Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:33 AM 79 Vasil A. Victoria, Ph.D. A. Victoria, Vasil Ateneo de Naga University de Naga Ateneo Sinaunang Kalinangan Sinaunang rinsipyong rinsipyong pangwika maipaghihiwalay ang wika nang at kultura. Sa pamamagitan maituturing na hindi Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag ng Tagapaghayag Bilang sa Amaya Wika Ang P Sa dami ng terminolohiyang ginamit sa palabas na Amaya,

Karagdagan, Karagdagan, sa panig ng mananaliksik, Pangalawa, Amaya. na palabas ng naipakilala mismo tulong sa ito salitang ang nang husto ito ang mga terminong sinaliksik na ng ilang eksperto at palaisip termino termino sa pagpapahayag sa Filipino partikular sa mga palabas sa telebisyon. Ibig sabihin, ang mga terminong ito ay bibihirang pangkalahatan. sa Filipino karamihang ng maunawaan at makilala Maaaring ang salitang ito ay kilala at isang tiyak mauunawaan na lugar lamang at panahon sa kung saan at kailan ito umiiral. pumili lamang ang mananaliskik ng limang kahulugang salitang kultural. batbat Ang ng pagpili ng termino ay tatlong nakasalalay sa mabigat at matinding dahilan. Una, ang kabaguhan ng termino sa mismong palabas upang madiskurso ang tanong na ito. ito. na tanong ang madiskurso upang palabas mismong sa termino kultura ng aspekto ang ito diskursong sa tutukan mahalagang Mas mismong sa ipinamuhay at inilarawan ipinakita, ito paano kung at palabas na Amaya. Kalinangan ng Ang Wika Bilang Tagapaglarawan ng isang yunik na kultura. Sa madaling sabi, ang tagapaglarawan wika ng isang kultura habang sa kultura naman mas nagagamit ang isang partikular na wika. Sa tanong na paano nahahayag sa wikang ginamit ang kalinangan ng pumili lamang mga sa Filipino, bahaging ito mahalagang ng pananaliksik ng mga susing ng wika ay makikilala ang tulong isang naman ng bukod-tanging kultura ay kultura mas at lalong yumayabong sa ang Kapag wika. walang wika, walang kulturang mabubuo gayundin kabaligtaran ang nito. Mababakas sa wika ang imahen o hulagway Introduksiyon Scentia Inside Dec 2016.indd 79 Scentia Inside Dec2016.indd 80 Victoria... ia-ia n knet ml s iat bn bts Nnyr ang Nangyari batis. ibang iba’t sa mula konsepto na mgatilad-tilad ang pagsasama-samahin ito, na papel sa sabi, madaling Sa ito. diskursong buong ang umiikot lamang paksa iisang sa ngunit disertasyono tesis ng ito nagawaanna Maaaring ito. na larang sa loob si Bugna nang malaman niyang may kambal-ahas ang kambal-ahas may niyang malaman nang Bugna Datu si loob ng lamang Nabuhayan tagapagmana. ng magkaroon na Bugna ni kungkaya’tpalabas mismong sa pangarapang pag-asa wala nang orihinal na asawa). Hindi na maaaring magkaanak si Lamitan ayon Bugna na magkaroon ng anak na lalaki kay Lamitan (ang kaniyang ito na espesyal o bukod-tangingsi nilalang Amaya. Nabigo si Datu (Bugna). datu isang tauhan ng Sapagkat siya pangunahing isinilang na may kambal-ahas, nangangahulugan anak lamang bilang sapagkat binukot Amaya naging ay Si binukot. ng konsepto Ang Binukot saAmaya Pagtalakay Talahanayan 1 Blg. sa kamalayan ngtarget namanonoodnito. pumasok upang Amaya na palabas sa mabuti inilarawan ito paano pinag-aralang kung sabihin, Ibig konteksto. ng kahingian sa makaakma upang pananaliksik at detalye masinsing at masinop ng binigyang at produksiyon buong ng tinutukan ang Ito Amaya. mismong mananaliksik ay siyang pinakatinatampok sa palabas na ng tingin sa salitang mga ang ito Pangatlo,Amaya. na palabas ng holistikong pagtinging ito sa kalinangan ng mga Filipino sa tulong Naglalarawan ngKalinangang nhyg a imn dylg s plbs a my ang Amaya na palabas sa diyalogo mismong sa Inihayag 5. 4. 3. 2. 1. Mahalalagang Terminong Babaylan Batuk Pangangayaw Oripun Binukot Katutubo 80 Babaeng manggagamot Pintados, tattoo Pamumugot-ulo Alipin Babaeng itinago Maikling Kahulugan 2/13/2017 9:59:33 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:33 AM 81 Naging binukot si Amaya sa kagustuhan ng kaniyang ama. ang nakaraang kasaysayan, may mga patotoo na hindi nalilimita ang pagiging binukot sa mga ni Villan gawaing na pambabae. sa Dagdag kasalukuyang pa konteksto, niro-romantasize ang o maaaring maging angaway o mandirigma ang Sa isang pakikipanayam binukot. ng mananaliksik kay Villan (2014) kaniyang sinabi na tama ang pananaw na ito sa kasalukuyang konteksto. Ideal nga sa isang binukot na huwag humawak at magsanay ng kampilan. Pero sa pananaw ni Villan, may mga binukot noon pa man na sadyang tinuruan ng ganitong siste. Kung tutugaygayin tungkuling tungkuling gagampanan si Amaya. Wala pa mang kung katiyakan ano sa ang magiging tungkuling ito, sinanay na ni Bugna ang anak kung Amaya na paano palabas makipaglaban sa hawak kritiko ang mga kampilan. ng Isa ipinukol na ito sa kontrobersiyal mga sa usapin ng pagiging ng binukot mismong bida. Hindi dapat daw isang eksena mismo na kinanta ni Amaya ang ilang bahagi ng epiko epiko ng bahagi ilang ang Amaya ni kinanta na mismo eksena isang tungkol kay Labao Donggon. Sa katunayan, maraming eksena sa palabas na ipinapakitang kumakanta si Amaya at nakakahalina ang tinig. kaniyang Bukod sa pagkanta, tinuruan din si Amaya na humawak ng kampilan. Alam ni Datu Bugna bilang ama na may huling dalawa ay kapatid ni Amaya sa kaugaliang ama). kanilang Ikinukulong ng sila ipinagbabawal sa na Mahigpit bukot. kanilang lumabas ang isang binukot. Sa loob ng bukot, tinuturuan silang kumanta, sumayaw, maghabi, tumugtog ng kudyapi, ng kandu bumigkas (epiko). Si Amaya bilang tauhan ay magaling kumanta. Isa ito sa mga pagsasanay na pinagkadalubhasaan. kaniyang May Bukot Bukot ang tawag sa silid dapat ay binukot babae. sa ang Binukot sinumang tawag babaeng na tinitirhan ng mga pinili at hinirang para sanayin ng kanilang o tradisyon kaugalian. binukot. Ang Sa mismong palabas, ipinakita kung paano ang buhay ng binukot sa isang pamamagitan nina Amaya, Binayaan at Marikit (ang Sapilitan Sapilitan itong inihiwalay sa kaniyang ina. Bilang oripun, walang nagawa si Dal’Lang kahit pilit niyang ipinaglaban na makuha si Amaya kay Datu Bugna. Ano-ano ang kalinangang ipinakita Filipino sa ang palabas na Amaya partikular sa pagiging binukot? kaniyang kaniyang mabao (anak sa labas). Anak nina Bugna. Dal’lang Datu at ni minamahal Bugna na si labis oripung ang Dal’Lang Si Amaya. Ito ang naging dahilan ng labis na pagkapoot at paninibugho ni Dal’Lang. kay Lamitan Scentia Inside Dec 2016.indd 81 Scentia Inside Dec2016.indd 82 Victoria... aia iua ag uh n iag iuo ll n n isang ng na lalo binukot isang ng mukha ang ninuman makita na konsepto ito. attic o fix naman hindi aydaw tutuosin kung na binukot pagiging ng isang binukot. Mahalaga ang husay na ito sapagkat may sagisag ng uri buhok sa inilalagay isang na turban ayo suklay ay madalas husay na kagamitan Ang bulawan. sa at din yari Makikinang na buhok mga ginto. kanilang sa o sila husay May bulawan ito. bulawang mga sa ang naglalakihan gawa o yari palamuting pinakadulong uka/butas. sa makarating sa hanggang butil anumang o bato mga ang pasa ipinapasa- at inilalagay doon at uka/butas na 14 may na kahoy ito ang kunggit o sungka. Isa itong uri ng laro na yari sa mahabang pampalipas-oras, bilang binukot mga ng ginagawalarong mga sa sakay ang isang binukot. Ipinakita rin sa palabas na Amaya ang isa sakay- habang oripun mga ng duyan ang Bitbit mukha. kanilang at dapat natatakpan ito ng makapal na tela upang hindi makita ang lalabas man ang isang binukot, kailangan ang niyang sumakay sa duyan rin Kung sinuman. ng Biniyaan) at Marikit sina (kasamaAmaya kina malaprinsesa bukot, ng katunayan,mgaSa kasuotanng binukot. magara tawagang prinsesa o bai pagiging sa Bukod sinikap ay ipakita sapalabasnaAmaya. tauhan pangunahing mga ng tulong sa binukot mga ng buhay sa pangyayaringito mga ng Lahat Amaya).si na oripun maging nang ito (nangyari binukot isang ang hubad makitang na Amaya si kaya kaniyabinukot itong binuhat. Ipinagbabawalisang din ng Baganingkaugalian ni nahinuha agad lupa, sa sa umapak at Bagani ni Amaya si makita ibabaw ng malaking bato at may pagbantulot si Amayang Nang bumaba ahas. na (kambal) kapid sa gitna ng gubat. Buti na lamang ay iniligtas si Amaya ng kaniyang oripun (si Badu) si Amaya dahil isang sa utos ng ni Lamitan kunin ay napadad sapilitang sila Nang binukot. isang ng lupa sa paa na pagtapak hindi ang kalinisan ng Sagisag lipunan. kanilang sa tao paglapastangan sa kaniyang lahi at dangal bilang mataas na uri ng ay lupa isang sa binukot ng pag-apak Ang ng binukot. sinumang ang lupa mukha ang sa umapak lalaki ding Bawal kasal. kanilang ng mismo isang oras sa binukot ng lamang Makikita lalaki. pnkt rn a aaa n Aaa a id marn basta maaaring hindi na Amaya na palabas sa rin Ipinakita pnkt rn a g bnkt n pgaaon g mga ng pagkakaroon ang binukot mga sa rin Ipinakita binukot. mga ng bukot ang magara na din Kapansin-pansin 82 2/13/2017 9:59:33 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:33 AM 83 Sa palabas na Eye Witness na may pamagat na “Huling Witness ay matagumpay na ano kung nailarawan naipakita na malinaw palabas, ang sa isip likhang Bagama’t palabas na Amaya. ang Sapagkat sa kalinangan. katutubong ng binukot ang konsepto silid at sa oras ng kaniyang kasal lamang masisilayan kaalinsabay kaalinsabay silid kasal lamang at masisilayan sa ng oras kaniyang binukot. bilang pananagutan at gawain kaniyang sa pagkaputol ng Ito rin ang sinabi ni Barrios (118) (binukot) natatamaan na ng halos sikat hindi ng na araw. Nasa nga loob siya lamang ng bahay siya sa mahabang panahon. Siya ang tinatawag na binukot. Ang mga pag-aaral na ito nina Domingo at Barrios maging ng Eye at higit sa lahat ang ng kanilang pag-aaral, makasaysayang pagmememorya epiko. at Dahil pagbigkas itinuturing na sa isa sa pinakamahusay na mga tagapagbigkas (chanter) gawaing ito, ng kanilang isang sa lamang epiko nakakulong ipakita, hindi ang itago, nangangahulugang binukot. Sa kabuoan, ang binukot ay ay ay ipapakasal. Ang mga binukot nang ang mabuhay na minarapat nagdadala kaya ng pamilya kaniyang sa kasikatan karangalan at malaprinsesa kabilang na ang pagkakaroon ng mga tagapagsilbi at hindi paggawa ng mabibigat na gawain. Sa sariling kaniyang kuwarto, ginugugol ang bawat araw sa pananahi, pagbuburda panig ng lugar sa Filipinas. Sa masteral tesis ni Domingo (2014) tungkol sa mga binukot, kaniyang nasabing itinuturing na huling ang Capiz, Tapaz, sa lugar na mabubundok at malalayo sa prinsesa pinakamaganda at pinakamaputi na inihahalintulad sa diwata o sila diyosa, ang mga binukot. Ang babae bihirang ng kasaysayang panahon itinakdang sa ngunit dalaga ang napag-uukulang-pansin, mga binukot. Sa panayam kay Villan (2014) kaniyang nasabi na ito ito na nasabi kaniyang (2014) Villan kay panayam Sa binukot. mga itampok upang Doctolero Suzette kay kumiliti ang (dokumentaryo) sa palabas na Amaya ang kultura ng pagiging binukot. Tunay na sinaunang mga ng kalinangan sa binukot pagiging ang pangyayari ilang sa kasalukuyan sa hanggang rin pa binukot mga May Filipino. Prinsesa” Prinsesa” (2004) ni detalyadong ipinakita at inilarawan sa dokumentaryo ang buhay Kara David mismong sa tagpi na Amaya sa eksena Maraming binukot. mga ng tungkol sa mga dokumentaryo gaya ng diniskursong paglalarawan binukot, sa buhay ng itong dinadala o karga-karga. Kapag ibinigay ng isang binukot ang binukot isang ng ibinigay Kapag karga-karga. o dinadala itong ito. iniibig niya sa sinumang lalaki, ibig sabihin ay husay kaniyang Sa palabas na dinidiskurso, ang mga ng datu. anak mga ay binukot Binayaan) (Amaya, Marikit, Scentia Inside Dec 2016.indd 83 Scentia Inside Dec2016.indd 84 Victoria... pnkl a my, aaaag aatno a n anumang ang na telebsiyonsa palabas ay kungsining likhang kaya’tisang marapat mapagtanto mahalagang Amaya, sa ipinukol kataliwasangMaypang-estetika.ilang mang na sangkap ng ito na Amaya ay likhang-pantelebsiyon, malinaw rin kung bakit hinaluan aadgn my g tgska ag g bnkt s ks ni kaso maputi. sa sila binukot, mga nga ang kaya tagasuklay araw mga may ng Karagdagan, masilayan Ipinagkakait na 2004). binukot mga Witness: sa (Eye kasalukuyan sa nagpapatuloy hanggang kalinangang katutubong ang mahanap at makita hanggang pitong bundok ang dapat na akyatin at galugarin upang lima mga binukot, mga ng ng ngayon bahagi paghahanap na Sa kabundukan. matataas at lugar na liblib mga sa nangyayari na partikular sa Iloilo, Panay at Capiz. Ito ay sinaunang kultura ng mga katutubo kalinangan ng ng uri realidad ganitong ang at Nagpapatuloy Filipino. buhaylipunang na tunay sa ito Matatagpuan mga ang binukot. Hindi ito Filipino bunga ng imahinasyon, kalinangang kahibangan o sa pantasaya. konsepto na taal gayon, Kung mahanap lamang ang binukot at prinsesang si Nagmalitong Yawa. dagat at ilog gubat, ilang ang sinuong ay mismo Humadapnon Si palabas-pantelebisyon. sa nito pagbuhay ng tulong sa pagbibinukot ng kalinangan nang gayon,limot isang napagtagumpayanang Amaya maipakita ng na gawain ng binukot ang matagumpay Maraming na naipakita sa (Bugna). palabas. Kung ama kaniyang ng bukot kaniyang si sa Amaya Ikinulong maganda. at maputi ay Rivera Marian ni katauhan sa mismo Amaya Si ay mandirigma. bayaning binukot isang isang ng nag-aasawa ang sinabing Amaya, na palabas mismong Sa (149). epiko sa bayani mga ng asawa nagiging ang pagkakataon ilang sa ito, babaeng mga Ang pamayanan. ng babae iniingatang babaeng ito’y makikilala bilang mga binukot at bae, mga itinago at mga ang epiko, mga Sa paghahabi. sa kahusayan tulad kanilang ng din sining isang kinikilalang ay nganga ng paggawa sa husay kundi babae ordinaryong ay kanilang Ang pamayanan. kani-kanilang (binukot)ng naman itinatangi mga yaong sila Ubaldo Si hindi 2004). na Wintess: ipinahayag (Eye rito pagtrato malaprinsesa ang animo’y at publiko ng mata sa isang itinatago ay binukotbabaeng Ang 2014). (Villan: maganda at maputi ay ito na haluanito ngmakasining naproduksiyon ngpagtatanghal. Kahit sa mga katutubong epiko ay may dalumat na ng binukot. na binukot pagiging sa rekisito Amaya, si bidang ng Gaya 84 2/13/2017 9:59:33 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:33 AM 85 4 months ago as Filipinos. identity have been searching for our We These are who we were. and preserved. This is the answer and it should be enriched TheDHEL13 4 months ago are saved love it, I have heard of them when I was a kid I hope the traditions Reply ranne jole 3 months ago q,totoo daw q s tatay na itong docu.natanong matagl not mistaken if am ito.katuwa namn,naririnig q salita ng tatay q kay lola prinsesa...kung ano ma-preserve pa ung tirbes and man tayo ngayon un ay dahil sa kanila...sana culture in a modernize way. jak frost Sa madaling sabi, may pagtatangka ang palabas na Amaya Prinsesa” ng Eye Witness (2004) mula sa YouTube. ng Eye Prinsesa” ito ito bahagi ng kanilang buhay at karanasan, may mga tao pa ring patuloy na kikilalanin ang halaga nito sa lipunang Filipino. May mga taong patuloy na maghahanap ng kabuluhan nito. May mga ilang ang Narito binukot. mga sa magpapahalaga na patuloy taong patunay at sipi mula sa iba’t ibang komento tungkol sa “Huling na ipakita ang buhay ng ang isang buong binukot. kuwento, malinaw Bagama’t na likhang-isip nailarawan sa dinidiskursong paksa kung paano mabuhay ng pangunahing bilang karakter nito isang na binukot si Hindi konteksto. epekto ito. kalinangang ito May sa kasalukuyang Amaya. sa At tulong mahalaga ang man ito gagap at ganap na mauunawaan ng lahat sapagkat hindi ang kasaysayan ng lahing pinagmulan nito. Madalas na ginagaya sa pagsasayaw ng isang binukot ang paglipad ng lawin o agila at ipinamapalas ito niya sa mahahalagang ng okasyon gaya piging o kasal. anak ng datu o ng isang mataas na pinuno. Ipinagkakasundo rin ang kasal ng isang binukot. Nakadepende ito sa kagustuhan (sa Marikit kina nangyari ng kagustuhan gaya magulang kaniyang ng ni Lamitan) at Bagani (sa kagustuhan ni Mangubat). Saulado rin ng mga binukot ang kanilang sariling sugidanon o epiko maging Amaya, Amaya, ang kaniyang oripun na si Ahak. Malambot ng mga ang binukot kamay sapagkat ipinagbabawal sa kanila ang paggawa ng mabibigat na gawaing-bahay. Itinuturing na ang pinakamagandang mga dilag binukot sa kanilang lugar na kadalasan ay Scentia Inside Dec 2016.indd 85 Scentia Inside Dec2016.indd 86 Victoria... ng mga oripun o alipin. Sapagkat may datu o rajah, imposibleng rajah, o datu may Sapagkat alipin. o oripun mga ng Ang OripunsaAmaya ng kanilang lipunan. Maaaring maging oripun ang isang tao kapag bahagi mgaat tanggap ay oripun ang ang pagtingin, positibong Sa katutubooripun. lipunang isang ng Bahagi Amaya. sa eksena ang naranasan niAmaya bilangoripun. sa mga gustong ipagawa ni Lamitan. Maraming siya pasakit at pahirap sunod-sunuran Naging Lamitan. si na panginoon sa kaniyang Amaya ni kalbaryo ang nagsimula Dito tradisyon. at anyo sa pang-itaas damit oripun, na tunay isang ng pagiging ng kahingian o katuparan bilang siya din Tinanggalan katawan. kaniyang paghihiganti, kaniyang ng hiningi nito kay Mangubat namagingoripunniya bahagi siAmaya. bilang at Amaya sa si (anak na mabaw labas) sa Lamitan ni pagkasuklam sobrang sa Dahil Amaya.si ay nila binihag sa Nang isa Mangubat, ni Bugna si mapaslang Amaya. nina banwa sa pangangayaw ang may naganap kaya’t ay diumano at kung rajah Mangubat ni Pinaniwalaanito pag-aalsa. ng ito pagtatangka ng ang pamamalakad Bugna ni ng naiibigan na pamamaraan hindi na Mangubat kay Lamitan ni Isinuplong Mangubat. Rajah ni pinaniwalaan kasinungalingang isang ng pagpaparatang ng pamamagitan sa Bugna kay Lamitan si nagtaksil kuwento, ng ito Datu bahaging Sa Amaya). ni ni (ama Bugna banwa ang Mangubat nina pangangayaw ng salakayin uri sapinakamababang uringoripun,ito anghayohay. at Amaya,na palabas Sa sagigilid. aliping may tawagbagong pang- o namamahay aliping ang Ito pangkasaysayan. librong mga sa ito nakatala sapagkat kilalang-kilala ang pang-itaas oripun ng Filipinas, uri dalawang na ng kasaysayan suot Sa dibdib. walang kanilang ay ang makikita babae kaya mga Ang babae. mga sa naman palda samantalang bahag ay oripun lalaking ng kasuotan Ang ang oripun. mga ang lantaran Amaya, na oripun palabas Sa lipunan. na mga Ang katungkulansaraymayna sa pang mataas partikular iba isang ng oripun. o rajah o datu mga ng ng gaya panginoon kanilang sa naninilbihan dalumat ang kumawala Masasabing bahagi ng kalinangang Filipino ang pagkakaroon ang Filipino kalinangang ng bahagi Masasabing Sa kabilang dako, ang pagiging oripun ay ipinakita sa iba’t ibang sa bulawan mga ang Amaya kay tinanggal alipin, Bilang nang Amaya si oripun naging binukot, pagiging sa Mula 86 2/13/2017 9:59:33 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:33 AM 87 Tapat Tapat din ang mga oripun sa kanilang panginoon o amo. nagdadalantao. Si Dal’Lang (ina ni Amaya) ay muntikan na sanang na muntikan ay Amaya) ni (ina Dal’Lang Si nagdadalantao. ikalakal ni Lamitan (asawa ni Bugna) sapagkat karibal kay niya ito Bugna. Subalit hindi nanaig ang kagustuhan ni Lamitan ng kaniyang amo. Sa kaso tagabuhat ng duyan ng ng mga ito mga kapag hinihingi ng binukot, pagkakataon mga ng piging o gaya ang kasal. Karagdagan, mga alipin pag-aari ay ng oripun ang datu o ng kaniyang panginoon na puwedeng ipangkalakal kung kinakailangan. Isa sa mga kaugaliang na Amaya hindi maaaring ipagbili ang ipinakita isang oripun kapag ay siya sa palabas na ng bahay, pagkuskos ng papag pagsuklay sa buhok o kapag babae ang panginoon, paghuhugas sahig, ng pagpapalit ng paa, damit, pagsalok ng tubig, paglalaba, pagbabayo pagpapaypay, pagpapayong, ng palay, pagsasagwan at iba Mga pang oripun din gawaing-bahay. ang bumubuhat sa duyan o anumang sasakyan itong itong palabas-pantelebisyon, maliwanag na muling nanumbalik ang dalumat ng mga oripun manonood ng palabas na ito. sa kamalayan ng mga target na paglilinis makakain, ng pagluluto sa mula ito nila Pinaglilingkuran at tumao. Bawal at ding tumao. umibig Bawal ang sa isang palabas oripun na ayon Amaya. Lahat ng pangyayaring ito bilang tagapaglarawan ng/sa buhay ng mga oripun sa palabas na dinidiskurso ay ipinakita sa itampok na Amaya ng Napagtagumpayan pagkakataon. maraming ang uri at paraan ng at pamumuhay pakikitungo ng mga alipin sa isa sapagkat lahat ang likhang-isip Bagama’t panginoon. kaniyang tao o may katungkulang tao ang pinahihintulutang tumingin nang deretso sa mga taong hindi nila kanilang kaharap. Hindi oripun sila isang ng pagdalo ang ipinagbabawal na din Mahigpit kauri. katungkulan na matataas may Tanging pagtitipon. o piging mga sa lamang ang makakadalo rito gaya ng rajah, datu, tumao, timawa kaharap kaharap nila ang kanilang panginoon. May pantawag din sila sa posisyon ng kanilang puod halimbawa ay rajah, datu o bai. Hindi rin sila basta-basta maaaring tumalikod usap. pagkatapos makipag- Bahagya nilang tatalikod. itatagilid Yumuyukod din ang ang mga katawan oripun kapag saka matataas na tuluyang nabihag siya mula sa pangangayaw. Maaari ding maging oripun ang oripun maging ding Maaari pangangayaw. sa mula siya nabihag ng mabigat na siya tao) kapag nakagawa (malayang isang timawa kaniyang sa buhat multa ang bayaran kayang niya hindi o kasalanan kapag yumukod ang oripun mga sa Kapansin-pansin pagkakasala. Scentia Inside Dec 2016.indd 87 Scentia Inside Dec2016.indd 88 Victoria... pinapahalagahan din ayon sa kaniyang katayuan at silbi sa lipunan. ayoripun isang ganitong ang idiskursoSa mahalagangeksena,na nangyarisapagkatkapag yaon aydalawang ikakalakal.buhayang n dlr, aai iag aaaa n pnagyw kasama pangangayaw ang nagagawa niyang madali daliri, ang lamang gamit pumatay kapangyarihang at liksi lakas, kakaibang kaisugan, ginawan niyang taglay sa ang Dahil Mangubat. banwa ni pangangayaw ng maraming rajah, kinakatakutang kanila). sa Bilang rin mamatay may maiwasang hindi nangayaw, mga ng panig isang sa (gayundin pangangayaw sa ng Madugo biktima naging kamatayan na datu. lugar maraming o ng rajah nag-iiwan na isang labanan ng itong pamumuno sa lugar isang pagkubakob at sa paglusob ng uri itong Isa pangangayaw. ang na Ang Pangangayaw saAmaya mga eksena sapalabasnadinidiskurso. at wika mismong ng tulong sa kalinangan katutubong isang ang ilarawan na Amaya ang pagtatangka may oripun, mga ng buhay may pinakamaraming alipin ang siyang pinakamakapangyarihan.” “ang kayIsorenana mula (197) ni (21) Artieda pa Dagdag datu. o rajah isang kapangyarihanng ang alipin ng bilang sa Nakasalalay na alipin tatlumpung o dalawampu maaari niyang may ipagbili o tratuhin sa anumang paraang aynaisin niya. isa bawat ang na karaniwan na sa isang nayon na may ito, lima, anim artikulong o sa sampung Ayonpinuno oripun. mga ng bilang ang inilarawan 7), naipakita sapalabasnaAmaya. ay oripun mga sa tungkolkatutubo kalinangang ng ng akto ganitong Lahat kapahamakan. o panganib ng banta at kamay sa pinagsisilbihan. mula kaniyang sa may kaniyangpanginoon ng buhay ang nito iniligtas para kungHalimbawa kung nagawa o pagkakautang siyang kaniyang pambihira ang niya na nabayaran nagtangkang tumakas. oripung panginoon. ang nahuli kaniyangkapag kamatayan parusang sa ng ito Katumbas oripun isang ng pagtakas ang krimen na Maituturing kanila. sa para ipinapatupad ding batas mga May nn esn p lmn s plbs a my a ipinakita ay Amaya na palabas sa lamang pa eksena Unang (2:54- Legazpi ni Relation sa mula (21) Isorena ni papel Sa kapag oripun isang ang mapalaya o matimawa ding Maaari Muli, bagama’t likhang-isip ang mga pangyayari tungkol sa 88 2/13/2017 9:59:33 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:33 AM 89 Isang dalumat na paulit-ulit na ipinakita sa palabas na Amaya pagtatagumpay pagtatagumpay ng pangangayaw ay nangangahulugang hakbang sa pagtatamasa ng hinahangad na pananatili at pagpapalawig ng karangalan. na pinapangarap at kaginhawaan ng pag-asam buhay, ama (si Datu Bugna) sa gawaing ito. ito. ama (si Datu Bugna) sa gawaing itinuturing mga na sa katagang-ugat hango ito (736) Villan Kay ng ang pangangayaw. ulo ng pamumugot ay sabihin ibig ang na “kayaw” na kaaway ng kanilang angkan at bayan na bunsod mataas marahil ng na pagpapahalaga sa kamalayan ng paghihiganti. Ang pangangayaw pangangayaw kapag nagkaroon ng kasalatang pang-ekonomiya ang isang puod. Napipilitan mangayaw upang mga matugunan pangangailangan ang ng kanilang lugar mahina ang ani ng palay at huli ng isda. Maging si ay tutol Amaya lalong-lalo na kapag sa anumang pangangayaw sapagkat namatay nga ang kaniyang lamang si Bagani, mas kanilang pipiliin puod sapagkat ayon niyang sa kaniya ay huwag lumilikha ito mangayaw ng mga ang kaaway kung kaya’t nawawala ang kapayapaan sa Isa ring uri isang ng karahasan ang na pangangayaw maaaring lugar. iwasan, dagdag pa ni Bagani mula sa palabas na Amaya. Nagaganap ang kinakalakal. kinakalakal. Matapos ang pangangayaw, nagkakaroon ng ritwal ng dagdag-patunay bilang kawal o sandig mga ang pagbabatuk ng mas nangangahulugang ay batuk maraming Mas kaisugan. kanilang Bagani ni ayaw Amaya, na palabas Sa napaslang. silang na marami ang pangangayaw sapagkat sa katotohanan ito ngang pumapatay ng mga taong walang kalaban-laban. Kung masusunod ng mahahalagang ari-arian sa lugar na nilusob o sinakop. Ang mga mga Ang sinakop. o nilusob na lugar sa ari-arian mahahalagang ng babae, matatanda at bata ay kinukuha o binibihag bilang alipin. Matapos ang pangangayaw, pinaghahati-hatian nakuha sa ang gawaing ito. Pinaghahatian din anumang nila ang mga nabihag at tuluyang nagiging oripun. Ang iba naman sa mga bihag ay mangayaw, mangayaw, hinihingi muna nila ang basbas sa o pahintulot punong mula babaylan. Nasa punong kung babaylan dapat ang ba pagpapasiya o pangangayaw. hindi Walang puwang dapat ang awa ipagpatuloy sa isang ang pangangayaw. Lahat isang ng kalaban planong ay pinapatay. Kung may ititira mang buhay ay nakalaan upang maging alipin. Sa kinukuha pangangayaw, lahat ang kaniyang mga sandig o kawal. Sa pangangayaw na nagaganap, nagaganap, na pangangayaw Sa kawal. o sandig mga kaniyang ang ipinapakita na sumasakay tuluyang Bago puntirya. kanilang na lugar sa patungo mandirigma sa karakoa ang mga angaway o Scentia Inside Dec 2016.indd 89 Scentia Inside Dec2016.indd 90 Victoria... ln n mhlgn slk a rss n pgaa n isla ng pagtatao ng proseso sa tradisyonang pangayaw.laganap ang at ay salik Ganap (Catanduanes) mahalagang na alang Dagdag naman ni Isorena (18) na isa sa mga seryosong isinaalang- kanilang lugar at identidad sa panahong may mga nagtatangkangmgamay panahong sa identidad at lugar kanilang ng pagtatanggol sa alang-alang makipagpatayan handang na tao na matatapang o maiisug ay Sila lahi. isang bilang sarili kanilang Bisaya. lipunang ipinapakita lamang nito ang mataas na hindi pagtingin ng mga Bisaya sa sinaunang taong isang sa Taliwas ang sa kasalukuyang pangangayaw konsepto na ang mga Bisaya ay katulong, pintados ng magkakaroon na basta nakaranas maituturing Hindi o pintados. batuk ng mga Villan sa ni disertasyon tungkol sa (2009) pinatunayan ang Ito Bisaya. mga ang kaakibat ngpangangayaw (26). o ‘di kaya upang magpasikat at ialay sa sinisinta ang kadakilaan na o ng datu sa layuning ipakita ang kaniyang lakas at kapangyarihan at ay inilulunsad din sang-ayon sa layaw ng bagani lehitimasyon o bayani ng bayan barangay; pagkakataon, ng kayawilang ang Sa balidasyon 29. (datu) pinuno ng kadakilaan sa pagbabanyuhay bilang batayan ng kapangyarihan at yaman; pagtatamo sa ng hustisya; lakas-paggawa)(o digma maraming alipin ng dami ang alipin; gawing upang ng bihag ng makapagtamo bunga ng: gaya kabuoang kayaw ng ilang anyo batayang ng siya pa Nagtala (25). kalakal-salakay bilang ng at mapapangasawa ng pambibihag pambibihag alipin, sa para inilulunsad ay kayaw ang mandaragat, lipunang kayaw mga Sa ng Kalinga. at Apayao uri Ilongot, katutubong ganitongmga sa ang maigting Mas ritwal pagdadalamhati. sa kanilang ng ng ialay bahagi upang bilang datu ulo na napaslang ng o pamumugot namatay sa para kampanya ang ay kayaw ng anyo Isang (12). kayaw ang ay ng pandaragat ng eskpresyonkultura makapangyarihang at pinakahayag ang kaniya, makikisig atmay kakayahang maglunsad nito. Filipino; katunayan, lipunang isa ito sa mga pinagpipitagang gawain ng mga sinaunang lalaking ng gawain ganitong ang Tanggap mandaragat. lipunang mga ng isinasagawa na bayan ng baybayin at interyor at ang isa pa ay ang pamimirata at pananalakay sa mga ay ang pamumugot ng ulo para sa mga lipunang nasa kabundukan ng pangayaw sa lipunang Filipino. Isa sa mga anyo ng pangangayaw Nais lamang itampok ng diskursong ito na likas na mandirigma sa pangangayaw.Ayon ng diskurso sa Isorena si Nagpatuloy 90 2/13/2017 9:59:33 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:33 AM 91 Makikita ang batuk sa lahat ng bahagi ng katawan partikular Kaiba sa kasalukuyang panahon, sining o arte ang pangunahing ang arte o sining panahon, kasalukuyang sa Kaiba

Sa diskurso ng pangangayaw, matagumpay na naipakita sa mga lalaki mula sa paa, Walang rajah o datu na walang batuk. Mula hita, kay Rajah Mangubat, tiyan, kamay, leeg at Datu mukha. Bugna at marami pang datung ipinakilala at ipinakita sa kay Abba ang pagkakaroon ng unang batuk (sa kaso ni Bagani). Sa Bagani). ni kaso (sa batuk unang ng pagkakaroon ang Abba kay basa ng mananaliksik, may ganitong uri ng pagtanaw na sagisag ng kapangyarihan mula sa pagkakaroon kanilang ng batuk sapagkat diyos maaaring ikamatay ng sinuman na sinasamba pangangayaw. ang gawaing ang minana at ipinasa-pasa sa mga lalaking dumaan sa proseso o akto akto o proseso sa dumaan lalaking mga sa ipinasa-pasa at minana Ang batuk sa sinaunang kalinangan tanda ay ng ng pangangayaw. ng katapangan isang lalaki. Mas batuk, maraming mas maraming napatay sa pangangayaw ang isang mandirigma. Sa palabas dinidiskurso, na nasambit doon na sagisag ng kapangyarihan mula itinutusok sa balat ng tao at saka nilalagyan ng itim o bughaw na tinta mula sa katas o dagta. Sa palabas na lahat Amaya, ng sandig (kawal) at angaway (mandirigma) ay Hindi may makakaiwas sa batuk pagkakaroon ng batuk sa ang mismong katawan. mga pinuno ng isang lugar gaya ng rajah o datu. Isa itong kaugaliang kasaysayan, kasaysayan, mahalagang kalinangang katutubo ang diskurso sa batuk. Sa panahon ngayon, bagama’t may konotasyong macho o malayong-malayo tattoo, may babaeng o lalaki mga ang matapang ang dalumat nito sa katutubong tradisyon ng pagbabatuk. batuk ay Ang tumutukoy sa anumang uri ng disenyong ipinininta sa lawas o katawan ng tao sa pamamagitan ng matulis na bagay na Ang Batuk sa Amaya motibo ng pagkakaroon ng katawan ng tattoo isang tao. sa Pero iba’t kung tutugaygayin ibang ang nakaraang bahagi ng Filipino partikular ng mga Bisaya. Wala mang saktong pangyayari pangyayari mang saktong Wala Bisaya. ng mga partikular Filipino ang makapagpapatotoo na sa Amaya ang pagtatangka may subalit naganap ang kasaysayan pangangayaw kung ganitong uri nakasulat mga ng tulong sa kapani-paniwala paraang sa ito ilahad ng at kasaysayan. na pag-aaral sumakop sa kanila. sa kanila. sumakop sa palabas na Amaya ang kalinangang ito ng mga katutubong Scentia Inside Dec 2016.indd 91 Scentia Inside Dec2016.indd 92 Victoria... mapaniwala niya ang kaniyang ama (si Mangubat) na pinaslang na Mangubat) nang (si ama batuk kaniyang ang unang niya mapaniwala kaniyang ng nakakuha ay Bagani si Maging katawan. sa batuk maraming ng nagtataglay ay sila lahat Amaya, ito sa iba’t ibang bahagi ng kapuluan hanggang sa kasalukuyan. sa hanggang kapuluan ng bahagi ibang iba’t sa Matatagpuan ito Espanyol. mga ang dumating man pa bago tattoo pasalita wika, man osapamamagitan ngmismongkilosogawa ngmga tauhan. mismong sa nabakas na kalinangan ng katutubong uri ganitong ng pagpapalabas at ang pinag-ugatan tradisyon may pinaghugutang na malinaw lipunan, sinaunang sa tao ng katawan ng bahagi ibang iba’t sa batuk ng pagkakaroon ng anyo tulong ng mga sa bida at mismong Amayaeksena. Hindi man ito sa ang saktong nailarawan itong Matagumpay tao. isang ng lawas sa tattoo o pinta tatak, maraming ng pagkakaroon ang buhay sa estado na mataas ng pagkakaroon at katapangan o kaisugan ng Pinaniniwalaan mgaKastila. ang tanda na panahon sinaunang ng na pinaniniwalaang ng nag-ugat pa kaugaliansa panahon bago katutubongpa man dumating ang lawassa pagpipinta sa kabihasnanhinggil sinaunang tao isang ng dito Inilarawan Iloilo. Passi, sa ika-17 ng Marso 2012, itinanghal sa palabas ang Pintados Festival ng maraming pagdanakngdugookamatayan. pangangayawmatagumpayna anumang aynangangahulugandin sa At pangangayaw Mangubat. anumang Rajah sa tagumpaynina maraming ng dahilan mga sa siya isa itong nangangahulugan ay pangangayaw, ng hindi pinagsasanggunian man na literal babaylan na punong makapatay bilang ang at punong pinuno babaylan na walang Bagama’tmataas bilang siya,mahihinuhang pumatay na palabas katawan.sa Urayeksena kaniyang (si sa babaylan batuk may punong ay ang Hilway) kahit na Mangubat. din Rajah Kapansin-pansin ni puod sa pagsalakay makailang sa namuno ang mismo Amaya si sapagkat batuk ng siya lagyan maiiwasang Hindi pagkakautang. at kasalanan ng kaniya mga sa nakagawa sa taong paghihiganti bilang banwa ibang sa pagsalakay ng siya din Nakaranas banwang pinoprotektahan. o sa sa pinangangalagaan Amaya kaniyang alang-alang si pakikipagpatayan din humawak at dumaan niyang babae, pakikipaglaban na bidang pinili Bilang nang kampilan. batuk ng ng din Amaya nagkaroon Si ay paslangin. kaniyang sa ipinag-utos oripung ang niya Mapatutunayang bahagi ng kalinangang Filipino ang pagpapa- noong 7 GMA Reportsa Soho Jessica ng episodo mga sa isa Sa 92 2/13/2017 9:59:34 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:34 AM 93 Karagdagan, Karagdagan, mababakas sa mga batuk na ito sa iba’t ibang May pagtatangka ang palabas na Amaya na ipinta ang makulay makulay ang ipinta na Amaya na palabas ang pagtatangka May kalikasan. Makikita sa batuk na ito ang larawan ng araw, ang alon Makikita kalikasan. sa batuk ng araw, na ito ang larawan at hayop dahon, puno, bato, mga ng hugis ang ilog, o dagat mga ng iba pa. Mahihinuhang may malakas na paggalang ang sinaunang kalinangan sa kanilang ang kalikasan kapangyarihan ng bahagi ibang iba’t ng pag-aanito, ng aspekto kalikasan. Sa katunayan, sa sinamba at pinaniwalaan. ay ay nasa pagitan ng itim at asul; bunsod ang ipinakitang gayon ng kahusayan kanilang at kadakilaan sa at pangungubat (Villan:733). sa pangangayaw tradisyon ilalim ng kinagisnang ng kapangyarihan sa tao mga ng paniniwala ang katawan ng bahagi dalumat ng batuk o batikan. Hango ito sa katagang-ugat na “batik” na katagang-ugat sa ito Hango batikan. o batuk ng dalumat na nangangahulugang pagkukulay sa balat sa pamamagitan paggamit ng ng pinatulis taong mga na sa bagay gayon kung na idea ang itinutusok Tumutukoy tinta. sa sa ilubog balat itong matapos saan ang kung kulay ng hulaping “an” natatuan na ipinapahiwatig iba pa upang makalikha ng kabuoang larawang naga o . o bakunawa. naga larawang ng kabuoang iba pa upang makalikha at malalim na tradisyon ng pagbabatuk sa ang Filipinas. tradisyong ito Buhay hanggang pa sa kasalukuyan bagama’t nagbago pamamaraan na at ang dahilan kulay, anyo, ng nito. pagsasagawa Ang malinaw sa diskurso, nangyari sa kalinangang katutubo ang nakasalamuha nakasalamuha ng mga Tsino at pagkatapos ng mga Espanyol sa kalagitaang bahagi ng Filipinas- Los Indios Pintados- mga taong masining na ay natatuan mga ng ang simbolikong buong katawan bagay at mga guhit-heometrikal na makikita sa paligid- kaniyang mantra, linyang araw, tuwid, bilog, tatsulok, sagisag, alon-alon at existed existed in Cordilleras long before the .” Spaniards colonized Ito the ating rin ng hibla na malawak ng ang paghahabi na patuloy sa pagsasabing naging disertasyon ni Villan ating pambansang (2) kalinangan, sisikapin sa sa pag-aaral “pagbabatik,” nating kultura na limot sa nalibing na tila ang isalaysay ito na “batikan,” “batukan” at/o “patukan” ng mga taong noo’y unang Kaugnay Kaugnay sa usapin ng batuk, mababasa nga sa ng Smile Magazine Cebu Pacific Airline Company oral tradition, (2014:77) hand-tapped tattoos- known na as batuk in “According Kalinga- to Scentia Inside Dec 2016.indd 93 Scentia Inside Dec2016.indd 94 Victoria... Ang Babaylan saAmaya babaylan at alabay. May sarili silang tirahan at lugar ng pagriritwal. mga ng kasuotan sa balabal mgaalabay.may mga na din Madalas na Amaya. Itim ang kulay ng kanilang damit samantalang puti ang palabas sa Hilway) (Uray niya rin kasintanda halos na babaylan mga pang iba May balat. mga ang Kulubot buhok. kaniyang ang kaniyang mahaba sa at Maputi katandaan). alalay at kahinaan ng (dulot bilang paglalakad tungkod siyang dala May babaylan. kaniyang sa dating lakas, anyo at himig. manunumbalik muling at saglit nang ay pagkaminsanhinihimatay o babaylan posibleng ang mga manghihina katawan. muling sa maganap, propesiya kaniyang o sa orakulo anumang sumanib ang ang Matapos ay ito nagwiwikang Ang tinig. ibang sa maya-maya’ymagwiwika at panghihinaan medyo katawan, buong kaniyang ang babaylan. nanginginig ito, isang na pagsasanib ang Sa () busaw o umalagad diwata, ng may babaeng kambal-ahas isang ang papatay kay Rajah Mangubat. Madalas na na sapian pangitain ng nakakita sa ang mula banwa ibang Digan) (Uray babaylan punong isang dinidiskurso, na palabas mgakaniyang Sa gawaingsa mga nakataangbalikat. alabaysa ang babaylan ng Katuwang babaylan. isang maging upang hakbang unang ang alabay Pagiging pagsubok. isang ng yugto sa mansipok, mirku, munsayaw atshaman. bayok, doronakit, katalonan, o maaram, mambunong, mandadawak, baylana, baylan, anitera, paglusob alpogan, mumbaki, ng pagsalakay, gaya katawagan iba-ibang isang ng ito binigyang (97) Diksiyonaryo ang UP Sa pananakop. hindi o kung pangangayaw.magtatagumpay pangitain kaniyang ang sa ituloy makita siyang dapat kapangyarihan May hindi o dapat kung pilosopiya, babaylan ang maganap espiritwal, bago isang ng kapasiyahan datu o pahintulot pangangayaw.Nasa anumang o usaping rajah isang ang ng pinagsasanggunian na tao dito primerang ang Siya relihiyon. at rin kasaysayan edukasyon, nasasakupan. kaniyang na na puod Kasama sa panggagamot o medisina ang balikat kaniyang sa Nakaatang babaylan. ang lugar isang sa ayn miuuig a iaaaaagaiag babae pinakamakapangyarihang na maituturing Sadyang a iia n ay, aadn bbe n iag punong isang ang babae matandang anyo, na pisikal Sa ito muna dumaraan aybabaylan na ganap isang maging Bago 94 2/13/2017 9:59:34 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:34 AM 95 Makapangyarihan Makapangyarihan ang isang babaylan. Bukod sa Isa pang makabuluhang inihayag sa palabas na Amaya Ilan sa mga gawain ng babaylan ang pagpapausok kapag

ng panggagamot. Isang halimbawa ang ng puso pagdama na sa kayang maramdaman pagtibok ang walang puso, ng tibok ang mabagal pinagmumulan hindi at mabilis hindi Kapagka ng sakit. mga mga piling-piling nilalang ng mga umalagad.” Sinabi pa ng isang pumipili hindi ay babaylan “Ang na Amaya na palabas sa babaylan ng Mahal na Laon.” kalooban ng uri. Ito’y tungkol sa mga babaylan ay ang sakit bago makapanlunas. Ipinakita mismo kahalagahan sa Amaya ang paraan sa pagtukoy sa ang paraan o daan upang makipag-usap sa mga kakaibang nilalang nilalang kakaibang mga sa makipag-usap upang daan o paraan ang ng gaya umalagad, diwata, duwende at iba pang uri ng engkanto. ang bawiin ang babaylan mga ng kakayahan katangi-tanging Isang dungan o kaluluwa ng isang namayapa. Ayon mismo sa punong babaylan (Uray pagiging Hilway), “Ang babaylan ay tinatakda ng nagriritwal nagriritwal o nag-aanito. Madalas silang magbigay handog ng sa atang kanilang o Abba o Laon. hayagang Sa sinabi palabas na na tatlo dinidiskurso, ay ang babaylan mga Ang magdasal. at saniban manggamot, babaylan: kapangyarihang taglay ng isang midyum, tulay o ng talaytayan mga nilalang sa ibang daigdig. Sila bawat bawat tao. Hindi maaaring angkinin lahat ng isang tao ang talino at talentong ito. May hangganan ang kapasidad o kakayahan ng isang tao anuman ang uri ng trabahong kinabibilangan. kaniyang Sa madaling sabi, may kani-kaniyang forte o specialty ang bawat nilalang. kapangyarihan kapangyarihan ang bawat babaylan makabasa ng gaya palad, makarinig ng ng mga tinig, kapangyarihang saniban, makipag- usap sa mga umalagad, ng makagawa gayuma at gamot. Hindi ito ganitong sa Mababasa babaylan. iisang ng lahat magawa maaaring diskurso na sadyang may kani-kaniyang talino at talento ang ang kaniyang tagna (ang pagpatay kay Rajah Mangubat). Mangubat). Rajah kay tagna (ang pagpatay ang kaniyang panggagamot sa sakit ng nakasalalay katawan, ang pagpapagaling nasa sa mga sakit kaniyang na sanhi kamay ng busaw rin babaylan o lamang engkanto. ang Tanging makakagamot ng sakit kani-kaniyang may dinidiskurso, na palabas Sa busaw. ng dulot na May May sarili ding oripun ang mga babaylan. Lahat ng pangyayaring ito ay masisilayan sa palabas na Amaya. Napakalaking papel ang ginampanan ng mga babaylan lalo kay Amaya na upang matupad Scentia Inside Dec 2016.indd 95 Scentia Inside Dec2016.indd 96 Victoria... laging katuwanglaging babaylanmgaBabaylan ng pag-usal. ang ang din ay banta mga o pagtatanim unos, ng panahon Sa puod. kanilang mga halaman. Tinuturuan silang mag-usal para sa ikasasagana ng sa paghihimalad. Maaari silang gumawa ng gamot o lason mula sa Amaya. na palabas babaylan.mga ang SinasanayGumagawasila anting-anting ng rin sa ayon paglilingkod na humpay walang at gawin. Puno ito ng tinik, pagpapanday ng talino, pawang paggawa pagiging babaylan, ang dumaanmunasiAmaya sapagigingalabay. maganap o matamo upang At puod. kaniyang sa Mangubat Rajah ni isasagawa na hakbang mga ang babaylan) ng punong (ang kapangyarihan ng Hilway aktoUray ni pagpapasiya Nasa Amaya. na palabas sa babaylan ganitong ang Nangyari babaylan. hindi makakakilos ang rajah o datu na wala ang basbas ng punong makapangyarihan pa nga ang babaylan kaysa rajah o datu sapagkat kaniya.panayamSa kaniyangkay(2014) mas Villan na nabanggit babaylan isang sapagkat lahat ng gagawin ng ang rajah o datu ay isasangguni muna sa makapangyarihan lubhang tutuosin, babaylan. Kung ng katuwang mga ay sila sabi, madaling Sa ng panahon. pagdating babaylan maging na ihanda at gabayan at turuan Kailangan ito. babaylanupang mga ng napili mga o alabayniyang tungkulingmaging muna sa naghahangad isang maging ang maaaring babaylan basta-basta hindi Subalit pagkakaoripun. sa mula matimawa(mapalaya) upang Amaya kay para daan naging ang sinumang namatay at muling magbabalik ang dungan. Ito ang babaylan maging tungkuling may babaylan, mga ng paniniwala nabuhay. muling Sa at namatay aysiya nang ito NangyariAmaya. sa pamamagitanngbuga ngusok. panggagamot ng uri isang na tuob ang Gayundin maysakit. isang isang uri ayng panggagamot naman na tayhophinihipan ang Ang tainga at usok. balat may sa ulo kadalasang ng na lugar na mainit sa pagbabad ng tulong sa panggagamot ng uri ay naman lubu-ob babaylan. Ang gamot. mga halamang mga ng ang gamit ginagawa maysakit ang na Pinaliliguan panggagamot ng ito uri Isang Amaya.na palabas sa mula dirigos ding tinatawagMay maysakit. iyon. taong Kapag ang mabilis ang tibok mamatay ng puso, may nang matinding karamdaman ang malapit sabihin ibig mahina, at mabagal ay naman ito kung Ngunit tao. isang ang karamdaman Ang landas patungong ganap na babaylan ay hindi madaling hindi ay babaylan na ganap patungong landas Ang si babaylan maging itinakdang ay dinidiskurso na palabas Sa 96 2/13/2017 9:59:34 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:34 AM 97 Etimolohiya naman ng babaylan ang tinutukan ni Flores (91) na (91) Flores ni tinutukan ang babaylan ng naman Etimolohiya Malalim at makahulugan ang dalumat ng babaylan sa Ilan Ilan sa kamangha-manghang ritwal ng babaylan na ipinakita sa Bisaya, higit na kilala ang terminong babaylan mula sa katagang katagang sa mula babaylan terminong ang kilala na higit Bisaya, sa belian o waylan na palasak sa mga Indones lalo na sa mga taga- Java. Nagsudlong naman si Festin (105) na sa tradisyon, hawak paniniwalang paniniwalang ito sa mga babaylan sa anyo na ng mga albularyo ang katutubong at hilot.basta-basta hindi mabubura Ibig sabihin, konsepto ng panggagamot sapagkat may na tiyak kahalagahan at nagtitiwala at naniniwala lipunang na tiyak isang sa ito kabuluhan medisina. uri ng makalumang sa ganitong sa mundo ng diwa. Lahat ng tungkuling ito palabas, ang likhang-isip Gayong ay Amaya. na palabas sa naitanghal matagumpay na marahil kalinangang katutubong isang ang Amaya naipagunita ng pinag-ugatan ng kahusayan sa panggagamot panahon. sa Sa kasalukuyang katunayan, may nagaganap pa ring pag-iral ng (tumulong siya sa paggawa ng kampilan) at siyang naging babaylan alabay). Tinukoy pa ni (minsan Salazar (18) ang iba’t ibang tungkulin ng isang babaylan sa isang partikular na lipunan gaya kasaysayan, relihiyon, sa literatura, ang eksperto ng ang babaylan kinalaman may gawaing at agham pang iba at medisina sikolohiya, ito sa palabas na Amaya. Sa papel ang sa ito ni palabas Salazar na (4) Amaya. sinabi niyang babaylan ay bahagi ng isang estrukturang panlipunan palabas personahe: na sentral tatlong ng at gawain Sa sa umiikot na ekonomiya mismo. pang- katalonan o babaylan ang at panday ang datu, ang ni pamamagitan sa ito gampaning tatlong ang naganap Amaya, na Amaya bilang datu (naging pinuno siya ng mga lumad); panday babaylan babaylan kung sino ang babaeng may kambal-ahas na itinagnang papatay kay Rajah Mangubat ay nakipag-usap si Uray Hilway sa sa apoy. pagpapagalaw pamamagitan ng kalinangang katutubo ng mga Filipino. Matagumpay na naipakita pagpapagalaw sa sundang o itak na nakasabit sa dingding o kahoy kahoy o dingding sa nakasabit na itak o sundang sa pagpapagalaw nangangahulugan ay sundang ang gumalaw Kapag bubong. may sa ng pagsang-ayon at kung hindi ay pagsalungat. May kakayahan din ang babaylan gaya na ng ginawa ni Uray kausapin Nang Hilway. nais malaman ang ng punong mga busaw (engkanto) nagkakasal sa isang puod gaya ng nangyari kina Bagani at Marikit. at Bagani kina nangyari ng gaya puod isang sa nagkakasal sa Amaya ang kakayahang patayuin ang isang itlog bato sa na dulo kung ng tawagin ay pagtatali. Gayundin ang pag-abyog o Scentia Inside Dec 2016.indd 97 Scentia Inside Dec2016.indd 98 Victoria... agaao (a ao i ry iwy. ia n tagapag-ingat ang Sila Hilway). Uray ni kaso (sa manggagamot at tagapayo espiritwal, pinunong ang sila dahil karunungan ang Kabisayaan ng nila Hawak lipunan. catalonan katutubong sa papel pinakamahalagang at ang Katagalugan ng babaylan mga ng nga niDemeterio (28): diskurso Sa babaylan.mga ang Bisaya,sila mga sa catalonan; ang sila Tagalog, Sa ritwal. mga sa namamahala espesyalistang mga may panahon, unang Noong ritwal. isang ay sa tao mamuno ng maaaring lahat Hindi mamumuno. o magsasagawa tauhang karapat-dapat na ay isang may kung ito lamang natutupad manipestasyong o nagaganap ang Gayunpaman, pananampalataya. ng manipestasyon isang ay ritwal ang sabi, madaling sa na (61) bukod pa sa makata’t Panghuli,mang-aawit. ang sinabi ni Salanga panonood sa kaniya ay siya ang pangunahing aktres sa tanghalan, mga na kasuotan at mga panritwalisinasabit na palamuti kaniyangsa katawan, sa pakikinig ang at Suot ritwal. mga kaniyang ang mananayawmanunula/mang-aawitat isang idinaraoskapag niya aysiya dahil sining ng alagad ating ang rin siyakaramdaman; na emosyonal,manggamotng ang pari, espiritwalpisikalbabaeng at matatandang siyaoral.lang panitikangHindi ng panahon ayang sa nakapaloob ang ito sumpa, awit, kuwento at tula. Sa babaeng panig ni Garcia (184) ang babaylan mga katotohanan tungkol sa mga tao sa ng pamamagitan ng kanilang dasal, binibigyang-boses paglilibing, ng lamay mga sa hanggang pagsilang ng ritwal mga sa mula anihan, hanggang pagtatanim sa Mula lahi. kanilang ng paniniwala at Sila pagpapahalaga buhay. mga ang ng buhay pagpapatuloy na nagtitiyak sa ang lahi kanilang ng memorya ng ang salungguhit.) akin (Sa potions. love making in specialized were manggagayumas and while people, on Manggagawaysdiseases causing in responsible were mankukulams magicians. and witches the of persons the in side ofthe spectrum,these sacred peoplehadtheir counterparts priestly as well soothsayers and as seers, who were called pangataboans. On the darker families, noble from ordained were who sonat, Furthermore, Visayan. called priests, high had also Filipinos these that claimed Blumentritt in babaylans and Tagalog in katalonans called were They goddesses. and gods , their for rituals their The Malayan Filipinos had priests and more priestesses that led led that priestesses more and priests had Filipinos Malayan The 98 2/13/2017 9:59:34 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:34 AM 99 Makapangyarihan Makapangyarihan ang mga babaylan sa sinaunang lipunang baklang Filipino. baklang rito. rito. Kapag maysakit,manggamot. Sa lahat ng ito, masasabing ang malawak ang saklaw ng kapangyarihan babaylan ng ang mga babaylan. pagtingin sa tinatawag babaylan, may ilang mga datos ang nagsasabing hindi Taliwas sa upang pangkaraniwang ekslusibo ang pagiging babaylan sa kababaihan. May mga lalaking babaylan na maaaring tingnan bilang pagsasakasaysayan ng mga Filipino. Sila ang itinuturing na espiritwal na tagapag-ugnay mundo. Anumang ng kahilingan at mga at ritwal mga kahingian ng lahat Sa babaylan. mga sa tao ng idinaraan ay komunidad isang sa pagdiriwang na isinasagawa, ang babaylan ang siyang nagunguna Sa diskursong isinagawa, naging malinaw at malalim sa isip ng isip sa malalim at malinaw naging isinagawa, diskursong Sa Kung Kung tutuosin, tunay na nasa wika ang alinmang pagkilala sa Aktuwal Aktuwal na naipakita sa pananalita, anyo at mismong gawa Makulay Makulay na katutubong kalinangan ang dalumat ng mga May May kakaiba naming pagsipat si Madula (1-2) tungkol sa mga mananaliksik na tunay na imposibleng lumitaw ang isang wika na wika isang ang lumitaw imposibleng na tunay na mananaliksik lilitaw kailanman Hindi kultura. na malawak isang ng bahagi hindi kalingangan. kalingangan. Sabi nga ni Timbreza (vii) na ang ng pilosopiya mga ng itinuturo tao nakapaloob mga sa ay na kanilang siyang kultura at ang At antropologo. hugis sosyologo ng pag-iisip ng mga tao ay nakahabi sa kanilang wikang ginagamit, na ng tahasang kinukuro hermenyutika. at wika sa pantas at estrukturalista dalubwika, mga ang kalinangang ito ng mga Filipino sa tulong ng mismong wikang wikang mismong ng tulong sa Filipino mga ng ito kalinangang ang mga ang at Amaya na palabas sa tauhan mga ng bibig sa namutawi eksenang itinapok dito. Nasa mismong ginamit na wika naihayag Filipino. katutubong ng mga ang kalinangan babaylan babaylan bilang tagapaglarawan ng kalinangan hindi lamang ng sa Filipinas. ibang lugar maging sa iba’t kundi Bisaya mga Pagbubuod babaylan babaylan na binigyang-buhay sa palabas na Amaya. Tinangka ng panahon kasalukuyang ng kamalayan sa buhayin na ito na palabas ang tradisyong ito. May pinag-ugatan at pinaghugutan ang mga babaylan. Ayon sa kaniyang teorya, maaaring lalaki teorya, ang babaylan. sa kaniyang Ayon babaylan. Hindi ito eksklusibong pagmamay-ari o katungkulan ng babae. Aniya: Scentia Inside Dec 2016.indd 99 Scentia Inside Dec2016.indd 100 Victoria... a iiia, ii n mkkll ag b’ iag utr n mga ng kultura ibang iba’t ang makikilala na wika higit ibang Filipinas, sa sa mula ambag ng pagpasok sa mahalaga, mas ang ito taal sa dalumat ng isang partikular na kultura. Sabi nga ni Zafra, ang isang konsepto sa pamamagitan ng mismong wika kung hindi heograpiya, ang mga katutubong wika- ang “ubod” ng ating pagka- ng tayopinaghihiwalaybagama’t na (14) Mapanoo Ni kultura. at kasaysayankanilang sa akonaiugnay na malapit kababayan-mas epektibo akong nailapit ng varayting ito sa aking mga rehiyonal na wikang pambansa at ng isang wikang rehiyonal. Higit pa rito, mas ako sa lengguwahe dahil sa diyalektikal na pag-uugnayan ng isang sanaysay,bawat nalulugod ng paksa interesanteng sa ako natuto dito ng bagong mga salita. Sa tinuran pagpapalit ni ng Garcia sinususian (40) na pilit bukod na bayanpa sa ating ng wika ng baul sa naniniwala akong makadaragdag ito sa kayamanang matatagpuan basta lalawiganin, salitang ito’ymga nang Sabihin Salitang-Paete. mga ang katha mga aking sa ko gamitin para hadlang naging ito magkakaunawaan.magkababayankamingang Perolamang hindi maaaring na ito- salitang lumang mga sa pag-uungkat muling sa ang naitulong sa akin ng mga kababayan ko sa Paete, Laguna para salitang banwa at uripon (124). Gayon din ni Rivera (4) na malaki Repleksiyon ng kanilang politikal na sistema ang pagpapanatili ng (katumbas ng ginoo sa Filipino at uwa (tawag sa babaeng kapatid). buyongdatu), bahay), binatang ng (binata, malanggapinapalabas katawagang at gawainpanlipunan, pinanatili ko ang na mga salitang binukot tradisyonal (babaeng hindi kanilang ng Para pagkilala musika). sa ng pagtugtog sa ginagamit instrumentong (mga at kalatong at karadulanagong at pinupukpok) ablongan),na gong ng (bahagi o paratikan duyan ginagawang na (tela hablon at barangay (uri ng bangkang ginagamit sa mahabang paglalayag), din ang kanilang teknolohiya, maitanghal pinanatili ko ang Paramga salitang biday espiritu). mga ang matawag para sinisindihan na insenso na kamangyan(maitim at panggagamot) sa ginagamit na langis lamang may (boteng lalanhan espiritu), mga at tao sa na (langis dalongdong ng ginagamit sa panggagamot, tulad babaylan (manggamot, tagapamagitan salita mga ang at kalikasan ng ng repleksiyon na kanilang salita pagiging nakaugat katutubong sa lupa mga at paniniwala ang sa rin kapangyarihan ko pinanatili pagka-Filipino at ang ating pagkabansa (ix). Dagdag pa ni Barrios, proseso,ating nabibigyang-hugiskolektibosa ring ang at Filipino 100 2/13/2017 9:59:34 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:34 AM 101 Napakahalaga Napakahalaga ng mga wikang diniskurso upang ipakita, kaugnay ng wika. Kung walang wika, walang kulturang maaangkin maaangkin kulturang walang wika, walang Kung wika. ng kaugnay ang tao, at sa kung gayon, walang kultura, walang bansang iiral o (42). mabubuhay malinaw na ang kultura at wika ay magkaugnay at parehong galing galing parehong at magkaugnay ay wika at kultura ang na malinaw sa sinapupunan ng sibilisasyon (4-5) at ni Catacataca na matalik paghiwalayin maaaring Hindi kultura. at wika ang magkaugnay na ang mga ito. Kung ano ang wika ay siyang ang bawat kultura kani-kaniyang wika. May kultura siyang ay ang kultura at kung ano etnikong grupo, lipi, lahi at bansa na ganap na nailalarawan gawain gawain sa lipunan ang inaakalang solusyon sa kultura (10); ni Santos na pagpreserba kung saan may wika ay may kultura sa at kung saan may kultura ay seguradong may wika. Mula sa mga ating ninuno at sa bakas nilang iniwan, may ng pagsasaling-dila, lamang sa tradisyon nasulat at ibinabatay kahit wala, man sila o ito ito na ng pinatutunayan wikang Filipino ang pagkabuhol ng wika at kultura…Ang pagpasok ng mga katutubong pambansa wika sa ay wikang masasabing pagtanggap din kultura sa at paraan mga ng katutubong pagpapahayag (146); Constantino na patuloy ang na paggamit ng mga lokal na wika sa mahahalagang naming kabuluhan ang kaalaman sa kultura kung hindi rin naman rin hindi kung kultura sa kaalaman ang kabuluhan naming alam ang wika ng isang bansa. Hindi ang maihihiwalay kultura at ang kontekstong kinapapalooban ng usapan iba’t (14); sa mula na Caup wika bilang Filipino wikang na ng pagpapakahulugan ang pag-ugnayin hangaring sa naglalarawan ay Filipinas sa wika ibang ang iba’t ibang kultura sa bansa. Mahalagang silipin sa bahaging at kultura. Hinuhubog ng kultura ang wika habang ang wika ang isaalang- dapat ring isa na Gannaban (13); kultura sa sumasalamin kailanma’y at kultura ng ito kabuhol ay wika ng katangian na alang wika sa kabatiran ang saysay walang sapagkat ihiwalay dapat hindi kung hindi naman alam ang kultura. Magkagayunman, wala rin maipaghihiwalay maipaghihiwalay ang wika at kultura. Isiniwalat ito ni Mangahis kultura. at wika ang magkasama laging na maipagkakaila hindi na Nasasalamin sa wika ang kultura ng isang bansa. May malaking bahaging ginagampanan ang karanasan sa loob isang tao ng (61-2); Batnag kultura na may ng mahigpit na ugnayan ang wika Filipino- ang siya ring magbubuo sa watak-watak nating lipunan. nating watak-watak sa ring magbubuo siya ang Filipino- ilarawan at itampok ang katangi-tangi at kamangha-manghang kalinangan ng mga sinaunang Filipino. Tunay na sadyang hindi Scentia Inside Dec 2016.indd 101 Scentia Inside Dec2016.indd 102 Victoria... mga Filipino. Nakapahalaga ng mga terminong ito sapagkat higit sapagkat ito terminong mga ng Nakapahalaga Filipino. mga ng katutubo wikang kalinangang sa mga nakaugat ay at nagkalamat nabanggit nakatatak, salitang mga ang na ito diskursong ang isang grupo ng mga tao sa isang tiyak na lugar, hindi pa rin pa lugar,hindi na tiyak isang sa tao mga ng sa grupo isang ang Inilahad komunidad. isang bilang teoryang ito ang terminong kinatha sapagkat tao kahit magkakasama kinathang mga Isang ng lamang. pagkakaisa likhang-isip na komunidad isang ay ang teorya ng Imagined Communities. Ang imagined communities pinag-aaralan sa sakto gayon, Kung belonging. o pagkakatali ng esensiya ang naroon pagkakatatak-watak, ng kabila Sa isa. isa’t diwapagkakaisang mgang bagama’tFilipino ang kilala nila hindi sa nagbubuhol na sambayanan kinathang Ito’y pagkakakilanlan. ito sa pamamagitan mismo ng wika at kulturang pinalulutang lugarhalimbawa bilang mayFilipinas, mganagbubuholang sa taling tila isang sa komunidad ng konsepto iisang talagang wala Bagama’t Communities. Imagined na Anderson Benedict ni tinatawag ang naninirahansapagkatdoon naiuugnay Itokanilangsarili. ang nila Filipinong mga ng pagmamapuri at pagmamalaki ang naroon ay ng California, Canada at Hawaii. At nang minsang pumunta siyapalabas sa roonEstados ng Amerika ang Amaya sa na ilang daw bahagi kasalukuyan nito (2014) gayaVillan kay panayam Sa pinagmulan. o sungyaw kaisipang kaniyangang tao isang ng katutubongkilala na higit inferioritykungcomplex ang ng maiibsan mukha na ilang Higit pagkakakilanlan. ang nito iwinagayway at itinaas na palabas ng dinala Bagkuskatutubo. kalinangang ang alanganin ng Amayabangid sa Hindi Bisaya. mga sa partikular Filipino gawi na mababakas at mababaklas sa nakaraangawi- ng pang mga iba katutubong at mgapamumuhay tradisyon, kaugalian, ang paniniwala, nito ibinabandila na makulay sapagkat ito mga terminong nga dating ang kabuoan sa Positibo kultura. ng tanging tagapaglarawan isang bilang wika bakit na kung partikular mga argumento ang ginamit at punto positibong ang mananaliksik aproksimasyon at kung anongmayroon angkalinangang katutubo. representasyon mga ay ito na mananaliksik ang nagtitiwala at naniniwala subalit Filipino sinaunang mga ng kalinangan katutubong ng kabuoan ang ito na ito na pag-aaral ng na pagkikilala ito sa sariling kaakuhan at identidad. Hindi sinasabi aalw a emn ag utr sblt dndi sa idinidiin subalit kultura ang termino na Masaklaw a ikrog sngw, ii n snsn-ynn ng sinasang-ayunan na higit isinagawa, diskursong Sa 102 2/13/2017 9:59:34 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:34 AM 103 Gaano nga ba kahalaga ang katutubong kalinangan upang pag- upang kalinangan katutubong ang kahalaga ba nga Gaano sa ating mga ninuno ay naging hulmahan pagkatao ng (vii). Higit ating sa lahat, pag-iisip ang sinabi at ni Sy na kinakailangang maunawaan natin nang lubos ang ating katutubong kalinangan kinaugaliang kinaugaliang kahusayan na ginagamit sa nakita pang-araw-araw na buhay (10). Dagdag sa pa niyang sari-saring ang kalinangan ay nakikita sa pamamagitan ng pagpapahayag ng bagay na saloobing at pang-estetiko masasabing ang nilalaman nito ay ang sambayanan ng damdamin at kakanyahan kaisipan, adhikain, mga mula natin minana kulturang ang Timbreza, ni pilosopiya Sa (38). kalinangan kalinangan ay nagbibigay-daan sa pagtukoy sa mga palatandaan ng kabihasnan/sibilisasyon at mga ng kalinangan ang na mga Fajardo kay (xxi); Filipino kabihasnang aspekto at katangian unang ng Filipino bunga pananakop. ay ng mahabang kasaysayan ng Bago pa man dumating ang mga Kastila sa ating bayan, may sariling kinathang-bayan o sambayanan ang kuwento ng Amaya sa kabila ng pagpasok nito ng mga elementong pangkasaysayan sa Filipinas. na naganap aralan lalo na sa kasalukuyan? Kay Santiago, ang pagkilatis sa pagkakakilala nang lubusan sa isa’t isa. Sa kinathang sambayanang sambayanang kinathang Sa isa. isa’t sa lubusan nang pagkakakilala ito ay binibigkis sila ng nasyonalismo upang mapaniwalang may pambansang na pinairal isang ang mahalin upang o lahi silang iisa wika ng kanilang pambansang diskurso pamahalaan ng Amaya, mahalagang idiin at ang kinathang kasaysayan edukasyon. may na Malinaw Sa likhang-isip. epikseryeng isang sa sambayanan at hinuhulma bilang malalim at pailalim na ugat ng pagkakasundo ng mga taong nasa isang lugar. Sa ang sinuman pagkakapatirang na ito, ipakilala handa at ipaglaban ang bayan, komunidad o sambayanang kaniyang kinaaaniban. May mga mamamatay taong sa handang kinathang sambayanan sa kabila ng hindi nila isang pinagsasaluhang pamayanan sa tulong ng kanilang lahing kinabibilangan, wika, kultura, mito, tradisyon at kasaysayan. Sa kabuoan ito ay komunidad o sambayanan sapagkat sa kabila ng di-pagkakapantay-pantay o anumang karahasang nararanasan ng isang indibidwal, ang komunidad o sambayanan ay lagi nang nila lubusang kilala ang isa’t isa. Ngunit sa ito kabila ng ng paghihiwalay o pader hindi na pagkakakilala, naroon ang dalumat o konsepto na sila ay Sa nasa kanilang iisang sambayanan isip, o nananaig komunidad. ang konsepto ng pagkakaroon ng Scentia Inside Dec 2016.indd 103 Scentia Inside Dec2016.indd 104 Victoria... akro n mnno n Flpnn my iag a-ii at halagahing panlipunan(2). pag-iisip iisang may Filipinong na manonood ng magkaroon adhikaing ating sa magpapatupad siyanamang na Filipino bilang sapagkat dito nakasalalay ang pagtuklas sa ugat ng ating pagkatao Fajardo, Brenda V. “Ang Sining Biswal ng Pangkaraniwang Tao: PagpapatibayTao: Pangkaraniwang ng Biswal “AngV.Sining Brenda Fajardo, ng Dahilan Ang Prinsesa: Huling ng Paghahanap Ang J. Efren Domingo, and Insights Philippines: the and F.P.A.Blumentritt FerdinandIII, Demeterio sa Adyenda Isang Kapangyarihan: at “Pluralismo C. Pamela Constantino, Salita na Ambag Mahalagang pa: iba at Midsanao “Maginged, L. Dialica Caup, Catacataca, Pamfilo D. “Ang Wikang Filipino sa Pagpapalaganap ng Pambansang Ma(pagpa)layang Isang Sugidanon: ng Pagsasa-Filipino“Ang E. John Barrios, David, Kara. “Ang HulingPrinsesa.” Eye Witness.Dokumentaryo. GMA7.2004. JaysonD.Petras.Teksbukat AuroraQuezon: E. Batnag, Lungsod Pagsasalin. sa Almario, Virgilio S. UP Diksiyonaryong Filipino. Lungsod Pasig: Anvil Publishing, Origin the Reflectionson Communities, Richard.Imagined Benedict Anderson, sa Pambansang Kumperensiya: GLOCAFIL. 2012. PagkawalaPagbibinukotBayanTapaz,ng sa ng Binasa Papelna Capiz. House. 2013:27-8.Limbag. Lessons for Contemporary Philippine Studies. Manila: DLSU Publishing 10. 2006: Limbag. DLSU. Maynila: Journal. Malay Pangwika.” Globalismong Press. UP Quezon: Lungsod Filipinas. 2010:146. Limbag. sa Wika Ibang Iba’t sa Mula ng mga Magindanawon sa Wikang Filipino.” Ambagan 2009, Mga Salita Makati: Lungsod 42-44. Filipino. Limbag. 2001: Corporations. Research Lingguwistikang and Publications Grandwater sa Punla Kultura.” E & C Quezon: Lungsod Praktika. Publishing, Inc.2011:118,125-126.Limbag. at A. Teorya Aurora at Pagsasalin: F. Lilia Batnag. Antonio, Kaalaman.” na Nilupig ng Pagsasalin C &EPublishing,Inc.2009:13.Limbag. Inc. 2010.Limbag. 7. Limbag. 2003:6- Inc. Publishing, Anvil Philippines: Nationalism. of Spread and Bibliyograpiya 104 2/13/2017 9:59:34 AM Ang Wika sa Amaya Bilang Tagapaghayag... 2/13/2017 9:59:34 AM 105 Kulturang Kulturang Popular. Lungsod Baguio. Papel 2010: 4-5. na Binasa sa PASATAF. DLSU Press: Manila. 2007: 57 at 61. Limbag. Press: DLSU 1999:18. Limbag. BAKAS. Arte at Literatura ng Filipinas. Tomo 2 Bilang1. 1985-1995. Lungsod xxi. Limbag. 1996: xv, UP. Quezon: College of Arts and Letters, Manila. 2005:14. Limbag. sa Seminar-Workshop na Papel Binasa sa Panrehiyong Camarines Sur. 2011: 4. ng Teatro. Pagtuturo Filipino.”Malay Tomo XIX, Blg. 3. Inedit nina Buban, Raquel E. et al. ng Pakikibaka at Pag-ibig. DLSU: PH.D. Araling Filipino. 2012:1-2. Araling PH.D. DLSU: at Pag-ibig. ng Pakikibaka Internasyonal na Jornal sa Filipino. XXIII Tomo Blg. 2. Maynila: DLSU. 2011:61-62. Limbag. Wika sa Filipinas.” Mula sa Agung Dyornal, Tomo VIII, Blg. 4. NCCA: Malay, Internasyonal Malay, na Journal sa Filipino, XXVI, Tomo Blg. 2. Inedit nina Timbreza, Florentino et T. al. DLSU Press: Manila. 2014: 12, 14, 21, 24, 25, 29. Limbag. Blg. XVII Tomo Malay. Baranganiko.” Lipunang ng Pagbubuo sa Proseso Limbag. 18. 2002:13, Maynila. Press: DLSU P. Simplicio Bisa, ni Inedit 1. Tomo XXV Blg. 2. Maynila: DLSU. 2013:14. Limbag. DLSU. XXV Blg. 2. Maynila: Tomo Wikang Filipino at sa Pagkakaisa ng mga Wika, Filipino.”Surinaysay, C Quezon: Lungsod Midya. Feminismo, Pagsulat, Malikhaing Panitikan, 2012:40, 184, 225-226. Limbag. & E Publishing, Inc. Mula sa Daluyan Journal. Lungsod Quezon: UP Press. 2004:91 Limbag. 2004:91 Quezon: UP Press. Journal. Lungsod Mula sa Daluyan Inedit nina Nuncio, DLSU Rhoderick Press: V. Maynila. 2008:101, 102 at 105. Limbag. Filipino. sa Journal na Internasyonal Malay, Bagay?” o Tao Siya? Sinong ng Pambansang Pagkakakilanlan.” Philippine Rebyu ang Humanities Arte at Review, Literatura ng 1996:10 at 38. 1995. Lungsod Quezon: College of Arts and Letters, UP. Filipinas. Tomo 2 Bilang1. 1985- Limbag. Santos, Santos, Laderas. Ang Mandato ng Komisyon sa Wikang Filipino (KWF) Via Salazar, Salazar, Zeus A. Ang Babaylan sa Kasaysayan ng Filipinas. Lungsod Quezon: Santiago, Lilia Q. “Introduksiyon.” Philippine Humanities Review, Rebyu ang Rivera, Rivera, Frank G. Sa Wika at sa Gawa: Salita Pati Damdamin saka Teknolohiya. Salanga, Elyrah L. “Buhay-Ritwal: Ang Ritwal sa Kamalayan at Kulturang Mangahis, Mangahis, Josefina C. “Ang Makrong Kasanayan sa Filipinolohiya.” Malay, Mapanoo, Sherwin A. “Salin-Dila: Pagtatahi sa Kaisahan ng mga Katutubong ______. “Ukol sa Etnikong Pinagmulan ng mga Catandunganon at ang Sangandaan sa Bakla mga ng Paglalakbay Paglaya: sa Rampa D. Rowell Madula, Garcia, Garcia, Fanny A. “Mga Varayti ng Wikang Filipino: Ang Kabuluhan Nito sa Isorena, Efren B “Engkuwentro: Kayaw Kontra Digmang-Galera, 1565-1571.” Flores, Flores, Ma. Crisanta N. “Birhen ng Manaoag at ng ang Manag-.” Tradisyon XXI Blg. Babaylan Tomo sa 1. Labas Malay. “Ang ng Maynila.” Rowena Festin, P. Dalawa? sa Alin Halimbawa? o Kunwari Kaso: “Dalawang E. Fe Maria Gannaban, Scentia Inside Dec 2016.indd 105 Scentia Inside Dec2016.indd 106 Victoria... Ubaldo, Lars Raymundo C. “Buyo, Buyung, at Bae: Ang Pagnganganga sa mga sa Pagnganganga Ang Bae: at Buyung, “Buyo, C. Raymundo Lars Ubaldo, Soho, Jesicca.JessicaSohoReport. GMA7.17Marso2012. Airline Pacific Cebu Magazine, Smile Life.”For “Marked (ed). FT Tara Sering, Zafra, Galileo S. “Introduksiyon.” Ambagan 2009, Mga Salita Mula sa Iba’t Ibang ______. Pakikipanayam saHistory ConsultantsaAmaya. Mayo 2014. Di-nalathalang masteral tesis. LungsodQuezon:UPDiliman.1998. ______. Hangaway: Mga Hukbong Panayanhon sa Himagsikan, 1896-1907. Ekspidesyong Armadong sa Bisaya Buryong Mga Pintados: . C Vicente Villan, Timbreza, Florentino T. (pat.). “Mula sa Editor.” Malay, Internasyonal na Journal Company. February 2014:77. Wika saFilipinas.LungsodQuezon:UPPress. 2010:ix.Limbag. Di-nalathalang 1565-1898. Filipinas Kapuluang Disertasyon. LungsodQuezon:UPDiliman.2009:2. sa Espanyol sa Filipino.Tomo XXVIBlgg.1.Maynila: DLSU. 2013:vii.Limbag. Press: DLSU al. et T.Manila. 2011:142,145,149-150.Limbag. Florentino Timbreza, nina Inedit 2. Blg. XXIII, Tomo Filipino, sa Journal na Filipino.”Malay, Internasyonal Epikong 106 2/13/2017 9:59:34 AM