PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz PRZYTYK (706)

Warszawa 2010

Autorzy: Halina Wojtyna*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Grażyna Hrybowicz**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezyńska 39, 03–908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2010

Spis treści

I. Wstęp – (H. Wojtyna)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza –(H. Wojtyna)...... 4 III. Budowa geologiczna – (H. Wojtyna)...... 7 IV. Złoża kopalin – (H. Wojtyna)...... 10 1. Piaski...... 10 2. Wapienie i margle...... 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – (H. Wojtyna)...... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – (H. Wojtyna)...... 19 VII. Warunki wodne – (H. Wojtyna)...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 21 VIII. Geochemia środowiska...... 25 1. Gleby –( P. Kwecko)...... 25 2. Pierwiastki promieniotwórcze – (H. Tomassi-Morawiec)...... 27 IX. Składowanie odpadów – (G. Hrybowicz)...... 30 X. Warunki podłoża budowlanego – (H. Wojtyna)...... 33 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – ( H. Wojtyna)...... 35 XII. Zabytki kultury – (H. Wojtyna)...... 39 XIII. Podsumowanie – (H. Wojtyna, G. Hrybowicz)...... 40 XIV. Literatura...... 42

I. Wstęp

Arkusz Przytyk Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w roku 2010 w Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego (Plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym „Polgeol” w Warszawie (Plansza B), zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowi- skowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Przytyk (Truszel, 2004), a plansza B zawiera warstwę informacyjną „Zagrożenia powierzchni ziemi”, opisującą tema- tykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoża bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje o zanieczyszczeniu gleb są użyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa ta adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza treści mapy stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zago- spodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mo- gą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowa- niach ekofizjograficznych. Mogą stanowić również ogromną pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospo- darki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowań publikowanych oraz zwiadu terenowego. Materiały niezbędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Archiwum

3 Geologicznym Urzędu Marszałkowskiego w Warszawie, Regionalnej Dyrekcji Ochrony Śro- dowiska w Warszawie, Delegaturze Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Radomiu, Starostwach Powiatowych w Radomiu i Przysusze, Nadleśnictwach: Radom i Przysucha, Urzędach gmin Przytyk,, Zakrzew, Wolanów, Wieniawa, Potworów i Orońsko. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej we wrześniu 2009 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP). Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyj- nych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Przytyk, o powierzchni 319 km2, wyznaczają współrzędne 20º45´- 21º00´ długości geograficznej wschodniej i 51º20´-51º30´ szerokości geograficznej pół- nocnej. Pod względem administracyjnym teren omawianego arkusza położony jest w południo- wej części województwa mazowieckiego. Przeważająca jego część znajduje się na terenie gmin Przytyk, Wolanów, Zakrzew i Jedlińsk w powiecie radomskim. Zachodnia i połud- niowo-zachodnia część obszaru arkusza położona jest w powiecie przysuskim – gmina Po- tworów i Wieniawa. Niewielki południowy fragment arkusza należy do gminy Szydłowiec i Orońsko w powiecie szydłowieckim, zaś północny do gminy Stara Błotnica w powiecie bia- łobrzeskim. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) przez omawiany obszar przebiega granica pomiędzy Niżem Środkowoeuropejskim i Wyżynami Polskimi. Przeważająca część obszaru arkusza położona jest w obrębie Równiny Radomskiej, która jest częścią Wzniesień Południowomazowieckich. Natomiast południowa część arkusza znajduje się w granicach Przedgórza Iłżeckiego wchodzącego w skład Wyżyny Kieleckiej (fig. 1). Na omawianym obszarze, rzędne wysokościowe najczęściej mieszczą się w przedziale 160–180 m n.p.m., tylko w obrębie dolin rzecznych oraz wzniesień i wydm wartości rzędnych odbiegają od wyżej podanych. Najniżej położony punkt znajduje się w północno-wschodniej części arkusza w dolinie Radomki, w rejonie Kobrówki (142,7 m n.p.m.), a najwyższy – na północny wschód od Wolanowa (wzgórze o wysokości 204,7 m n.p.m.). Rzeźba terenu uwarunkowana jest między innymi morfologią podłoża podczwartorzę- dowego i grubością utworów czwartorzędowych. W morfologii omawianego obszaru wyróż- nia się falista powierzchnia denudacyjna wysoczyzny polodowcowej urozmaicona pojedyn- czymi formami akumulacji wodnolodowcowej, wzniesieniami moreny czołowej i ozami.

4 Miejscami występują prawie płaskie równiny erozyjno-akumulacyjne zbudowane z piasków i żwirów urozmaicone pojedynczymi wydmami. Dodatkowym elementem w morfologii tego obszaru są formy antropogeniczne, takie jak wyrobiska poeksploatacyjne, wały i groble.

5 Omawiany obszar rozpościera się we wschodniomałopolskim regionie klimatycznym. Izotermy roku układają się od 7 do 8ºC, izotermy stycznia od -4 do -3ºC, a izotermy lipca od 17 do 18ºC. Suma rocznych opadów waha się od 450 do 550 mm. Najwięcej opadów przypa- da na okres od czerwca do sierpnia. Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi od 30 do 40. Okres wegetacyjny trwa w tym rejonie około 200 dni(Atlas, 1995). Lasy rozmieszczone są nierównomiernie i zajmują około 15% powierzchni arkusza. Są to lasy będące własnością Skarbu Państwa oraz lasy prywatne. Większe, zwarte kompleksy leśne znajdują się przy zachodniej granicy arkusza, od wsi Dąbrowa po Sokolniki Suche oraz w rejonie Przytyka, Kalenia i Chałupek Łaziskich. Wśród drzewostanu dominują dęby i so- sny. Lasy nadzorowane są przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Radomiu (nad- leśnictwa – Radom i Przysucha). W granicach arkusza nie ma ośrodków miejskich. Występuje osadnictwo typu wiejskie- go. Największymi miejscowościami są wsie gminne: Przytyk, Wolanów i Wieniawa. Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczy. Gleby dobrej jakości (klasy IIIa, IIIb, IVa) zajmują około 70% powierzchni obszaru arkusza. Sprzyjają one rozwo- jowi rolnictwa, sadownictwa i ogrodnictwa. Przemysł tego regionu oparty jest w głównej mierze na produktach rolnych. Przeważają uprawy zbóż, roślin okopowych i roślin przemysłowych. W produkcji zwierzęcej dominuje trzoda chlewna i bydło. Rejon stanowi bazę surowcową dla przetwórstwa rolno-spożywczego w Radomiu i Przysusze. Największe obszary sadów występują w rejonie Oblasu, Maksymi- lianowa, Woli Wrzeszczowskiej i Stefanowa. Warzywa pod folią, głównie papryka uprawiane są w rejonie Przytyka. Na obszarze arkusza istnieje kilkanaście niewielkich kopalń odkrywkowych (Stara Wieś, Kozia Wola, Zakrzewska Wola, Sokolniki Suche, Nocna Góra), które eksploatują pia- ski, głównie na potrzeby budownictwa i drogownictwa. Na omawianym obszarze sieć dróg komunikacyjnych jest dobrze rozwinięta. Do waż- niejszych szlaków komunikacyjnych należą: droga krajowa nr 12 (Piotrków Trybunalski – Wieniawa – Wolanów – Radom – Lublin) oraz drogi wojewódzkie nr 740 (Radom – Przytyk – Potworów), nr 733 (Zakrzew – Wolanów – Karszówka), które dochodzą do drogi krajowej nr 7 (Gdańsk – Warszawa – Chyżne), która planowana jest jako S7. Droga nr 740 dodatkowo łączy się z drogą krajową nr 48 (Tomaszów Mazowiecki – Białobrzegi – Kock).Przez połu- dniową część arkusza biegnie linia kolejowa relacji Tomaszów Mazowiecki – Radom.

6 III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru objętego arkuszem Przytyk przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Przytyk wraz z objaśnieniami (Jaśkowski i in. – materiały autorskie). Budowa geologiczna tego obszaru jest dość dobrze poznana dzięki otworom wiertni- czym wykonanym w związku z poszukiwaniem złóż rud żelaza, fosforytów i wapieni, a także dzięki licznym otworom hydrogeologicznym. Obszar arkusza usytuowany jest w strefie pół- nocnego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, o monoklinalnym zapadaniu warstw triasu, jury i kredy w kierunku północnym i północno-wschodnim. Najstarszymi zbadanymi osadami są piaskowce z przewarstwieniami łupków i iłowców z warstewkami i soczewkami syderytów (seria gielniowska) należące do jury dolnej (pliens- bach). Serię gielniowską stwierdzono w profilu otworu wiertniczego w południowo- zachodniej części arkusza, w Rykowie, gdzie występuje na głębokości 0,3–75,2 m (spągu nie osiągnięto). Wyżej w profilu zalegają osady jury środkowej (bajos–kelowej) wykształcone w postaci piaskowców, mułowców z syderytami i zlepieńców. Osady te znane są z profili wierceń w okolicach Kochanowa i Wymysłowa. Miąższość utworów jury środkowej w rejo- nie Kochanowa wynosi około 200 m (bajos–baton), a w rejonie Wymysłowi (baton–kelowej) – 90 m. Osady jury górnej nawiercono w południowej części arkusza, w rejonie Wawrzyszo- wa i Strzałkowa. Reprezentowane są one przez wapienie, wapienie ooidowe, margle i iły. Ich sumaryczna miąższość osiąga750 m. Utwory kredy występują we wschodniej części obszaru arkusza. Kompleks osadów dol- nokredowych (alb), o miąższości 20–35 m składa się z piasków, piasków z glaukonitem, pia- skowców i fosforytów. Natomiast osady górnej kredy o miąższości od 10 do 400 m reprezen- tują wapienie margliste, opoki wapniste i margliste, gezy wapniste oraz podrzędnie mułki piaszczyste. Utwory trzeciorzędowe występują fragmentarycznie w północnej i wschodniej części obszaru arkusza wypełniając najczęściej depresyjne obszary w obrębie osadów jury i kredy. Paleogen reprezentowany jest przez osady oligocenu dolnego wykształcone jako mułki, piaski kwarcowe i kwarcowo-glaukonitowe. Ich miąższość wynosi od 1,6 m do 15,6 m. Neogen re- prezentowany jest przez osady miocenu górnego, które składają się z iłów, mułków i piasków kwarcowych z pyłem lub wkładkami węgla brunatnego. Osady miocenu występują płatami o zróżnicowanej miąższości.

7 Pokrywa osadów czwartorzędowych występuje prawie na całym obszarze arkusza (fig. 2). Jej miąższość wynosi od 50 do 100 m, a w obniżeniach podłoża mezozoicznego na- wet 150 m (okolice Jaszowic). W profilu utworów czwartorzędowych występują osady pre- glacjalne, osady kolejnych zlodowaceń oraz holoceńskie. Najstarszymi utworami czwartorzędowymi są osady preglacjalne. Reprezentują je pia- ski i żwiry stożków napływowych, występujące w profilach wierceń w północno-wschodniej części arkusza, w rejonie Przytyka i Jarosławic oraz gliny zwietrzelinowe o miąższości nie przekraczającej 2 m, zalegające w rejonie Stefanowa, Wolanowa i Gapiowa. W okresie zlodowaceń południowopolskich osadziły się gliny zwałowe, które zachowa- ły się w zboczach dolin kopalnych w rejonie Sukowskiej Woli, Wieniawy, Kochanowa i Wymysłowa. W stropie glin zwałowych zalegają, w formie płatów, piaski i żwiry wodnolo- dowcowe o maksymalnej miąższości 5 m. W czasie interglacjału mazowieckiego (wielkiego) powstały osady jeziorne (mułki i piaski) oraz rzeczne (piaski i żwiry). Osady limniczne stwierdzono w otworze wiertniczym w północnej części arkusza, w Sukowskiej Woli, na głębokości 9–11 m. Osady fluwialne, piaszczysto-żwirowe występują w osiach kopalnych dolin na głębokości: 32–40 m we wsi Dęba, 20–32m koło Przytyka i 11–28 m w Sukowskiej Woli. Gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich (odry) są najbardziej rozpowszechnio- nym kompleksem litostratygraficznym na omawianym obszarze. Są one dwudzielne, a nawet trójdzielne, przewarstwiane mułkami bądź piaskami. Miąższość glin dochodzi do 30 m, ale najczęściej mieści się w granicach 8–15 m. W strefach obniżonego podłoża czwartorzędowe- go gliny te podścielone są piaskami i mułkami zastoiskowymi z wkładkami iłów warwowych. Miąższość tych osadów zmienia się od 4 do ponad 14 m i wzrasta w kierunku północno- wschodnim. W stropie glin zwałowych powszechnie zalegają piaski i żwiry wodnolodowco- we jako silnie zdenudowane płaty o miąższości do 20 m. Piaski i żwiry wodnolodowcowe występują również jako przewarstwienia wśród glin zwałowych oraz jako osady podścielające gliny. Miąższość przewarstwień piaszczysto-żwirowych wynosi od 2 do 5 m, a kompleksów podścielających od 2 do 8 m. Ciągi niewysokich pagórków, bądź izolowane wzniesienia zbu- dowane są z piasków i żwirów akumulacji szczelinowej oraz morenowej. Lądolód zlodowacenia warty nie dotarł na obszar arkusza. W tym czasie powstała seria osadów zastoiskowych – piaski, mułki i iły. Na powierzchni pojawiają się one w zachodniej części arkusza, w dnach dolin i kotlinowatych rozszerzeniach dolinnych związanych z odpły- wem roztopowym sprzed czoła lądolodu.

8

9 Osady te stwierdzono również w otworze w dolinie Radomki koło Kalenia oraz w dolinie Dobrzycy, na południe od miejscowości Oblas jako odsłoniętą erozyjnie wychodnię. W interglacjale eemskim nastąpiła organizacja sieci rzecznej, powstały erozyjne doliny rzeczne, które zostały wypełnione osadami. Podczas zlodowaceń północnopolskich (wisły) na omawianym obszarze panowały warunki peryglacjalne, które sprzyjały powstaniu osadów deluwialnych. W dolinach Radomki, Jabłonicy i Dobrzycy nastąpiła akumulacja osadów rzecznych – piasków i żwirów. Z sedymentacją holoceńską związane są namuły zagłębień bezodpływowych, piaski i żwiry rzeczne tarasów zalewowych, namuły den dolinnych, torfy i namuły torfiaste oraz osady stożków napływowych. Większe obszary wystąpień torfów znajdują się w dolinie Ra- domki, między Brudniowem i Kłudnem, w środkowym i górnym odcinku Dobrzycy koło Ja- rosławic i Zabłocia oraz w dolinie Wiązownicy. Przeważnie są to torfy turzycowe i trzcinowe, niskie, o barwie brunatnej i ciemnobrunatnej, rzadziej czarnej. Ich miąższość najczęściej nie przekracza 1 m. IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Przytyk znajduje się aktualnie 15udokumentowanych złóż. Jest to 12 złóż piasku: „Kozia Wola II”, „Kozia Wola V”, „Zakrzewska Wola”, „Stara Wieś”, „Noc- na Góra”, „Sokolniki”, „Sokolniki I”, „Sokolniki II, „Sokolniki 3”, „Sokolniki 4”, „Sokolniki Suche” i „Wymysłów” oraz złoże wapieni – „Strzałków”. Ponadto na omawianym obszarze zlokalizowane były 4 złoża piasku („Kozia Wola”, „Kozia Wola I”, „Kozia Wola III” i „Ko- zia Wola IV”), 2 złoża fosforytów („Radom-Wolanów” i „Radom-Krogulcza”) oraz złoże rud żelaza („Przytyk”), które skreślono z bilansu zasobów kopalin. Charakterystykę gospodarczą i klasyfikację sozologiczną złóż przedstawiono w tabeli 1.

1. Piaski

Złoże piasku „Stara Wieś”, o powierzchni 1,95 ha rozpoznano w kategorii C1 (Radom- ski, 2008a). Znajduje się ono w północno-zachodniej części obszaru arkusza, po południowej stronie drogi biegnącej przez Starą Wieś. W złożu o formie pokładowej zalegają piaski moren czołowych wykształcone jako piaski średnioziarniste i gruboziarniste z niewielką domieszką żwiru. Osady te związane są z okresem zlodowaceń środkowopolskich (odry). Miąższość pia- sków zmienia się od 5,1 do 8,3 m i średnio wynosi 6,2 m. Kopalina występuje pod nadkładem złożonym z gleby piaszczystej i gliny o średniej grubości 1,2 m. Złoże jest częściowo zawod- nione. Piaski ze złoża „Stara Wieś” są wykorzystywane dla potrzeb budownictwa i drogo- wnictwa.

10

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek Przyczyny Nr geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Zastoso- Klasyfikacja Nazwa Rodzaj kompleksu konfliktowości złoża bilansowe rozpoznania rowania (tys. ton) wanie złóż* złoża kopaliny litologiczno- złoża na (tys. ton) złoża kopaliny mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i in. red., 2009) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Kozia Wola II p Q 233 C1 Z 12 Sb, Sd 4 A W

3 Sokolniki II p Q 257 C1 G 14 Sb, Sd 4 A W

4 Sokolniki I p Q 422 C1 Z – Sb, Sd 4 A W 1 5 Sokolniki p Q 5 367 C1* N – Sb, Sd 4 A W

6 Strzałków wme J 166 615 C1 N – Sc 4 B W, Gl

11

8 Wymysłów p Q 2 278 C1 N – Sb, Sd 4 A W

10 Stara Wieś p Q 208 C1 G – Sb, Sd 4 A W

11 Kozia Wola V p Q 252 C1 G – Sb, Sd 4 A W

12 Zakrzewska Wola p Q 94 C1 G – Sb, Sd 4 A W

13 Nocna Góra p Q 2 108 C1 G 68 Sb, Sd 4 B W, L

14 Sokolniki Suche p Q 209 C1 G 2 Sb, Sd 4 A W

15 Sokolniki 4 p Q 5 747 C1 G – Sb, Sd 4 A W

16 Sokolniki 3 p Q 3 320 C1 G 176 Sb, Sd 4 A W Kozia Wola p Q – – ZWB – – – – – Kozia Wola I p Q – – ZWB – – – – – Kozia Wola III* p Q – – ZWB – – – – – Kozia Wola IV* p Q – – ZWB – – – – – Przytyk Fe J – – ZWB – – – – –

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Radom-Wolanów P Cr – – ZWB – – – – – Radom-Krogulcza P Cr – – ZWB – – – – – Rubryka 2 – * – złoże skreślone z bilansu zasobów kopalin w 2010 r.; Rubryka 3 – p – piaski, wme – wapienie i margle, wapienie margliste, Fe – rudy żelaza, P – fosforyty; Rubryka 4 – J – jura, Cr – kreda, Q – czwartorzęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1; złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7 – złoża: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, 1 – w aktualnych granicach złoża nie była prowadzona eksploatacja (stan zagospodarowania podano zgodnie ze stanem stwierdzonym w czasie wizji terenowej przeprowadzonej jesienią 2009 r.), ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – S – kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Sc – cementowe; Rubryka 10, 11 – * – wg „Zasad dokumentowania złóż kopalin stałych” (2002); Rubryka 10 – złoża: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 – złoża: A – małokonfliktowe, B - konfliktowe; Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych, Gl – ochrona gleb, L – ochrona lasów.

12

Złoże piasku „Zakrzewska Wola” udokumentowano w kategorii C1 (Fyda, 2008). Poło- żone jest ono w północno-wschodniej części arkusza, w odległości około 1 km na północ od zabudowań wsi Zakrzewska Wola. Złoże składa się z dwóch pól o łącznej powierzchni 1,30 ha (pole północne – 0,24 ha, pole południowe – 1,06 ha). Kopaliną są czwartorzędowe piaski moren czołowych powstałe w okresie zlodowaceń środkowopolskich (odry). Występu- ją one w formie pokładu, o miąższości od 2,1 do 6,4 m (śr. 4,5 m). Grubość nadkładu złożo- nego z gleby piaszczystej, piasków gliniastych i pylastych zmienia się od 0,1 do 1,6 m (śr. 0,7 m). Złoże jest częściowo zawodnione. Punkt piaskowy kopaliny wynosi od 76,5 do 100% (śr. 89,2). Zawartość pyłów mineralnych mieści się w przedziale 1,0–7,7% (śr. 41%), a gęstość nasypowa w stanie zagęszczonym – 1520–1880kg/m3 (śr. 1680 kg/m3). Piaski ze złoża „Zakrzewska Wola” znajdują` zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Złoża piasku „Kozia Wola II” (Stanek, 1999) i „Kozia Wola V” (Czaja-Jarzmik, 2008) udokumentowano w kategorii C1. Znajdują się one w północno-wschodniej części obszaru arkusza, na tarasie nadzalewowym Radomki. Kopalinę stanowią czwartorzędowe (plejstoceń- skie) piaski rzeczne występujące w formie pokładowej. Złoża te są częściowo zawodnione. W ich nadkładzie występuje gleba, piaski pylaste, miejscami piaski gliniaste i gliny piaszczy- ste. Kopalina z tych złóż w pełni spełnia wymagania stawiane piaskom stosowanym w bu- downictwie i drogownictwie. W tabeli 2 zestawiono parametry geologiczno-górnicze i jako- ściowe kopaliny ze złóż piasku w Koziej Woli. Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złóż piasku „Kozia Wola II” i „Kozia Wola V”i parametry jakościowe kopaliny

Parametry Numer Zawartość Gęstość Nazwa Po- Miąższość Grubość Punkt złoża pyłów nasypowa złoża wierzchnia złoża nadkładu piaskowy* (wg tab. 1) mineral- w stanie za-

nych gęszczonym (ha) (m) (m) (%) (%) (kg/m3) 1 2 3 4 5 6 7 8 Kozia 1,0 – 9,8 0,2 – 1,3 90,5 – 99,9 1,4 – 8,5 1597 – 1827 2 9,46 Wola II śr. 4,0 śr. 0,4 śr. 98,3 śr. 3,4 śr. 1699 Kozia 6,2 – 8,2 0,0 – 1,2 1,3 – 6,5 1670 – 1880 11 2,07 śr. 100 Wola V śr. 7,2 śr. 0,5 śr. 4,1 śr. 1770

Rubryka 6: * – zawartość frakcji <2 mm

13 Złoże piasku „Wymysłów”, o powierzchni 9,84 ha udokumentowano w kategorii C1 (Lichwierowicz, Kociszewski, 1987). Położone jest ono w południowej części obszaru arku- sza. W złożu pokładowym występują piaski drobno- i średnioziarniste pochodzenia wodnolo- dowcowego powstałe w okresie zlodowaceń środkowopolskich (odry). Kopalina sporadycz- nie zawierają wkładki żwirowe. W nadkładzie piasków występuje tylko gleba piaszczysta o średniej grubości 0,3 m. Miąższość złoża zmienia się od 2,5 do 8,8 m i średnio wynosi 4,3 m. Podstawowe parametry jakościowe kopaliny przedstawiają się następująco: punkt pia- skowy mieści się w przedziale 88,7–99,0% (śr. 94,3%), zawartość pyłów mineralnych wynosi od 1,8 do 4,0% (śr. 3,2%), a gęstość nasypowa – 1680–1780 kg/m3 (śr. 1710 kg/m3). Złoże jest częściowo zawodnione. Piaski ze złoża „Wymysłów” mogą być stosowane, po odsianiu nadziarna, do produkcji zapraw budowlanych i betonu. Tabela 3 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złóż piasku „Sokolniki”, „Sokolniki I”, „Sokolniki II”, „Sokolniki 3”, „Sokolniki 4”, „Sokolniki Suche” i „Nocna Góra” i parametry jakościowe kopaliny

Parametry Numer Zawartość Gęstość nasy- Nazwa Pole po- Miąższość Grubość Punkt pia- złoża pyłów powa złoża wierzchni złoża nadkładu skowy* (wg tab. 1) mineral- w stanie za-

nych gęszczonym (ha) (m) (m) (%) (%) (kg/m3) 1 2 3 4 5 6 7 8 Sokolni- 5,1 – 16,8 0,1 – 1,5 98,9 – 100 0,9 – 3,0 3 1,92 - ki II śr. 13,6 śr. 0,5 śr. 99,7 śr. 1,4 Sokolni- 3,0 – 15,7 0,2 – 6,0 98,9 – 100 0,6 – 5,2 4 2,73 śr. 1800 ki I śr. 9,8 śr. 2,6 śr. 99,7 śr. 2,9 Sokolni- 4,0 – 34,5 0,2 – 5,1 98,9 – 100 0,8 – 8,4 5 11,37 - ki śr. 25,6 śr. 1,7 śr. 99,7 śr. 2,8 Nocna 4,8 – 32,4 0,3 – 6,0 92,1 – 99,8 0,4 – 9,8 1620 – 1770 13 5,90 Góra śr. 22,8 śr. 1,4 śr. 96,6 śr. 2,6 Sokolni- 13,7 – 14,6 0,4 – 1,3 97,2 – 100 0,9 – 5,5 1514 – 1702 14 0,96 ki Suche śr. 14,2 śr. 0,8 śr. 98,9 śr. 2,1 śr. 1600 Sokolni- 10,6 – 34,9 0,3 – 2,6 87,5 – 100 0,7 – 4,0 śr. 1710 15 12,04 ki 4 śr. 27,9 śr. 1,7 śr. 98,7 śr. 2,4 Sokolni- 8,8 – 39,9 0,0 – 3,6 83,5 – 100 0,5 – 6,0 śr. 1720 16 7,46 ki 3 śr. 28,4 śr. 0,7 śr. 96,6 śr. 2,3

Rubryka 6: * – zawartość frakcji <2 mm

Złoża piasku „Sokolniki” (Chomicka, 1980; Majewski, 1995a; Kowalik, 2000a; Ra- domski, 2006a), „Sokolniki I” (Majewski, 1995b), „Sokolniki II” (Kowalik, 2000b), „Sokol- niki 3” (Radomski, 2006b), „Sokolniki 4” (Radomski, 2008b), „Sokolniki Suche” (Szydeł,

14 2006) i „Nocna Góra” (Radomski, 2006c) udokumentowano w kategorii C1. Znajdują się one w południowo-zachodniej części obszaru arkusza, na północny wschód od Wieniawy. Złoża „Sokolniki I, „Sokolniki II” i „Sokolniki 3” wydzielono ze złoża „Sokolniki”. Kopaliną są piaski akumulacji szczelinowej powstałe w czasie zlodowaceń środkowopolskich (od- ry)występujące w formie pokładowej. Złoża te są częściowo zawodnione, z wyjątkiem złóż – „Sokolniki Suche” i „Sokolniki II”, które są suche. W nadkładzie wyżej wymienionych złóż zalega gleba, piasek gliniasty i pylasty oraz miejscami glina piaszczysta. Piaski z tych złóż są wykorzystywane w budownictwie i drogownictwie. W tabeli 3 zestawiono parametry geolo- giczno-górnicze i jakościowe kopaliny złóż piasku w rejonie Sokolników.

2. Wapienie i margle

W południowej części obszaru arkusza, pomiędzy drogą krajową nr 12 i linią kolejową, zlokalizowane jest rozległe złoże górnojurajskich wapieni i margli „Strzałków” (Ślusarczyk- Radwan, 1967).Jego powierzchnia wynosi 112,05 ha. W złożu występują wapienie litogra- ficzne, pelityczne i oolitowe przeławicone jednym kilkunastometrowym kompleksem margli- stym (tzw. margle II). Nad tymi utworami zalegają margle wapniste z wkładkami wapieni i w stropie z wkładkami iłów (tzw. margle I). Warstwy w złożu zapadają w kierunki NE pod kątem 7–9°. W kategorii C1 udokumentowano wapienie i margle, w kategorii C2 – margle z wkładkami iłów. Średnia miąższość kopaliny (wapieni i margli) w kategorii C1 wynosi

45,4 m, a w kategorii C2– 42 m. Grubość nadkładu złożonego z piasków i gliny wynosi od 4,6 do 11,2 m (śr. 7,9 m) dla wapieni i margli udokumentowanych w kategorii C1. Średnia gru- bość nadkładu dla kategorii C2 wynosi 9,2 m. Złoże jest częściowo zawodnione. Kopalina ze złoża „Strzałków” może być wykorzystana w przemyśle cementowym jako surowiec wysoki (wapienie) i niski (margle). Parametry jakościowe kopaliny przedstawiono w tabeli 4. Według klasyfikacji sozologicznej złóż z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) wszystkie złoża zostały zaliczone do złóż powszechnie występujących na terenie całego kraju (klasa 4). Wszystkie złoża znajdujące się na obszarze arkusza Przytyk położone są w grani- cach udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych Szydłowiec–Goszczewice. Ponadto złoże „Strzałków” zlokalizowane jest na glebach chronionych, a złoże „Nocna Góra” – częściowo na gruntach leśnych. Z uwagi na ochronę środowiska te dwa złoża uznano za konfliktowe (klasa B), a pozostałe za małokonfliktowe (klasa A).

15 Tabela 4 Średnie parametry jakościowe wapieni i margli ze złoża „Strzałków” Rodzaj Parametry kopaliny i kategoria CaO MgO SiO2 Fe2O3 Al2O3 MK MG rozpoznania (%) (%) (%) (%) (%) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 7 8 Wapienie 50,6 0,8 5,1 0,4 1,6 2,5 3,9 kat. C1 Margle I 43,0 1,5 13,5 1,0 4,6 2,4 4,8 kat. C1 Margle II 30,6 2,8 26,2 2,1 8,4 2,5 4,1 kat. C1 Łącznie 46,0 1,2 10,1 0,8 3,4 2,4 4,5 kat. C1 Margle z wkładkami 34,2 1,8 23,7 1,4 6,9 2,8 4,8 iłów (kat. C2)

Rubryka 7: MK – moduł krzemianowy Rubryka 8: MG – moduł glinowy

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Przytyk obecnie wydobycie prowadzone jest z 8 złóż piasków: „Kozia Wola V”, „Zakrzewska Wola”, „Stara Wieś”, Nocna Góra”, „Sokolniki II”, „Sokolni- ki 3”, „Sokolniki 4” i „Sokolniki Suche”. Eksploatacja kopaliny z 3 złóż: „Kozia Wola II”, „Sokolniki” i „Sokolniki I” została zaniechana. Dwa pozostałe złoża – „Strzałków” i „Wymysłów” – są niezagospodarowane. Użytkownikiem złoża „Kozia Wola V” jest Zakład Trans-Piach z siedzibą w Gulinie (gmina Zakrzew). Wydobycie kopaliny rozpoczęto jesienią 2009 r. na podstawie koncesji ważnej do 03.12.2017 roku. Eksploatacja piasków odbywa się w wyrobisku wgłębnym spod wody. Dla złoża wyznaczono obszar górniczy o powierzchni 2,07 ha, którego granice pokry- wają się z granicami złoża i teren górniczy o powierzchni 2,24 ha. Piasek w stanie naturalnym wykorzystywany jest głównie w budownictwie. Po zakończeniu eksploatacji wyrobisko zo- stanie zrekultywowane w kierunku wodnym. Złoże „Zakrzewska Wola” również zostało zagospodarowane jesienią 2009 r. Użyt- kownik (Zakład Trans-Piach) posiada ważną koncesję do 31.07.2023 r. Dla złoża ustanowio- no obszar górniczy o powierzchni 1,30 ha, którego granice pokrywają się z granicami złoża i teren górniczy o powierzchni 1,57 ha. Eksploatacja piasku prowadzona jest w obrębie suchej części złoża. Kopalina bez przeróbki i uszlachetniania odbierana jest transportem samocho-

16 dowym przez kupujących. Wyrobisko poeksploatacyjne zostanie zrekultywowane w kierunku wodnym. W IV kwartale 2009 r. zagospodarowano złoże „Stara Wieś”. Użytkownikiem złoża jest Przedsiębiorstwo PHU BUMIS z Białobrzegów. Eksploatacja piasków odbywa się na pod- stawie koncesji ważnej do 30.11.2018 r. Złoże ma ustanowiony obszar górniczy o powierzch- ni 1,95 ha, którego granice pokrywają się z granicami złoża i teren górniczy o powierzchni 2,80 ha. Wydobycie kopaliny prowadzone jest w wyrobisku wgłębnym w obrębie niezawod- nionej części złoża. Piasek wykorzystywany jest głównie przez betoniarnię, która jest własno- ścią użytkownika. Po zakończeniu eksploatacji powstanie zbiornik wodny o powierzchni oko- ło 1,7 ha. Użytkownikiem złoża „Nocna Góra” jest Przedsiębiorstwo Budowlano-Handlowe DOM-RAD z Radomia. Eksploatacje piasków rozpoczęto w 2008 r. na podstawie koncesji ważnej do 31.08.2017 r. Dla złoża wyznaczono obszar górniczy o powierzchni 6,28 ha i teren górniczy o powierzchni 8,59 ha. Obecnie wydobycie kopaliny prowadzone jest w granicach suchej części złoża. Piaski ze złoża „Nocna Góra” mają szerokie zastosowanie w budownic- twie ogólnym i drogownictwie. Kopalina po wydobyciu poddawana jest przeróbce poprzez płukanie i odsiewanie nadziarna. W 2008 r. wyeksploatowano ze złoża 68 tys. ton piasku. Po zakończeniu wydobycia powstanie wyrobisko wgłębne wypełnione wodą. Wytwórnia Betonów – Józef Chmurzyński z Radomia jest użytkownikiem dwóch złóż – „Sokolniki 3” i „Sokolniki 4”. Wydobycie piasków ze złoża „Sokolniki 3” rozpoczęto w 2007 r. na podstawie koncesji ważnej do 31.12.2018 roku. Złoże ma ustanowiony obszar górniczy o powierzchni 7,46 ha i teren górniczy o powierzchni 10,07 ha. Wydobycie piasków prowadzone jest w wyrobisku wgłębnym w obrębie suchej części złoża. W 2008 r. wydobycie ze złoża „Sokolniki 3” wyniosło 176 tys. ton. Złoże „Sokolniki 4” zagospodarowano w dru- giej połowie 2009 r. na podstawie koncesji ważnej do 31.12.2026 r. Dla złoża wyznaczono obszar górniczy o powierzchni 10,62 ha i teren górniczy o powierzchni 11,71 ha. Eksploatacja piasków odbywa się w wyrobisku wgłębnym w części suchej złoża. Kopalina z obu złóż jest przesiewana w celu odsiania nadziarna. Wykorzystywana jest głównie na potrzeby własne betoniarni. Po zakończeniu wydobycia na obu złożach powstaną wyrobiska wypełnione wodą. Użytkownik złoża „Sokolniki Suche” prowadzi eksploatację piasku na niewielką skalę od 2006 roku na podstawie koncesji ważnej do 21.08.2016 r. Złoże ma ustanowiony obszar górniczy i teren górniczy o powierzchni 0,96 ha. Wydobycie kopaliny prowadzone jest w su- chym wyrobisku wgłębnym. W 2008 roku ze złoża „Sokolniki Suche” wyeksploatowano 2 tys. ton piasku. Dla wyrobiska poeksploatacyjnego ustalono leśny kierunek rekultywacji.

17 Złoże „Sokolniki II” eksploatowane jest od 2001 roku przez Zakład Wydobycia Piasku JANTER z Borkowic. Użytkownik posiada koncesję na wydobycie ważną do 31.12.2020 roku. Dla złoża ustanowiono obszar górniczy o powierzchni 1,92 ha, którego gra- nice pokrywają się z granicami złoża i teren górniczy o powierzchni 2,80 ha. Piaski eksploat- owane są w wyrobisku stokowym na całej szerokości złoża, w kierunku wschodnim. W 2008 r. wydobycie ze złoża „Sokolniki II” wyniosło 14 tys. ton. Po zakończeniu eksploatacji wyro- bisko zostanie zalesione. Eksploatację złoża piasków „Kozia Wola II” zakończono w 2009 r. z powodu wyczer- pania zasobów. Wyrobiska poeksploatacyjne są zawodnione. Obecnie trwają prace porządku- jące teren wokół wyrobiska. Wkrótce zostanie opracowany dodatek do dokumentacji geolo- gicznej rozliczający zasoby. Zaniechano również wydobycia ze złóż „Sokolniki” i „Sokolniki I”. Złoże „Sokolniki” eksploatowane było w latach 1985-1990 przez Spółdzielnię ŻWIRO-BETON z Radomia, która na początku lat 90-tych uległa likwidacji pozostawiając niezrekultywowane wyrobisko. W północnej części złoża wydzielono dwa złoża: „Sokolniki I” (Majewski, 1995b) i „Sokol- niki II” (Kowalik, 2000b). Natomiast południową część złoża „Sokolniki” wraz z wyrobi- skiem poeksploatacyjnym włączono do złoża „Sokolniki 3” (Radomski, 2006b). W obecnych granicach złoże „Sokolniki” nie jest eksploatowane. Złoże „Sokolniki I” było eksploatowane, na niewielką skalę przez spółkę cywilną JUROLBUT z Przysuchy. Ostatnie wydobycie wy- kazano za 2000 r. w wysokości 6 tys. ton. Zasobów złoża nie rozliczono. Teren wokół wyro- biska wymaga uporządkowania. Piaski do celów budowlanych i drogowych eksploatowano również ze złóż: „Kozia Wo- la” (Olkowicz-Paprocka, Tołkanowicz, 1993), „Kozia Wola I” (Belcarz-Rolewska, 1996), „Kozia Wola III” (Czaja-Jarzmik, 2005a) i „Kozia Wola IV” (Czaja-Jarzmik, 2005b). Złoża te, ze względu na wyeksploatowanie zasobów zostały skreślone z bilansu zasobów kopalin. Wyrobiska poeksploatacyjne na tych złożach zostały zrekultywowane w kierunku wodnym, a zasoby złóż rozliczono dodatkami do dokumentacji geologicznych (Stanek, 1998; Czaja- Jarzmik, 2007; Fyda, 2007, 2009). Na omawianym obszarze znajdowały się złoża fosforytów „Radom-Krogulcza” (Laza- rek, 1954) i „Radom-Wolanów” (Szymańska, 1957) oraz złoże rud żelaza „Przytyk” (Mieczy- sławski, 1967), które nigdy nie były eksploatowane. Złoże syderytów ilastych zostało wykre- ślone z bilansu zasobów kopalin w 1994 r., decyzją Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa skreślającą z bilansu wszystkie krajowe zasoby osadowych rud żela- za, gdyż parametry tych złóż nie spełniały warunków nawet dla rud bilansowych. Złoża fosfo-

18 rytów również skreślono z krajowego bilansu zasobów, z uwagi na parametr zasobności, któ- ry znacznie odbiega od wymogów kryteriów bilansowości. Złoża te są zawodnione, co bardzo utrudniałoby potencjalną eksploatację, ponadto znaczne ich fragmenty zostały zabudowane lub poprowadzono przez nie drogi. W północno-wschodniej części obszaru arkusza, w rejonie Koziej Woli i Gulinka, a także w północno-zachodniej, w okolicy Wygnanowa występują wyrobiska, w których oko- liczna ludność wydobywała piaski na własne potrzeby. Na północny wschód od złoża „Za- krzewska Wola” również znajduje się kilka zarośniętych wyrobisk po eksploatacji kruszywa piaszczysto-żwirowego. Wśród piasków i żwirów obecne są różnej wielkości głazy i głaziki skał północnych, najczęściej granity i gnejsy. Obecnie nie stwierdzono eksploatacji kopalin poza udokumentowanymi złożami.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Przytyk przeprowadzono wiele prac geologiczno-poszukiwaw- czych, w wyniku których udokumentowano złoża piasków, wapieni i margli, fosforytów oraz rud żelaza. Na znacznym obszarze arkusza zalegają piaski i żwiry wodnolodowcowe i rzeczne. W północno-zachodniej części arkusza, w rejonie Wygnanowa wyznaczono obszar perspek- tywiczny występowania piasków na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 oraz nieczynnych wyrobisk, w których prowadzono dorywczą eksploatację. Odkrywki zlokalizowane są w obrębie zalegania piasków i żwirów morenowych, lodowco- wych i wodnolodowcowych związanych ze zlodowaceniami środkowopolskimi. W zachod- niej części arkusza znajduje się fragment obszaru perspektywicznego piasków wodnolodow- cowych wyznaczonego na sąsiednim arkuszu. W rejonie Koziej Woli również wytypowano obszar perspektywiczny występowania piasków w granicach zalegania piasków ze żwirami i żwirów z głazami moren czołowych. W obszarze tym znajduje się dość rozległe zawodnione wyrobisko, w którym miąższość pia- sków wynosiła kilka metrów. W południowo-zachodniej części arkusza wyznaczono obszar perspektywiczny pia- sków, który jest kontynuacją udokumentowanych złóż w tym rejonie. Przy południowej granicy arkusza znajduje się fragment obszaru perspektywicznego występowania piasków i żwirów wytypowanego na sąsiednim arkuszu. Obszar ten zlokalizo- wany jest w granicach zalegania piasków i żwirów wodnolodowcowych zlodowaceń środko- wopolskich (odry), w obrębie których udokumentowano złoże „Wymysłów”. Miąższość ko-

19 paliny może wynosić od 2 do 8 m. Z uwagi na brak danych o parametrach jakościowych pia- sków i żwirów, a także dużą ich zmienność w udokumentowanych złożach nie wyznaczono dla nich obszarów prognostycznych. W centralnej części arkusza, w rejonie Krzyszkowic wytypowano (na podstawie SMGP i przekrojów geologicznych) obszar występowania wapieni i margli górnojurajskich. Utwory węglanowe o średniej miąższości 50 m występują pod nadkładem głównie glin zwałowych zlodowaceń środkowopolskich, o grubości od kilku do kilkunastu metrów. Na południowy wschód od Przytyka, w dwóch obszarach wykonano prace geologiczno- poszukiwawcze za piaskami od produkcji materiałów budowlanych (Prędota, 1969). Oba uznano za negatywne ze względu na wysoką zawartość pyłów mineralnych. Utworami ilastymi dostępnymi dla eksploatacji odkrywkowej są gliny zwałowe, które w granicach arkusza występują na znacznych obszarach oraz zalegające niekiedy pod nimi ilasto-mułkowe osady zastoiskowe. Prace zwiadowczo-poszukiwawcze za surowcami do wy- robu ceramik budowlanej wykonano w rejonie miejscowości: Wrzeszczów i Koryciska (Gad, Juszczyk, 1987), Guzów (Belcarz, 1974), Wola Sukowska (Tałasiewicz-Żurak, 1971). Wszystkie te obszary uznano za negatywne dla występowania utworów ilastych ceramiki bu- dowlanej ze względu na podwyższone zawartości marglu w ziarnach o średnicy powyżej 0,5 mm oraz znaczny udział domieszek gruboziarnistych. Na podstawie dotychczas wykona- nych badań można uznać, że na obszarze arkusza Przytyk brak jest perspektyw dla występo- wania kopalin ilastych ceramiki budowlanej. W dolinie Radomki i jej dopływów występują torfy. W wyniku analizy stanu udoku- mentowania torfów (Ostrzyżek, Dembek i in., 1996) stwierdzono, że nie spełniają one kryte- riów bilansowości.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe

Pod względem hydrograficznym obszar arkusza Przytyk znajduje się w całości w zlew- ni Radomki, która jest lewobrzeżnym dopływem Wisły. Radomka wypływa z garbu Giel- niowskiego. Przez omawiany obszar przepływa z południowego zachodu na północny wschód. W rejonie Mniszka wpadają do niej wody prawobrzeżnego dopływu – Szabasówki wraz z Jabłonicą, która bierze swój początek poza granicami arkusza. Na południe od Przyty- ka do Radomki uchodzi jej lewobrzeżny dopływ Wiązownica oraz prawobrzeżny dopływ – Dobrzyca (zwana też Bystrzycą) biorąca swój początek w rejonie Wolanowa.

20 Na omawianym obszarze brak jest jezior. Istnieją jednak duże stawy rybne w okolicy Przytyka, Oblasu i Kłudna. Na mniejszych dopływach Radomki występują stawy młyńskie i niewielkie zbiorniki retencyjne. Niekorzystne zjawisko, jakim jest zbyt małe retencjonowa- nie wód powierzchniowych, było przyczyną rozpoczęcia w 1996 roku budowy dużego zbior- nika zaporowego w miejscowości Domaniów. Budowa zbiornika została zakończona w 2002 roku. Jego powierzchnia wynosi około 540 ha, a pojemność 13 mln m3. Zbiornik w Domaniowie pełni funkcję zarówno retencyjną jak i rekreacyjną. Dzięki zamontowanej na zaporze elektrowni wodnej produkowana jest energia elektryczna zasilająca sieć krajową. W 2008 r. na obszarze arkusza w ramach oceny jednolitych części wód powierzchnio- wych przeprowadzono badania w trzech punktach pomiarowo-kontrolnych. Jeden z nich znajduje się na Radomce (75,2 km biegu) w Wieniawie, drugi na Szabasówce (2,5 km biegu) w Mniszku, trzeci zaś na Jabłonicy (2,5 km biegu) w Mniszku (ujście do Szabasówki). Stan ogólny wód Szabasówki i Jabłonicy jest dobry , natomiast Radomki– zły (Raport, 2009). Klasyfikacji stanu ogólnego wód dokonano zgodnie z rozporządzeniem MŚ z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchnio- wych (Rozporządzenie, 2008).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie Mapy hydro- geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Przytyk (Kos, 1998).Na omawianym obszarze wo- dy podziemne występują w piaskowcach jury dolnej i środkowej, w wapieniach i marglach jury górnej oraz w wapieniach, marglach i piaskowcach kredy dolnej i górnej. Na znacznej części obszaru arkusza, utwory mezozoiczne pokryte są wodonośnymi utworami czwartorzę- dowymi reprezentowanymi przez osady piaszczysto-żwirowe związane ze zlodowaceniami południowo- i środkowopolskimi oraz z utworami interglacjału mazowieckiego (wielkiego). Czwartorzędowy poziom wodonośny występuje jako równorzędny z poziomem górno- kredowym (w północno-wschodniej części arkusza) i dolnokredowym (rejon Przytyka). Na- tomiast w południowej części arkusza występuje jako równorzędny z poziomem górnojuraj- skim i środkowojurajskim. Czwartorzędowy poziom wodonośny zalega na głębokości od kil- ku do kilkudziesięciu metrów. Miąższość warstwy wodonośnej przekracza 40 m. Charaktery- zują go wysokie wartości parametrów hydrogeologicznych. Współczynnik filtracji wynosi do 60 m/24h, wodoprzewodność >1000 m2/24h, wydajność studni wierconych najczęściej mieści się w przedziale 50–70m3/h. Najwyższe wartości parametrów hydrogeologicznych są w doli- nie Radomki i maleją na wysoczyznach.

21 Ujęcia wód podziemnych z utworów czwartorzędowych znajdują się w Przytyku, Wi- rze, Wrzosie, Brudniowie, Wieniawie, Mniszku i Wolanowie. We wschodniej części obszaru arkusza znaczenie użytkowe ma górnokredowy poziom wodonośny. Występuje on na głębokości od 15 do 50 m. Podstawowe parametry hydrogeolo- giczne przedstawiają się następująco: średni współczynnik filtracji 2,4 m/24h, wodoprzewod- ność 100–500 m2/24h, wydajność potencjalna studni wierconych 50–120 m3/h. W południowo-wschodniej części arkusza poziom górnokredowy występuje jako łączo- ny z poziomem dolnokredowym. Utworami wodonośnymi są wapienie i margle kredy górnej oraz piaski i piaskowce kredy dolnej. Głębokość zalegania osadów wodonośnych mieści się w przedziale 15–50 m, a miąższość warstwy wodonośnej przekracza 40 m. Parametry hydro- geologiczne mają wysokie wartości. Średni współczynnik filtracji wynosi około 2 m/24h, wodoprzewodność waha się od 200 do 1000 m2/24h, wydajność potencjalna studni wierco- nych najczęściej przekracza 120 m3/h (najniższe mieszczą się w granicach 50–70 m3/h). Uję- cia wód poziomu górnokredowo-dolnokredowego znajdują się w Wolanowie i Garnie. Górnojuraski poziom wodonośny występuje w centralnej, zachodniej i północno- zachodniej części arkusza. Na omawianym obszarze poziom ten charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem warunków hydrogeologicznych i niskim stopniem rozpoznania. Najlepsze parametry hydrogeologiczne występują w rejonie Strzałkowa i Chronowa, natomiast zdecy- dowanie niższe w północnej części arkusza, w rejonie Wrzeszczowa. Warstwa wodonośna o miąższości przekraczającej 40 m znajduje się na głębokości 15–50 m, lokalnie w południo- wej części arkusza na głębokości 5–15 m lub <5 m. Wodoprzewodność wynosi najczęściej 200–500m2/24h, w rejonie Wrzeszczowa spada do <100m2/24h. Wydajność potencjalna stud- ni wierconych mieści się w interwałach 10–30 m3/h i 50–70 m3/h. Górnojurajski poziom wo- donośny ujmowany jest studniami wierconymi w Grabowej, Wrzeszczowie, Domaniowie, Kaleniu, Wawrzyszowie, Strzałkowie, Chałupkach Chronowskich i Chronowie. Środkowojurajski poziom wodonośny występuje w południowo-zachodniej części omawianego obszaru. Warstwa wodonośna o miąższości przekraczającej 40 m zalega na głę- bokości 5–15 m i 15–50 m. Charakterystyczne są dla niego niskie i średnie wartości podsta- wowych parametrów hydrogeologicznych. Wodoprzewodność występuje w granicach od po- niżej 100 do 200 m2/24h, lokalnie do 500 m2/24h, średni współczynnik filtracji wynosi 4,5 m/24h, wydajność potencjalna studni wierconej mieści się w interwale 10–30 m3/h. Stud- nie ujmujące środkowojurajski poziom wodonośny znajdują się w Jabłonicy i Wieniawie. Dolnojurajski poziom wodonośny został rozpoznany jedynie w południowo-zachodnim narożniku mapy. Głębokość jego występowania wynosi od 5 do 15 m. Miąższość warstwy

22 wodonośnej przekracza 40 m. Współczynnik filtracji wynosi około 4 m/24h. Wodoprzewod- ność mieści się w granicach 200–500 m2/24h, a wydajność potencjalna studni wierconej 10– 30 m3/h. Na obszarze arkusza, poziom ten ujmowany jest w Rykowie, w jednym otworze stu- dziennym. Zgodnie z klasyfikacją przyjętą dla Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, najlepszą jakość mają wody poziomu górnojurajskiego oraz czwartorzędowo-górno- jurajskiego. Są to wody o bardzo dobrej jakości zaliczane do klasy Ib. Wody w utworach dol- nojurajskich, środkowojurajskich oraz kredowych są średniej jakości (klasa II) i wymagają prostego uzdatniania, głównie z powodu przekroczenia stężeń żelaza i manganu. Ogniska zanieczyszczeń wód podziemnych występujące na obszarze arkusza mają cha- rakter punktowy. Jednakże brak izolacji lub słaba izolacja poziomów wodonośnych w pół- nocno-wschodniej i południowo-wschodniej części obszaru powoduje, że stopień zagrożenia wód podziemnych jest tu oceniany jako wysoki. Na pozostałym obszarze arkusza poziomy wodonośne są lepiej izolowane i zagrożenie ich jest niskie. Na mapie zaznaczono ujęcia wód podziemnych o największych zasobach eksploatacyj- nych (powyżej 50 m3/h). Należy do nich sześć ujęć komunalnych oraz jedno ujęcie przemy- słowe. Ujęcia komunalne o największych zasobach znajdują się w Wirze, Przytyku, Doma- niowie, Chałupkach Chronowskich, Chronowie i Garnie. Są to ujęcia zaopatrujące w wodę wodociągi wiejskie i miejskie. Ujęcia wód podziemnych w Chronowie i Chałupkach Chro- nowskich składają się z jednej studni, natomiast cztery pozostałe są ujęciami dwuotworowy- mi. Ujęcie w Garnie, wykonane na potrzeby wodociągów miejskich w Radomiu ma najwięk- sze zatwierdzone zasoby eksploatacyjne (powyżej 350 m3/h) w granicach obszaru arkusza. Do ujęć przemysłowych zaliczono jednootworowe ujęcie wód podziemnych wykonane dla zlew- ni mleka w Wawrzyszowie. We wschodniej części arkusza zaznaczono granice leja depresji wywołanego eksploata- cją wód podziemnych przez ujęcia komunalne dla aglomeracji radomskiej (stan na 2008 r.). Według opracowania Kleczkowskiego (1990) na obszarze arkusza Przytyk graniczą ze sobą główne zbiorniki wód podziemnych, wyznaczone zarówno w utworach szczelinowo- porowych, szczelinowo-krasowych, jak i porowych (fig. 3). Północno-wschodnia część arku- sza znajduje się w granicach zbiornika wyznaczonego w utworach trzeciorzędowych – GZWP 215 Subniecka Warszawska. Wschodnia część omawianego obszaru położona jest w zasięgu zbiornika górnokredowego – GZWP 405 Niecka Radomska.

23

24 Na całym obszarze arkusza występują wodonośne utwory jury, należące do dwóch głównych zbiorników wód podziemnych Goszczewice (GZWP 412) oraz Szydłowiec (GZWP 413). Zbiornik 412 związany jest z osadami jury górnej, a zbiornik 413 z utworami jury dolnej i środkowej. Dla obu zbiorników wykonano wspólną dokumentację hydrogeolo- giczną (Pęczkowska, Figiel, 1995). Wodonośne osady jury zalegają bezpośrednio pod utwo- rami trzeciorzędowymi oraz częściowo pod czwartorzędowymi, w dolinach kopalnych. W kierunku północno-wschodnim chowają się one pod utwory kredowe. Utwory wodonośne, którymi są wapienie oksfordu mają charakter szczelinowo-krasowy. Wyżej leżące osady mar- gliste kimerydu są mało przepuszczalne (współczynnik filtracji wynosi 4,9x10-7 m/s) oraz mają niską wodonośność (około 0,06 m3/h/m depresji). Szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika wynoszą 236 000 m3/dobę, przy średniej głębokości ujęć wód podziemnych około 100 m. Cały obszar arkusza położony jest w granicach udokumentowanego zbiornika wód podziemnych Szydłowiec–Goszczewice.

VIII. Geochemia środowiska\ 1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Do oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359 (Rozporządzenie…, 2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla po- szczególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Przytyk, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody badań laboratoryjnych Do oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia

25 As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek(1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicz- nych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadra- tów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

26 Tabela 5 Zawartość metali w glebach Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu Przy- dian) w gle- obszarów niezabu- tyk bach na arku- dowanych Polski 4) Wartości dopuszczalne stężeń w glebie szu Przytyk lub ziemi (Rozporządzenie Ministra

Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Metale

N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa<1 mm Grupa A 1) Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.)

0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 7–26 13 27 Cr Chrom 50 150 500 1–4 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–26 17 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 2–4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–4 1 3 Pb Ołów 50 100 600 8–12 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Przytyk 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 8 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza Przytyk do poszczególnych grup użytkowania (ilość zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tere- ny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994).

27 Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N–S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez Geofizykę Brno (Czechy). Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arku- szu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promienio- wania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w przedziale od 12,4 do 32,9 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi 23,8 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma mieszczą się w zakresie: od 15,5 do około 38,7 nGy/h, przy przeciętnej wartości wynoszącej 27,3 nGy/h. Zarejestro- wane na badanym obszarze dawki promieniowania gamma są generalnie bardzo niskie. Naj- wyższą radioaktywnością cechują się gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego. W ich obrębie widoczne jest pewne zróżnicowanie - gliny najmłodsze występujące w części północ- no-wschodniej obszaru mapy cechują się nieco wyższymi wartościami promieniowania gam- ma (ok. 35-40 nGy/h) od glin zwałowych stadiału maksymalnego (ok. 25–30 nGy/h) zalega- jących w centrum i na zachodzie. Utwory piaszczysto-żwirowe (wodnolodowcowe oraz plej- stoceńskie i holoceńskie osady rzeczne) a także eluwia glin zwałowych charakteryzują się niższymi wartościami promieniowania gamma (od około 15 nGy/h do około 25 nGy/h). Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale od 0,0 do 3,8 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodnie- go – od 0,8 do 5,6 kBq/m2.

28

706W PROFIL ZACHODNI 706E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5706649 5701960 5704669 5699858 5700688 m m5697521 5698719 5694751

5694657 5692759

5692410 5690690 0 5 10 15 20 25 30 35 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h

29

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5706649 5701960 5704669 5699858 5700688 m m5697521 5698719 5694751

5694657 5692759

5692410 5690690 0 1 2 3 4 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Przytyk (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza).

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje się uwzględ- niając zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 01.62.628) oraz Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przy- jęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umożliwia- jące późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składo- wisk. Przedstawiane na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróżnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: ─ wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie można lokalizować składowisk odpa- dów, ─ warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i służb, ─ wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznacza się: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary możliwej lokalizacji składowisk odpadów nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej.

30 Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróżnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydziela się rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoża – odpowiadających wyróżnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyję- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie: ─ warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 1), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m, miąższość lub jednorod- ność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Tabela 6 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąższość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „Zagrożenia powierzchni ziemi” i są przedsta- wione razem na planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Przytyk Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kos, 1998). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją

31 nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodo- nośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na po- wierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Przytyk bezwzględnemu wyłączeniu z możliwości skła- dowania odpadów podlegają: ─ obszary w zasięgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych Gosz- czewice-Szydłowiec nr 412+413 (jura); ─ zabudowa miejscowości gminnych Przytyk, Wolanów i Wieniawa; ─ obszary leśne o powierzchni powyżej 100 hektarów; ─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach organicznych; ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Radomka, Szabasówka, Wiązownica, Bosak, Jabłonnica, Dobrzyca; ─ strefy (do 250 m) wokół akwenów i źródła w Konarach. Problem składowania odpadów Teren objęty arkuszem Przytyk został całkowicie wyłączony z możliwości składowania odpadów. Położony jest on w zasięgu udokumentowanego głównego zbiornika wód pod- ziemnych Szydłowiec-Goszczewice. Zbiornik nr 413 Szydłowiec tworzą utwory porowo- szczelinowe jury dolnej i środkowej, zbiornik nr 412 Goszczewice utwory szczelinowo- krasowe jury górnej. Na obszarach w zasięgu zbiornika Szydłowiec-Goszczewice wprowadzono liczne zaka- zy, nakazy i zalecenia sposobu użytkowania terenu. Między innymi jest to zakaz lokalizowa- nia nowych składowisk odpadów komunalnych i przemysłowych wylewisk komunalnych i przemysłowych, mogilników oraz lokalizacji obiektów przemysłowych uciążliwych dla śro- dowiska (Pęczkowska, Figiel, 1995). Zaostrzony rygor zagospodarowania tych terenów wynika z konieczności ochrony wód podziemnych, działalność proekologiczna powinna odgrywać tu rolę nadrzędną. System za- kazów gwarantuje terenom szczególnej ochrony utrzymanie charakteru ich użytkowania i funkcji. Zasilanie warstw wodonośnych odbywa się drogą infiltracji odpadów atmosferycznych, funkcję drenażową pełnią rzeka Radomka i jej dopływy. Głębokość strefy aktywnej wymiany wód określa się na 150 m.

32 Ponieważ poziomy wodonośne pozostają w łączności hydraulicznej istotne jest utrzy- manie jakości wód poziomów przypowierzchniowego, czwartorzędowo-górnokredowego, górnokredowego, górnokredowego-dolnokredowego i dolnokredowego oraz zabezpieczenie ich przed zanieczyszczeniami antropogenicznymi. Zanieczyszczenia pierwszego poziomu wodonośnego występującego na głębokości poniżej 5 m (lokalnie, na niewielkich obszarach na głębokości 5–10 m), mogą bezpośrednio zagrozić wodom poziomów głębszych. Wody podziemne głównych zbiorników wód podziemnych występują tu w piaskowcach jury dolnej i środkowej w wapieniach i marglach jury górnej oraz wapieniach, marglach i piaskowcach kredy dolnej i górnej. Na znacznej jego części osady mezozoiczne występują pod czwartorzę- dowymi utworami wodonośnymi. Na analizowanym terenie funkcjonują dwa składowiska odpadów komunalnych w Bie- niędzicach i Guzowie. Na składowisku odpadów w Bieniędzicach deponowane są odpady z gminy Wolanów. Obiekt uszczelnia geomembrana i warstwa gliny o grubości 0,5 m. Prowadzony jest drenaż odcieków gromadzonych w zbiorniku, nie ujmuje się wód opadowych i gazu składowiskowe- go. Obiekt przewidziany jest do modernizacji, nie wymaga pozwolenia zintegrowanego na eksploatację. Składowisko odpadów stałych dla gminy Orońsko w miejscowości Guzów uszczelnia 6 m warstwa glin (współczynnik filtracji 0,00001 cm/s). Prowadzony jest drenaż odcieków, nie ujmowane są wody opadowe i gaz składowiskowy. Obiekt ma być modernizowany, nie ma wymaganego pozwolenia zintegrowanego. W Przytyku-Psińcu znajduje się zrekultywowane składowisko odpadów komunalnych dla gminy Przytyk. Zamknięto je w 1998 r., rekultywację zakończono w 2003 r. W Dużym Lesie w gminie Przytyk znajdował się mogilnik, w którym przechowywano pestycydy. Składał się on z 80 zbiorników wykonanych z betonowych kręgów, zdeponowano w nim około 60 Mg przeterminowanych pestycydów. Mogilnik był nieszczelny, stwierdzono zanieczyszczenie wód poziomu przypowierzchniowego oraz gleby (Wołkowicz i in., 2003).

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Przytyk opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Przytyk (Jaśkowski i in. – ma- teriały autorskie),Mapy osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych (Grabowski red., 2007)oraz mapy topograficznej w skali 1:10 000 (dla wybranych rejonów).

33 Ze względu na skalę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- inżynierskich podłoża budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyróżniono zgodnie z in- strukcją: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach nieko- rzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy wyłączono udokumentowane złoża kopa- lin, obszary gleb o wysokich klasach bonitacyjnych (IIIa–IVa), łąki na glebach pochodzenia organicznego, tereny lasów, zbiorników wodnych, obszary o zwartej zabudowie (Przytyk i Wieniawa).Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno-inżynierskie warunki podło- ża budowlanego, stanowią około 25–30% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-inżynierskich terenu decydują: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, położenie zwierciadła wód gruntowych oraz występowanie procesów geodynamicznych. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych to przede wszystkim obszary występo- wania gruntów spoistych w stanach półzwartym i twardoplastycznym reprezentowane przez gliny zwałowe z okresu zlodowaceń środkowopolskich. Korzystne dla budownictwa są rów- nież obszary występowania gruntów niespoistych, średniozagęszczonych, reprezentowanych przez piaski i żwiry wodnolodowcowe i rzeczne, w obrębie których woda gruntowa występu- je na głębokości większej niż 2 m. Większe obszary o korzystnych warunkach dla budownic- twa znajdują się w północno-zachodniej(Mokrzec, Wygnanów, Goszczewice) i zachodniej (Wola Brudniowska, Kłudno), a także w południowo-wschodniej jego części (Wolanów). Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa związane są z doliną rzeki Ra- domki i jej dopływami. Dotyczy to obszarów występowania gruntów słabonośnych, organicz- nych: torfów, mułków torfiastych, namułów, które pojawiają się na rozległych obszarach do- lin Radomki, Wiązownicy, Szabasówki, Jabłonicy i Dobrzycy oraz wzdłuż drobnych cieków. Na tych terenach często poziom wód gruntowych występuje na głębokości mniejszej niż 2 m. Należy zaznaczyć, że niektóre miejscowości położone są na obszarach o niekorzystnych warunkach geologiczno-inżynierskich, np. Kozia Wola, Zakrzewska Wola, Kolonia Jaszowi- ce, Sokolniki Mokre, Mniszek i Wymysłów zlokalizowane są w miejscu płytkiego występo- wania zwierciadła wód gruntowych. Według Grabowskiego (red., 2007) na omawianym arkuszu nie ma obszarów wykazu- jących predyspozycje do powstawania ruchów masowych, które znacznie utrudniają budow- nictwo w miejscach ich występowania. Obszary o warunkach geologiczno-inżynierskich utrudniających budownictwo, zwłasz- cza o dużej zmienności przestrzennej gruntów wymagają szczegółowych badań przed podję- ciem ewentualnych inwestycji oraz sporządzenia dokumentacji geologiczno-inżynierskiej.

34 Wszystkie większe budowle winny posiadać dokumentacje geologiczno-inżynierskie nieza- leżnie od tego, czy znajdują się w obszarach korzystnych czy też niekorzystnych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczną część (około 55–60%) obszaru arkusza Przytyk pokrywają gleby wysokich klas bonitacyjnych. W obrębie gleb chronionych występują gleby klasy III a, III b i IV a, zali- czane do kompleksu żytniego bardzo dobrego i dobrego, pszennego dobrego, zbożowo- pastewnego mocnego. Wśród gleb mineralnych dominują gleby bielicowe i pseudobielicowe, wykształcone głównie na glinach zwałowych. Lokalnie, w obniżeniach terenowych obecne są gleby brunatne i czarne ziemie. Gleby chronione największą powierzchnię zajmują w północ- nej części arkusza, od Goszczewic przez Wrzeszczów po Suków, w centralnej jego części – w rejonie Krzyszkowic i Kolonii Wawrzyszów, we wschodniej – w okolicy Golędzina oraz w południowej – w rejonie Chronowa. W dolinach Radomki, Szabasówki, Wiązownicy i Do- brzycy występują łąki na glebach torfowych i murszowo-torfowych. Lasy rozmieszczone są nierównomiernie i zajmują około 15% powierzchni arkusza. Są to lasy będące własnością Skarbu Państwa oraz lasy prywatne. Większe, zwarte kompleksy leśne znajdują się przy zachodniej granicy arkusza, od wsi Dąbrowa po Sokolniki Suche oraz w rejonie Przytyka, Kalenia i Chałupek Łaziskich. Wśród drzewostanu dominują dęby i so- sny. Lasy nadzorowane są przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Radomiu (nad- leśnictwa – Radom i Przysucha). Na obszarze arkusza znajduje się 13 okazałych drzew, które objęto ochroną w formie pomnika przyrody żywej (tabela 7). Tabela 7 Wykaz pomników przyrody i użytków ekologicznych Numer obiektu Forma Miejscowość Gmina Rok Rodzaj obiektu na mapie ochrony Powiat zatwier- (powierzchnia w ha) dzenia 1 2 3 4 5 6

1 P Wrzeszczów Przytyk 2002 Pż – jesion wyniosły (park dworski) radomski Zameczek Przytyk 2 P 2002 (park dworski) radomski Pż – dąb szypułkowy Przytyk 3 P Oblas * Pż – sosna pospolita radomski Oblas Przytyk 4 P 2002 Pż – dąb szypułkowy (koło dworu) radomski

5 P Zakrzew-Kolonia Zakrzew 2002 Pż – dąb szypułkowy (park dworski) radomski

35 1 2 3 4 5 6 W lesie na północ Przytyk Pn – G 6 P od wsi Plec radomski 1994 (granit rapakiwi) Głogów Wieniawa 7 P (obok szkoły) przysuski * Pż – dąb szypułkowy Kaleń Wieniawa 8 P (działka 1628) przysuski 2004 Pż – grusza pospolita Nadleśnictwo Radom Wieniawa 9 P 2004 Obręb Radom przysuski Pż – dąb szypułkowy (pododdział 76i) Nadleśnictwo 10 P Radom Wieniawa 2004 Obręb Radom przysuski Pż – dąb szypułkowy (pododdział 76i) Nadleśnictwo Radom Wieniawa 11 P 2004 Obręb Radom przysuski Pż – dąb szypułkowy (pododdział 76i) Wieniawa Wieniawa 12 P (plac przykościel- 2004 Pż – dąb szypułkowy ny) przysuski Wieniawa 13 P (plac przykościel- Wieniawa 2004 przysuski Pż – dąb szypułkowy ny) Wieniawa 14 P (plac przykościel- Wieniawa 2004 przysuski Pż – dąb szypułkowy ny) Wieniawa Wieniawa 15 P (plac przykościel- przysuski 2004 Pż – dąb szypułkowy ny) Wieniawa Wieniawa 16 P (plac przykościel- 2004 Pż – lipa drobnolistna ny) przysuski Starorzecze rzeki Radomki Przytyk 17 U Oblas 1998 radomski zalewane wodą (0,38) Nieużytkowana łąka 18 U Oblas Przytyk 1998 radomski (4,20) Zagłębienie terenu silnie wilgotne 19 U Stefanów Przytyk 1998 radomski (1,48) Bagno 20 U Oblas Przytyk 1998 radomski (2,68) Bagno 21 U Oblas Przytyk 1998 radomski (4,18) Bagno 22 U Oblas Przytyk 1998 radomski (1,29) Zagłębienie terenu silnie wilgotne 23 U Krzyszkowice Przytyk 1998 radomski (1,13) Zagłębienie terenu silnie wilgotne 24 U Rogowa Wieniawa 1998 przysuski (1,48) Zagłębienie terenu silnie wilgotne 25 U Rogowa Wieniawa 1998 przysuski (0,29) Rubryka 2 – P – pomnik przyrody, U – użytek ekologiczny; Rubryka 5 – * – obiekt projektowany przez służby ochrony przyrody; Rubryka 6 – rodzaj pomnika przyrody: Pż – żywej, Pn – nieożywionej; – rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy.

36 Zlokalizowane są one przeważnie w parkach podworskich oraz obrębach leśnych, a re- prezentowane przez dęby szypułkowe, jesiona wyniosłego, gruszę pospolitą i lipę drobnolist- ną. Największe skupienie drzew pomnikowych (4 dęby szypułkowe i lipa drobnolistna) znaj- duje się na placu przykościelnym w Wieniawie. Na obszarze arkusza wytypowano do objęcia ochroną dwa okazałe drzewa – sosnę po- spolitą zlokalizowaną przy drodze we wsi Oblas i dąb szypułkowy rosnący koło szkoły w Głogowie. Na omawianym obszarze obecne są dość liczne głazy narzutowe (granity rapakiwi) róż- nej wielkości, wśród których największy o obwodzie dochodzącym do 10 m objęty jest statu- sem pomnika przyrody nieożywionej. W północno-wschodniej części arkusza, na północ od Zakrzewskiej Woli, w rejonie starych wyrobisk znajdują się trzy głazy narzutowe o średnicy przekraczającej 1,5 m. Użytki ekologiczne tworzy się w celu ochrony pozostałości naturalnych ekosystemów mających znaczenie dla zachowania zasobów genowych poszczególnych grup roślin i zwie- rząt bądź też określonych typów środowisk. Na omawianym obszarze utworzono 9 użytków ekologicznych, które obejmują ochroną głównie tereny bagienne oraz zagłębienia terenu za- lewane wodą (tabela 7). Powierzchnia użytków wynosi od 0,29 do 4,20 ha. Celem ochrony jest zachowanie roślinności bagienno-torfowej i miejsc lęgowych ptactwa wodno-błotnego. Zlokalizowane są one na południe od Przytyka oraz na północ od Mniszka. Krajowa sieć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym syste- mem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie ze sobą powiązane korytarzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu (fig. 5). Obszar arkusza Przytyk znajduje się poza granicami korytarzy ekologicznych i obsza- rów węzłowych sieci ekologicznej ECONET. Na północ od granic arkusza rozciąga się rozle- gły obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym – Puszczy Pilickiej, a na zachód – kory- tarz ekologiczny (o znaczeniu krajowym) Garbu Gielniowskiego (fig. 5). Omawiany obszar położony jest poza granicami obszarów należących do Europejskiej Sieci Ekologicznej NA- TURA 2000.

37

38 XII. Zabytki kultury

Na podstawie analizy obszarów Archeologicznego Zdjęcia Polski można zauważyć, że osadnictwo na obszarze arkusza Przytyk skupiało się wzdłuż doliny Radomki. Stanowiska archeologiczne występujące na tym obszarze datowane są od neolitu – młodszej epoki kamie- nia po średniowiecze. W Koziej Woli znaleziono fragmenty ceramiki ze śladami osadnictwa neolitycznego. Na rozległej, zalesionej wydmie zwanej „Borowiną” istniało cmentarzysko kultury grobów kloszowych (500–400 lat p.n.e.) oraz cmentarzysko kultury przeworskiej (III w. p.n.e.–V w.n.e.)z epoki żelaza. W rejonie Potkanej znajduje się osada kultury łużyckiej (epoka brązu). Na wschód od Przytyka, w rejonie Zameczka zachowały się ślady osadnictwa wiejskiego z późnego średniowiecza. Ochroną konserwatorską objęte zostały przede wszystkim zabytkowe zespoły dworsko- parkowe oraz zabytki sakralne. W Zameczku znajduje się odrestaurowany dwór z połowy XIX w. otoczony okazałym parkiem o powierzchni 4,5 ha. W miejscowości Wrzeszczów, niedaleko szkoły stoi zabytkowy dwór z parkiem z początku XVIII w. W Wieniawie zacho- wał się zespół dworsko-parkowy z początku XIX w. Niedaleko Przytyka, w miejscowości Oblas znajduje się mocno zdewastowany dwór Krasińskich z I połowy XIX w. oraz zabytko- wy spichlerz. We wsi Kolonia Zakrzew zachował się park podworski z przełomu XVIII/XIX w. z pawilonem parkowym z II połowy XVIII w (obecnie ruina). Ponadto zabyt- kowe parki podworskie z zachowanym starodrzewem znajdują się w Jaszowicach, Chronowie i Strzałkowie. W Wymysłowie, nad rzeką Szabasówką stoi nieczynny młyn wodny zbudowa- ny w końcu XIX wieku. Zabytkowe kościoły objęte ochroną konserwatorską znajdują się w: Przytyku, Wrzesz- czowie, Wrzesie, Wieniawie i Mniszku. W Przytyku już na początku XVI w. istniał drewniany kościół pw. Św. Ducha i Św. Krzyża. W połowie XVI w. Podlodowscy przyjęli kalwinizm i kościół zamienili na zbór. Obecny kościół parafialny w Przytyku wzniesiony w latach 1932–1936 w stylu baroko- wo-renesansowym powstał w miejscu dawnego drewnianego, w którym w 1574 roku brał ślub Jan Kochanowski z Dorotą Podlodowską. Począwszy od połowy XVIII wieku Przytyk zamieszkiwany był przez liczną społeczność żydowską. Pozostałością po niej jest zabytkowy kirkut (cmentarz żydowski) z bogato zdobionymi macewami. Przytyk leżał na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych i to przyczyniło się do rozkwitu miasta. Tu przecinały się dwa trakty: królewski (Warszawa-Kraków) i wielkopolski (Lublin-Poznań). Skrzyżowanie to było zwane Środkiem lub Pępkiem Europy. Do dzisiaj, na

39 rynku w Przytyku zachowała się studnia symbolizująca to miejsce. We Wrzosie znajduje się kościół parafialny pw. Św. Wawrzyńca wybudowany w 1420 r. w stylu gotyckim (rozbudowany na początku XX w.). W I połowie XVIII w. wznie- siono kościół parafialny we Wrzeszczowie. Świątynia pw. Marii Magdaleny wraz z kaplicami ma kształt krzyża. Zabytkowy kościół w Wieniawie pw. Św. Katarzyny wzniesiono w początkach XVI w. Do najcenniejszych elementów należą: ołtarz w kaplicy Św. Stanisława – poliptyk renesan- sowy z 1544 r., ołtarz główny z początku XVII w. i chrzcielnica z 1686 r. W Mniszku znajduje się kościół pw. Jana Chrzciciela z 1865 r. z kaplicą św. Józefa oraz zabytkowy cmentarz rzymsko-katolicki z I połowy XIX w. W Wolanowie również zachował się cmentarz z końca XVIII wieku, a kościół z XVIII w. przeniesiono do skansenu. Ciekawym elementem krajobrazu kulturowego tego regionu są kapliczki przydrożne, krzyże i figurki. Znajdują się one z reguły na początku i na końcu wsi, na rozstajach dróg lub w ogródkach przydomowych. Występuje tu rozmaitość form i stylów oraz używanych mate- riałów konstrukcyjnych. Do najczęściej spotykanych należą otwarte kapliczki z figurami świętych oraz krzyże przydrożne drewniane lub z metalu, często kute umieszczane na ka- miennych lub betonowych podstawach. W Glince zachowała się piękna kapliczka wybudo- wana przez dziedziczkę Wrzeszczowa w 1863 r., po upadku powstania styczniowego. Na omawianym obszarze miało miejsce wiele bitew i wydarzeń historycznych związa- nych z powstaniem styczniowym oraz I i II wojną światową. W czasie okupacji hitlerowskiej był to rejon działalności ruchu partyzanckiego. Wydarzenia z tamtych lat upamiętniają, za- znaczone na mapie, pomniki. We Wrzosie na cmentarzu parafialnym stoi pomnik ku czci po- wstańców bitwy pod Wirem z 1863 r. W Mniszku znajduje się pomnik poświęcony poległym w czasie II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Przytyk Obejmuje ona 12złóż piasków udokumentowanych na potrzeby budownictwa i drogownictwa oraz 1 złoże wapieni i margli dla przemysłu cementowego. Obecnie eksploat- owanych jest 8 złóż piasku. Wydobycie kopaliny z 2 złóż piasku zostało zaniechane, a 2 są niezagospodarowane. Złoże wapieni i margli również jest nieeksploatowane. Perspektywy poszerzenia bazy surowcowej są niewielkie. Wyznaczono trzy obszary perspektywiczne występowania piasków oraz jeden obszar występowania wapieni i margli.

40 W granicach arkusza znajduje się fragment obszaru perspektywicznego piasków i żwirów wytypowanego na sąsiednim arkuszu. Źródłem zaopatrzenia miejscowej ludności w wodę do picia są poziomy wodonośne w utworach jurajskich, kredowych i czwartorzędowych. Miejscami poziom czwartorzędowy, górnokredowy i dolnokredowy ze względu na brak izolującego nadkładu, są narażone na wpływ zanieczyszczeń antropogenicznych, dlatego też szczególna uwaga powinna być zwró- cona na właściwe rozwiązanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami. Cały obszar objęty arkuszem Przytyk wyłączono z możliwości składowania odpadów ze względu na położenie w zasięgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych Goszczewice-Szydłowiec. Skałami zbiornikowymi są utwory jurajskie. Wody poziomów czwartorzędowych, kredowych i jurajskich pozostają w łączności hydraulicznej. Zanieczysz- czenie pierwszego poziomu wodonośnego, występującego na całym obszarze na głębokości poniżej 5 m (podrzędnie 5-10 m) może stanowić bezpośrednie zagrożenie dla poziomów głębszych. Na terenach położonych w zasięgu głównego zbiornika wód podziemnych Goszczewi- ce-Szydłowiec obowiązuje zakaz lokalizacji składowisk odpadów i obiektów potencjalnie uciążliwych dla środowiska. Większe obszary o korzystnych warunkach dla budownictwa znajdują się w północno- zachodniej (Mokrzec, Wygnanów, Goszczewice) i zachodniej (Wola Brudniowska, Kłudno), a także w południowo-wschodniej części arkusza (Wolanów). Obszary o niekorzystnych warunkach dla budownictwa związane są z doliną rzeki Ra- domki i jej dopływami. Dotyczy to obszarów występowania gruntów słabonośnych, organicz- nych: torfów, mułków torfiastych, namułów, które pojawiają się na rozległych obszarach do- lin Radomki, Wiązownicy, Szabasówki, Jabłonicy i Dobrzycy oraz wzdłuż drobnych bezi- miennych cieków. Na tych terenach często poziom wód gruntowych występuje na głębokości mniejszej niż 2 m. Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczy. Znaczną część obszaru arkusza pokrywają gleby wysokich klas bonitacyjnych, dlatego też dominującymi czynnikami rozwoju regionu powinny być: rolnictwo, małe i średnie przedsiębiorstwa produkcyjne sekto- ra żywnościowego i przedsiębiorstwa usługowe. Na obszarze arkusza nie ma obszarów chronionych w postaci parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów. Nie ma również obszarów należących do Eu- ropejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Z form ochrony przyrody występują tylko po- mniki przyrody żywej i nieożywionej oraz użytki ekologiczne.

41 XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej – cz. II – Środowisko naturalne (Klimat). Polskie Przeds. Wyd. Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa 1995. BELCARZ L., 1974 – Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych za surowcem ila- stym do produkcji ceramiki budowlanej cienkościennej w rejonie Radomia. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach.

BELCARZ-ROLEWSKA L., 1996 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża czwartorzędowych piasków budowlanych i drogowych „Kozia Wola I”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHOMICKA G., 1980 – Karta rejestracyjna złoża piasków dla potrzeb drogownictwa „So- kolniki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 2005a – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Ko-

zia Wola III” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 2005b – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Ko-

zia Wola IV” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 2007 – Dodatek do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoża piasków „Kozia Wola I” rozliczający wielkość wyeksploatowanych zasobów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Ko-

zia Wola V” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. FYDA F., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego

„Kozia Wola III” w kat. C1 rozliczający wielkość wyeksploatowanych zasobów po za- kończeniu eksploatacji. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. FYDA F., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Zakrzewska Wo-

la” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. FYDA F., 2009 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża kruszywa naturalnego

„Kozia Wola IV” w kat. C1 rozliczający wielkość wyeksploatowanych zasobów po zakończeniu eksploatacji. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GAD A., JUSZCZYK A., 1987 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za surow- cem ilastym na terenie województwa radomskiego. Arch. Przeds. Geol. w Kielcach. GRABOWSKI D. (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – Mapa osuwisk i obsza- rów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazo- wieckim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

42 Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa 2005. JAŚKOWSKI B., JURKIEWICZ H., KOWALSKI B. – Szczegółowa mapa geologiczna Pol- ski w skali 1:50 000, ark. Przytyk (materiały autorskie niepublikowane). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. JAŚKOWSKI B., JURKIEWICZ H., KOWALSKI B. – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Przytyk (mat. autorskie niepublikowane). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziem- nych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KOS M., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Przytyk. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KOWALIK J., 2000a – Dodatek nr 2 do karty rejestracyjnej złoża piasków dla potrzeb dro- gownictwa „Sokolniki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KOWALIK J., 2000b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża piasków „Sokolniki II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LAZAREK M., 1954 – Dokumentacja geologiczna złoża fosforytów „Radom-Krogulcza”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LICHWIEROWICZ I., KOCISZEWSKI K., 1987 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości w kat. B złoża kruszywa naturalnego (piasków budowlanych) „Wymysłów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A. (kier.) i in., 1998 –Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

MAJEWSKI W., 1995a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1złoża piasków „Sokolniki” (dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MAJEWSKI W., 1995b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża piasków budowlanych „Sokolniki I”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

43 MIECZYSŁAWSKI A., 1967 – Opracowanie geologiczne złoża syderytów ilastych na obsza- rze badań „Przytyk”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. OLKOWICZ-PAPROCKA I., TOŁKANOWICZ E., 1993 – Uproszczona dokumentacja geo- logiczna złoża czwartorzędowych piasków budowlanych „Kozia Wola” w miejscowo- ści Kozia Wola. Arch. Geol. Urzędu Marszałk. w Warszawie. OSTRZYŻEK S., DEMBEK i in., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PĘCZKOWSKA B., FIGIELZ., 1995 – Dokumentacja hydrogeologiczna określająca warunki ustanowienia stref ochronnych zbiornika GZWP 413 Szydłowiec i GZWP 412 Gosz- czewice. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRĘDOTA Z., 1969 – Opinia geologiczna o możliwościach wykorzystania kruszywa natural- nego (piasku) do produkcji materiałów budowlanych w miejscowości Przytyk. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. RADOMSKI T., 2006a – Dodatek nr 3 do karty rejestracyjnej złoża piasków „Sokolniki”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2006b – Dokumentacja geologiczna złoża piasków „Sokolniki 3” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2006c – Dokumentacja geologiczna złoża piasków „Nocna Góra” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2008a – Dokumentacja geologiczna złoża piasków „Stara Wieś” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

RADOMSKI T., 2008b – Dokumentacja geologiczna złoża piasków „Sokolniki 4” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa mazowieckiego w roku 2008. Biblioteka Monito- ringu Środowiska, 2009, WIOŚ, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549.

44 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi- kacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008. STANEK C., 1998 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża piasków „Kozia Wo- la”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

STANEK C., 1999 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża czwartorzędo- wych piasków budowlanych „Kozia Wola II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SZYDEŁ R., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoża piasków „Sokolniki Suche” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMAŃSKA H., 1957 – Dokumentacja geologiczna złoża fosforytów rejon Radom- Wolanów. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ŚLUSARCZYK-RADWAN D., 1967 – Dokumentacja geologiczna (C1+C2) złoża wapieni i margli jurajskich „Strzałków”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TAŁASIEWICZ-ŻURAK A., 1971 – Dotychczasowe wyniki poszukiwań oraz analiza dal- szych perspektyw poszukiwań złóż surowców ilastych ceramiki budowlanej w woj. kieleckim. Arch. UW w Kielcach. TRUSZEL M., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, ark. Przytyk. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (z późniejszymi zmianami). Dziennik Ustaw 07.39.251. WOŁKOWICZ S., CHOROMAŃSKI D., WOŁKOWICZ W., 2003 – Inwentaryzacja i bada- nia wpływu składowanych przeterminowanych środków ochrony roślin na terenie wo- jewództwa mazowieckiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

45