahulam kemawa dawat maad tungaon, pikason mafas ilogon melet mohulam metadin mawala miber ilabay miray hatag mitong ibutang semeled mangita uwiten, muwit dalhon, dalha

122 FILIPINO INGLIS

haplit, hampas to hit with stick in hand galit angry suntok to hit with fist paluin to hit, whip sampalin to slap (hit with palm of hand) giving, taking agawin, sunggaban to seize, grab kunin (kuha) to take from magpahiram to lend tanggapin to receive, accept magbahagi, maghati to divide agawin to take from by force humiram, manghiram to borrow mawala to lose maghagis to throw magbigay to give maglagay, ilagay to put, place humanap to look for dalhin (dala) to take to

123 TEDURAY BI SAYAN

Met

,,;,,,c pisi menkuntus mapalos, mabugto miket hiktan

mukoh hubad tale), hikot daan agewon dalan bisiklita bisiklita dyip dyip gasuling, gasulina karsada karsada kanggah pahagad, garusa kariton, karo karomata

kotsi kotsi meda sakay motorsikel motorsiklo nor lana riflano ayroplano sesumbakan, serembakan, krusing belekan

124 FILIPINO INGLIS

lubid string malagot to break a tie/rope magtali, gapusin, gumapos to tie, fasten or bind with a rope magkalag, kalagin untie tali cord, rope transportation ciaan trail, path bisekleta bicycle dyip jeepney gasolina gasoline kalsada road paragos sledge kariton push cart, wheeled cart drawn by a carabao or cow kotse car sumakay to ride motorsiklo motorcycle langis oil eroplano airplane hosing, pinagkurusan intersection

125 TEDURAY BISAYAN sukay pliti tefor manaog titay tulay trak trak traysikel traysikol dogot awang bangka dogot dagat demenunggu magdunggo fantalan pantalan, dungguan fura bugsay kafal, barko barko menamfil magdunggo mura naglawig sinifit angkla, pundo ulinan ulin

126 FILIPINO INGLIS pamasa he fare bumaba to get off vehicle tulay bridge trak truck traysikel tricycle ocean/navigation bangka boat (small) dagat ocean dumaong to bring ship to dock (perpendicular) piyer, pantalan, daungan dock gaod, panggaod oar bapor, barko ship (large) dumaong to bring ship to dock (parallel) gumaod to row angkla anchor popa stern

127 TEDURAY BISAYAN

FADIYAN bayad, fegebayad bayad fadiyan, tabu merkado febeley baligya filak, kurta kwarta laga prisyu melemu baratu meley palit menakaw mangawat menakaw pangawat meregen mahal sebaan filak pisu selafin sintabo seluluk magbaylo sesambi sinsilyo utong utang

128 FILIPINO INGLIS

MARKET bayad, kabayaran payment palengke market magbili, ipagbili to sell pera money presyo price mura cheap bumili to buy magnakaw to steal mangupit to pilfer mahal expensive piso peso sentimo centavo pakikipagkalakalan to trade sinsilyo to give change utang debt

129 TEDURAY BISAYAN

BANGESA BRAB INGED bangesa nasud bariyo baryo bunged isla, pulo dakel inged syudad fagingedan purok, distrito inged lungsod kafuluan kapuluan odoron datu fresedente presidinti, pangulo gubernadur gubernadur kapitan bariyo baryo kapitan odoron pangulo sulutan sultan Idtab bilangguan prisuhan, bilangguan fegetintu, tamuk multa felolok sumbong kukuman, kitab balaud

130 FILIPINO INGLIS

NATION AND TOVVN bansa country, nation baryo barrio isla, pulo island siyudad, lunsod city purok, distrito district, vicinity bayan town kapuluan archipelago leaders datu datu (head of a barangay) pangulo president, head gubernador governor kapitan ng baryo, barrio captain kapitan del baryo pinuno leader sultan sultan law bilangguan, pirisuhan jail, prison multa fine sakdal suit batas law, ordinance i

131 TEDURAY BISAYAN ufisina husgado, korte uwes huwis gra gira gubat serimbur away sundalu sundalo tabanan mananaug temenaban modaug temimbak mamusil tenabanan mapildi timbak pusil

132 FILIPINO INGLIS korte, hukuman court hukom judge, officiator warfare digmaan, giyera war labanan, away fight sundalo soldier mananalo winner magtagumpay to win bumaril to shoot (with a gun) taluin to defeat baril gun

133 TEDURAY BISAYAN

GONON BRAB GAI gonon dob metah una dob sarewon atubang doror tapad, tupad, abay fedoror daplin finge fantad ubos finge fantad ilalum fing6 rotor ibabaw, taas furay likud, luyo Oat duol gesegatag, geseabay tabuk geseredifar atbang kerara tunga kerayu kalayo liyu gawas mentefo kerara tunga merayu layo rahur sulod rotor ibabaw tamfadan kinatumyan

134 FILIPINO INGLIS

PLACE AND TIME place, location una, nauuna ahead of harapan in front of tabi beside gilid edge, margin, border ibaba below ilalim underside, bottom, underneath itaas above likod, huli behind, rear malapit near tapat across kabila across from gitna between layo distance labas outside gitna middle, center malayo far loob in, inside ibabaw top dulo end

135 TEDURAY BI SAYAN forma look figura fasagi kwadrado telilid, metiwer lingin sulcatin buka luag dakel dako fandakan pandak, putot foko ubos foko mubo kelo kilo kelomitero kilometro ldoh gamay meimfit hiktin melambeg, melangkaw taas menalem lalom metaah taas metaah taas mitero metros rangew dangaw

segesogoh, fiyes PiYe serif° dupa

136 FILIPINO INGLIS

form or shape kuwadrado, parisukat square bilog round, circle measure maluwang wide malaki big pandak short (person) mababa low maikli short kilo kilo kilometro kilometer maliit small, little makipot narrow matangkad tall (person) malalim deep mahaba long mataas high, tall (thing) metro meter dangkal fingerspan (from the tip of the index finger to the tip of the thumb) piye foot dipa armspan (both arms)

137 TEDURAY BISAYAN sefeku dau kern& pulgada setefeng kumeng yarda tembaw mabaw tembu sukod gawi balangkayan, timog habagatan biwong wala dage ilaya, ibabaw dawa ubos kawasanan, hilaga kuwonon tuo ledon salupan sebangan sidlakan beleewe/beleewe sena karon/karong adlawa belintuwa tuig beni sena karon lang beno sebaan belintuwa niadtong usa ka tuig bunsud-geutuh udto (udtong tutok) demo ugma

138 •

FILIPINO INGLIS pulgada inch yarda yard (from the center of chest to tip of outstretched hands) mababaw shallow sukat measure direction timog south kaliwa left salungat upstream palusong, pababa downstream hilaga north kanan right kanluran west silangan east time .ngayoningayon lang now/today taon year ngayon lang just now noong isang taon last year katanghaliang tapat, noon (exactly 12) tanghaling tapat bukas tomorrow

139 TEDURAY BISAYAN

dob ruwowe sunod ugma endeyo, endayo kaniadto fadiyan simana fufusa teresang katapusan sa bulan kelungonon geruwowe teresang ikaduhang adlaw getaho sauna getundug bantuwa sunud tuig ini belintuwa niining tuiga ini teresang kelungonon niining bulana, karong bulana kediron kanus-a kelungonon gabii kerara kelungonon tungang gabii magad, feraan magdali mantu semila bag-ong bulan memerawar kaadlawon mesiyafat dali minuto minuto modor gefuwen sayu sa buntag namenruwowo niadtung usa ka adlaw

140

FILIPINO INGLIS samakalawa day after tomorrow dati, noong una, dati-rati long ago (in times past) linggo week sa katapusan ng buwan end of the month ikalawang araw second day noong araw, noong formerly (can mean panahon, noong within past month) matagal na sa isang taon next year taong kasalukuyan, itong this year taong ito buwang kasalukuyan, this month itong buwang ito kailan when gabi night hating gabi midnight magmadali, mag-apura hurry bagong buwan new moon madaling-araw, dawn bukang-liwayway madali, mabilis quickly minuto minute umagang-umaga early morning day before yesterday

141 TEDURAY BISAYAN

natemegeno gahapon relos rilo, urasan sebaan teresang sunud bulan kelungonon segamet, demoyun kanunay segeteresang tibuuk adlaw, maghapon sembang pagsidlak sa adlaw semingkuf paglubog sa adlaw, pagsalop sa adlaw senga fuweh kada adlaw senga fuweh tanang adlaw, adlaw-adlaw singkow saen, kagena sa kalit, kadyot lang

sungo, geetah trviw una sungo semila tit* udtong bulan sungo teresang Id2inbini unang adlaw

temegen hapon teresang kelungonon bulan turur takdul, bitay uras oras i de &wet be de teresang Akad, Linggo Dominggo Isenin Lunes Lunis

142 FILIPINO INGLIS kahapon yesterday relo, orasan clock, watch sa sunod na buwan next month lagi always buong araw all day pagsikat ng araw sunrise paglubog ng araw sunset

bawat araw each day araw-araw everyday sa isang, sandali, iglap in a moment (please wait) una first palaki ang buwan first quarter of the moon unang araw, primerong first day araw hapon afternoon buwan month, moon kabilugan ng buwan full moon oras hour days of the week Linggo Sunday Lunes Monday

143 TEDURAY BISAYAN

Sarasa, Martes Martis Arba, Miyerkoles Miyerkoles Kamis, Huwebes Wibis Giyamaat, Biyernes Birnis Safetu, Sabado Sabado i de dawit be de teresang Icilungonon Enero Enero Febrero Pebrero Marso Marso Abril Abril Mayo Mayo Hunyo Hunyo Huliyo Hulyo Agusto Agosto Seftembre Septiyembre Oktobre Oktubre Nobembre Nobiyembre Disembre Disyembre

144 FILIPINO INGLIS

Martes Tuesday Miyerkoles Wednesday Huwebes Thursday Biyernes Friday Sabado Saturday months of the year

Enero January Pebrero February Marso March Abril April Mayo May Hunyo June Hulyo July Agosto August Septiyembre September Oktubre October Nobiyember November Disyembre December

145 TEDURAY BISAYAN

KED00 BRAB RUMERO kedoo firoy pila firoy gule pila ka bisis, ikapila keluhanan tanan kloh, butus gamay kulang kulang lemenefew, sobre subra medoo daghan sebaad bahin sefiroy pila saga matag rumero sebaan usa ruwo duha telew tulo fot upat limo lima nem unum fitew pito walew walo siyow siyam

146 FILIPINO INGLIS

QUANTITY AND NUMBER quantity ilan how many ilang beses how many times lahat all kaunti few, little kulang less, lacking higit sa, mas more than marami many, much bahagi part, fraction magkano how much bawa't every number isa one dalawa two tatlo three apat four lima five anim six pito seven walo eight siyam nine

147 TEDURAY BISAYAN folo napulo folo bra sebaan napulo ug usa folo bra ruwo napulo ug duha folo bra telew napulo ug tulo folo bra fot napulo ug upat folo bra limo napulo ug lima folo bra nem napulo ug ununi folo bra fitew napulo ug pito folo bra vralew napulo ug walo folo bra siyow napulo ug siyam meratu gatus sengibu libo selaksa napulu ka libo fantag be de rumero kulangan kuha milang ihap sebaad-baaden bahinon sebaaden tungaun segule kausa takef multiplikahon, pilo-piloon umanan dugang

148 FILIPINO INGLIS sampu ten labing isa eleven labing dalawa twelve labing tatlo thirteen labing apat fourteen labing lima fifteen labing anim sixteen labing pito seventeen labing walo eighteen labing siyam nineteen daan hundred libo thousand laksa ten thousand about numbers magbawas to subtract bilang to count bahagi to divide (among many) hati to divide (in two) isang beses once magmultiplika to multiply magdagdag, pagsamahin to add

149 TEDURAY BISAYAN

KEGEGITO bira libat bulogen buta gegito, gefekaya makakita iling-iling mitan-aw sa palibut kernorabut hanap kernulay miyahat mekah moto ablihon ang mata memangdang tutuk metiyew i ketengteng makakita pag-ayo serneled mangita telefedeng piyung temengteng motan-aw

KETEMERERUNG mahu baho mamot humut temerehung panimaho terehung baho

150 FILIPINO INGLIS

SENSE OF SIGHT duling cross-eyed bulag blind makalcita, mumulat to see, perceive tumingin sa paligid to look around malabo blurred tumanaw to look yonder mulat to open eyes tingin to stare at makakakita nang malinaw to see clearly humanap, maghanap to look for pikit to close eyes tumingin, tingnan. to look at, examine

SENSE OF SMELL mabaho stink, bad odor mabango fragrant umamoy, amuyin to smell amoy smell

151 TEDURAY BISAYAN

ICETEMEMTEM enda i nonomen tab-ang fela pait fiyo nonom, embengi !amain meh tam-is meletis aslum metimos parat moroh halang nonom tilaw tememtem magtilaw tete i nonomen lain ug lami

ICEGEGELINGO bisunen bungul gegelingo makadungog magunut-gunut, tuman, sugut seodor-odor megelingo paminaw munur matuu

152 FILIPINO INGLIS

SENSE OF TASTE walang lasa, matabang tasteless pait bitter masarap delicious matamis sweet maasim sour maalat salty maanghang hot (peppery) lasa taste lumasa to taste masamang lasa bad taste

SENSE OF HEARING bingi deaf marinig to hear (non-deliberate) sumunod to obey makinig to listen (deliberate) maniwala, to believe manampalataya, manalig

153 TEDURAY BISAYAN

KETEMEREDAM demelug danlug kerefir, kemerefir binhod leminab hamis lemineg sidahon, sinawon melemak humuk meloos danlug metegas, bekar gahi metiwarew, remfesang gaspang, masapnot temeredam hikap

154 FILIPINO INGLIS

.TENSE OF TOUCH malusak shmy manhid, walang numb pakiramdam makinis smooth malasutla silky malambot soft, tender madulas, malandas slippery matigas tough, hard, stiff magaspang, maligasgas rough humipo, hipupo to touch

155 TEDIALAY BISAYAN kEFEGITUNG bengu, lenglengen bugu, hungog buneg buang dufang trantado, buang-buang gegilolo makaila getedemon mahinumdum getigan hibalo getuwan mahibalo kegetigan, matalantek kaalam maanan, atag kahultigan mantuk, mantuf tag-an megitung maghuna-huna melifot malimut merefedew, ernfewagib masabtan metiyakaf, metiledted abtik

156 FILIPINO INGLIS

THOUGHT, THINKING bobo dumb, stupid buang crazy luku-luku foolish makilala to recognize maalaala to remem'ber alam to know (a fact) . marunong to know how (to do something) talino, isip, bait judgment, intelligence kahulugan, diwa meaning manghula to guess mag-isip to think makalimot to forget maunawaan, makatwiran to be understandable, reasonable matalino clever, smart

157 TEDURAY BISAYAN

TEDEM embaraw isug embuku maguol, subo enda fiyo no, tete dili maayo, dautan &Ida fedewen walay pagbati &Ida meuyoten, mika dili gusto, ayaw enggekemed, metekang nakurat fauken tapulan fedew mobati fiyo maayo, buutan gebayat katawa gegemi pahiyum gemedam paminaw &team pagbati gilak kahadlok kasukudan kuntintu, katagbawan kegedaw gugma kemerew mohilak, magluha kemerew mohilak kemirom gimingaw mefukas luwas

158

FILIPINO INGLIS

EMOTIONS, FEELINGS matapang brave, - courageous malungkot sad hindi mabuti, masama not good, bad walang pakiramdam without feeling hindi gusto, ayaw to not want nabigla, nagulat astonished, surprised tamad lazy maramdaman to feel, understand mabuti, mahusay, good magaling tawa laugh ngiti smile pakiramdam feeling (physical) damdamin feeling (emotional) takot, sindak fear masiyahan contentment pagibig, mahal love lumuha to cry (with tears) umiyak, tumangis to cry (with or without tears) hinahanaphanap to miss someone (after a short time) magligtas to save, rescue

159 TEDURAY B I SAYAN

megedaw nahigugma megedaw, meuray maluoy megundoy gimingaw meguyaya malipay mekerit nasuko melangka naguol memala maulaw memala nahihiya merarek kasilag metegas fedew walay kahadlok

meuyot gusto moror magmalipayon sifat mobati temowong, temabang tabang toow fo fiyo maayo kaayo

160 FILIPINO INGLIS umibig, magmahal to love maawa, awa, habag to pity malulungkot to miss someone (after a long time) masaya, maligaya happy galit ang,ry kabalisahan worry mahiya ashamed naulawan embarrassed poot, kasuklaman to hate matapang, malakas ang bold loob, walan-g gulat gusto, ibig to want, like masaya to be happy makiramay to sympathize tumulong to help, assist napakabuti very good

161 TEDIJRAY BI SAYAN

ADAT bagian palaran beken toow sayup fiyo adat maayong batasan gegurat husto mali sayup mekefiyo fedew insakto memili mopili tete adat dautang batasan toow tinuud

162 FILIPINO INGLIS

BEHAVIOR mapalad, masuwerte fortunate, lucky mali, sala, hindi totoo, false hindi tama mabuting ugali moral tama, tumpak right, correct hindi tama, hindi not right tumpak, mali makasisiya, kasiyasiya satisfactory pumili, malili to choose masamang ugali, immoral malaswa, salaula totoo, tunay true

163 TEDURAY BI SAYAN

FANTAG BE UDENEN KLASI INSOD dungisen, mekeresik hugaw fere basa lee ni ingon niini loo ben° ingon niana lukes daan mantu bag-o merenguh, refuruh hangin

melegedos limpiyo meterintek pino metiman tibuuk metinanek kalma, hilom metingkel lig-un remfesang gaspang, masapnot segilew parihas, pariho segiyo lain selena-lena baliku, nahiwi

segilew so parihas, pariho, sama . tikar uga, mala

164

4 FILIPINO INGLIS

DESCRIPTION OF ITEMS marumi dirty basa wet ganito like this ganiyan like that luma, matanda old bago new gas, hangin gas (fluid like air in form) malinis clean pino fine buo solid tahimik, payapa still, calm matatag firm, stable matitinyas coarse pareho same iba, kaiba different lubak-lubak, liku-liko, irregular, uneven hindi pantay, baku-bako, uka-uka katulad, pareho same as tuyo dry

165 TEDURAY BI SAYAN falas (kolor) furo pula gadung birdi kemawew abuhon meremitan, merimoro kolordekapi melunew asul meregunir dalag mitam itum pute puti

166 FILIPINO INGLIS

color pula red berde, luntian green kulay-abo gray kulay-kape, kayumanggi brown asul, bughaw blue dilaw yellow itim black puti white

167 TEDURAY BISAYAN

10ESEBEREH-BEREH baradowoy moriklamo- demiyangka, semauyat, sunglug sefoyok embereh mosulti emfeingat baharan emfoongot mohangyu fagufama, fakibaratan pananglitan fenakay permisu, panugot gerotor kegebaan sanay metanek paghilum kemesi siyagit mamfil, ternamfil panalipdan megesit sitsit megetaw mohangyo ug permiso meginau, gemele kasab-an mekes, kemagkag singgit memitu mopito memula, mingon gitunglo menginsa mangutana mengohol taghuy muret sultihi

168

FILIPINO INGLIS

COMMUNICATION magsumbong to complain magbiro, manloko to tease, to joke magsalita to talk balaan, bantaan to warn makiusap to request halimbawa example permiso, kapahintulutan to permit mataas magsalita fluent manahimik to be quiet tumili to scream ipagtanggol to defend, speak for a person magsitsit, pasuwit to hiss for attention magpaalan to request permission kagalitan to scold humiyaw, sumigaw to shout pumito to blow a whistle sumpain to pronounce a curse magtanong to ask sipol to whistle sabihin, magsabi to tell

169 TEDURAY BI SAYAN remume butang-butangan selek saba sebereh, seuret-uret makigsulti sebereh, seuret-uret pakigsultihan sefalaw namalibad sefalaw, mika mibalibad sefelolok-lolok sala, tembo moakusar, pasangil seguleen usbon seguraw hunghung semiyaw tamay semugu sugu sumbul tubag talbang kebereh bastos temabar, temawag tawag temayakuf miuyon temedem, megitung disider temoro motudlo temugi mamakak

170 FILIPINO INGLIS manlibak, manuya to jeer ingay noise makipag-usap to converse pag-usapan to discuss magtatwa, itatwa to deny tumanggit, tanggihan to refuse magparatang, mag-akusa to accuse ultitin to repeat bumulong to whisper mangutya, manuya to ridicule magutos to command sagot to answer bastos vulgar tumawag to call umayon to agree magpasiya to decide magturo to teach magsinungaling, magyabang to tell a lie

171 TEDURAY BISAYAN

LIBANGAN fiknik piknik megelukes nagisturya sebulang-bulang sabung, bulang sefekuya kuda lumba sa kabayo sefeludeg kuda away sa kabayo sekuya lumba seludeg dumug sesugal-sugal bara ha sesuntuk boksing sifa sipa

172 FILIPINO INGLIS

FORMS OF ENTERTAINMENT piknik picnic pagkukuwentuhan telling stories sabong cockfighting karera (ng mga kabayo) horse race away ng kabayo horsefighting patulinan, takbuhan race buno wrestling baraha playing cards boksing boxing sipa kick-it

173 TEDURAY BISAYAN

BAAT agong agung baat musika bath tingug emfebereh baat motugtug falendag plawta kulingtang kulintang lemingen moawit malo agong hapak miyuf huyup tafay kefesayaw kinaraang sayaw temburi budyung nga sungay

174 FILIPINO INGLIS

MUSIC gong, batingaw gong musika, tugtog, tugtugin music boses, tinig voice tumugtog to play music plauta flute kalintong muslim gong umawit to sing kalatukin, katugin to beat, tap or strike hipan blow katutubong sayaw folk dance tambuli horn of animals used as trumpet

175 TEDURAY BISAYAN

KELEHU lebengon, tamfat sementeryo kelebeng paglubung lungun lungun menlehu, mentelata ang namatay remogor kalag remueng iyagak

,176 FILIPINO INGLIS

DEATII libingan, kampusanto, cemetery sementeryo libing, paglilibing funeral lungun coffin (hollow log) ang yumao,, ang deceased, dead pumanaw, ang nasira kaluluwa soul managhoy, manangis to wail

177 TEDURAY BISAYAN

KRISTIYANISMO Abay Kadnan, Tulus Diyos nga Amahan Barakatane Kebereh Balaang Kasulatan Tuluse barasala makasasala birsikulo birsikulo demasal mag-ampo emfesagad magpasaylo gesenule maghinulsul Jesus, Hesus Hisus Jesus (Hesus) Kristo Hisukristu Kadnan Ginoo kansad kapitulo Kebereh i Tuluse Pulung sa Diyos kedasal pag-ampo laway langit memukas Manluluwas mengintoow, munure magtutuo Nga Tulus Diyos nga Anak odoron dob simbaane, tigulang sa Iglisya ulew-ulew saitan, busaw dimunyo, panulay, yawa sala kasal-anan *

178 FILIPINO INGLIS

CHRISTIANITY

Diyos Ama God the Father

Banal na Kasulatan Holy Scripture makasalanan sinner talata verse manalangin, magdasal to pray magpatawad to forgive magsisi to repent Jesus, Hesus Jesus Jesuscristo, Hesucristo Jesus Christ Panginoon Lord, Master kapitulo chapter Salita ng Diyos Word of God panalangin prayer langit heaven Tagapagligtas Savior mananampalataya believer Diyos Anak God the Son matanda sa Iglesiya elder demonyo, diyablo demon kasalanan sin

179 TEDURAY BISAYAN

Satanas Satanas semimba simbahon simbaan simbahan Tulus Diyos, Dios Tulus R8mogor Diyos nga Ispiritu Santo Barakatan umul magufusa walay kamatayon

180 FILIPINO INGLIS

Satanas Satan sumamba to worship simbahan church Diyos God Diyos Espiritu Santo God the Holy Spirit walang kamatayan, eternal life walang maliw

181 TEDURAY BISAYAN

ICEFEMELIAN, TAFAY BASA adat kinaiya beliyan lemugen sinyal liyen wala gitugot remogor ispiritu renames, renamut gidautan salamangka salamangka, madyik senaitanan gisudlan sa panulay tunung dili katuhuan gahom

182 FILIPINO INGLIS

AlsiIMISM ugali, kaugalian customs albularyo spiritual medium/healer pangitain, babala omen ipinagbabawal taboo espiritu spirit maingkanto, makulam to bewitch, kill with black magic salamangka, mahika magic, slight of hand pagharian, alihan, alipinin possessed kahimahimala supernatural power

183 TEDURAY BISAYAN

BALARILA panghalip Klasi 1 -u ako go ka, ikaw -, -en siya gey kami tom kaming tanan, lutang tanan to kita gom kamo ro sila Klasi 2

gu/ku ko mo MO no/nu niya gey/key namo tom nato, natong tanan to kita gom/kom ninyo ro nila

184 FILIPINO INGLIS

GRAMMATICAL FUNCTION WORDS Pronoun Systems Class 1 (Actor in Focus) ako [1st sg] ka, ikaw you [2nd sg] siya he/she/it [3rd sg] kami we [1st pl, exc] tayo we [1st pl, inc] kita, kata we [dual] kayo you [2nd pl] sila they [3rd pl] Class 2 (Actor out of Focus) ko I, my [1st sg] mo you, your [2nd sg] niya he/she/it, his/her/its [3rd sg] namin we, our [1st pl, exc]- natin we, our [1st pl, inc] (nita) we, our [dual] ninyo you, your [2nd pl] nila they, their [3rd pl]

185 TEDURAY BISAYAN

Klasi 3 begen ako beem imo been, de kaniya begey amo betom amo, among tanan beto ato begom inyo bero kanila

Kksi 4 kagen ako kaam imo kaan kaniya kagey amo katom amo, among tanan kato kagom inyo karo kanila

186 FILIPINO INGLIS

C7ass 3 (Emphatic) akin me/myself [1st sg] iyo you/yourself [2nd sg] kaniya him/her/it; himself/herself/itself [3rd singular] amin us/ourselves [1st pl, exc] atin us/ourselves [1st pl, inc]

(kanita) us/ourselves [dual] inyo you/yourselves [2nd pl] kanila thenVthemselves [3rd pl] Class 4 (Possesive Emphatk) akin my/mine [1st sg] akin your/yours [2nd sg] kaniya his/her,hers/its [3rd sg] amin our/ours [1st pl, exc] atin our/ours [1st pl, inc]

(kanita) our/ours [dual] inyo your/yours [2nd pl] kanila their/theirs [3rd pl]

187 TEDURAY BI SAYAN

pamatlig • ni kini nan kana non kadto dini, dob ni dinhi diyo didto diyaan dinha, diha be ni niini be nan niana be no niadto loob ni sama niini loob nan sama niana loob no sama niadto pan g-ukol dob sa dob sa fantag be mahitungod sa taman taman sa, kutob sa tidew gikan kang tidew dob gikan sa

188

FILIPINO INGLIS

demonstratives ito this (near speaker) iyan that (far from speaker but near listener) iyon that (far from both speaker and listener) dito here, to this doon there (far from listener) diyan there (near listener) nito of this niyan of that (near) noon of that (far) ganito like this ganiyan like that (near) ganoon like that (far) prepositions sa to (in the direction of) sa, nasa at tungkol sa about, concerning hanggang sa as far as, until mula sa, mula kay from (a person) mula sa, buhat sa, from (a place) galing sa

189 TEDURAY BISAYAN pang-ugnay afeg apil amuk enda kung dili amuk, buluk kung amun tungod kay brab ug dumo sa, kauban &dot, apan fiyon fo Ice bisan pa ug , inok arun komon melaw tungud niini, tungud niana lala samtang look o, kun melaw busa non, sabaf be tungud sena pa senga matag tidew beno hinuon yamula imbis kataga kun kunu loo soy sama

190 FILIPINO INGLIS

conjunctions pati plus kung di if not kung, kapag when/if yamang since at and sa, kasama with pero but kahit although, even though para, upang so that, in order that palibhasa for this (that) reason habang, nang, noong while Or kaya, kaniyat therefore, so dahil sa, kasi because pa yet tuwing every pagkatapos then, next imbes, sa halip na instead particles daw/raw it was said man same as

191 TEDURAY BISAYAN metah usa nen man usab nen, -en na saen lang/lamang so usab wayo diay

baguhin been Ice basig damen hinaut, gusto unta gefedew, gedet hapit kago/kagom ayaw keeyen tingali mentekow kalit metuman sigurado, siguro meuyot gusto mika ayaw nakoy tintu tinuod gayud toow fo kaayo pandamdam abah ha ay uy

192 FILIPINO INGLIS muna to precede muli, uli again na already, now (if used with negative words: no longer) lang/lamang only, just din/rin also,too pala oh! (indicates suptise) qualifiers baka might nais hope, wish halos almost, nearly huwag don't siguro maybe, perhaps bigla suddenly sigurado certainly gusto, ibig like, want ayaw dislike, refuse talaga really, truly masyado very, quite interjections aba what, ah, oh uy wow

193 TEDURAY BI SAYAN been say no kana lang hay huy mensinggula sayang na hala sigi na sigi

194 FILIPINO INGLIS iyon lang that's all hoy hey (to call a person's attention) sayang too bad sige go on sige okay

195 TEDURAY INDEX

A ay, 192 ayungen, 76 -, -en, 184 -u, 184 abah, 192 Abay Kadnan, Tulus, 178 ba, 60 Abril, 144 baat, 174 abukado, 40 babuy, 52 adat, 182 babuy talon, 44 adi-adi, fiyonen badak, 40 i nonom, 74 badung, 96 afaran, 86 baga, 60 afasen, 122 bagel, 32 afeg, 190 bagel belilid, 32 afus, 38 bagian, 162 agewo ferenawah, 60 bagiyo, 34 agewo teredam, 68 bakbak, 96 age-won, 124 balangita, 44 agit, 40 balangkayan, timog, 138 agong, 174 balde, 96 agud, 68 balung-balung, 54 Agusto, 144 balusu, 90 Akad, Linggo, 142 bana, 42 amaen, 82 baneg, 68 ambaw, 44 bangawa nga, bangawa amuk buluk, 190 libun, 60 amuk &Ida, 190 bangesa, 130 amun, 190 bangku, 96 alley, 46 bangku segetew, 96 antafor, tefelaway, 114 bangus, 46 araken, 120 bantal, 96 Arba, Miyerkoles, 144 banting, 110 aretes, 90 banug, 50 arferer, 90 baradowoy, 168 asal nga, 56 Barakatane Kebereh asukar, 82 i Tuluse, 178 ate., 96 barasala, 178 awang, 126 barat, 34 awas, 56 bard( lowoh, 68 barina, 96 bariyo, 130

196 TED URAY INDEX basa meduf, 34 beleg, 46 basa rana, 34 beletoon, 66 basket bengkat, 108 belintuwa, 138 basu, 86 beliyan, 182 batew, 213, 106 belowon, 28 batew layew, 60 beluntu, 28 baul, 96 benaulon, 66 baus, 78 belie, 36 bayabas, 40 beneg, 76 bayad, fegebayad, 128 bengu, lenglengen, 156 bebe, 58 beni sena, 138 bebe agar, 58 benibit, 108 bebe keligooy, 58 ben° sebaan belintuwa, 138 bebe Wing°, 58 berahager, 60 bebe lagey, 58 berth, 174 bebe libun, 58 berindetuunen, 76 bebe tur, 60 ' berirang, 76 beem, 186 besor, 82 been Ice, 192 beter-beter, 114 been say no, 194 betugo, 60 been, 186 betungul, 60 beget', 186 bibit, 120 begey, 186 bidek teneek, 60 begom, 186 bigol, 46 bero, 186 bilangguan, 130 beto, 186 bilew, tamfay, 86 betom, 186 binangga, 86 bewer, 60 binsulc, 62 be nan, 188 bira, 150 be ni, 188 birsikulo, 178 be no, 188 bisa, 44 begas, 42 bisiklita, 124 begengen, 120 bisunen, 76, 152 bekaka, 50 biwong, 138 toow, 162 biyarong, 38 bekesan, 44 blakbord, 106 bekokong, 60 bobo, 72 belangbangen, 60 boh, 58 belatung, 42 bohor, 110 belaug, 52 bongo, 40 beleewe/beleewe sena, 138 boros, 72

197 TEDURAY INDEX brab, 190 defuk, 34 bubuk sebuan, 28 degu, 34 bubul lowoh, 70 demadu, 102 bubut, 62 demangu, 118 buha, 76 demasal, 178 buk, 70 demelug, 154 buka, 136 demeluwas, 38, 108 bukag, 36 demenunggu, 126 bukag moto, etew i moto, 62 demeruun, 76 bukal, 68 demilek, 110 bulogen, 150 demilin ikam, 96 bumba, 32 demiyangka, sernauyat, buneg, 156 sefoyok, 168 bunged, 130 demo, 138 bunsud-geutuh, 138 demuray, 104 buriyas, 108 &thaw, 44 burur, 28 derer, 34 buter, 68 derete, 46 buwa, 62 diding, 96 dila, 62 (Rift, 110 dage, 138 dilos, 62 dakel, 136 dini, dob ni, 188 dakel inged, 130 dirung atef, 96 darner), 192 Disembre, 144 danan, 96 diyaan, 188 dangu-dangu, 118 diyo, 188 dara, 68 dob, 188 dares, 50 dob metah, 134 darir, 36 dob ruwowe, 140 darit, 50 dob sarewon, 134 darum, 90 dogot, 32, 126 datar, 28 doror, 134 datu, 130 doror wayeg, 32 daun, 36 doter', 122 dau kernel-, 66 dufang, 156 dau sekey, 66 dumo, 190 dawa, 138 dungisen, mekeresik, 164 dawin, 90 dunuk, 32 de, 186 duray, begowanan, 104 deba, 42, 82 duwalen, 120

198 TEDURAY INDEX duwaley batew, 28 enlo, 62, 72 duwaley suwar, 30 esab, 68 dyip, 124 esah, 84 esi, 46 esung, 102 efer, 46 etah, 42 Enero, 144 etew, 56 ebor, 84 efak, 46 efel, 58 fadas, 46 efo, 104 fadiyan, 140 efol, 90 fadiyan, tabu, 128 eget, 96 fafak, 50 ekefen, 120 fafel, 106 elet tuduk, 30 fagang, 66 embageren, 74 fagew, 38 embaraw, 158 fagingedan, 130 embengi, 82 fagufama, fakibaratan, 168 embereh, 168 fais, 96 embuku, 158 fala, 102 emeh, 82 falakul, 96 emfebereh baat, 174 falamfanas, mefandis, 74 emfeelet, 122 falas, 62 emfeingat, 168 falendag, 174 emleongot, 168 fali, 68 emfesagad, 178 faligi, 32 emfetinang talumfa, 90 faliluwangan, 96 emfetogoh, 86 fan, 82 emfetutu, 82 fananaguan, 86 emow, 76 fandakan, 136 emut, 96 fangus, 82 enda fiyo no, tete, 158 fantad, 30 enda i fedewen, 158 fantad lawi, 96 enda nonomen, 152 fantag be, 188 enda meuyoten, mika, 158 fantalan, 126 endeyo, endayo, 140 farey, 42, 102 endob, 190 farek, 30 ener, 46 fasagi, 136 enet, 72 fasungan, 54 engesegito, 114 fatis, 84 enggekemed, metekang, 158 fatuk, 96

199 TEDURAY INDEX fatung, 90 tinge fantad, 134 fauken, 158 tinge rotor, 134 Febrero, 144 tinges, 30 feama, 82 finsa, wara, 68 febeley, 128 fintu, 98 fedew, 62, 158 firoy, 146 fedoror, 134 firoy gule, 146 feferayuen, 114 fisek, 76 fega, 40 fitew, 146 fegalin, 116 fitos, 32 fegebura, 106 fiyak, 52 fegedet, 114 fiyak intik, 52 fegekenugew, 90 fiyo, 158 fegelafin, 90 fiyo adat, 162 fegetintu, tamuk, 130 fiyo gai, 34 feket, 36 fiyo nonom, embengi, 152 fela, 82, 152 fiyo teresang, 34 felah, 62 fiyon fo ke, 190 felanggana, 96 fiyoy lowohe, 76 felanita, 28 flansa, 98 felawas, 90 flores, 38 feliad, 110 foko, 72, 136 felifaen, 36 folo, 148 felolok, 130 folo bra fitew, 148 femantaden, 32 folo bra fot, 148 femenus, 68 folo bra limo, 148 fenakay, 168 folo bra nem, 148 fenasang, 98 folo bra ruwo, 148 fenengalaf, 36, 82 folo bra sebaan, 148 fenenoyoh, 98 folo bra siyow, 148 fainting, 66 folo bra telew, 148 fere, 164 folo bra walew, 148 ferek-ferek, 70 fongo, 36 feriya, 42 foo, 66 fidong, 72 foror, 66 fikat, 76 foror sekey, 68 fiknik, 172 fot, 146 fiku, 98, 102 fresedente, 130 filak, 30 frufet, 52 filak, kurta, 128 fufusa teresang , 140 filiwawat, 74 fulamfung, 52

200 TEDURAY INDEX funda, 98 gemudgud, 78 funowen, 76 geramba, 114 fura, 126 gerotor kegebaan, 168 furay, 114, 134 geruwowe teresang, 140 furo, 166 gesegatag, geseabay, 134 furoh fantad, 30 gesenule, 178 fused, 62 geseredifar, 134 fusung, 62 gesesumbak, 114 futow, 30 getaho, 140 fuweh, 28 getedem, 158 fuyut, 90 getedemon, 156 getigan, 156 G getundug belintuwa, 140 gadung, 166 getuwan, 156 galang, 30 gilak, 158 gamak, 120 gimas, 84 gandelen, 120 gira, 132 ganso, 52 gito, 108 garaban, 98 gitoon, 28 garak, 66 Giyamaat, Biyernes, 144 gasulina, 124 go, 184 gey/key, 184 gofo, 58 gebangkud, 114 gom, 184 gebayat, 158 gonillcom, 184 gedaan, 114 gu/ku, 184 gedan, sarikan, 98 gubernadur, 130 Octet, 134 gudgud, 68 gefedew, gedet, 192 gunsi, susi, 98 gefetinda, tegedagang, 110 guranga onok manok, 52 gegelingo, 152 guu, 40 gegemi, 158 gegilolo, 156 H gegito, gefekaya, 150 hay, 194 gegumah, 114 Huliyo, 144 gegurat, 162 Hunyo, 144 Oat, 86 gelifayan, 114 I geliwet, 98 ibeg, 62, 74 gemaga, 86 ibi, 44 gemanat, 114 ibo, 58 gemedam, 158

201 TEDURAY INDEX iday, idag, 58 kagen, 186 ideng kemer, 66 kago/kagom, 192 id8ng sekey, 68 kagom, 186 ifes, 48 kama, 98 ifil-ifil, 40 kama, iroon, 98 ikam, 98 kambing, 52 ilc8t, 124 Kamis, Huwebes, 144 iket talumfa, 90 kamisita, 90 iling-iling, 118, 150 kandado, 98 ima, 66 kanggah, 124 ina, 58 kansad, 178 inge.d, 130 kanseb, 110 ini belintuwa, 140 kapitan bariyo, 130 ini teresang kdlungonon, 140 kara, 86 inok, 190 karabaw, 52 insod, 90 kariton, karo, 124 intik, 52 karsada, 124 irong, 62 lcarut, 68 irot, 32 kasila, moroh, 42 iruf, 86 kasok, 48 Isenin, Lunes, 142 kasukudan, 158 itu, 52 katam, 98 katifa, 4.6 kato, 186 Jesus, Hesus, 178 katom, 186 Jesus (Hesus) Kristo, 178 katufuan, 60 kawasanan, hilaga, 138 kawil, 104 kayab, 98 kayew, 36, 106 kaam, 186 keeyen, 192 kaan, 186 keke, k8lab, 82 kabakaba, 48 kelo, 136 kabeg, 50 kelomitero, 136 Kadnan, 178 kebangar-bangar, 44 kafal, barko, 126 Meng, 70 kafaya, 40 Kebereh i Tuluse, 178 kafe, 84 kebitek-bitek, 40 kafuk, 42 kedasal, 178 kafuluan, 130 kediron, 140 kagey, 186 keforaha libun, 62

202 TEDURAY INDEX kegal, 90 kenugew, 66 kegedaw, 158 kenugew sekey, 68 kegetigan, matalantek, 156 kerara, 134 kela fantad, 32 kerara kelungonon, 140 kelawa-lawa, 4#3 keraringen, 74 kelebeng, 176 kerayu, 134 kelemfenit, 50 kerefir, kemerefir, 154 kelengko, 50 keroon, 36, 98, 102 Wet, 50 kerudosan, 74 kelibangbang, 48 keseligan, 30 keligooy, 66 ketoroe, 106 kelindungang, 106 Mot, 48 Wing°, 62 keumahan, 74 keludo, 88 keuwit, 120 keluge, 70 kifen, 62 keluhanan, 146 kilay, 70 kelungonon, 28, 140 kilot, 34 kemambul, 114 kimoyen, 76 kemarat, 118 kiring-kiring, 118 kemawa, 122 kloh, 136 kemawew, 166 kloh babuy, beketin, 52 kemawil, 104 kloh bangku, 98 kembolen, 114 kloh ito, 52 kememanga, 98 ldoh lamisa, 98 kemenogon, 52 kloh lowoh wayeg, 32 kemenogonen, 36 kloh manok, 50 kemenugew, 90 kloh selidut, 88 lamer, 66 kloh siko, 52 kemeraw, 102 kloh, butus, 146 kemerew, 158 kofo, 48 kemesi, 168 komon melaw, 190 kemeteng, 32 kotsi, 124 kemetew, 102 kreret, 50 kemirom, 158 kuda, 52 kemkem, 66 kudung-kudung, 114 kemorabut, 150 kudur, 62 kemugaw, 102 kuku, 58 kemulay, 150 kulafut, 36 keninontow, 106 kulafut begas, 42 kenogo loge)+, 56 kulang, 146 kenogon, 56 kulangan, 148

203 TEDURAY INDEX kulefing, 44 lee ni, 164 kulimbag, kureng, rayray, 48 lebengon, tamfat, 176 kulingtang, 174 lebul, 30 kulit, 36, 70 lediya, 88 kulit kayew, 36 ledon, 138 kumang, 46 lemamfasu, 100 kumeng, 62 lemamfuk bangku, 100 kun, 190 lembag, 70 kurakid, 70 lemekas, 90 kureng, 88 lemenamfay, 32 kureng fantad, 88 lemenefew, sobre, 146 kuris foror, 66 lementu, 114 kurong, 46 lemesek, 78 kusi, 90 leminab, 154 kutew, 48 lemineg, 154 kutew binatang, 48 lemingen, 174 kuwonon, 138 leminu, 82 kuwor, 48 lemiyu, 114 lemongoy, 78 lemoto, 86 laas, 70 lemubag, 122 labasa, 98 lemudug, 114 laday, 28 lemugen, 50, 182 lafis, 106 lemukub, kemikil, 76 laga, 128 lengkang, 42 lagey, 56 lete, 34 'age), bawagan, 56 Lew, 102 lakong, 48 libro, ribro, 106 lala, 190 libun, 56 lamfin, 90 libun bawagan, 56 lamisa, 98 lii, Ilya', 182 langafen, 76 liley, 100 lange, 48 limatek, 48 langgaman, 102 limbas, 100 langkat, 100 limo, 146 lasu manok, 62 linek, 32 !away, 28, 178 linuon, bekerengan, 62 lawi, 100 lisaha, 48 lawi kelawa-lawa, 48 liwas, 44 laya, 88 liyofon, serafir, 48 layew, 62 liyu, 134

2ci4 TEDURAY INDEX loo beno, 164 mangey, 116 loo soy, 190 mangga, 40 loob nan, 1138 manok, 54 loob ni, 188 mantu, 164 loob no, 188 mantu semila, 140 look, 190 mantuk, mantuf, 156 lowoh, 64 marafati, 50 lowoh kayew, 38 marak, 116 lowoh wayeg, 32 Marso, 144 luba, 34 masa, 106 luba semerini, 34 mata, 38 lugoten, 76 mawel, 108 lukes, 56, 164 Mayo, 144 lunay, 42 maystero, i temoroe, 106 lungun, 176 meh, 152 luwaf, 40 meda, 124 luwey, 68 meal( farey, 102 mediyoh, 78 medoo, 146 maan, 40 meduf lowoh, demfug, 76 maad, 122 mefere, 78 maanan, atag, 156 mefukas, 158 mabit, 118 meganad, 106 mafas, 122 megarut, 70 magad, feraan, 140 megasa, '72 magar, kemeludak/sefelawek, 86 megedaw, 160 maginsod, 90 megedaw, meuray, 160 magit, 76 megelimog, 78 magit sur, 76 megelingo, 152 magit ulew, 76 megelukes, 1'72 magud, 78 megesit, 168 magunut-gunut„ 152 megetaw, 168 mahu, 150 megetur, 116 mahur, 116 meginau, gemele, 168 mais, 42 megitu, 110 mall, 162 megitung, 156 malo agong, 174 megudu, 78 mama, 82 megundoy, 160 mamfil, temamfil, 168 meguyahad, '72 mamot, 150 meguyaya, 160 mandangan, 54 meimfit, 136

205 TEDURAY INDEX mekah moto, 150 menage, 116 mekaya tenumak, 92 menagew, 116 mekefiyo fedew, 162 menakaw, 128 mekerit, 122, 160 menalem, 136 mekes, kemagkag, 168 menamfil, 126 melambag, melangkaw, 72 menayam kernel-, 66 melambeg, melangkaw, 136 menfintu, 100 melangka, 160 menggelaklak, 38 melaw, 190 menginsa, 168 melayaf, 82 mengintoow, munure, 178 melegedos, 164 mengohol, 168 melegeney gai, 34 menkuntus, 124 melemak, 154 menlehu, 74 melemu, 128 menlehu, mentelata, 176 melengit, 104 menlusow, 70 melenu, 38 menotor, 50 melet, 122 menrafug, 86 meletis, 82, 152 mensefebawag, 56 meley, 128 mensinggula, 194 melifot, 156 mentefo kerara, 134 melingen-ngen, 34 mentekow, 192 meloos, 154 menumahen, 74 meluboy lowoh, 78 meraan, 116 meluket, 44 merafad, 102 melunew, 166 merarek, 160 memala, 160 merasak-rasak, 30 memana, 110 meratu, 148 memangdang, 150 merayu, 134 memanir, 102 merefedew, emfewagib, 156 memedeng, 120 meregen, 128 memerawar, 140 mereges wayeg, 32 memideng, 120 meregunir, 166 memilas tenumak, 92 meremfung daun, 38 memili, 162 meremitan, merimoro, 166 memingga, 120 merenguh, refuruh, 164 memitu, 168 merih afus, 108 memukas, 178 merisumfa, 80 memuket, 104 meriton, 54 memula, mingon, 168 merofo, 48 men-ungka, 100 morowos, 80 menadi-adinen, 76 meruk, 38

206 TEDURAY INDEX

mesef, 84 miyuf, 174 mesiyafat, 140 mo, 184 mesud, 116 modor gefuwen, 140 mesut, 116 mohok, 102 metaah, 136 molon, 84 metaah bana, 42 momo, 58 metadin, 122 monom, 108 metah, 116, 192 moroh, 152 metana, melanat, 116 moror, 160 metanang baboy, 86 moto, 64 metanek, 168 motorsikel, 124 metegas fedew, 160 mufak, 108 metegas, bekar, 154 mugaw, 116 meter kemer, 116 mukoh, 124 meterintek, 164 mule, 116 metilef, 108 mumu, 82 metiman, 164 munur, 152 metimos, 152 mura, 126 metimus, 82 murah lowoh, 80 metinanek, 164 murauf, 80 metingkel, 164 muret, 168 metiwarew, remfesang, 154 muwa, 78 metiyakaf, metiledted, 156 metiyew i ketengteng, 150 metof, 102 na, 194 metuman, 192 nakoy tintu, 192 metuwa, lagas, magalegaw, 38 namenruwowo, 140 meuyag, 74 nami, 64 meuyot, 160, 192 nan, lt38 miber, 122 nanas, 40 midiyas, 92 nara, 40 mika, 192 natemegeno, 142 miket, 124 nati karabaw, 54 milang, 106, 148 nati kuda, 54 minem, 84 nati safi, 54 minuto, 140 natu, 54 miray, 122 nem, 146 miro, 116 nen man, 192 mitam, 166 nen, -en, 192 mitero, 136 nga, 56, 58 mitong, 122 Nga Tulus, 178

207 TEDURAY INDEX

ngor, 74 rangi, 64 ni, 188 rangus, 38 nifey, 42 ranik, 48 no/nu, 184 rasak, 32 Nobembre, 144 ratah ideng, 84 nohok-nohok, 38 ratah safi, 84 non, 188 rawer', 28 non, sabaf be, 190 reer, 64 nonom, 152 rek, 104 nor, 124 relos, 142 nunuk, 40 rebengen, 78 refuruh, 36 0 regamey, 42 °boa, 120 remafer, 1C4 obor, 74 remawen, 36 odon, 48 rembiris, 36 odoron, 130 remegu, '72 odoron dob simbaane, remfesang, 164 ulew-ulew, 178 remiruk, 106 ofo, 42 remogor, 176, 182 ofota, 102 remueng, 176 ohok-ohokon, 102 remume, 170 Oktobre, 144 renames, renamut, 182 ono, 92 riflano, 124 onok, 38 rimas, 40 onok manok, 54 rimfures, 36 owok, 64 rinsareng, 48 riruk, 106 ro, lt34 rohok, 64 puket, 104 rotor, 134 pute, 166 rotor lawi, 100 ruan, 46 ruge babuy, 54 rabit, 54 ruge ito, 54 rafar dogot, 32 ruge manok, 54 rahur, 134 rugen, 54 rana, 36 ruma, 100 ranaw, 32 ruwo, 146 ranga manok, 54 rangew, 136

208 TEDURAY INDEX

sedeen, 72 sedo, 46, 104 saag, 100 stfalaw, 170 men, 192 s6falaw, mika, 170 Safetu, Sabado, 144 s6feku dau kemer, 138 safi, 54 seakuya kuda, 1'72 safut, 92 s6felolok-lolok sala, t6mbo, 170 safyu, 92 sefeludeg kuda, 1'72 saging, 42 sefifinen, 120 sait seleb, 110 sefiroy, 146 saitan, busaw, 178 sefule, 116 sala, 178 sefut, 34 salag, 52 sefut muwal-muwal, 34 salagunting, 100 segarnet, demoyun, 142 salamangka, 182 segang, 64 sama, 82 segesogoh, fiyes, 136 samfaw, 32 segeteresang, 142 samung finge bohe, 60 segil6w, 164 samung fing6 idenge, 60 segilew so, 164 sangkala, 100 segiyo, 164 sanum, 70 segule, 148 Sarasa, Martes, 144 seguleen, 170 sarew, 116 seguraw, 170 Satanas, 180 segutong, 44 saya, 92 sekebung, 80 sayaf, 92 sekey, 68 sayoti, 44 sekung, 86, 88 Seftembre, 144 s6kuya, 1'72 selek, 170 selabit feliad, 110 sebaad, 146 selabuk, 48 sebaad-baaden, 148 seladeng, 44 sebaaden, 148 selafin, 128 sebaan, 146 selaksa, 148 sebaan filak, 128 selawan, sekuya, 116 sebaan i teresang seleb, 110 kelungonon, 142 selefak-lefak, seburur-burur, 30 sebangan, 138 selena-I6na, 164 seberth, seuret-uret, 170 selidut, 88 sebiga, 56 selinang teresang, 28 sebuan, 30 seludeg, 1'72 sebulang-bulang, 172 s6luluk, 128

209 TEDURAY INDEX semabun, 80 setelesamung, 60 semanday, 116 setiman bebe, 58 semarab, 86 setungan, 78 sembang, 142 seurir, 56 semegigi, 80 sibey, 100 semeging, 116 sifa, 172 stmeled, 122, 150 sifat, 160 semerar, 86 sifit senamfay, 92 semerar tarty, 86 sifitan, 50 semeremban, 120 sigew, 66 semerut, 72 siko, 54 •stmfa, 82 simbaan, 180 semfifen nga, 120 sinamfek, 92 sernimba, 180 sinefak, 92 semingkuf, 28, 142 singkow saen, kagena, 142 semiyaw, 170 sinifit, 126 semiyur sedo, 104 sinilas, 92 semugu, 170 sintoro, 92 semulat, 106 sipunen, 78 semungit, 84 sirar, 108 semuntok, 122 sitras, 42 semuwat, 92 siyow, 146 sena, 190 siyuk, 104 senafeng onomen, 108 so, 192 senaitanan, 182 sok, 106 senga, 146, 190 solo mubod, 28 saga fuweh, 142 sukay, 126 sengibu, 148 suku, 110 serayuen, 60 sulutan, 130 seremfung, 44 sumbul, 170 serifo, 136 sumfa, 70 serimbur, 132 sumfa baka, 70 strut, 84 sundalu, 132 seruwar, 92 sungo stmila, 142 stsambi, 128 sungo teresang, 142 sesugal-sugal, 172 sungo, gettah, 142 sesumbakan, serembakan, sur, 64 belekan, 124 surod, 92 sesuntuk, 1'72 suwah, 74 setayan, 56 suwar, 38 setefeng kumeng, 138 suwar sedo, 46, 104

210 TEDURAY INDEX suwara, 46 telefedeng, 150 -118 t6t151 suwat, 92 ttlengkeb, 118 ?".'" ,i7:"")") suweng, 100 telew, 146 ,1?;,rirz.:11 telilid, metiw6r, 136 temabar, temawag, 17-0 tabanan, 132 temafes, madas, 122 tabang nonom, tembenah, 84 temaing, 50 tabu, 88 temara, 118 tafay kefesayaw, 174 tematab, 54 tafeng moto, 64 temayakuf, 170 tafuk, 70 tembaw, 138 tagah, 64 tembir, 92 tahuyu, 84 tembu, 92, 138 taked, 68 t6mburi, 174 takef, 148 temedem, megitung, 170 takub, 30 temeek, 72 talbang kebereh, 170 temeg6n, 142 tale)+, 124 temeginef, '72 talumfa, 92 temelow, 118 talun, 30 tememtem, 152 .!i ; taman, 188 temenaban, 132 tamburedus, 64 temengteng, 150 tanul, 92, 108 temerafo; 80 tasi, 100 temere, 72 tede, 50 temeredam, 154 teek, 74 temerehung, 150 tete adat, 162 temeren, 118 tete goho no gai, 36 temeroob, '72 tete i nonomen, 152 temfaya nga, 120 to, 184 temimbak, 110, 112; k32 tebek, 78 teminda, 110 tebuligan, 50 temindeg, 118 tefaya, nigu, 108 temofe, 122 Were, fereen, 80 t6mogoh, t461 tefor, 126 temoro, 120, 170 tefudi, 50 temowong,, 46mabafig,1 '"- .13c,,‘)1 tegenek, 50 temugi, 17(i- teguwa tere, 64" t6mumak, 80 (It temundug, 118 WI .01M3 teileng, 118 difili tekenal; '72 - tenabanan, 132 ea tekerer, 118 tenabel, 38, 84 "1 0"i"

2-1 I TED URAY INDEX tend, 84 tuduk, 30 teneek, 64 tuges, 104 tengel, 64 tuka, 34 teran, 78 tukas, 100 tere, 74 tuko, 64 teredas, 64 tuko kloh manok, 52 terehung, 150 tuko, tenoro, 66 terehung lowoh, 74 tukud, 100 terektek, 46 tulubalew, 50 teresang, 28 Tulus, 180 teresang kelungonon, 28, 142 tulus kernel., 66 terigara, 118 Tulus Remogor , 180 terima, 58 tumbaga, 30 terinkugu, 118 tunganay urat, 68 terumen, 84 tuno, rubong, 38 tesongkow, 118 tunung, 182 tidew, 188 tur, 68 tidew beno, 190 turur, 142 tikar, 94 tutu, 64 timbak, 112, 132 tuwalya, 100 timus, 84 tuwarey, 58 tindaan, 110 tinggalung, kufes, 44 tinidor, 88 ubal, 44 tisay, 52 ubi, 44 tising, 94 ufisina, 132 titay, 126 ulew, 64 togoh, 38 umanan, 148 togohan, 88 umul magufusa, 180 tom, 184 unafen, 40 too, 38 unge, 70 toow, 162 urar, 4.6 toow fo, 192 uras, 142 toow fo fiyo, 160 urat, 70 toow ofo (rebe lowoh), 56 urug, 34 toow tuwarey, 56 uruk, 30 tosong fantad, 30 utong, 12,8 towo, 70 utungen, 120 trafo, 100 uwa, 78 trak, 126 uwa lulawen dob kulite, 78 traktor, 104 uwak, 52

212 TEDURAY INDEX

uwes, 132 uwiten, muwit, 122 W walew, 146 wara, 64 wayeg, 34 wayo, 192 Y yamula, 190 yuf-akew, 36

213 BISAYAN INDEX

apil, 190 A aping, 64 apu, 58 abaga, 64 apu sa lapalapa, 58 abli, 100 apu sa siko, 58 ablihon ang mata, 150 apu sa tuhod, 60 abog, 28 apuhan sa apuhan sa Abril, 144 tuhud, 58 abtik, 156 apuhan sa lapalapa, 58 abug, 116 apuhan sa tuhud, 60 abuhan, 88 ariyos, 90 abuhon, 166 arun, 190 abukado, 40 asawa, 56 adlaw, 28 asdanan, lusong, 102 adto, 116 asin, 84 adulteryo, panapaw, 56 aslom, 82 agi-anan, 100 aslum, 152 agila, 50 asul, 166 Agosto, 144 atabay, 32 agtang, 64 atay, 64 agung, 174 atbang, 134 ako, 184, 186 ato, 186 alho, 102 atubang, 134 alibangbang, 48 atup, 96 alimpulus, 36 away, 132 alimukun, 50 away sa kabayo, 172 aliwas, 44 ayaw, 192 alom, 70 ayroplano, 124 alukabhang sa itlog, 52 amahan, papa, 58 amang, 76 B ambak, 114 baba, 60, 120 amihan, 138 babayi, 56 amo, 186 babaying binaw, 44 amo, among tanan, 186 baboy, 52 anak, 58 baboy ihalas, 44 anay, 46, 52 bag-o, 164 ang namatay, 176 bag-ong bulan, 140 angkla, pundo, 126 baga, 60 apan, 190 bagyo, 34 apan, dulon, 48 baha, 32 apan-apan, talisik, 50 bahag, 90

214 BISAYAN INDEX baharan, 168 barina, 96 bahaw, 82 barko, 126 bahin, 146 baryo, 130 bahin sa amahan, 60 baryo kapitan, 130 bahin sa inahan, 60 basa, 164 bahinon, 148 basaon, 80 baho, 150 basig, 192 bahu sa lawas, 74 baskit, 108 bahuganan, 54 baso, 86 baka, 54 bastos, 170 baki, 46 bata, 56 bakilid, 30 bata sa ilaga, 44 baktin, 52 batiis/bagtak, 66 bakus, 92 bato, 28, 62, 106 Balaang Kasulatan, 178 batoon, 28 balangaw, 28 batunis, 90 balas, 30 baul, 96 balatong mugbo, bitswelas, 42 bayabas, 40 balay, 100 bayad, 128 balay sa iro, 54 bayaw ang buktun, 116 balay sa lawalawa, 48 bayaw nga babayi, 58 balbas, 70 bayaw nga lalald, 58 balhibo, 70 baybay, 32 baligya, 128 bayung-bayung, 56 balik, 116 bibi, pato, itik, 52 balikawang, balat-ang, 60 bigote, 70 baliku, nahiwi, 164 binaw, 44 baliti, 40 bindahi, 78 balkun, 98 bingwit, 104 balod, 32 binhil, 36 bana, 56 binhod, 154 banaba, 40 bino, 84 bangag, lungag, 30 bintana, 96 bangka, 126 bira, 120 bangkito, 98 birdi, 166 bangku, lingkuranan, 96 Birnis, 144 bangus, 46 birsikulo, 178 banig, 98 bisan pa ug, 190 banug, 50 bisiklita, 124 baraha, 172 bisiro, 54 baratu, 128 bisitahan, 118

215 BISAYAN INDEX bita-bita, 46 bunga, 40 bitbit, 120 bunga, prutas, 38 bitin, 46 bungol, 76 bitok, 76 bungtod, 28 bituon, 28 bungtoron, 30 blakbord, 106 bungul, 152 blusa, 90 buros, 74 boksing, 172 busa, 190 bomba, puso, 32 busog, 82 boronsi, 30 buta, 76, 150 brasu, 66 butang-butangan, 170 bu-ongon, 40 butiki, tabili, 46 buakon, buk-on, pikason, 108 butong, 40 buang, 156 buyog, 50 buaya, 44 bubu, 104 budyung nga sungay, 174 daan, 164 bugas humay, 42 dagat, 126 bugas-bugas, 68 dagat, kadagatan, 32 bugsay, 126 daghan, 146 bugu, hungog, 156 dagum, 90 buhi, 74 dahol, 108 buhok, 70 dahon, 36 bukag, 108 dako, 136 bukbok, 48 dako ang ilaga, 44 bukid, 30 dakung balud, 32 bukog, 68 dalag, 166 bukog sa abaga, 60 dalaga, 56 bukog sa isda, 46 dalagita, 56 bukog sa likod, 62 dalan, 124 bukubuku, 64 dalhon, dalha, 122 bukug sa batiis, 66 dali, 140 bukug sa isda, 104 dalugdog, 34 bulad, 82 dalunggan, 62 bulak, 38 damgo, 72 bulan, 28, 142 dangaw, 136 bulawan, 28 danlug, 154 bulhog, 76 daplin, 134 bulsa, 90 daplin sa suba, 32 bun-ug, 68 daru, 102 bunal, hampak, 122 datu, 130

216 BISAYAN INDEX dautan nga panahon, 36 dautang batasan, 162 dawat, 122 gabas, 96 dayb, 78 gabi, 42 diay, 192 gabii, 28, 140 didto, 188 gagnayng sanga, 38 dila, 62 gahapon, 142 dili gusto, ayaw, 158 gahi, 154 dili katuhuan gahom, 182 gahi nga yuta, 32 dili maayo, dautan, 158 gakus, 120 dimunyo, panulay, yawa, 178 gamay, 136, 146 dingding, 96 gamayng iring, 52 dinha, diha, 188 gamit sa ilalum, 90 dinhi, 188 gamot, 36 disider, 170 gangis, 48 Disyembre, 144 gansa, 52 Diyos nga Amahan, 178 gardin, 102 Diyos nga Anak, 178 gaspang, masapnot, 154, 164 Diyos nga Ispiritu Santo, 180 gasulina, 124 Diyos, Dios, 180 gatas sa baka, 84 Dominggo, 142 gatas sa inahan, 84 dugang, 148 gatus, 148 dughan, 62 gawas, 114," 116, 134 dugo, 68 gidautan, 182 dugos, 84 gigiyahan, 120 duha, 146 gikan kang, 188 dumalaga, 52 gimingaw, 158, 160 dumug, 172 Ginoo, 178 duol, 134 gisi, natastas, 90 duol nga paryinti, 60 gisudlan sa panulay, 182 dupa, 136 gitubol, 78 duslak, 110 gitunglo, 168 dyip, 124 gubat, 132 gubernadur, 130 gugma, 158 Enero, 144 gukdon, 118 esplin, 62 gulang, 36 gunit, 120 gusto, 160, 192 gusuk, 64 gutom, 82

217 BISAYAN INDEX guyud, 120 hilo, tanod, 92 gwitir, 76 hilot, 68 hiloton, 78 himalatyon, 74 ha, 192 himbis, 46 habagatan, 138 himsog, 76 habol, 96 hinaut, gusto unta, 192 hagdan, 98 hinay, 116 hagok, 72 hinay ang linog, 34 hait, 98 hinog, 38 hala sigi, 194 hinog kaayo, 38 halang, 152 hinuon, 190 haligi, 100 Hisukristu, 178 halo, 46 Hisus, 178 haluan, 46 hubad, 124 halwa, 54 hubag, 68, 70 hamis, 154 hubag-hubag, 68 hanap, 150 hubo, 90 hangin, 36, 164 hubog, 84 hangita, 118 hugaw, 164 hantik, 46 Hulyo, 144 hapa, 118 humay, 42, 102 hapak, 174 humuk, 154 hapit, 192 humut, 150 hapon, 142 hunas, 32 hatag, 122 hunghung, 170 hatsa, 96 hunong, 118 hatsa, wasay, 96 Hunyo, 144 hawa, 114 husgado, korte, 132 hawak, 64 husto, 162 hayang, 118 huwis, 132 hibalo, 156 huy, 194 higda, 116 huyup, 174 higop, 84 hikap, 154 hikot, 124 ibabaw, 134 hiktan, 124 ibabaw, taas, 134 hiktin, 136 ibid, 44 hilanat, 76 ibutang, 122 hilaw, 38 ig-agaw, 58 hilo, 44 igsoon, 58

218 BISAYAN INDEX ihap, 148 ihaplas, 78 ihi, 74 ka, ikaw, 184 ikaduhang adlaw, 140 kaadlawon, 140 ila, 68 kaalam, 156 ilabay, 122 kaayo, 192 ilaga, 44 kabayo, 52 ilalum, 134 kabog, 50 ilaya, ibabaw, 138 kabugason, kabugwasun, 28 ilog, 122 kadaadlaw, 142 ilogon, 122 kadto, 188 ilok, 66 kadyos, 44 ilong, 62 kagulangan, lasang, 30 imbis, 190 kahadlok, 158 imo, 186 kahayag sa adlaw, 28 inahan, mama, 58 kahayag sa bulan, 28 indiksyon, 78 kahoy, 36, 106 ingon niana, 164 kahulugan, 32, 156 ingon niini, 164 kaingin, uma, 102 init ang adlaw, 34 kalabanghan, 38 insakto, 162 kalabaw, 52 inyo, 186 kalag, 176 ipanganak, 74 kalaha, 86 ipil-ipil, 40 kalaw, 50 iring, 54 kalayo, 134 iriser, ipala, 106 kaldiro, 88 iro, 52 kalibanga, 78 isda, 46, 104 kalit, 192 isla, pulo, 130 kalma, hilom, 164 ispiritu, 182 kalot, 68 isug, 158 kalu, 92 itlog, 62 kalu nga tikug, 92 itlog sa laki, 60 kalugu, 70 itlog sa manuk, 54 kama, higda-an, 98 itoy, 52 kamagong, 38 itudlo, ipakita, 120 kamagulangan, 56 itum, 166 kamang-huran, 56 iyagak, 176 kamansi, 40 kamay, 82 kamay, dali, 118 kami, 184

219 BISAYAN INDEX kaming tanan, 184 kayug, 102 kamisin, 92 kidhat, 118 kamisita, 90 kilat, 34 kamo, 184 kilay, 70 kamot, 66 kilo, 120, 136 kamote, 44 kilometro, 136 kamoteng kahoy, binggala, 42 kimingking, 66 kan-on, 42 kinaiya, 182 kana, 188 kinamot, 84 kana lang, 194 kinaraang sayaw, 174 kandado, 98 kinasal, 56 kandiis, 62 kinatas-ang tudlo, 66 kanding, 52 kinatawo, 60 kaniadto, 140 kinatumyan sa bukid, 30 kanila, 186 kini, 188 kaniya, 186 kisami, 96 kanunay, 142 lcita, 184 kanus-a, 140 kiting, 68 kapatagan, 30 ko, 184 kapayas, 40 kobra, 44 kapi, 84 koko, 66, 68 kapitulo, 178 kolordekapi, 166 kapoy, 76 kotsi, 124 kapuluan, 130 krusing, 124 karomata, 124 kubyertos, 86 karon lang, 138 kugon, nipa, 98 karon/lcarong adlawa, 138 kugos, 120 karsada, 124 kuha, 148 karsonis, 92 kuhaon, 122 kasab-an, 168 kulang, 146 kasag, 46 kulintang, 174 kasal-anan, 178 kulintas, kwintas, 92 kasilag, 160 kulon, 88 kasili, 46 kumagku, 66, 68 kasing kasing, 62 kumu, 66 katapusan sa bulan, 140 kuneho, 54 katawa, 158 kung, 190 katigulangan, kagikan, 60 kung dili, 190 katul, 70 kungkung, 120 kausa, 148 kuntintu, katagbawan, 158 kawayan, 38 kunu, 190

220 BISAYAN INDEX kural, 100 lana, 124 kurog, 76 lanaw, 32 kusgan, 74 lang/lamang, 192 kusi, 70 langaw, 48 kusina, 86 langgam, 50 kusog ang ulan nagdalag langgam, kinatawo, 62 hangin, 34 langit, 178 kuto, 48 langit, kapanganuran, 28 kutokuto, 60 langsa, 104 kutsara, 88 lansita, 98 kutsarita, 88 lanta, alimatok, 48 kutsilyo, 86 lapalapa, 68 kutsilyong ililuk, 106 lapdosan, 122 kutson, 98 lapis, 106 kutu sa mananap, kato, 48 lapok, 30 kuwadra, 54 laso, 110 kuwaknit, 50 lata, 38 kuyamad, 48 lawak-tulogan, kwarto, 100 kwadrado, 136 lawalawa, 48 lcwarta, 128 lawas, 64 laway, 74 laway, luwa, 62 labong, 38 lawis, dawis, 34 lagay, 60 layo, 134 lain, 164 layo na nga paryinta, 60 lain ug lami, 152 libang, 72 lais, 110 libat, 150 lak-angan, 118 libkas, 110 lalaki, 56 libo, 148 lalaking kanding, 54 libro, 106 lalom, 136 lig-un, 164 lamain, 152 ligpit, 92 lami, 82 likod, 64 lamigas, 48 likud, ulahi, luyo, 134 lamisa, 98 lima, 146 lamok, 50 limbas, 100 lampas, 96 limpiyo, 164 lampaso, 100 linaw, 34 lampin, 90 lingagngag, 62 lampinig, 46 lingin, 136 lampinig, tambubuwan, 48 lingu-lingo, 118

221 BISAYAN INDEX liniluk, 106 madagma, dasmag, 114 linog, 34 mag-ampo, 178 linya sa palad, 66 mag-ihap, 106 liog, 64 mag-una, 116 liso, 36 magbaid, 98 listun, 90 magbalon, 86 luag, 136 magbasa, 106 lubagan, 92 magbasok, 102 lubi, 40 magbaylo, 128 lubut, 62 magbayo, mag-asud, 102 lugud, 68 magbitbit, bitbiton, 108 luha, 62, 72 magbulad, 102 luhod, 116 magdali, 140 lukoluko, 66 magdunggo, 126 lukso, 118 maghabol, 108 lula, apuhan nga babayi, 58 maghilam-os, 80 lulu, apuhan nga lalaki, 58 maghinulsul, 178 lumba, 116, 172 maghukas, 90 lumba sa kabayo, 172 maghuna-huna, 156 lung-agon, 86 magkagis, 108 lungib, langub, 30 maglala, 108 lungsod, 130 maglangoy, 78 lungun, 176 maglitson, 86 Lunis, 142 magluto, 86 lusa, 48 magmalipayon, 160 luto, kan-on, 82 magpahinlo ug sapatos, 90 lutu, 70 magpahulam, 122 luuk, 32 magpakaon, 82 luwag, 86, 88 magpasabsab, 54 luwas, 158 magpasaylo, 178 luya, 78 magpasuso, 82 magpataas, 116 magpaubos, 114 maayo, 76 magpaulahi, 114 maayo ang paminaw, 74 magsab-oy, 80 maayo kaayo, 160 magsapot, 90 maayo, buutan, 158 magsulat, sulaton, 106 maayong batasan, 162 magtagbo, magkita, 114 maayong panahon, 34 magtanum, 102 mabasa, 78 magtilaw, 152 mabaw, 138 magtuon, 106

222 BISAYAls1 INDEX magtutudlo, 106 mangaso, 110 magtutuo, 178 mangawat, 128 maguol, subo, 158 mangawil, 104 mahal, 128 mangga, 40 mahangin, 36 manghinguko, 90 mahibalo, 156 manghipos sa higdaan, 96 mahinumdum, 156 manghugas, t30 mahitungod sa, 188 mangita, 122, 150 mainat, 114 mangliiuk, 106 mais, 42 manguna, 116 makadungog, 152 mangutana, 168 makaila, 156 mani, 62 makakita, 150 maninda, 110 makakita pag-ayo, 150 manipilyo, 80 makasasala, 178 manlaang, 110 makigsulti, 170 manlaba, 80 maligo, 78 manlampaso, 100 malimut, 156 manlimugmog, 78 malipay, 160 manlugod, 78 maluoy, 160 Manluluwas, 178 mamakak, 170 inanoy, manong, 58 mamalbas, 80 manudlay, 92 mamana, 110 manudlo, magtudlo, 106 mamingwit, 104 manuk, 54 mamubu, 104 mapalos, mabugto, 124 mamukot, 104 mapandol, 114 mamusil, 112, 132 mapildi, 132 manablig, 80 Marso, 144 manabon, 80 martilyo, 96 manahi, 92 Martis, 144 mananambal, 182 masabtan, 156 mananaug, 132 masakiton, 76 manang. 58 masamung, 56 manaog, 126 mata, 64, 72 manapyaw, 104 matag, 146, 190 manarapu, 80 matumban, 114 manga-lig-ig, 102 matuu, 152 mangali, 30, 32 maulaw, 160 manganak, 74 mawala, 122 mangani, 102 maya, 50 mangaon, 82 Mayo, 144

223 BISAYAN INDEX merkado, 128 multiplikahon, pilo-piloon, 148 metros, 136 mumho, 82 mibalibad, 170 mungaan, inayan, 54 midyas, 92 musika, 174 milinyuon, minyuonon, 56 minuto, 140 mitan-aw sa palibut, 150 miuyon, 170 na, 192 miyahat, 150 nabulog, 76 Miyerkoles, 144 nag-agas ang tubig, 32 mo, 184 nag-awas, 32 mo-abot, 114 nagdag-om, 36 moakusar, pasangil, 170 nagisturya, 172 moawit, 174 nagkatagbo, 114 mobalhin, 116 naglawig, 126 mobati, 158, 160 nagsakit, 76 modagan, 114 nagtubo, 38 modaug, 132 naguol, 160 modula, 114 nahigugma, 160 mohangyo ug permiso, 168 nahihiya, 160 mohangyu, 168 nakuha-an, 74 mohilak, 158 nakurat, 158 mohilak, magluha, 158 nakuyapan, 76 mohulam, 122 nalabihan kaluto, 86 moinum, 84 namalibad, 170 molikay, 116 namo, 1f34 monggos, 42 nangala, nanamkon, 74 mopili, 162 nanghuy-ab, 72 mopito, 168 nangka, 40 moriklamo, 168 napaso, 70 mosaka, 114 napulo, 148 moS.andig, 116 napulo ug duha, 148 mosulti, 168 napulo ug lima, 148 motan-aw, 150 napulo ug pito, 148 motorsiklo, 124 napulo ug siyam, 148 motudlo, 170 napulo ug tulo, 148 motugtug, 174 napulo ug unum, 148 mouli, 116 napulo ug upat, 148 mubo, 72, 136 napulo ug usa, 148 mulakaw, 116 napulo ug walo, 148 multa, 130 napulu ka libo, 148

224 BISAYAN INDEX

nara, 40 pagkaon, 82 naranghita, 42 paglubog sa adlaw, pagsalop nasud, 130 sa adlaw, 142 nasuko, 160 paglubung, 176 nating kabaw, tinday, 54 pagsidlak sa adlaw, 142 nato, natong tanan, 184 pagtudlo, 106 nawong, 62 pahagad, garusa, 124 ngabil, 60, ,64 pahiyum, 158 ngipon, 62 paingon, 116 niadto, 188 pait, 152 niadtong usa ka tuig, 138 pakigsultihan, 170 niadtung usa ka adlaw, 140 paklang, 36 niana, 188 pako, 38 nigu, 108 pakpak, 50 niini, 188 pala, 102 niining bulana, karong palad, 66 bulana, 140 palanggana, 96 niining tuiga, 140 palaran, 162 ninyo, 184 palayason, 114 niwang, 72 pali, 70 niya, 184 palibut, 98 Nobiyumbre, 144 palit, 128 nuka, 70 paliya, amargoso, 42 pamalhon, 94 0 pamalhon, manghalay, 92 o, kun, 190 paminaw, 152, 158 Oktubre, 144 pan, supas, 82 oras, 142 pana, 110 panalipdan, 168 pananglitan, 168 panapton, 92 pa, 190 pandak, putot, 136 pa-ak, 82 pangagod, 68 pa-it, 82 panganud, 28 paa, 66 pangatsi, 78 pabukalon, 86 pangawat, 128 paduol, moduol, 114 pangdala, 120 pag-ampo, 178 panghabol, 108 pag-umangkun, 56 panghilawas, 56 pagbati, 158 panghinguko, 90 paghilum, 168 pangihi, 72

225 BISAYAN INDEX pangisda, 104 piriku, 50 pangpang, 30 pisi, 124 pangulo, 130 pisu, 128 panimaho, 150 pisu-o, 52 panit, 36, 70 pisu-o sa itik, 52 panit sa kahoy, 36 pito, 146 pantalan, dungguan, 126 piye, 136 pantog, 62 piyung, 150 pantog ihi, 64 planita, 28 paon, 104 plansa, 98 papil, 106 platitu, 86 paralisis, 76 platu, 86 parat, 82, 152 plawta, 174 parihas, pariho, 164 pliti, 126 parihas, pariho, sama, 164 pogon, 88 pas-an, 120 poso, 34 pasayan, ulang, 46 poste, haligi, 100 pasong, 52 potiyukan, 48 paspas, 116 presidinti, pangulo, 130 patag, 28 prisuhan, bilanguan, 130 patay, 74 prisyu, 128 patik, 90 prituhon, magprito, 86 patis, 84 pugad, 52 patol, 78 pugad, pugaran, 54 payag, 98 puk-ong, 118 payn, 40 pukot, 104 Pebrero, 144 pukyutan, 50 perdibli, 90 pula, 166 permisu, panugot, 168 pula nga yuta, 30 piang, 76 pula sa itiog, 54 piknik, 172 pulgada, 138 pikoy, 52 pulsiras, 90 piku, 98, 102 pulso, 66 pila, 146 pultahan, 98 pila ka bisis, ikapila, 146 puluhan, 100 pilit, 42 Pulung sa Diyos, 178 pilok, 64, 70 punda, 98 pinipig, 42 pungko, 114 pino, 108, 164 punu-an sa kahoy, 38 pinsa, kulungan, 54 purok, distrito, 130 pinya, 40 purol, 92

226 BISAYAN INDEX

pus-on, 64 samad, 68 pusil, 112, 132 samtang, 190 pusilon, mamusil, 110 sanay, 168 pusod, 62 sanga, 36 puthaw, 30 sanina, bisti, 90 puti, 166 sanlagon, magsanlag, 86 sapa, 32 sapatus, 92 rik, 104 sapilya, 98 rilo, urasan, 142 Satanas, 180 sauna, 140 sawa, baksan, 44 sayai, 92 sa, 188 sayang, 194 sa kalit, kadyot lang, 142 sayote, 44 sa, kauban, 190 sayu sa buntag, 140 saba, 170 sayup, 162 Sabado, 144 sementeryo, 176 sabaw, 84 Septiyembre, 144 sabung, bulang, 172 sibog, 116 sag-ob, 88, 120 sid-ok, 72 sagbot, 36, 102 sidahon, sinawon, 154 saging, 42 sidlakan, 138 sagpa, 122 sigi, 194 sakay, 124 sigpit, 32 sakit, 76 sigurado, siguro, 192 sakit ang tiyan, 76 siko, 66 sakit ang ulo, 76 sila, 184 sakuban, 100 sili, 42 salab, 86 silik, 46 salagunting, 100 silong, ubos, 96 salamangka, madyik, 182 silya, 96 salampati, 50 sima, 110 salapi, 30 simana, 140 saltan, 130 simbahan, 180 salug, 100 simbahon, 180 salupan, 138 simbasimba, 50 sama, 190 simhot, 72 sama niadto, 188 similia sa lalaki, 72 sama niana, 188 singgalong, 44 sama niini, 188 singgit, 168

227 BISAYAN INDEX singot, '72 singsing, 94 sinilas, 92 taas, 72, 100, 136 sinsilyo, 128 tab-ang, 84, 152 sintabo, 128 tabang, 160 sinyal, 182 tabuk, 134 sip-on, 74, 78 tadtaran, 100 sipa, 172 tadyaw, banga, 86 sipit, 120 tag-an, 156 sira, sirado, 100 tag-iya sa tindahan, 110 sitaw, 42 taghuy, 168 sitsit, 168 tagnok, 48 siya, 184 tagok, 36 siyagit, 168 tahop, 42 siyam, 146 tahop, panit sa humay, 102 somasalop, 28 tai, 74 sopa, 100 takdul, bitay, 142 suba, 32 takilid, 118 subra, 146 taligsik, 36 sud-an, 38, 84 talong, 44 sudlay, 92 tam-is, 82, 152 sugu, 170 taman sa, kutob sa, 188 suka, 74 tamay, 170 suko, 122 tambal, 78 sukod, 138 tambalan, 78 suliras, 96 tambok, 70, 72 sulod, 92, 116, 134 tambulalatok, 50 sultihi, 168 tanan, 146 sumbong, 130 tanang adlaw, adlaw-adlaw, 142 sundalo, 132 tanga, 50 sundang, 96 tangaon, pikason, 122 sunglug, 168 tanggili, 40 sunod ugma, 140 tangkal, 54 suntok, 122 tangkugo, 64 sunud bulan, 142 tanod, 108 sunud sa kumingldng, 66 tanum, 38 sunud tuig, 140 tapad, tupad, abay, 134 sunuy, 52 taphan, magtahop, 102 supsop, 84 tapulan, 158 suso, 46, 64 tasa, 88 syudad, 130 taub, 34

228 BISAYAN INDEX

tawag„ 170 tubag, 170 tawo, 56 tubig, 34 tawo tawo, 106 tubo, 38, 40 tibuuk, 164 tubod, 34 tibuuk adlaw, maghapon, 142 tudlo, 66 tigib, 98 tudlo sa tiil, 66 tigulang, 56 tug-ab, 72 tigulang sa Iglisya, 178 tugnaw ang adlaw, 34 tiil, 68 tuhod, 68 tiki-tiki, 42 tuig, 138 tikarol, 50 tulano, 50 tikog, 108 tuktuk, tuka, 52 • tikud, 68 tulay, 126 tilaw, 152 tulo, 146 timba, 96 tulog, '72 timus, 48 tulon, 82 tinai nga daku, 64 tuman, sugut, 152 tinai nga gamay, 60 tumbaga, 30 tindahan, 110 tumbak-tumbak, 50 tinday, nating baka, 54 tumban, 114 tindog, 118 tunga, 134 ting-init, 34 tunga sa mata, kalimutaw, 62 ting-ulan, 34 tungang gabii, 140 tingali, 192 tungaun, 148 tingug, 174 tungod kay, 190 tinidor, 88 tungol, 60, 62 tinuod gayud, 192 tungud, 190 tinuud, 162 tungud niini, tungud niana, 190 tip misyor, 92 tunok, 38 tiya, 58 tunukon nga dapit, 30 tiyan, 64 tuo, 138 tiyu, 58 tutuk, 150 toyu, 84 tutunlan, 60 trak, 126 tuyuk, 118 trakor, 104 trantado, buang-buang, 156 trapu, 100 ubo, 76 tsa, 84 ubos, 134, 136, 138 tsok, tisas, 106 udto (udtong tutok), 138 tu-od, 38 udtong bulan, 142 tualya, 100 ug, 190

229 BISAYAN INDEX

ugangan, 58 walo, 146 ugat, 68, 70 Wibis, 144 ugma, 138 uhaw, 84 Y uhay, 42 yahong, 88 uk-uk, 48 yango, 118 ukayon/sagol, 86 yangu-yango, 118 ulahipan, 48 yarda, 138 ulan, 36 yav.i, 98 ulitawo, 56 yuta, 30 ulo, 64 yuta, lapok, 30 ulod, 48 umalanak, 74 una, 134, 142 unang adlaw, 142 unggoy, amo, 44 unlan, 96 unod, 70 unum, 146 unus, 34 upat, 146 usa, 146, 192 usab, 192 usap, 82 usbon, 170 utan , 82 utang, 128 utanon, 36 uto, 120 uwak, 52 uway, 38, 108 uy, 192

W wala, 138 wala gitugot, 182 walay kahadlok, 160 walay kamatayon, 180 walay pagbati, 158

230 FILIPINO INDEX

apuyan, dapog, 89 A araro, 103 araw, 29 aba, 193 araw-araw, 143 abokado, 41 asawang babae, 57 Abril, 145 asawang lalaki, 57 adulteryo, 57 asin, 85 agaw dilim, 29 aso, 53 agawin, 123 asukal, 83 agawin, sunggaban, 123 asul, bughaw, 167 agila, 51 at, 191 Agosto, 145 atay, 65 ahas, 47 ate, 59 akayin, 121 atin, 187 akin, 187 away ng kabayo, 173 ako, 185 ayaw, 193 alak, 85 alak-alakan, 67 alakdan, 51 alam, 157 babae, 57 albularyo, 183 babahin, 121 alikabok, 29 baboy, 53 alimasag, 47 baboy damo, 45 alimukun, 51 baga, 61 alon, 33 bago, 165 alupihan, 49 bagong buwan, 141 ama, tatay, itay, 59 bagyo, 35 ambon, 37 baha, 33 amin, 187 bahag, 91 amoy, 151 bahaghari, 29 amoy ng katawan, 75 bahagi, 147, 149 ampalaya, 43 bahaw, 83 anak, 59 bahay, 101 anay, 47 bahay ng gagamba, 49 ang yumao, ang pumanaw, bahay-aso, 55 ang nasira, 1'77 bahin, 79 angkla, 127 baka, 55, 193 anim, 147 bakal, 31 apat, 147 bakod, 101 apo, 59 balaan, bantaan, 169 apo sa talampakan, 59 balagat, 61 apo sa tuhod, 61 balagwit, 121

231 FILIPINO INDEX balahibo, 71 batuhan, 29 balakang, 61 batuktok, 51 balang, 49 baul, 97 balat, 37, 71 bawa't, 147 balat ng itlog, 53 bawat araw, 143 balbas, 71 bayabas, 41 balikat, 65 bayad, kabayaran, 129 balikatin, 121 bayag, 61 balintataw, 63 bayan, 131 baliti, 41 bayaw, 59 balkon, 99 bayawak, 45 balon, 33 baywang, 65 banaba, 41 benda, 79 banakal, 37 berde, luntian, 167 banakal, balat ng kahoy, 37 bibi, pato, itik, 53 Banal na Kasulatan, 179 bibig, 61 banga, 87 bigas, 43 bangka, 127 bigla, 193 bangkalang, 47 bigote, 71 bangkito, 99 biik, 53 bangko, 97 bilang, 149 bangus, 47 bilangguan, pirisuhan, 131 banig, 99 bilao, 109 bansa, 131 bilog, 137 banyera, 97 biloy, 63 bapor, barko, 127 binata, 57 baraha, 173 binatilyo, 57 barakong kambing, 55 bingi, 77, 153 barena, 97 bingwit, pangingwit, 105 baril, 113, 133 binhi, 37 baryo, 131 bintana, 97 basa, 165 binti, 67 basahan, 101 bisekleta, 125 basket, 109 bitbitin, 121 baso, 87 bithayin, magbithay, 103 bastos, 171 bitswelas, bins, 43 bata, 57 bituin, 29 batang kabayo, 55 biyenan, 59 bato, 29, 63, 107 Biyernes, 145 batok, 65 blusa, barong, 91 batu-bato, 51 bobo, 157

232 FILIPINO INDEX bolcsing, 173 butong gulugod, 63 bomba, 33 buwan, 29, 143 boses, tinig, 175 buwang kasalukuyan, itong bosyo, '77 buwang ito, 141 braso, 67 buwaya, 45 buang, 157 bubong, atip, 97 bubuyog, 51 daan, 125, 149 buhangin, 31 daga, 45 buhay, 75 dagat, 127 buhok, 71 dagat, karagatan, 33 bukal, 35 dagta, 37 bukas, 101, 139 dahil sa, kasi, 191 bukbok, 49 .daIag, 47 buko, 41 dalaga, 57 bukungbukung, 69 dalagita, 57 bulag, 77, 151 dalanghita, 43 bulaklak, 39 dalawa, 147 bulati, '77 dalhin (dala), 123 bulilit na daga, 45 dalhin ang bata sa kumot, 121 bulo, 55 • daliri, 67 bulsa, 91 daliri ng paa, 67 bumaba, 115, 127 dalisdis, 31 bumalik, magbalik, 117 daluyong, 33 bumaril, 133 damdamin, 159 bumili, 129 damit na pang-ilalim, 91 bumulong, 171 damit, baro, 91 bundok, 31 damo, 37, 103 bunga, 41 dangkal, 137 buno, 173 darak, 43 bunot, 101 daras, 99 bunso, 57 dati, noong una, dati-rati, 141 buntis, 75 datu, 131 buo, 165 daw/raw, 191 buong araw, 143 demonyo, diydblo, 179 burol, 29 dibdib, 63 busog, 83, 111 digmaan, giyera, 133 butig, 69 dila, 63 butiki, 47 dilaw, 167 buto, 37, 69 din/rin, 193 butones, 91 dingding, 97

233 FILIPINO INDEX

dipa, 137 , gas, hangin, 165 Disyembre, 145 gasolina, 125 dito, 189 gatas ng baka, 85 diyan, 189 gatas ng ina, 85 Diyos, 181 gilid, 135 Diyos Ama, 179 ginto, 29 Diyos Anak, 179 gitna, 135 Diyos Espiritu Santo, 181 gong, batingaw, 175 doon, 189 gubat, 31 dugo, 69 gubernador, 131 duling, 151 guhit ng palad, 67 dumalaga, 53 gulay, 37, 83 dumalaw, 119 gulugod, 65 dumaong, 127 gumaod, 127 dumapa, 119 gumising, 73 dumating, 115 guro, 107 dyip, 125 gusto, ibig, 161, 193 gutom, 83 guya, 55 eksema, 69 Enero, 145 epilepsi, 79 habang, nang, noong, 191 eroplano, 125 hagdan, hagdanan, 99 espiritu, 183 halaman, 39, 103 haligi, 101 halimbawa, 169 gabi, 29, 43, 141 halo, pambayo, 103 gagamba, 49 halos, 193 gagambang pipintig, 49 hanggang sa, 189 galanggalangan, 67 hangin, 37 galis, 71 hantik, 47 galit, 123, 161 haplit, hampas, 123 gamot, 79 hapon, 143 gamutin, 79 harapan, 135 ganito, 165, 189 hati, 149 ganiyan, 165, 189 hating gabi, 141 ganoon, 189 hawakan, 121 gansa, 53 hawla, 55 gaod, panggaod, 127 higit sa, mas, 147 garagata, 49 hikaw, 91 hilaga, 139 • 234 FILIPINO INDEX hilaw, 39 hilo, 77 iba, kaiba, 165 hilot, 69 ibaba, 135 himatayin, 77 ibabaw, 135 hinahanaphanap, 159 ibon, 51, 63 hindi gusto, ayaw, 159 igat, 47 hindi mabuti, masama, 159 ihi, 75 hindi makadumi, pagtitibi, '79 ikalawang araw, 141 hindi tama, hindi tumpak, ilalim, 135 mali, 163 ilan, 147 hinlalaki, 67 ilang beses, 147 hinlalaki ng paa, 69 ilog„ 33 hinlalato, 67 ilong, 63 hinliliit, 67 imbes, sa halip na, 191 hinog, 39 ina, nanay, inay, 59 hintuturo, 67 inahin, 55 hipag, 59 inahing baboy, 53 hipan, 175 ingay, 171 hipon, 47 iniksiyon, 79 hita, 67 inukit, 107 hito, 47 inyo, 187 hoy, 195 ipa, 43 hubat-hubad, 91 ipahid, 79 hukay, 31 ipanganak, 75 hukom, 133 ipantanggol, 169 Hulyo, 145 ipil-ipil, 41 humabol, habulin, 119 ipinagbabawal, 183 humanap, 123 ipu-ipo, 37 humanap, maghanap, 151 isa, 147 humiga, 117 isalab, salabin, 87 humilog, 117 isang beses, 149 humilot, 79 isda, 47, 105 humipo, hipupo, 155 isla, pulo, 131 humiram, manghiram, 123 istatuwa, 107 humiyaw, sumigaw, 169 itaas, 101, 135 Hunyo, 145 itak, 97 huwag, 193 itak na mahaba ang Huwebes, 145 hawakan, 97 itim, 167 itlog, 63 itlog ng manok, 55

235 FILIPINO INDEX ito, 189 kaliskis, 47 ituktok, taluktok, 31 kaliwa, 139 ituro, 121 kalmado, 35 iyan, 189 kalmot, 69 iyo, 187 kalsada, 125 iyon, 189 kaluban, 101 iyon lang, 195 kaluluwa, 177 kama, higaan, 99 kamag-anak sa ama, 61 Jesus, Hesus, 179 kantag-anak sa ina, 61 Jesuscristo, Hesucristo, 179 kamagong, 39 kamakalawa, 141 lcamandag, 45 kamao, 67 ka, ikaw, 185 kamay, 67 kaapuapuhan, apo sa siko, 59 kambing, 53 kabag, 51 kami, 185 kabalisahan, 161 kamisadentro, 93 kabayo, 53 kamisita, 91 kabigin, hatakin, 121 kamote, 45 kabila, 135 kamoteng kahoy, 43 kabilugan ng buwan, 143 kanan, 139 kadyos, 45 kandado, 99 kagalitan, 169 kanila, 187 kagat, 83 kanin, 43, 83 kahapon, 143 kanita, 187 kahimahimala, 183 kaniya, 187 kahit, 191 kanluran, 139 kahoy, 107 kantil, 31 kahulugan, diwa, 157 kanunununuan, 59 kailan, 141 kapatid, 59 kalabaw, 53 kape, 85 kaladkarin, 121 kapitan ng baryo, kapitan kalan, 89 del baryo, 131 kalapati, 51 kapitulo, 179 kalatukin, katugin, 175 kapuluan, 131 kalaw, 51 karayom, 91 kalaykay, 105 karera (ng mga kabayo), 173 kaldero, 89 karera, talcbuhan, kaligkig, mangaligkig, '77 patulinan, 117 kalintong, 175 karit, 103

236 FILIPINO INDEX

kariton, 125 kulay-kape, lcayumanggi, 167 kasal, 57 kuliglig, 49 kasalanan, 179 kulog, 35 kasunduang pakasal, 57 kulugo, 71 katam, 99 kumain, 83 katanghaliang tapat, kumati, 33 tanghaling tapat, 139 kumaway, 119 katawan, 65 kumindat, 121 katawan ng puno, 39 kumot, 97 lcati; 33 kumurap, 121 katulad, pareho, 165 kunan, agas, 75 katutubong sayaw, 175 kuneho, 55 kaunti, 147 kung di, 191 kawali, 87 kung, kapag, 191 kawayan, 39 kunin (kuha), 123 kawil, 105 kurot, 71 kaya, kaniyat, 191 kusina, 87 kayo, 185 kuskos, 69 lddlat, 35 kuting, 53 kikil, 101 kuto, 49 kilay, 71 kutsara, 89 kililcili, 67 kutsarita, 89 ldlikin, 121 kutsilyo, 87 Idlo, 101, 137 kutson, 99 kilometro, 137 kuwadrado, parisukat, 137 kindat, 119 kuwarto, silid-tulugon, 101 kipkipin, 121 kuweba, 31 kipot, 33 kuwintas, 93 kirwe, kuliglig, 49 kuya, 59 kisame, 97 kuyumad, 49 kita, kata, 185 ko, 185 kobra, 45 labanan, away, 133 korte, hukuman, 133 labangan, 55 kotse, 125 labas, 135 krosing, pinagkurusan, 125 labi, 61 kubo, 99 labing anim, 149 kubyertos, 87 labing apat, 149 kuko, 67, 69 labing dalawa, 149 kulang, 147 labing isa, 149 kulay-abo, 167 labing lima, 149

237 FILIPINO INDEX

labing pito, 149 leeg, 65 labing siyam, 149 libay, 45 labing tatlo, 149 libing, paglilibing, 177 labing walo, 149 libingan, kampusanto, labog, 87 sementeryo, 177 lagari, 97 libo, 149 lagi, 143 libro, aklat, 107 lagnat, 77 likod, 65 lahat, 147 likod, huli, 135 laki ng tubig, taog, 35 lima, 147 laksa, 149 lindol, 35 lalagukan, 61 linggo, 141, 143 lalald, 57 linta, 49 lalamunan, 61, 63 lintog, paltos, 71 laman, 71 lisa, 49 lambak, labak, 31 litid, 69 lambat, 105 liwanag ng araw, 29 lamok, 51 liwanag ng buwan, 29 lampin, 91 Iola, 59 lampinig, 47 lolo, 59 lang/lamang, 193 lolo/lola sa talampakan, 59 langaw, 49 lolo/lola sa tuhod, 61 langgam, 49 loob, 135 langis, 125 look, 33 langit, 29, 179 loro, 51 langka, nangka, 41 luad, 31 lanseta, 99 lubak-lubak, liku-liko, lansetang pang-ukit, hindi pantay„ 165 panlilok, 107 lubid, 125' lapis, 107 luha, 63, 73 lasa, 153 luku-luku, 157 lasing, 85 lulod, 67 lata, 39 luma, matanda, 165 lati, latian, 33 lumabas, 115, 117 latian, 31 lumago, 39 lawa, 33 lumakad, 117 laway, 75 lumangoy, 79 laway, lura, 63 lumapit, 115 lawin, 51 lumasa, 153 lawis, dawis, 35 lumigoy, 119 layo, 135 lumipat, 117

238 FILIPINO INDEX lumuha, 159 magaspang, maligasgas, 155 lumuhod, 117 magbahagi, maghati, 123 lumukso, 119 magbaon, 87 lumupasay, 115 magbasa, 81, 107 Lunes, 143 magbawas, 149 lungun, 1'77 magbayo ng palay, 103 lunok, 83 magbigay, 123 lupa, 31 magbilad, 103 lusong, 103 magbilang, 107 magbili, ipagbili, 129 magbiro, manloko, 169 maagus na tubig, 33 magbiton, bitunin, 91 maalaala, 157 magbunot, 101 maalat, 83, 153 magbuto ng damo, maggamas, maanghang, 153 maggahok, 103 maasim, 83, 153 magdagdag, pagsamahin, 149 maawa, awa, habag, 161 magdala, 109 mababa, 137 magdamit, 91 mababaw, 139 magdighay, dighal, 73 mabagal, 117 maghabi, humabi, 109 mabaho, 151 maghagis, 123 mabango, 151 maghalo, 87 mabasa, 79 maghasa, 99 mabilis, madali, 117 maghikab, 73 maburol, 31 maghilamos, 81 mabuti ang pakiramdam, 75 maghilik, 73 mabuti, mahusay„ 159 maghilod, 79 mabuting ugali, 163 maghinuko, 91 madali, mabilis, 141 maghubad, 91 madaling-araw, • maghugas, 81 bukang-liwayway, 141 magkaingin, 103 madapa, 115 magkalag, kalagin, 125 madulas, malandas, 155 magkamay, 85 mag-ahit, 81 magkano, 147 mag-ani, 103 magkayas ng kawlyan, 109 mag-aral, 107 magkita, 115 mag-isip, 157 magkiyak, 109 mag-ukit, umukit, 107 maglaba, 81 magaling, 77 maglagay, ilagay, 123 magandang panahon, 35 maglagos, tumusok, 111 magaspang na habi, 109 maglala, lumala, 109

239 FILIPINO INDEX

maglaro, 115 magtagumpay, 133 magligpit ng higaan, 97 magtahip, 103 magligtas, 159 magtali, gapusin, gumapos, 125 maglitson, 87 magtalilc, 57 magluto, 87 magtanim, 103 magmadali, mag-apura, 141 magtanong, 169 maginultiplika, 149 magtatwa, itatwa, 171 magmumog, 79 magturo, 107, 171 magnakaw, 129 magutos, 171 magpaalan, 169 mahaba, 137 magpahiram, 123 mahal, 129 magpahuli, 115 mahangin, 37 magpakain, 83 mahina, 79 magpakulo, 87 mahinang lindol, 35 magparatang, mag-akusa, 171 mahiya, 161 magpasiya, 171 maikli, 137 magpastol, 55 maingkanto, makulam, 183 magpasuso, 83 mainit na araw, 35 magpatawad, 179 mais, 43 magpatuya ng damit, 95 makakakita nang malinaw, 151 magpauna, umuna, 117 makakita, mumulat, 151 magpiga, 93 makalimot, 157 magprito, 87 makasalanan, 179 magpunas, 81 makasisiya, kasiyasiya, 163 magsabon, 81 makati, 71 magsaboy, 81 makilala, 157 magsaing, 87 makinig, 153 magsalakab ng isda, 105 makinis, 155 magsalita, 169 makipag-usap, 171 magsampay, 93 makipot, 137 magsangag, 87 makiramay, 161 -magsinghot, 73 makiusap, 169 magsinok, 73 malabo, 151 magsinungaling, magyabang, 171 malagkit, 43 magsipilyo, 81 malagot, 125 magsisi, 179 malakas, 75 magsitsit, pasuwit, 169 malakas na bagyo, 35 magsuklay, 93 malaki, 137 magsumbong, 169 malaki na, magulang na, 37 magsunong, 121 malaking bitulca, 65 magtaboy, itaboy, 117 malaking daga, 45

240 FILIPINO INDEX malaking ipis, 49 mangawil, 105 malaking unggoy, 45 mangga, 41 malalim, 137 manghula, 157 malambot, 155 mangisda, 105 malamig na araw, 35 mangkok, 89 malansa, 105 manguna, 117 malapit, 135 mangupit, 129 malapit na kamag-anak, 61 mangutya, manuya, 171 malasutla, 155 manhid, walang malayo, 135 pakiramdam, 155 malayo nang kamag-anak, 61 mani, 63 mali, sala, hindi totoo, manibalang, malapit ng hindi tama, 163 hinog, 39 maligo, 79 maniwala, manampalataya, maligo na gagamit ng manalig, 153 panalok, 81 manlibak, manuya, 171 maliit, 137 manok, 55 maliit na bituka, 61 manugang, 57 maliit na ipis, 49 mapait, 83 maliliit na sanga, 39 mapalad, masuwerte, 163 malinis, 165 maramdaman, 159 malulungkot, 161 marami, 147 malungkot, 159 marinig, 153 malusak, 155 Marso, 145 malusog, 77 Martes, 145 maluwang, 137 martilyo, 97 mamana, 111 marumi, 165 mamaril, 111 marunong, 157 mamilo, 111 masakit, 77 mamingwit, 105 masakit ang tiyan, '77 mamitag, 111 masakit ang ulo, '77 mamukot, 105 masamang lasa, 153 man, 191 masamang panahon, 37 managhoy, manangis, 177 masamang ugali, malaswa, manahi, 93 salaula, 163 manahimik, 169 masarap, 83, 153 manalangin, magdasal, 179 masasaktin, 77 mananalo, 133 masaya, 161 mananampalataya, 1'79 masaya, maligaya, 161 manganak, 75 masiyahan, 159 manganganak, 75 masyado, 193

241 FILIPINO INDEX

masyadong hinog, 39 multa, 131 mata, 65 mumo, 83 mataas, 137 muna, 193 mataas magsalita, 169 mura, 129 mataba, 73 musang, 45 matabang, walang lasa, 85 musika, tugtog, tugtugin, 175 matalino, 157 matamis, 83, 153 matanda, 57 na, 193 matanda sa Iglesiya, 179 nabigla, nagulat, 159 matangkad, '73, 137 naghihingalo, 75 matapang, 159 naglilihi, 75 matapang, malakas ang loob, nais, 193 walang gulat, 161 namin, 185 matatag, 165 napakabuti, 161 matigas, 155 nara, 41 matinik na lugar, 31 natin, 185 matisod, matapilok, 115 naulawan, 161 matitinyas, 165 ngalangala, 63 matulog, '73 ngayon lang, 139 maulap, 37 ngayon/ngayon lang, 139 maunawaan, makatwiran, 157 ngipin, 63 mawala, 123 ngiti, 159 may-ari ng tindahan, 111 nguso, 65 maya, 51 nguya, 83 Mayo, 145 niknik, 49 maysakit, 77 ninuno, 61 medida, 93 ninyo, 185 medyas, 93 nita, 185 mesa, 99 nito, 189 mesang sulatan, 99 niya, 185 metro, 137 niyan, 189 minuto, 141 niyog, 41 Miyerkoles, 145 Nobiyember, 145 mo, 185 noo, 65 monggo, 43 noon, 189 motorsildo, 125 noong araw, noong panahon, mukha, 63 noong matagal, 141 mula sa, mula kay, 189 noong isang taon, 139 mulat, 151 muli, uli, 193

242 FILIPINO INDEX

palay, 43, 103 palayasin, 115 0 paiayok, 89 o, 191 palda, 93 Oktubre, 145 palengke, 129 oras, 143 pali, 63 palibhasa, 191 paligid, 99 palikpik, 47 pa, 191 palong, 53 paa, 69 paluin, 123 pag-usapan, 171 paiusong, pababa, 139 paga, maga, 71 pamamaril, 113 pagdadala, 121 pamangkin, 57 paghahabi, 109 pamasahe, 127 pagharian, alihan, alipinin, 183 pambura, 107 pagibig, mahal, 159 pana, 111 pagkain, 83 panaginip, 73 pagkatapos, 191 panalangin, 179 pagkukuwentuhan, 173 pandak, 73, 137 paglubog ng araw, 143 panganay, 57 pagod, 77 pangangaso, 111 pagsikat ng araw, 143 panghinuko, 91 pagtatae, 79 Panginoon, 179 pagtitinda, 111 pangitain, babala, 183 pagtuturo, 107 pangkuhin, 121 pain, 105 pangulo, 131 pait, 99 paniki, 51 pait , 153 pantalon, 93 pakikipagkalakalan, 129 pantog, 63 pakiramdam, 159 pantog ihi, 65 pako, 39 papaya, 41 pakpak, 51 papel, 107 pala, 103, 193 para, upang, 191 palad, 67 paragos, 125 palaka, 47 paralisis, 77 palaki ang buwan, 143 pareho, 165 palakol, 97 paruparo, 49 palasing singan, 67 pasa, 69 palaso, tunod, 111 paso, 71 palataw, puthaw, 97 patag, 29

243 FILIPINO INDEX

patay, 75 planeta, 29 pati, 191 plantsa, 99 patibong, 111 platito, 87 patis, 85 plato, pinggan, 87 patulinan, takbuhan, 173 plauta, 175 patungo, 117 poot, kasuidaman, 161 pawid, kugon, 99 poso, 35 pawis, 73 poste, haligi, 101 payat, 73 potiyukan, 49 Pebrero, 145 presyo, 129 peklat, 71 prutas, 39 pera, 129 pugad, 53, 55 perdible, 91 pukyutan, 51 permiso, kapahintulutan, 169 pula, 167 pero, 191 pula ng itlog, 55 pigsa, 69 pulgada, 139 pikit, 151 pulotpulcyutan, 85 piknik, 173 pulseras, 91 piko, 103 puluhan, 101 pikoy, 53 pumasok, 117 pilak, 31 pumili, malili, 163 pilay, '77 pumito, 169 pilik-mata, 71 pumunta, 117 pinipig, 43 punda, 99 pino„ 41, 165 punit, 91 pinong pagkahabi, 109 punlay, 73 pinsan, 59 puno, 37 pinto, 99 purok, distrito, 131 pintuan, 101 pusa, 55 pinuno, 131 puso, 63 pinya, 41 pusod, 63 pipi, 77 puson, 65 pipi, pekpek, 61 putakti, 49 pisak, '77 puti, 167 pisara, 107 putik, 31 piskador, 51 putot, 93 pisngi, 65 puwit, 63 piso, 129 pito, 147 R piye, 137 relo, orasan, 143 piyer, pantalan, daugati, 127 rimas, 41

244 FILIPINO INDEX

siguro, 193 sikmura, 61 sikmura, tiyan, 61 sa, 189 siko, 67 sa isang taon, 141 sila, 185 sa isang, sandali, iglap, 143 silangan, 139 sa katapusan ng buwan, 141 sili, 43 sa sunod na buwan, 143 silong, ibaba, 97 sa, kasama, 191 silya, 97 sa, nasa, 189 sima, 111 Sabado, 145 simbahan, 181 sabaw, 85 sinelas, 93 sabihin, magsabi, 169 singsing, 95 sabong, 173 sinsilyo, 129 sabsaban, 55 sinturon, 93 saging, 43 sinulid, 93 sagot, 171 sinulid, panahi, 109 sahig, 101 sipa, 173 sakdal, 131 sipit ng damit, 93 sakong, 69 sipol, 169 salakab, 105 sipon, 79 salamangka, mahika, 183 sisip, 85 Salita ng Diyos, 179 sisiw, 53 salunga, 139 sisiw ng itik, 53 samakalawa, 141 sitaw, 43 sambasamba, 51 siya, 185 sampalin, 123 siyam, 147 sampu, 149 siyanse, 89 sandok, 87 siyudad, lunsod, 131 sanga, 37 sopa, 101 sapa, batis, 33 sugat, 69 sapatos, 93 suha, 41 sarado, 101 suka, 75 Satanas, 181 sukat, 139 sawa, 45 suklay, 93 sayang, 195 suliras, 97 sayote, 45 sultan, 131 sentimo, 129 sumakay, 125 Septiyembre, 145 sumalok ng isda, 105 sige, 195 sumalubong, 115 sigurado, 193 sumamba, 181

245 FILIPINO INDEX sumbrero na panang talong, 45 balisungsong, 93 taluin, 133 sumbrero, sumbalilo, 93 talukap ng mata, 65 sumdalo, 133 talupak, upak, 103 sumisid, 79 tama, tumpak, 163 sumpain, 169 tamad, 159 sumulat, 107 tambo, 109 sumunod, 153 tambuli, 175 suntok, 123 tandang, 53 supang, 39 tanggapin, 123 supot ng bayag, 61 tangili, 41 supsop, 85 tangkal ng manolc, susi, 99 kulungan, 55 suso, 47, 65 tangkay, 37 suyod, 93 tanso, 31 tao, 57 taon, 139 taba, 71 taong kasalukuyan, itong tabi, 135 taong ito, 141 tabing-dagat, 33 tapat, 135 tabing-ilog, 33 tasa, 89 tadtaran, 101 tatio, 147 tadyang, 65 tatu, 91 tae, 75 tawa, 159 tag-init, 35 tayo, 185 tag-ulan, 35 tela, 93 Tagapagligtas, 179 tigang, 33 tagihawat, 0 tiklis, 109 tahimik, payapa, 165 timba, 97 tainga, 63 timog, 139 takot, sindak, 159 tinapay, 83 tala sa umaga, 29 tindahan, 111 talaga, 193 tingin, 151 talampakan, 69 tinidor, 89 talata, 179 tinik, 39 tali, 125 tinik ng isda, 47, 105 tali ng sapatos, 91 tipaklong, 51 talim, 99 tisa, 107 taling, 69, 71 tiya, 59 talino, isip, bait, 157 tiyan, 65 talon, 33 tiyo, 59

246 FILIPINO INDEX totoo, tunay, 163 ugat, 37, 71 toyo, 85 ugat, nerbiyos, 69 trak, 127 uhaw, 85 traktor, 105 uhay, 43 tsa, 85 uhog, 75 tubig, 35 ulam, 39, 85 tubo, 41 ulan, 37 tuhod, 69 ulap, 29 tuka, 53 ulbo ng baboy, 55 tubl, bumbong, 89 ulo, 65 tulay, 127 ultitin, 171 tumabi, humabi, 117 uluulo, 47 tumae, '73 umagang-umaga, 141 tumagilid, 119 umakyat, 115, 117 tumakbo, 115 umalis, 115 tumalon, 115 umamoy, amuyin, 151 tumanaw, 151 umapaw, 33 tumanggit, tanggihan, 171 umawit, 175 tumango, 119 umayon, 171 tumawag, 171 umibig, magmahal, 161 tumayo, 119 umihi, '73 tumigil/huminto, 119 umikot, 119 tumihaya, 119 umiling, 119 tumili, 169 uminat, mag-inat, 117 tumingin sa Icabilaan, 119 uminom, 85 tumingin sa paligid, 151 umiyak, tumangis, 159 tumingin, tingnan, 151 umunat, 115 tumugtog, 175 umurong, 117 tumulong, 161 umuwi, 117 tumuwad, 119 una, 143 tungkol sa, 189 una, nauuna, 135 tuod, 39 unan, 97 tuta, 53 unang araw, primerong tutubi, 51 araw, 143 tuwalya, 101 unggoy, 45 tuwing, 191 uod, uud, 49 tuyo, 83 usa, 45 utang, 129 uwak, 53 ubo, 'T7 ugali, kaugalian, 183

247 FILIPINO INDEX

uway, 39, 109 uy, 193

W walang kamatayan, walang maliw, 181 walang lasa, matabang, 153 walang pakiramdam, 159 walo, 147 Y yabong, 39 yakapin, 121 yamang, 191 yapakan, 115 yarda, 139 yumapak, 115

248 INGLIS INDEX

to ask, 169 A astonished, surprised, 159 at, 189 abdomen, 65 August, 145 about, concerning, 189 aunt, 59 above, 135 avocado, 41 to accuse, 171 ax, 97 across, 135 across from, 135 act of carrying, 121 to add, 149 baby cow, calf, 55 adultery, fornication, 57 baby mouse, 45 afternoon, 143 baby, young carabao, 55 again, 193 back, 65 to agree, 171 back of the knee, 67 ahead of, 135 backbone, 65 airplane, 125 bad taste, 153 alive, 75 bad weather, 37 all, 147 balsam apple, bitter melon, 43 all day, 143 bamboo, 39 almost, nearly, 193 bamboo water container, 89 already, now (if used with banana, 43 negative words, 193 bandage, 79 also, too, 193 bank of river, 33 although/even though, 191 barbed arrow tip, 111 always, 143 bark, 37 ancestor, 61 barren rice husk (on stalk), 43 anchor, 127 barrio, 131 and, 191 barrio captain, 131 angry, 123, 161 basket for shaking and ankle, 69 cleaning rice, 109 to answer, 171 bat, 51 to approach, to come to give a sponge bath, 81 near, 115 to bathe with a dipper, 81 April, 145 bay, 33 archipelago, 131 beak, 53 armpit, 67 beans, 43 armspan (both arms), 137 beard, 71 arrow, 111 to beat, tap or strike, 175 artesian well, 35 because, 191 as far as, until, 189 ashamed, 161

249 INGLIS INDEX to become wet bold, 161 (unintentionally), 79 bolo, 97 bed, 99 bone, 69 behind, rear, 135 book, 107 to believe, 153 to be born, 75 believer, 179 to borrow, 123 below, 135 bow, 111 belt, 93 to have a bowel movement, 73 bench, 97 bowl, 89 beside, 135 boxing, 173 betelnut, 41 bracelet, 91 between, 135 branch, 37 to bewitch, Id11 with black brave, courageous, 159 magic, 1133 bread, 83 bicycle, 125 breadfruit, 41 big, 137 to break a tie/rope, 125 big cockroach, 49 breast, 65 big fruit bat, 51 bridge, 127 big toe, 69 to bring ship to dock big, rolling waves, 33 (perpendicular), 127 bird, 51 bronze, brass, 31 bird's nest, 55 brook, creek, stream, 33 to bite, 83 broth, soup, 85 bitter, 83, 153 brother-in-law, 59 black, 167 brother/sister (sibling), 59 black ant, 49 brown, 167 blackboard, 107 bruise, 69 blade, 99 to brush teeth, 81 blind, 77, 151 bucket, 97 blister, 71 bumblebee, 51 blood, 69 burned, 71 blouse, upper garment, 91 to burp, 73 to blow a whistle, 169, 175 but, 191 blue, 167 butterfly, 49 blurred, 151 buttock, 63 boat (small), 127 button, 91 body, 65 to buy, 129 body odor, 75 to by-pass, 119 bodyThead louse, 49 to boil (water), 87 boil, abcess, 69

250 INGLIS INDEX

civet cat, 45 clavicle, 61 cage, 55 clean, 165 to call, 171 to clear field, 103 calm, absence of wind, 35 clever, smart, 157 car, 125 to climb up, 115 carabao, 53 clitoris (euphemistic), 63 to carry (basket), 109, 121 clock, watch, 143 carved idol, 107 to close eyes, 151 carving, 107 close relative, 61 carving knife, 107 closed, 101 cassava, 43 clothes, 91 cat, 55 clothespin, 93 catfish, 47 cloud, 29 cave, 31 cloudy, 37 ceiling, 97 coarse, 165 cemetery, 1'77 coarse weave, 109 centavo, 129 cobra, 45 centipede, 49 cockfighting, 173 certainly, 193 coconut (immature), 41 chair, 97 coconut (mature), 41 chalk, 107 coconut huslc, 101 chapter, 179 coffee, 85 to chase, 119 coffin (hollow log), 177 cheap, 129 a cold, 79 cheek, 65 cold day, 35 chest, 63 comb, 53, 93 to chew, 83 to come, to arrive, 115, 117 chick, 53 to command, 171 chicken, 55 to complain, 169 chicken coop, 55 conception, 75 chicken egg, 55 coneshaped grass hat, 93 child, 57 constipation, 79 chisel, 99 contentment, 159 to choke (on food or to converse, 171 drink), 73 to cook, 87 to choose, 163 cooked rice, 83 chopping board, 101 copper, 31 church, 181 cord, rope, 125 cicada, 49 corn, 43 city, 131 cough, 77

251 INGLIS INDEX to count, 107, 149 desk, 99 country, nation, 131 diaper, 91 court, 133 diarrhea, 79 cousin, 59 different, 165 cow, 55 dimple, 63 cow pea, black-eyed pea, 45 dirty, 165 cow's milk, 85 to discuss, 171 crazy, 157 dislike, refuse, 193 cricket, 49 distance, 135 crocodile, 45 distant relative, 61 cross support, rafter, 101 district, vicinity, 131 cross-eyed, 151 to divide, 123, 149 crow, 53 dizzy, '77 crumb (on table or floor), 83 dock, 127 to cry (with tears), 159 dog, 53 cup, 89 don't, 193 customs, 183 door, 99 to cut nails, 91 doorway, 101 cut, wound, 69 dove, 51 downstairs, 97 downstream, 139 datu (head of a to drag, 121 barangay), 131 dragonfly, 51 dawn, 141 to draw, pull, 121 day, 29 to dream, 73 day after tomorrow, 141 dried fish, 83 day before yesterday, 141 dried, parched ground, 33 dead, 75 drill, 97 deaf, 77, 153 to drink, 85 debt, 129 drinking glass, 87 deceased, '177 to drive far away (person or December, 145 animal), 115, 117 to decide, 171 drizzling rain, 37 deep, 137 to dry, 95 deer, 45 duck, 53 to defeat, 133 duckling, 53 to defend, speak for a dumb, stupid, 157 person, 169 dusk, 29 delicious, 83, 153 dust, 29 demon, 179 to deny, 171

252 INGLIS INDEX

eyelash, 71 each day, 143 eyelid, 65 eagle, 51 ear, 63 early morning, 141 face, 63 earring, 91 to faint, 77 earth, dirt, soil, 31 to fall forward, 115 earthen pot, 89 false, 163 earthquake, 35 far, 135 earthworm, 49 fare, 127 east, 139 fast, quickly, 117 to eat, 83, 85 fat, 71 edge, margin, border, 135 father, 59 eel, 47 father's side, 61 egg yollc, 55 father, mother-in-law, 59 eggplant, 45 fear, 159 eight, 147 February, 145 eighteen, 149 feces, 75 elbow, 67 to feed, f33 elder, 179 to feel, understand, 159 eldest child (euphemistic), 57 feeling (emotional), 159 eleven , 149 feeling (physical), 159 embarrassed, 161 female deer, 45 to embrace, 121 fence, 101 end of the month, 141 fern, 39 engaged, 57 fever, 77 to enter, go in, step in, 117 few, little, 147 epigastric region, 61 fifteen, 149 epilepsy, '79 fight, 133 eraser, 107 file, 101 esophagus, 63 fin, 47 eternal life, 181 fine, 131, 165 every,. 147, 191 fine comb, 93 everyday, 143 finger, 67 example, 169 fingernail, 67 expensive, 129 fingerspan (from the tip of eye, 65 the index, 137 eyebrow, 71 fire table, dirty kitchen, 89 firm, stable, 165

253 INGLIS INDEX first, 143. fourteen, 149 first day, 143 fragrant, 151 first quarter of the moon, 143 Friday, 145 fish, 47, 105 frog, 47 fish bait, 105 from (a person), 189 fish bone, 47, 105 fruit, 39 fish hook (very large), 105 to fry, 87 fish net, 105 full, 83 fish sauce, 85 full moon, 143 fish trap made of split funeral, 1'77 bamboo, 105 fishing hook and pole, 105 fishy smell, 105 gallbladder, 63 fist, 67 garden, 103 five, 147 to gargle, 79 flanged arrowhead, 111 gas (fluid like air in flat iron, 99 form), 165 flat tasting, 85 gasoline, 125 flesh, 71 to get off vehicle, 127 flood, 33 to give, 123, 129 floor, 101 to give birth, 75 floor joist, 97 gnat, 49 flower, 39 to go, 117 fluent, 169 to go down, 115 flute, 175 to go last, 115 fly, 49 go on, 195 folk dance, 175 to go out, 115 food, f33 goat, 53 foolish, 157 God, 181 foot, 69, 137 God the Father, 179 for this (that) reason, 191 God the Holy Spirit, 181 forehead, 65 God the Son, 1'79 forest, jungle, 31 goiter, '77 to forget, 157 gold, 29 to forgive, 179 gong, 175 fork, 89 good, 159 formerly (can mean within good weather, sunny, 35 past month), 141 goose, 53 fortunate, lucky, 163 governor, 131 foundation post, 101 gradual slope, 31 four, 147 grandchild, 59

254 INGLIS INDEX grandfather, 59 to hear (non-deliberate), 153 grandmother, 59 heart, 63 grass, 37 heaven, 179 grasshopper, 51 heel, 69 gray, 167 to help, assist, 161 great-grandchild, 61 hen, 55 great-grandparents, 61 here, to this, 189 great-great grandchild, 59 hey (to call a person's great-great grandparent, 59 attention), 195 great-great-great grandchild, 59 high tide, 35 great-great-great high, tall (thing), 137 grandparent, 59 hill, 29 green, 167 hilly terrain, 31 growing of a plant, 39 hip, 61 G-string, 91 to hiss for attention, 169 guava, 41 to hit with stick in hand, 123 to guess, 157 to hold, 121 gun, 113, 133 hole in the ground, 31 Holy Scripture, 179 honey, 85 hair (head), 71 honeybee, 51 hair (skin), 71 hope, wish, 193 to half-squat, 119 horn of animals used as hammer, 97 trumpet, 175 hand, 67 hornbill, 51 handle, 101 horse, 53 to hang clothes in the sun, 93 horse race, 173 happy, 161 horsefighting, 173 hard redwood tree, 41 hot (peppery), 153 hardwood tree (used for hot day, 35 house building), 41 hot season, 35 to harvest, 103 hour, 143 hat, 93 house, 101 hatchet, 97 house in the field, 99 to hate, 161 house lizard, 47 hawk, 51 how many, 147 he-goat, 55 how many times, 147 head, 65 how much, 147 headache, '77 hundred, 149 healed, recovered, 77 hungry, 83 healthy, 77 hunting with a gun, 113

"7 C:c INGLIS INDEX hunting with dogs, 111 hurry, 141 June, 145 husband, 57 just now, 139 husks, 103 if not, 191 kennel, 55 iguana, 45 kettle, 89 immoral, 163 key, 99 in a moment (please kick-it, 173 wait), 143 kidney, 63 in front of, 135 kilo, 137 in, inside, 135 kilometer, 137 inch, 139 kingfisher, 51 index finger, 67 kitchen, 87 inner skin, 37 kitten, 53 instead, 191 knee, 69 intercourse, 57 to kneel down, 117 intersection, 125 knife, 87 intestinal worms, 77 to know (a fact), 157 to be intoxicated, 85 iron, 31 irregular, uneven, 165 ladder, stairway, 99 island, 131 ladle, 87 it was said, 191 lake, 33 itchy, 71 lame, 77 land, 31 large fig-type tree, 41 jackfruit, 41 large intestine, 65 jail, prison, 131 large land lizard, 47 January, 145 large monkey (as large as jeepney, 125 dog), 45 to jeer, 1'71 large red stinging ant, 47 Jesus, 179 large spider, 49 Jesus Christ, 179 large, round, rattan, judge, officiator, 133 open-weave basket, 109 judgment, intelligence, 157 last year, 139 July, 145 laugh, 159 to jump (from a high lazy, 159 place), 115, 119 to lead by the hand, 117, 121 leader, 131

256 INGLIS INDEX

leaf, 37 to lean against, 117 to leave, 115 magic, slight of hand, 183 leech, 49 mahogany, 39 left, 139 to make bed, 97, 107 leftover food, 83 man, male, 57 leg/calf, 67 mango, 41 to lend, 123 many, much, 147 less, lacking, 147 March, 145 to lie down on back, 117, 119 market, 129 lightning, 35 married, 57 like that, 165 to massage, 69 like that (far), 189 mat, 99 like that (near), 189 material, cloth, 93 like this, 165, 189 mattress, 99 like, want, 193 matured plant, 37 to listen (deliberate), 153 May, 145 little finger, 67 maybe, perhaps, 193 liver, 65 meaning, 157 liver spot, birth mark, 69 measure, 139 lock, 99 medicinal tree, 41 locust, 49 medicine, 79 long, 137 to meet (at an appointed long ago (in times past), 141 place), 115 long beans, 43 meter, 137 long curved work knife, 97 middle finger, 67 long pants, 93 middle, center, 135 long-legged spider, 49 midnight, 141 to look from side to might, 193 side, 119, 123, 151 milkfish (national fish), 47 Lord, Master, 1'79 minute, 141 to lose, 123 miscarriage, 75 loud thunder, 35 to miss someone (after a louse's egg, 49 short time), 159, 161 love, 159, 161 mole, 71 low, 137 Monday, 143 low tide, 33 money, 129 , lower lip, 61 mongo beans, 43 lungs, 61 monkey, 45 luxuriant foliage, 39 month, moon, 143 moon, 29

257 INGLIS INDEX moonlight, 29 nine, 147 moral, 163 nineteen, 149 more than, 147 to nod (more than once), 119 morning star, 29 noise, 171 mortar, 103 noon (exactly 12), 139 mosquito, 51 north, 139 mother, 59 nose, 63 mother pig, 53 not good, bad, 159 mother's milk, 85 not right, 163 mother's side, 61 November, 145 motorcycle, 125 now/today, 139 mountain, 31 numb, 155 mouth, 61 to nurse a baby, 83 to move, transfer, 117 mud, 31 0 mudfish, 47 oar, 127 to multiply, 149 to obey, 153 music, 175 ocean, 127 muslim gong, 175 ocean, sea, 33 mustache, 71 October, 145 of that (far), 189 of that (near), 189 nail cutter, 91 of this, 189 naked, 91 oh! (indicates suprise), 193 nape of the neck, 65 oil, 125 narrow, 137 okay, 195 nasal mucus, 75 old, 165 navel, 63 old person, 57 near, 135 older brother, cousin, 59 nearly ripe, 39 older sister, cousin, 59 neck, 65 omen, 183 necklace, 93 on the verge of death/ needle, 91 dying, 75 nephew, niece, 57 once, 149 nerve, 69 one, 147 nest, 53 one-eyed, 77 new, 165 only, just, 193 new moon, 141 open, 101, 151 next month, 143 or, 191 next year, 141 orange, 43 night, 29, 141 outer skin, 37

258 INGLIS INDEX outside, 135 pineapple, 41 overcooked, 87 to pity, 161 to overflow boundary, 33 plane, 99 overly ripe, 39 planet, 29 to plant, 103 planted vegetation, 39 painful, '77 plate, 87 palate, 63 plateau, plain, 29 palm, 67 to play, 115, 175 palm lines, 67 playing cards, 1'73 pancake turner, 89 to plow, 103 papaya, 41 plus, 191 paper, 107 pocket, 91 parakeet, 53 to point, show, 121 paralysis, '77 pomelo, 41 parrot, 51 porch, veranda, 99 part, fraction, 147 possessed, 183 to pasture, 55 to pound rice, 103 payment, 129 to pray, 179 peak of mountain, 31 prayer, 179 pen knife, 99 praying mantis, 51 pencil, lefl to precede, 193 peninsula, 35 pregnant, 75 penis (euphemistic), 63 president, head, 131 pepper, 43 price, 129 to permit, 169 to pronounce a curse, 169 person, 57 psoriasis, eczema, 69 peso, 129 to pull out weeds, 103' pestle, 103 pullet, 53 pick, 99, 103 pump, 33 picnic, 173 pupil of the eye, 63 to pierce with spear, 111 puppy, 53 pig, 53 push cart, wheeled cart pig pen, 55 drawn by a carabao, 125 piglet, 53 to put, place, 123 to pilfer, 129 to put on clothes, 91 pillow, 97 python, 45 pillowcase, 99 pimples, 69 to pinch, 71 pine, 41

259 INGLIS INDEX

rice bird (national bird), 51 rice bran, 43 quickly, 141 rice grain, 43 to be quiet, 169 rice harvesting sickle, 103 quiet (very), 193 rice husk (off stalk), 43 rice stalk, 43 to ride, 125 to ridicule, 171 rabbit, 55 right, 139 to race, 117, 173 right, correct, 163 rag, 101 ring, 95 rain, 37 ring finger, 67 rainbow, 29 ripe, 39 rainy season, 35 river, 33 to raise eyebrows, 119 road, 125 raised skin lesion, 69 to roast (pig), 87 rake, 105 rock, 29 rapidly approaching storm rock cliff, 31 with wind, 35 rocky ground, 29 rapids, 33 rolling thunder, 35 rat/big mouse, 45 roof, 97 rat (very large), 45 room, bedroom, 101 rattan, 39, 109 rooster, cock, 53 to read, 107 root, 37 really, truly, 193 rotten, 39 to receive, accept, 123 rough, 155 to recognize, 157 round, bamboo, tightly-woven rectum, 65 basket, 109 red, 167 round, circle, 137 red clay, 31 to row, 127 reed, 109 to rub with cleaning to refuse, 171 stone, 69, 79 to remember, 157 to run, 115 to repeat, 171 to repent, 179 to request, 169 to return home, 117 sad, 159 ribs, 65 safety pin, 91 rice, 103 saliva, 63, 75 rice (cooked), 43 salt, 85 rice (hulled), 43 salty, 83, 153 same, 165

260 INGLIS INDEX same as, 165, 191 shin, 67 sand, 31 to shine shoes, 91 sap, 37 ship (large), 127 Satan, 181 to shiver, '77 satisfactory, 163 shoe, 93 Saturday, 145 shoelace, 91 saucer, 87 to shoot (by means of an to save, rescue, 159 arrow), 111, 133 Savior, 179 short, 73, 137 saw, 97 short (person), 137 sayote, 45 short pants, 93 scabies, 71 shot, injection, 79 scales, 47 shoulder, 65 scar, 71 to shout, 169 to scold, 169 shovel, 103 to scoop fish, 105 shrimp, 47 scorpion, 51 sick, 77 to scrape bamboo, 109 sickly, 77 to scratch, 69 to sift (using basket with to scream, 169 holes), 103 scrotum, 61 silky, 155 seashore, 33 silver, 31 second day, 141 silverware, 87 to see, perceive, 151 sin, 179 seed (generic), 37 since, 191 seed (to be planted), 37 to sing, 175 to seize, grab, 123 to singe (hair of bird, pig), 87 to sell, 129 sinner, 179 September, 145 to sip, 85 to set a fracture/ sister-in-law, 59 to massage, 79 six, 147 seven, 147 sixteen, 149 seventeen, 149 to skate/polish floor, 101 to sew, 93 skin, 71 to shake head sideways, 119 skirt, 93 shallow, 139 sky, 29 to sharpen, 99 to slap (hit with palm of to shave, 81 hand), 123 sheath, 101 sledge, 125 sheet, blanket, 97 to sleep, 73 shell, 53 sleeveless undershirt, 93

261 INGLIS INDEX

slimy, 155 spider web, 49 slipper, thong, 93 spirit, 183 slippery, 155 spiritual medium/healer, 183 slow, 117 to splash, 81 small black and white spleen, 63 honey bee, 49 to split, 109 small cockroach, 49 sports shirt, 91 small freshwater crab, 47 to spread with hand, 103 small intestine, 61 spring, 35 small pigeon, 51 sprout, 39 small stinging wasp-like square, 137 insect, 47 to squat, 115 small, little, 137 stable, 55 small, round, rattan, to stand up, 119 open-weave basket, 109 star, 29 to smell, 151 to stare at, 151 smile, 159 to steal, 129 smooth, 155 stem, 37 snail, 47 to step up on, 115, 117 snake, 47 sticky rice, 43 to sneeze, 79 still, calm, 165 to sniff (something), 73 stink, bad odor, 151 to snore, 73 to stir/to mix, 87 so that/in order that, 191 stomach, 61 socks, 93 stomachache, 77 sofa, couch, 101 stone, 107 soft thunder, 35 stool, 99 soft wood (used for to stop/to discontinue, 119 carving), 41 store, 111 soft, tender, 155 store owner, 111 soldier, 133 storekeeping, 111 sole, 69 stout/fat, 73 solid, 165 stove, 89 son, daughter-in-law, 57 strait, 33 son/daughter, 59 to stretch oneself, 115, 117 soul, 1.77 string, 125 sour, 83, 153 strong, 75 south, 139 strong storm (with wind soy sauce, 85 during rainy, 35 spear, 111 to study, 107 sperm, 73 to stumble, 115

262 INGLIS INDEX stump, 39 taro root, 43 to submerge, 79 taste, 153 to subside, recede, 33 tasteless, 153 to subtract, 149 tatoo, 91 to suck through a straw, 85 tea, 85 suddenly, 193 to teach, 107, 171 sugar, 83 teacher, 107 supr cane, 41 teaching, 107 suit, 131 tear, rip, 91 sultan, 131 tears, 63, 73 sun, 29 to tease, to joke, 169 Sunday, 143 teaspoon, 89 sunlight, 29 teenage boy, 57 sunrise, 143 teenage girl, 57 sunset, 143 to tell, 169, 171 supernatural power, 183 telling stories, 173 support post, 101 ten, 149 surroundings, 99 ten thousand, 149 to swallow, 83 tendon, 69 swamp, marsh, 33 termite, 47 swampy land, 31 testes (euphemistic), 61, 63 sweat, 73 that (far from both speaker sweet, 83, 153 and listener), 189 sweet potato, 45 that (far from speaker but to swim (on top of water), 79 near listener), 189 swollen, 71 that's all, 195 to sympathize, 161 thatch, 99 then, next, 191 there (far from listener), 189 table, 99 there (near listener), 189 tablespoon, 89 therefore, so, 191 taboo, 183 thigh, 67 tadpole, 47 thin, 73 to take a packed to think, 157 lunch, 87, 123 thirsty, 85 to take a bath, 79 thirteen, 149 to take off clothes, 91 this (near speaker), 189 to talk, 169 this month, 141 tall, 73 this year, 141 tall (person), 137 thorn, 39 tape measure, 93 thorny ground, 31

263 INGLIS INDEX thousand, 149 tremor, 35 thread, 93, 109 trough for feeding hogs, 55 three, 147 truck, 127 throat, pharynx, 61 true, 163 to throw, 123 trunk, 39, 97 thumb, 67 'Tuesday, 145 Thursday, 145 to turn, 119 tick, 49 twelve, 149 tidal wave, 33 twig, 39 to tie, fasten or bind with two, 147 a rope, 125 typhoon, 35 tightly woven, 109 tired, 77 to (in the direction of), 189 toasted, pounded green unable to speak, 77 rice, 43 uncle, 59 toe, 67 underside, bottom, toenail, 69 underneath, 135 tomonow, 139 to be understandable, tongue, 63 reasonable, 157 too bad, 195 underwear, 91 tooth, 63 unmarried man, 57 top, 135 unmarried woman, 57 to touch, 155 unripe, 39 tough, hard, stiff, 155 untie, 125 toward, 117 upper arm, forearm, 67 towel, 101 upper lip, 65 town, 131 upstairs, 101 tractor, 105 upstream, 139 to trade, 129 urinary bladder, 65 trail, path, 125 to urinate, 73 to trap fish, 105 urine, 75 trap, covered, 111 to use soap, 81 trap, with pointed bamboo stakes, 111 V trap, with triggered rope vagina (euphemistic), 61 snare and spear, 111 valley, 31 trap, with triggered spear vegetable, 37, 83 or arrow, 111 vegetable used for viand, 39 to treat/to give medicine, 79 vein, 71 tree, 37 venom, 45

264 INGLIS INDEX verse, 1'79 when, 141 vertebra, 63 when/if, 191 very good, 161 while, 191 viand (meat or vegetable whirlwind, 37 topping for rice), 85 to whisper, 171 to visit, 119 to whistle, 169 voice, 175 white, 167 vomit, 75 wide, 137 vulgar, 171 wife, 57 wild pig, 45 wild pigeon, 51 will give birth soon (last to wail, 177 days of, 75 waist, 65 to win, 133 to wake up, '73 wind, 37 to walk, to set out, 117 window, 97 wall, 97 windpipe, 61 to not want, 159, 161 windy, 37 war, 133 wine, 85 to warn, 169 wing, 51 wart, 71 to wink (with both eyes), 121 to wash body (except head winner, 133 and face), 81 to winnow, 103 wash tub, 97 with, 191 wasp, hornet, 49 without feeling, 159 water, 35 wok, frying pan, 87 water crock, 87 woman, female, 57 waterfall, 33 wood, 107 wave, 33, 119 woodborer, 49 weak, 79 woodpecker, 51 to weave (to form threads Word of God, 179 into a fabric), 109 worry, 161 weaving (other than cloth), 109 to worship, 181 Wednesday, 145 wow, 193 weed, 103 wrestling, 173 week, 141 to wring clothes, 93 well, 33 wrist, pulse, 67 well, feeling better, 75 to write, 107 west, 139 to wet (intentionally), 81, 165 what, ah, oh, 193

265 INGLIS INDEX

yard, 139 to yawn, 73 year, 139 yellow, 167 yesterday, 143 yet, 191 young hair louse, 49 young horse, yearling, 55 youngest child, 57

266