Z Dziejów NSDAP Okręgu Śląskiego 1929-1932
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Sobótka 1978 1 FRANCISZEK BIAŁY Z DZIEJOW NSDAP OKRĘGU ŚLĄSKIEGO 1929-1932 Światowemu kryzysowi gospodarczemu towarzys·zył w Niemczech kryzys polityczny. W związku z zaostrzeniem się sprzeczności między masami pracującymi a kapitałem następowało wyraźne przesuwanie się sil politycznych na prawo. Szczególną aktywność w tych latach przejawiać zaczęła partia nazistowska, która do swych celów propagandowych wyko rzystywała trudności występujące w życiu gospodarczym i społecznym republiki. W latach wielkiego kryzysu gospodarczego NSDAP przeżywała burzli ;y rozwój. W 1928 r. liczyła ona 108 tys. członków, w 1930 r. ju� 389 tys. W kwietniu 1932 r. do partii wstąpił mihonowy członek, pod koniec zaś tego roku partia nazistowska w swych szeregach skupiała 1 414 tys. osób 1. W ciągu pięciu lat (1928-1932) liczba członków NSDAP wzrosła dwu dziestokro,tnie. Był to wzrost, który nie miał precedensu w dziejach ugrupowań politycznych Niemiec. Popularność hitlerowców wś·ród znacznych odłamów społeczeństwa niemieckiego ujawniła się podczas kolejnych wyborów do sejmów kra jowych i Parlamentu Rzeszy. Prawdziwym triumfem NSDAP zakończyły się wybory do Parlamentu Rzeszy w dniu 14 IX 1930 r. Przy ·stosunkowo wysokiej frekwencji wyborczej, wynoszącej 820/o głosów, na listę tej partii głosowało 6 406 tys., tj. 18,30/o wyborców. Partia hitlerowska otrzy mała 107 mandatów. Paismo sukcesów ciągnęło się dalej 2• W wyborach do Parlamentu Rzeszy w dniu 6 XI 1932 r. naziści zdobyli 33,1 O/o głosów i 196 mandatów. Duży odsetek głosów ot�zymała partia nazistowska w wyborach do organów samorządowych. 1 H. V o 1 z, Daten der Geschichte der NSDAP, Berlin-Leipzig 1939, s. 21; G. Ru h 1 e, Das Dritte Reich. Dokumentarische DarsteUung des Aufbaues der Nation. Vorband: Kampfjahre 191'8-1·933, Berlin (1,936), s. 18·9. Dane te przyjmują: W. Sc haf er, NSDAP. Entwickiung und Struktur der Staatspartei des Dritten Reiches, Hannover-Frankfurt a. M. 1957, s. 11, 17, oraz W. L. Sh ire r, Aufstieg und FaU des Dritten Reiches, Koln-Berlin 19611, s. l'8 i n. 2 H. Mark ro a n n, Die Massenfiihrung des Nationaisoziaiismus. Methoden, Institutionen und Zieie, Heidelberg 1951, s. 148. 70 Franciszek Biały W latach wielkiego kryzysu gospodarczego, który pozbawiał miliony ludzi możliwości normalnego zatrudnienia, do NSDAP, także na Śląsku, masowo napływali ludzie wywodzący się z tych klas i warstw społecznych, które dotkliwie odczuły konsekwencje kryzysu ekonomicznego. Szeregi NSDAP zasilali właściciele ·zadłużonych gospodarstw rolnych, zrujnowani kupcy i rzemieślnicy oraz pracownicy umysłowi, którzy w wyniku re dukcji utracili swoje miejsce pracy. Do partii hitlerowskiej coraz częściej trafiali zdezorientowani robotnicy, zwłaszcza bezrobotni. Mimo że w par tii znaleźli się robotnicy (w 1930 r. - 28,1-0/o), NSDAP pozostała partią reprezentatywną dla drobnomieszczaństwa 3• Znaczny udział w ruchu nazistowskim przypadł mlodzieży, w tym przede wszystkim studentom. Niepewność egzystencji, brak perspektyw na przyszłość - to czynniki, które _pchały młodych Niemców w kierunku skrajnej, ekstremistycznej prawicy. Popularność NSDAP w środowisku akademickim wyraźnie uwi doczniła się podczas wyborów do korporacji studenckich w latach 1929- 1931. W licznych uczelniach ·zwolennicy Hitlera uzyskaii absolutną prze wagę, NSDAP była partią o ·zdecydowanej przewadze ludzi młodych. Pokole nie dwudziesto- i trzydziestolatków reprezentowane było dwa razy licz niej niż w partii socjaldemokratycznej. W 1931 r. członkowie partii nazi stowskiej w wieku 1at 18-30 stanowili 37,60/o, w SPD jedynie 19,3°/o ogl lu członków, w s,pol:eczeństwie niemi€ckim zaś ludzie tej kategorii wieku stanowili 31,l O/o i odwrotnie, ludzi starszych, powyżej 50 lat, było w SPD dwa razy więcej {26,80/o) niż w NSDAP. Analiza wyborów z 14 IX 1930 r. do Parlamentu Rzeszy wykazała, iż na listę partii narodowosocjalistycznej głosowało prawdopodobnie 1 600 tys. młodych Niemców, którzy osiągnęli wiek wyborczy, na listę KHD 400 tys., na katolickie Centrum około 300 tys. Jedynie około 150 tys. młodych wyborców 'niemieckich glosowało na listy pozostałych partii politycznych, w tym także SPD 4. Znaczne postępy czynił ruch narodowosocjalistyczny także na Śląsku, zwłaszcza w prowincji dolnośląskiej. W 1925 r., po utworzeniu przez Helmutha Brucknera śląskiego okręgu (Gau) NSDAP, partia w prowin cjach śląskich ,skupiała zaledwie kilkuset członków. W listopadzie 1926 r. liczył.a ona 1100 członków, z tego ok. 500 mieszkało w rejencji opolskiej. Śląski okręg NSDAP w drugiej połowie lat dwudziestych należał do naj słabszych w państwie pruskim. W okresie ofensywy faszyzmu sytuacja uległa zmianie. Według stanu z 31 X 1930 r. NSDAP w Prusach skupiała 216 200 członków, a w prowincjach śląskich 23 650 osób. Organizacja par- tyjna "na Śląsku Opo1skim, gdzie wpływy NSDAP były znacznie słabsze, J H. Gr e bi n g, Der Nationalsozi<Hismus. Ursprung und Wesen, Munchen Wien 1964, s. 51; F. Rys z ka, Państwo stanu wyjątkowego. Rzecz o ·systemie państwa i prawa Trzeciej Rzeszy, Wrocław_.:..Warszawa-Kraków 1964, s. 103. 4 „Der rote Aufbau", 1930, z. 10, s. 529. NĘ;DAP_ 9k:tęgq_ ślą�kiego_. (1929--193.ą) 71 zrzeszała 2 658 członków 5• W styczniu 1933 r. Gau Schlesien liczył 62 644 członków. Najliczniej w śląskich organi'zacjach partii nazistowskiej repre zentowani byli robotnicy - 30,4°/o, pracownicy umysłowi i urzędnicy stanowili 25,90/o składu członków, a samodzielnie zarobkujący (przed 0 siębiorcy, kupcy, rzemieślnicy) - 17,7 /o członków 6• Strukturę organizacyjną NSDAP Gau Schlesien obrazuje poniższe zestawienie (stan z 31 X 1930 r.) 7 Liczba orga Obwód Liczba powiatów nizacji tere nowych 1. Wrocław- 3 (Wrocław, powiat wrocławski, Środa Śl. środa śl.) ok. 25 2. Świdnica 2 (Świdnica, Strzeg,om) 7 3. Legnica 4 (Legnica, Złotoryja, Bolków, Jawor) 21 4. Karkonosze 5 (Jelenia Góra, Kamienna Góra, Świerzawa, Bolesławiec, Lwó 19 . wek) 5. Dzierżoniów 1 (Dzierżoniów) 7 6. Hrabstw-O 3 (Kłodzko, Bystrzyca Kłodzka, Kłodzkie Nowa Ruda) 22 7. Brzeg 3 (Brzeg, Strzelin, Oława) 28· 8. Wałbrzych 1 (Wałbrzych) 12 9. Zgorzel.ee 4 (Zgorzelec, Lubań, Rothenburg, Hoyerswerda) 28 10. Granica 8 (Milicz, Góra Śląska, Wołów, Wschodnia- Oleśnica, Ścinawa, Syców, Na Srodek mysłów, Trzebnica) 50 11. Ząbkowice 3 (Ząbkowice Śl., Niemcza, Zię Śląskie bice) 18 1'2. Śląsk Pół- 5 (Głogów, Zielona Góra, Szpro nocny tawa, Żagań, Kożuchów) 32 Podokręg górno- śląski Obwód I 3 (Zabrze, Bytom, Gliwice) 8 Obwód II 4 {Racibórz, Koźle, Głubczyce, Prudnik) 13 Obwód III 4 (Opole, Kluczbork, Strzelce Opolskie, Olesno) 12 Obwód IV 3 (Nysa, Niemodlin, Grodków) 6 s Zentrales Staatsarchiv Merseburg (dalej: ZStA Merseburg), Rep. 77, Tit. 4043, Nr 12,93, k. 3. Gliederung der NSDAP in Preussen nach dem Stande vom 31. Okto ber 1930. Zamieszczone przez M. Cy g a ń.s ki ego, SS w pruskich prowincjach Stąska w latach 1929-1935 (Studia Śląskie, t. XXV, 11974, s. 210), dane odnoszące się do liczebności NSDAP ,okręgu śląskiego we wrześniu 1930 r. (9118 członków) są wyrifźnie zaniżone. s � y gańsk i, op. cit., s. 210. 7 ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 293, k. 3, 9. 72 Franciszek Biały W początkach lat trzydzi€stych w każdym m1esc1e powiatowym Gór nego i Dolnego Śląska, a także w wielu miasteczkach i osadach, istniały organizacje terenowe (Ortsgruppe). Organizacje działające w jednym albo więcej powiatów tworzyły obwód {Bezirk). NSDAP w rejencji opolskiej tworzyła podokręg (Untergau), jedyny zresztą poza podokręgami istnie jącymi w Bawarii. Na czele śląskiego okręgu stał Helmuth Bruckner, podokręgi,em górnośląskim kierował nauczyciel Joseph Adamczyk (w 1930 r. Adamczyka na krótko zastąpił na stanowisku Untergauleitera Huttmann). Jak wynika z tego zestawienia, sporządzonego dla ministra spraw wewnętrznych Prus, na jesieni 1930 r. organizacje terenowe NSDAP działały w ponad 300 miejscowościach Śląska. Na konferencji, okręgowej partii w styczniu 1931 r. Gauleiter Bruckner przesadnie określił liczbę organizacji działających w miastach i na wsi, a podporządkowanych Gau Schlesien, na 600, z tego 176 grup partyjnych działać miało na Śląsku Opolskim 8• Niemniej jednak postęp w rozwoju organizacyjnym NSDAP był widoczny. Jeszcze w styczniu 1929 r. Gau Schlesien wśród 19 okrę gów partyjnych w państwie pruskim zajmował 14 miejsce, W' listopadzie tego roku przesunął się na 13 miejsce, zaś w marcu 1930 r. zajął 3 miejsce. W grudniu 1930 r. śląski okręg NSDAP pod względem liczby członków i organizacji terenowych, uplasował się na drugim miejscu po okręgu nad reńskim (25 575 członków) 9. W 1931 r. nastąpiła 'kolejna zmiana struktury organizacyjnej NSDAP I na Śląsku. Rozwiązaniu uległy obwody, a w ich miejsce utworzono trzy podokręgi, organizacyjnie podporządkowane Gauleiterowi Brucknerowi. Na czele podokręgu Śląska Środkowego (Untergau Mittelschlesien) stanął Josef Schonwalder z Wrocławia, podokręgiem Dolnego Śląska (Untergau Niederschlesien) kierował Richard Turk z Bolesławca. Na stanowisko Untergauleitera Górnego Śląska wrócił nauczyciel Joseph Adamczyk z Ra ciborza. W celu usprawnienia pracy partyjnej w niezmiernie ważnym dla propagandy NSDAP rejonie górniczo-hutniczym prowincji górnośląskiej, wielkim skupisku proletariatu, przy kierownictwie Untergau Oberschle sien 1 IX 1931 r. utworzono specjalny obwód - Industriegebiet OS z sie dzibą kierownictwa w Gliwicach. Swym zasięgiem obejmował on powiaty: Gliwice, Zabrze i Bytom. Kierownikiem nowego obwodu został Robert, Strencioch, dotychczasowy szef propagandy NSDAP podokręgu górno· śląskiego. W dniu 1 VII 1932 r. decyzją Hitlera nastąpiła kolejna