Sobótka 1978 1

FRANCISZEK BIAŁY

Z DZIEJOW NSDAP OKRĘGU ŚLĄSKIEGO 1929-1932

Światowemu kryzysowi gospodarczemu towarzys·zył w Niemczech kryzys polityczny. W związku z zaostrzeniem się sprzeczności między masami pracującymi a kapitałem następowało wyraźne przesuwanie się sil politycznych na prawo. Szczególną aktywność w tych latach przejawiać zaczęła partia nazistowska, która do swych celów propagandowych wyko­ rzystywała trudności występujące w życiu gospodarczym i społecznym republiki. W latach wielkiego kryzysu gospodarczego NSDAP przeżywała burzli­ ;y rozwój. W 1928 r. liczyła ona 108 tys. członków, w 1930 r. ju� 389 tys. W kwietniu 1932 r. do partii wstąpił mihonowy członek, pod koniec zaś tego roku partia nazistowska w swych szeregach skupiała 1 414 tys. osób 1. W ciągu pięciu lat (1928-1932) liczba członków NSDAP wzrosła dwu­ dziestokro,tnie. Był to wzrost, który nie miał precedensu w dziejach ugrupowań politycznych Niemiec. Popularność hitlerowców wś·ród znacznych odłamów społeczeństwa niemieckiego ujawniła się podczas kolejnych wyborów do sejmów kra­ jowych i Parlamentu Rzeszy. Prawdziwym triumfem NSDAP zakończyły się wybory do Parlamentu Rzeszy w dniu 14 IX 1930 r. Przy ·stosunkowo wysokiej frekwencji wyborczej, wynoszącej 820/o głosów, na listę tej partii głosowało 6 406 tys., tj. 18,30/o wyborców. Partia hitlerowska otrzy­ mała 107 mandatów. Paismo sukcesów ciągnęło się dalej 2• W wyborach do Parlamentu Rzeszy w dniu 6 XI 1932 r. naziści zdobyli 33,1 O/o głosów i 196 mandatów. Duży odsetek głosów ot�zymała partia nazistowska w wyborach do organów samorządowych.

1 H. V o 1 z, Daten der Geschichte der NSDAP, Berlin-Leipzig 1939, s. 21; G. Ru h 1 e, Das Dritte Reich. Dokumentarische DarsteUung des Aufbaues der Nation. Vorband: Kampfjahre 191'8-1·933, Berlin (1,936), s. 18·9. Dane te przyjmują: W. Sc haf er, NSDAP. Entwickiung und Struktur der Staatspartei des Dritten Reiches, Hannover-Frankfurt a. M. 1957, s. 11, 17, oraz W. L. Sh ire r, Aufstieg und FaU des Dritten Reiches, Koln-Berlin 19611, s. l'8 i n. 2 H. Mark ro a n n, Die Massenfiihrung des Nationaisoziaiismus. Methoden, Institutionen und Zieie, Heidelberg 1951, s. 148. 70 Franciszek Biały

W latach wielkiego kryzysu gospodarczego, który pozbawiał miliony ludzi możliwości normalnego zatrudnienia, do NSDAP, także na Śląsku, masowo napływali ludzie wywodzący się z tych klas i warstw społecznych, które dotkliwie odczuły konsekwencje kryzysu ekonomicznego. Szeregi NSDAP zasilali właściciele ·zadłużonych gospodarstw rolnych, zrujnowani kupcy i rzemieślnicy oraz pracownicy umysłowi, którzy w wyniku re­ dukcji utracili swoje miejsce pracy. Do partii hitlerowskiej coraz częściej trafiali zdezorientowani robotnicy, zwłaszcza bezrobotni. Mimo że w par­ tii znaleźli się robotnicy (w 1930 r. - 28,1-0/o), NSDAP pozostała partią reprezentatywną dla drobnomieszczaństwa 3• Znaczny udział w ruchu nazistowskim przypadł mlodzieży, w tym przede wszystkim studentom. Niepewność egzystencji, brak perspektyw na przyszłość - to czynniki, które _pchały młodych Niemców w kierunku skrajnej, ekstremistycznej prawicy. Popularność NSDAP w środowisku akademickim wyraźnie uwi­ doczniła się podczas wyborów do korporacji studenckich w latach 1929- 1931. W licznych uczelniach ·zwolennicy Hitlera uzyskaii absolutną prze­ wagę, NSDAP była partią o ·zdecydowanej przewadze ludzi młodych. Pokole­ nie dwudziesto- i trzydziestolatków reprezentowane było dwa razy licz­ niej niż w partii socjaldemokratycznej. W 1931 r. członkowie partii nazi­ stowskiej w wieku 1at 18-30 stanowili 37,60/o, w SPD jedynie 19,3°/o ogl­ lu członków, w s,pol:eczeństwie niemi€ckim zaś ludzie tej kategorii wieku stanowili 31,l O/o i odwrotnie, ludzi starszych, powyżej 50 lat, było w SPD dwa razy więcej {26,80/o) niż w NSDAP. Analiza wyborów z 14 IX 1930 r. do Parlamentu Rzeszy wykazała, iż na listę partii narodowosocjalistycznej głosowało prawdopodobnie 1 600 tys. młodych Niemców, którzy osiągnęli wiek wyborczy, na listę KHD 400 tys., na katolickie Centrum około 300 tys. Jedynie około 150 tys. młodych wyborców 'niemieckich glosowało na listy pozostałych partii politycznych, w tym także SPD 4. Znaczne postępy czynił ruch narodowosocjalistyczny także na Śląsku, zwłaszcza w prowincji dolnośląskiej. W 1925 r., po utworzeniu przez Helmutha Brucknera śląskiego okręgu (Gau) NSDAP, partia w prowin­ cjach śląskich ,skupiała zaledwie kilkuset członków. W listopadzie 1926 r. liczył.a ona 1100 członków, z tego ok. 500 mieszkało w rejencji opolskiej. Śląski okręg NSDAP w drugiej połowie lat dwudziestych należał do naj­ słabszych w państwie pruskim. W okresie ofensywy faszyzmu sytuacja uległa zmianie. Według stanu z 31 X 1930 r. NSDAP w Prusach skupiała 216 200 członków, a w prowincjach śląskich 23 650 osób. Organizacja par-­ tyjna "na Śląsku Opo1skim, gdzie wpływy NSDAP były znacznie słabsze,

J H. Gr e bi n g, Der Nationalsozi

Strukturę organizacyjną NSDAP Gau Schlesien obrazuje poniższe zestawienie (stan z 31 X 1930 r.) 7

Liczba orga­ Obwód Liczba powiatów nizacji tere­ nowych 1. Wrocław- 3 (Wrocław, powiat wrocławski, Środa Śl. środa śl.) ok. 25 2. Świdnica 2 (Świdnica, Strzeg,om) 7 3. Legnica 4 (Legnica, Złotoryja, Bolków, Jawor) 21 4. Karkonosze 5 (Jelenia Góra, Kamienna Góra, Świerzawa, Bolesławiec, Lwó­ 19 . wek) 5. Dzierżoniów 1 (Dzierżoniów) 7 6. Hrabstw-O 3 (Kłodzko, Bystrzyca Kłodzka, Kłodzkie Nowa Ruda) 22 7. Brzeg 3 (Brzeg, Strzelin, Oława) 28· 8. Wałbrzych 1 (Wałbrzych) 12 9. Zgorzel.ee 4 (Zgorzelec, Lubań, Rothenburg, Hoyerswerda) 28 10. Granica 8 (Milicz, Góra Śląska, Wołów, Wschodnia- Oleśnica, Ścinawa, Syców, Na­ Srodek mysłów, Trzebnica) 50 11. Ząbkowice 3 (Ząbkowice Śl., Niemcza, Zię­ Śląskie bice) 18 1'2. Śląsk Pół- 5 (Głogów, Zielona Góra, Szpro­ nocny tawa, Żagań, Kożuchów) 32 Podokręg górno- śląski Obwód I 3 (Zabrze, Bytom, Gliwice) 8 Obwód II 4 {Racibórz, Koźle, Głubczyce, Prudnik) 13 Obwód III 4 (Opole, Kluczbork, Strzelce Opolskie, Olesno) 12 Obwód IV 3 (Nysa, Niemodlin, Grodków) 6

s Zentrales Staatsarchiv Merseburg (dalej: ZStA Merseburg), Rep. 77, Tit. 4043, Nr 12,93, k. 3. Gliederung der NSDAP in Preussen nach dem Stande vom 31. Okto­ ber 1930. Zamieszczone przez M. Cy g a ń.s ki ego, SS w pruskich prowincjach Stąska w latach 1929-1935 (Studia Śląskie, t. XXV, 11974, s. 210), dane odnoszące się do liczebności NSDAP ,okręgu śląskiego we wrześniu 1930 r. (9118 członków) są wyrifźnie zaniżone. s � y gańsk i, op. cit., s. 210. 7 ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 293, k. 3, 9. 72 Franciszek Biały

W początkach lat trzydzi€stych w każdym m1esc1e powiatowym Gór­ nego i Dolnego Śląska, a także w wielu miasteczkach i osadach, istniały organizacje terenowe (Ortsgruppe). Organizacje działające w jednym albo więcej powiatów tworzyły obwód {Bezirk). NSDAP w rejencji opolskiej tworzyła podokręg (Untergau), jedyny zresztą poza podokręgami istnie­ jącymi w Bawarii. Na czele śląskiego okręgu stał Helmuth Bruckner, podokręgi,em górnośląskim kierował nauczyciel Joseph Adamczyk (w 1930 r. Adamczyka na krótko zastąpił na stanowisku Untergauleitera Huttmann). Jak wynika z tego zestawienia, sporządzonego dla ministra spraw wewnętrznych Prus, na jesieni 1930 r. organizacje terenowe NSDAP działały w ponad 300 miejscowościach Śląska. Na konferencji, okręgowej partii w styczniu 1931 r. Gauleiter Bruckner przesadnie określił liczbę organizacji działających w miastach i na wsi, a podporządkowanych Gau Schlesien, na 600, z tego 176 grup partyjnych działać miało na Śląsku Opolskim 8• Niemniej jednak postęp w rozwoju organizacyjnym NSDAP był widoczny. Jeszcze w styczniu 1929 r. Gau Schlesien wśród 19 okrę­ gów partyjnych w państwie pruskim zajmował 14 miejsce, W' listopadzie tego roku przesunął się na 13 miejsce, zaś w marcu 1930 r. zajął 3 miejsce. W grudniu 1930 r. śląski okręg NSDAP pod względem liczby członków i organizacji terenowych, uplasował się na drugim miejscu po okręgu nad­ reńskim (25 575 członków) 9. W 1931 r. nastąpiła 'kolejna zmiana struktury organizacyjnej NSDAP I na Śląsku. Rozwiązaniu uległy obwody, a w ich miejsce utworzono trzy podokręgi, organizacyjnie podporządkowane Gauleiterowi Brucknerowi. Na czele podokręgu Śląska Środkowego (Untergau Mittelschlesien) stanął Josef Schonwalder z Wrocławia, podokręgiem Dolnego Śląska (Untergau Niederschlesien) kierował Richard Turk z Bolesławca. Na stanowisko Untergauleitera Górnego Śląska wrócił nauczyciel Joseph Adamczyk z Ra­ ciborza. W celu usprawnienia pracy partyjnej w niezmiernie ważnym dla propagandy NSDAP rejonie górniczo-hutniczym prowincji górnośląskiej, wielkim skupisku proletariatu, przy kierownictwie Untergau Oberschle­ sien 1 IX 1931 r. utworzono specjalny obwód - Industriegebiet OS z sie­ dzibą kierownictwa w Gliwicach. Swym zasięgiem obejmował on powiaty: Gliwice, Zabrze i Bytom. Kierownikiem nowego obwodu został Robert, Strencioch, dotychczasowy szef propagandy NSDAP podokręgu górno·­ śląskiego. W dniu 1 VII 1932 r. decyzją Hitlera nastąpiła kolejna reorga-

s ,;schlesische Tageszeitung", 20 I 1931, nr 16; 22 I 1931, nr 18. Dodać należy, iż od października 1929 r., Vf związku z krwawymi ekscesami hitlerowców w Swidnicy (27 IX 1929 r. - napad na uczestników wiecu socjaldemokratycznego) organizacje miejskie NSDAP we Wrocławiu, Swidnicy, Wałbrzychu, Strzegomiu i Swiebodz1cach zostały decyzją prezydenta rejencji wrocławskiej rozwiązane. 9 ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 293, k. 3. I NSDAP okręgu śląskiego (19i29-193Q) 73

nizacja. Rozwiązaniu uległy kierownictwa podokręgu Śląska środkowego oraz Industriegebiet OS 10. Po założeniu w 1925 r. Gau Schlesien siedziba kierownictwa mieściła się we Wrncławiu, początkowo przy ul. Grabiszyńskiej 16, gdzie wynaj­ mowano jednoizbowy_ lokal. W roku następnym przeniesiono siedzibę do domu przy ul. Borowskiej 18. W latach 1927-1930 Gauleiter Bruckner ze swym sztabem urzędował w domu przy obecnej ul. L. Górnickiego 22, następnie do końca 1931 r. Gauleitung Schlesien znajdowała się w Świd­ �icy. Po przekazaniu paTtii nazistowskiej przez hojnych protektorów bu­ dynku przy ul. Biskupiej, Bruckner przeniósł siedzibę kierownictwa do Wrocławia. Rozwój organizacji nazistowskich i wzrost ich aktywności politycznej nie byłby możliwy bez poparcia udzielanego NSDAP przez możnych pro­ tektorów. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych do partii nazi­ stowskiej i jej organizacji afiliowanych wstępowało na Śląsku coraz więcej przedstawicieli kół bogatego mieszczaństwa, przemysłowców i obszarni­ ków, zaniepokojonych wzrostem konfliktów klasowych. Z ruchem hitle­ rowskim związał się Otto Fitzner, członek dyrekcji przedsiębiorstwa węglowo-cynkowego Giesche's Erben we Wrocławiu. Hojnie miejscowych nazistów wspomagał hr. York von Warten'burg ze Śliwic (ówczesny pow. oleśniclki), który w 1931 r. do dyspozycji oddziałów szturmowych NSDAP oddał część swego przestronnego zamku. Obszarnik von Wietersheim z Niwnic (ówczesny pow. lwówecki) oraz właścicielka ziemska_ von Zedlitz, po wstąpieniu do partii hitlerowskiej, przekazywali znaczne sumy pie­ niędzy na cele propagandy partyjnej. W lecie 1931 �- ppłk von Miakowsky ofiarował NSDAP na własność nieruchomości we Wrocławiu. Z partią hitlerowską związał się właściciel ziemski, eksfreikorpsler U do von Woyrsch ze Zwanowic (ówczesny pow. brzeski), który został organiza­ torem i dowódcą śląskich formacji SS 11. W okresie ofensywy faszyzmu bardzo wielu przedstawicieli rodzin szlacheckich w obu prowincjach. Śląska związało się z partią narodowosocjalistyczną. Aktywistkami hitle­ rowskiej organizacji kobiecej - Nationalsozialistische Fraue:1schaft - w powiecie jeleniogórskim były w tym czasie m. in. Anna Sophie von Bassewitz, Frieda von Bassewitz, Charlotte von Bernhardi-Colomb, Alice von CaTnap, Marie-Luise von Carnap, Meta von Colomb, Brigitte-Asta von Gregory, Charlotte von Krossigk i Elisabeth von Seher-Thos 12. Sze­ roki oddźwięk w środowisku nacjonalistycznym, w którym żywy był kult

10 „Schlesischer NS Beobachter", 112 IX 1931, nr 23; ,,Nationalsozialistischer Schlesischer Adler", 5 VIII 1931, nr 17; ,,Beobachter im Riesen- und Isergebirge", 23 VI 19312, nr 111. 11 J. Popki ewi cz, Sląsk w gospodarce III Rzeszy (Studia Sląskie, t. X, 1966, s. 59); K. Gr ilnb erg , SS - czarna gwardia Hitlera, Warszawa 1975, s. 46. 12 „Beobachter im Riesen- und Isergebirge", 10 X 1931, nr 27. Franciszek Biały

Hohenzollernów, wywołała wiadomość o wstąpieniu do partii nazistow­_ skiej w grudniu 1930 r. ks. Augusta Wilhelma von Preussen (zwany Auwi). Mianowany przez Hitlera Standartenfuhrerem SA, był on wówczas bardzo popularny w środowisku NSDAP. Partia nazistowska używała go jako sztandar<_>wej figury i delegowała na zebrania i wiece, by pokazać, jakich dostojnych członków skupia w swych szeregach. W początkach października 1931 r. ks. Auwi przebywał na Śląsku. Przemawiał on na wiecach organizowanych przez hitlerowców w Jeleniej Górze, Legnicy i Głogowie na temat: ,,Dlaczego 'Zostałem_ narodowym socjalistą?" 1a Także były następca tronu Friedrich Wilhelm, który często ·przebywał w swoim pałacu w Oleśnicy, w swych wystąpieniach jako działacz Stahlhelmu opo­ wiadał się za ścisłą współP'racą z NSDAP. I - Znaczne środki finansowe na cele partii nazistowskiej okręgu śląskiego przekazywali również właściciele firm handlowych. i zakładów przemy­ słowych 14. 1=,icznych zwolenników partia pozyskała w śroq.owisku akade­ mickim WTocławia. W grudniu 1930 r. w wyborach do reprezentacji stu­ denckich ,organizac-j-i Wrocławia {Kammer der Freien Breslauer Studenten­ schaft) na listę hitlerowską głosowało ponad 700/o studentów. Uzyskanie 22 z 31 mandatów umożliwiło nazistom wybór przewodnkzącego. Został nim Heinz Pehmoller, dotychczasowy kierownik ·wrocławskiej organizacji Nationalsozialistischer Studentenbund. Aktywnym członkiem NSDAP był w tym .czasie dr Karl Bornhausen, profesor teologii protestanckiej na uni­ wersytecie �ocławskim is. Szeregi NSDAP na Śląsku zasilało coraz więcej urzędników pańrstwo­ wych i komunalnych. Szczególną groźbę ,dla interesów republiki przed­ stawiali pracownicy sądownictwa i funkcjonariusze policji, którzy ·związali się z ruchem nazistowskim. W lecie 1931 r. członkiem NSDAP, a w rok później SS, został pTacownik prokuratury we Wrrocławiu Giinther Pat­ schowsky, który po „Machtii'bernahme" zrobił błyskawiczną karierę w ge­ stapo 16. W tym czasie dla ruchu hitlerowskiego w stolicy Śląska pozy-

13 „Schlesischer NS Beobachter", 10 X 1�:n, nr 27. Na temat związków ks. Augu­ sta Wilhelma, a także b. następcy tronu Friedricha Wilhelma z nazistami szerzej pisał R. M. W. Kem pn er, Trzecia Rzesza w krzyżowym ogniu pytań, Kraków 1971, s. 137 i n., s. 150, 154. H ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 310, k. 106. Prasa ugr upowań lewico­ wych w tych latach pisała wiele na temat powiązal'l sfer przemysłowych z NSDAP okręgu śląskiego. 15 Tamże, nr 293,· k. 206; ,,Nationalsozialist1sche Schlesische Tageszeitung", 21 XI 1932, nr 261. 16 P,o zakończeniu kampanii wrześniowej w Polsce -Patschowsky, który zmienił nazwisko na Palten, mianowany został prezydentem rejencji bydgoskiej. Por. Ar o n so n, Heydrich und die Anfiinge des SD und der Gestapo (1931-1935), Ber­ lin 11967, s. 214 i n.; Cz. Mad ajczy k, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, Warszawa 1970, s. 78. NSDAP okręgu śląskiego il929-1932) 75 skani zostali m. in. komisarze policji kryminalnej Ernst Damzog i dr Kurt Riedel 11.

Liczebność partii nazistowskiej wzrastała. Krryzys gospodarczy aktywi-:­ zowal radykalne elementy w stopniu znacznice silniejszym na prawicy niż na lewicy. Niezadowolenie szerokich mas zręcznie wykorzystywali hitlerowcy, obarczając winą za wszystkie klęski i niedostatki rząd repu­ blikański, Żydów i marksistów. W sprawozdaniu przekazanym pruskiemu ministrowi spraw wewnętrznych na temat sytuacji politycznej na Dolnym Śląsku w I kwartale 1930 r. nadprezydent prowincji stwierdzał: ,,Ożywio­ na agitacja przyniosła niewątpliwie licznych zwolenników partii naro­ dowosocjalistycznej. Należy jednak przyjąć, że bardzo wiele osób przyr stąpilo do tej partii nie z wewnętrznego przekonania, lecz jedynie z po­ wodu przygnębienia wywoływanego przez kryzys gospodarczy" 18. Do partii nazistowskiej wstępowali głównie ludzie młodzi, których kryzys pozbawiał nadziei na przyszłość. Ludzie, ci stracili zaufanie do republikańskich urządzeń µstrojowoprawnych. NSDAP zasilali także członkowie innych burżuazyjnych partii, głównie Deutschnationale Volks­ partei, Deutsche Volkspartei oraz· różnych ugrupowań volkistowskich (vćilkische), ludzie rozczarowani i zdezorientowani, którym narodowy so­ cjalizm ze swoim dynamizmem i radykalizmem wydawał się najlepszym lekarstwem na bolączki•trapiące Niemcy i Niemców. W okresie ofensywy faszyzmu ruch hitlerowski ·zasilali także klasowo mniej uświadomieni ro­ botnicy, w tym także członkowie SPD i związków zawodowych. W 1930 r. akces do NSDAP zgłosiły cale grupy socjaldemokratów z Głogowa i po­ wiatu zgorzeleckiego 19. Suk�esy NSDAP na Slą:sku, przede wszystkim w prowincji dolno­ śląskiej, były w dużej mierze wynikiem zręcznie• prowadzonej długo­ falowej kampanii propagandowej. Na wiecach i zebraniach, obok lokal­ nych agitatorów partyjnych przemawiali działacze nazistowscy szczebla centralnego (Adolf Hitler, Gottfried Feder, Gregor Strasser i inni). Do

11 We wrześniu 1939 r. Damzog dowodził Einsatzgruppe V, formacją specjalną, która dopuściła się licznych zbrodni na ludności polskiej, później jako inspektor Sipo i SD w Poznaniu ponosił bezpośrednią odpowiedzialność za przebieg wysiedleń Po­ laków. Dr Riedel w 19ił6 r. został szefem gestapo w Opolu, w okresie okupacji był przez pewien czas komendantem Sipo w Warszawie. Por. Ar o n son, op. cit., s. .216, 343; H. Ho h n e; Der Orden unter dem Totenkopf. Die Geschichte der SS, Frankfurt a. TuI.-Hamburg 1969, s. 317; Gr il nb erg, op. cit., s. 149. 1s ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 306, k. 75. 19 Tamże, Nr ,2,77, k. 46. Sprawozdanie prezydenta rejencji legnickiej z 17 IV 1930. Otto Buchwitz, działacz SPD ze Zgorzelca, w swych wspomnieniach (50 Jahre Funk­ tioniir der deutschen Arbeiterbewegung, Berlin 1973, s. '1'10-111')· zanotował: ,,Bereit.s 1930 musste ich in meinem Wahlkreis •bei einer Enquete festellen, dass die Nazis auch einen beachtlichen Einbruch in Arbeiterkreise, in die Gewerkschaften vollzo­ gen hatten ... (Die Arbeiter) sahen mit Schrecken und Ingrimm so manchen Freund von gestern ins Lager der Nazis tiberlaufen". 76 Fran cisze k Biały

potężnej demonstracji siły ruchu narodowosocjalistycznego doszło przed wyborami we wrześniu 1930 r. W wiecu zwołanym 12 września do Hali Stulecia we Wrocławiu z udziałem Hitlera uczestniczyło ponad 30 tys. osób. W tej imprezie propagandowej, która przez koła prawicowe uznana została za największą w dziejach miasta manifestację propagandową, obok . miejscowych nazistów udział wzięli członkowie i sympatycy partii nazi­ stowskiej z całego Śląska, a także spośród niemieckiej mniejszości. naro­ dowej w Polsce i Czechosłowacji 20. W 1931 r. kicerownictwo NSDAP okręgu śląskiego wzmogło kampanię propagandową, której celem miało być pozyskanie nowych członków. Z niepełnych danych ogłaszanych w prasie wynika, że w dniach -od 15 do 20 marca w obu prowincjach partia nazistowska obsłużyła 80 zebrań. w dniach od 27 do 31 marca - 67, w dniach od 18 do 25 kwietnia - 130, w dniach od 9 ,cl.o 16 maja - 94, w dniach od 18 ·do 25 lipca - 116, w dniach od 25 do 31 lipca - 178 zebrań. W dniu 6 sierpnia na Śląsku Opolskim agitatorzy nazistowscy przemawiali na wiecach w 12 miejsco­ wościach, ·na Dolnym Śląsku - w 65 miejscowościach 21. W agitacji i propagandzie NSDAP-w latach poprz,edzających „Macht­ ubernahme" coraz większą rolę .odgrywała nie doceniana w latach po­ przednich prasa partyjna. W 1930 r. prasa nazistowska obejmowała 7 dzienników i 47 tygodników, na wiosnę 1932 r. lic�ba dzienników wzro­ sła do 49, tygodników było 45. W roku poprzedzającym przejęcie władzy NSDAP dysponowała 120 pismami (z tego 59 dzi�nników). Łączny nakład wynosił 782 tys. egzemplarzy 22. Także na Śląsku, dzięki dotacjom moż­ nych protektarów, kierownictwo NSDAP rozwinęło w latach 1930-1932 szeroką akcję wydawniczą. 1 III 1930 r. w Świdnicy ukazał się pięrwszy numer organu NSDAP Gau Schlesien - tygodnik „Schlesischer Beobach­ ter" (od czerwca 1931 r. ,,Schlesischer NS Beobachter"). Gazeta, uchodzą­ ca za największy tygodnik narodowosocjalistyczny we wschodnich Niem­ czech, posiadała nakład wynoszący 50 tys. egzemplarzy. Kolejnym pismem śląskiej NSDAP był ukazujący rsię od 15 XI 1930 r. we Wrocławiu dzien­ nik „Schlesische Tageszeitung" (od czerwca 1931 r. ,,National-Sozialistische Tageszeitung"). 14 kwietnia w Opolu ukaz_ał się pierwszy numer tygod­ nika „Schlesischer Adler", przeznaczonego dla członków i sympatyków partii nazistowskiej na Śląsku Opolskim. Do 1933 r. pojawiły się dalsze gazety, reprezentujące stanowisko NSDAP: 1 II 1932 r. dziennik „Beob- 20 „Schlesische Zeitu ng", nr 466 z 13 IX 1930. 21 „Schlesischer Beobach ter", 15 III 1931, nr l; 18 IV 1931, nr 8; ,,Schlesischer NS Beobachter", 25 VII 1931, nr 22; ,,Natio nalsozialistischer Schlesischer Ad ler", 5 VIII 1931, nr 1'7. Na temat ak cji propagandowych NSDAP na Śląsku Opolskim szerzej pisał F. Poło mski, Uwagi o działalności NSDAP na Sląsku Opolskim (Studia Śląskie, t. X, 1966, s. 133 i n.). 22 W. Es pe, Das Buch der NSDAP. Werden, Kampf und Ziei der NSDAP, Berli n 1933, s. 252; A. Cz ar n i k, Prasa w Trzeciej Rzeszy. Organizacja i zakres działania, Gdańsk 1'976, s. 26 . NSDAP okręgu śląskiego (19129-19312) 77

ach ter im Riesengebirge" (od nru 119 z 1 VII 1932 r. pt. ,,Beobachter im Riesen- und Isergebirg,e") w Jeleniej Górze; 1 VII 1932 r. dziennik ,,Deutsche Ostfront. National-Sozialistische Oberschlesische Tageszeitung" w Gliwicach; 1 VIII 1932 r. dziennik „Waldenburger Tageszeitung. Mittel·- schlesische Gebirgszeitung" (od nru 56 z 4 X 1932 r. ,,Mittelschlesische Gebirgszeitung") w Wałbrzychu; 1 X 1932 r. dziennik „Oberlausitzer Fruhpost" w Zgorzelcu. W Legnicy w lecie 1932 r. w wydawnictwie par­ tyjnym zaczęto wydawać dla czytelników rejencji legnickiej dziennik „National-Sozialistische Niedernchlesische Tageszeitung". W 1933 r., po przejęciu władzy przez hitlerowców, nakład wszystkich gazet nazistow­ skich na Ślą;sku wynosił 350 tys. egzemplarzy 23. W latach ofensywy faszyzmu szeroką działalność w obu prowincjach śląskich ; prowadziły związki i organizacje podporządkowane NSDAIJ. W 1929 r. na Śląsku założone zostały pierwsze komórki ,organizacji mło­ dzieży narodowosocjalistycznej Hitler Jug.end. Początkowo tworzyła ona dwa oddzielne okręgi: Gau Mittelschlesien z siedzibą we Wrocławiu (prze­ wodniczący - student Werner Altendorfer) oraz Gau Liegnitz, dla re­ jencji legnickiej (przewodniczący - malarz W. Lindner). Pod koniec tego roku Gregor Strasser przekazał pierwszy w prowincji górnośląskiej sztan­ dar HJ organizacji opolskiej, która skupiała 24 chłopców. Utworzony Unter-Gau Oberschlesien z Gaufiihrerem Helmutem Paetzoldem, w maju 1931 r. podporządkowany został Altendorfowi. W 1929 r. we Wrocławiu założono organizację miejską Bund Nationalsozialistischer Deutscher Ju­ risten, której kierownikiem został adwokat Schroetter. W roku założenia skupiała ona 20 członków. W stolicy Śląska działalność rozpoczęły także inne związki i stowarzyszenia nazistowskie, wśród nich Deutscher Frauenorden Rotes .Hakenkreuz (listopad 1930) i N ationalsozialistischer Deutscher Arztebund (początek 1931 r.) 24. W celu pozyskania dla zasad narodowego socjalizmu robotników, oder­ wania ich od. partii robotniczych i klasowych związków zawodowych kie­ rownictwo NSDAP postanowiło na zjeździe w Norymberdze w sierpniu 1929 r. powołać do życia narodowosocjalistyczne komórki w zakładach produkcyjnych. W styczniu 1931 r. przy monachijskiej centrali partii hitlerowskiej, działalność podjęła Reichsbetriebsabteilung,, w marcu prze­ kształcona w Nationalsozialistische Betriebszellenorganisation (NSBO). W obu prowincjach Śląska pierwsze komórki NSBO podjęły działalność w kilka tygodni po założeniu organizacji ogólnoniemieckiej. Jedna ·z wię­ kszych grup NSBO działała w hucie Donnersmarcka w Zabrzu. Kierow­ nikiem śląskiej organizacji okręgowej był Gustav Adolf Kulis.eh ·z Wro­ cławia. Na czele utworzonego w maju 1931 r. górnośląskiego podokręgu

23 „Nationalsozialistische Schlesische Tageszeitung", 15 XI 1933, nr 293. 24 ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 29•3, k. 206; ,,Schlesische Zeitung", nr 579 z 13 XI 1930; ,,Deutsche Ostfront", nr 85 z 6 X 1932. 78 Franciszek Biały ,

Nationalsozialistische Betriebszellenorganisation początkowo stanął Alois Kaffarnik z Opola, w pa�dzierniku jego miejsce zajął działacz NSDAP Wolfgang Geissler 2s. W latach wielkiego kryzysu i ofensywy faszyzmu wzrosła aktywność bojówek nazistowskich. Oddziały SA na Śląsku tworzące podgrupę śląs_ką (Gausturm Schlesien), które na wiosnę 1930 r. liczyły około 4700 człon­ ków, składały się z 6 pułków (Standarte). Dowódcami tych jetlnostek, z których ka3da faktycznie osiągała siłę batalionu, byli: Alexander Krug w Zabrzu, Alois Beck w Opolu, Guido Hoffmann w Kłodzku, Valentin Nowak we Wrocławiu, Otto Zoeke w Zgorzelcu i von Nickisch-Rosenegk w Legnicy. Na czele śląskiej podgrupy SA, podporządkowanej Inspektion Ost w Berlinie, stał Kurt Kremser. Do czerwca 1931 r., kiedy w związku z rebelią Waltera Stennesa Hitler dokonał zmian perŚonalnych � organi­ zacyjnych, oddziały śląskiej SA wzrosły do ok. 6000 członków 26. „Pucz" Stennesa na Śląsku poparli Oberfi.i.hrer Kremser oraz dowódcy SA we Wrocławiu, Legnicy, Brzegu, Szprotawy, Głogowa, Opola i Za­ brza 27. Hitler na początku kwietnia wykluczył z partii obok Stennesa również dowódców SA z Wrocławia, K. Kremsera i V. Nowaka, Gauleiter Bruckner zaś innych uczestników rebelii na Śląsku. W formacjach SA nastąpiły zmiany. Były współpracownik mjra Buchruckera w Czarnej Reichswehrze, morderca kapturowy Paul Schulz przeprowadził reorgani­ zację SA w centralnych i wschodnich okręgach Niemiec. Na dowódcę śląskich oddziałów SA wyznaczony został 'początkowo ppor. Hans Hayn z Legnicy, eks-freikorpsler, były uczestnik walk przeciwko powstańcom na Górnym Śląsku w 1921 r. W początkach czerwca 1931 r. z polecenia Hitlera do Wrocławia przybył Edmund Heines, który ·przejął zwierzch­ ni.ctwo nad oddziałami SA na Śląsku, Hayn zaś został szefem sztabu. Gruppenfi.i.hrer Heines, zboczeniec i sadysta 2s, okazał się niewątpliwie zdolnym organizatorem i dowódcą. Już w kilka tygodni po objęctu stano­ wiska we Wrocławiu liczba bojówkarzy podległych mu �ddziałów po­ dwoiła się, osiągając w sierpniu stan 11 tys. ludzi. Śląska podgrupa SA (Gausturm Schlesien) podniesiona została do rangi SA-Gruppe. Bliskimi

2s H. G. Schumann, Nationa\sozialismus und Gewerkschaftsbewegung, Han­ nover-Frank.furt a. M. 19,5'8, s. 36; ,,Nationalsoz. Schlesischer Adler", nr /26 z 7 X 1931. 2G ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 306, k. 53. 21 Szerzej na temat rebelii Stennesa pisali: H. Be n nec k e, Hitler und die SA, Munchen-Wien 196•2, s. 148, i Ho h n e, op. cit., s. 67 i n. Jako niepoważną odrzucić należy sugestię Cy g a ń ski ego (op. cit., s. i214), .jakoby rewolta poparta została· przez dowódców „SA-Gruppe Schlesien i SA-Untergruppe Oberschlesien - Pustro­ wa i Lustig". Dowódcą SA (Gausturm) na -Śląsku był Oberfiihrer Kremser, nąto­ miast Wilhelm Pustrow stał na czele SA w Rostoku, Hans Lustig zaś w Szczecinie. 2a Por. F. Bi ały, Niemieckie ochotnicze formacje zbrojnę,_na Sląsku w latach 1918-1923, Katowice 1'976, s. 191 i n. NSDAP okręgu śląskiego (1929-1932) 79 współpracownikami Heinesa w tym czasie byli m. in. Hans Hayn, Andreas Floto w i Otto Zoeke 29. W następnych miesiącach w szeregach SA nastąpiły kolejne zmiany organizacyjne i kadrowe. Według stanu z 1 I 1932 r. oddziały szturmowe NSDAP w państwie pruskim liczyły 138 300 członków. W skład śląskiej grupy SA, która osiągnęła stan ok. 15 tys. ludzi, wchodziły 30: Podgrupa SA Dolnego Śląska z siedzrbą sztabu w Legnicy, dowódca von Grolmann, stan liczbowy: 4900 ludzi. W j,ej skład weszły: 5 pułk (Standarte) w Jeleniej Górze, dowódca Hans Koch, 950 ludzi; 14 pułk w Zgorzelcu, dowódca Otto Zoeke, 1310 ludzi; 58 pułk w Głogowie, do­ wódca Joachim Schroeter, 1100 ludzi; VI batalion (Sturmbann) w Legnicy, dowódca Reinhold Holweg, 595 ludzi. Podgrupa SA Śląska Środkowego z siedzibą we Wrocławiu, dowódca (ad interim) von Grolmann, stan liczbowy: 6000 ludzi. W jej skład weszły: 10 pułk w Świdnicy, dowódca Walter Gottschalk, 2558 ludzi; 11 pułk 'we Wrocławiu, dowódca Hans Ramshorn, 1475 ludzi; 157 pułk w Brzegu, dowódca F. Rohde, 1920 ludzi. Podgrupa SA Górnego Śląska z siedzibą w Opolu, dowódca Andreas von Flotow, stan liczbowy: 3900 ludzi. W jej skład weszły: 63 pułk w Opolu, dowódca Martin; 23 pułk w Nysie, brak dowódcy; 22 pułk w Gliwicach, dowódca Wilhelm Metz. Pod koniec grudnia 1932 r. liczebność śląskich oddziałów SA, według informacji Gruppenfi.ihrera Heinesa, osiągnęła około 40 tys. członków 31. Członkowie formacji SA wywodzili się z różnych środowisk. Obok księcia Augusta Wilhelma, który paradował w mundurze Standarten­ fi.ihrera SA, oraz innych członków rodów arystokratycznych i junkier­ skich (Wolf-Heinrich Graf von Helldorf, Georg von Detten; Manfred von Killinger, Andreas von Fl,otow, Dietrich von J agow, Hans von Tschammer und Osten), licznie w oddziałach szturmowych NSDAP reprezentowany był element lumpenproletariacki. Kadra dowódcza SA w zasadzie rekru-

' 29 w niektórych opracowaniach dotyczących SA i SS na Śląsku (m. in. CY- gańsk i, op. cit., s. 215) wymienia się za F. Rysz'ką, PoLityka hitlerowska na Sląsku (1933-1945). Uwagi i postulaty badawcze (Studia śląskie, t. X, 1966, s. 18), dzielnie sekundujących Heinesowi Oskara Hauensteina, Maxa Filluscha i Ferdinanda Głom­ biowskiego (u Cygańskiego: Golembiowskiego). Fillusch, poseł do !Parlamentu Rzeszy od września 1930 r., był działaczem jedynie orgaJ11izacji politycznej (PO) NSDA.P. Karl O. Hauenstein w omawianym okresie nie mieszkał na śląsku. W 11926 r. za­ łożył rozłamową Unabhangige Nationalsozialistische Partei Deutschlands, w latach następnych zakładał komórki Bund der Freunde Schlageters i ze śląską SA nie miał nic wspólnego. Pod nazwiskiem Głombiowskiego (Golembiowskego) kryje się, być może, autor książki Organisation Heinz. Das Schicksai der Kameraden Schla­ geters, Berlin 1934 ·Friedrich Glombowski, który również nie był związany ze śląskimi oddziałami SA. ao ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 310, kł 368. -31 „Mittelschlesische Gebirgszeitung", 24 I 1933, nr 20. 80 Franciszek Biały towała się ze środowiska byłych ofic:erów armii cesarskiej, Reichswehry, a także Freikorpsów. Licznie w SA, również w prowincjach śląskich, r€­ prezentowani byli przedstawiciele drobnomieszczaństwa, jak ·też robotnicy. Wśród zatrzymanych przez policję w· Jeszkowicach pod Wrocławiem w grudniu 1930 r. 317 esa-manów przeszło połowę (170 osób) stanowili rzemieślnicy i robotnicy; kupców, pomocników handlowych i pracowni­ ków biurowych było 99, uczni�w i studentów 18, emerytów 3, 27 osób nie posiadało zawodu 32. W owym czasie znaczna część członków SA była bez pracy, skazana na korzystani€ z zasiłków dla bezrobotnych. Bezrobotni zgłaszali się do SA zwabieni radykalną demagogią społeczną i możliwością korzystania z pomocy zapewnionej im przez partię nazistowską (noclegi dla bezdom­ nych, posiłki w tzw. SA-Heimach). Walter Stennes, dowódca Inspekcji Wschód, któremu podlegały oddziały szturmowe na Śląsku, w lutym 1931 r. donosił szefowi sztabu w Monachium, że z powodu braku obuwia do apelu nie mógł stanąć jeden z pododdziałów SA we Wrocławiu 33_ W szeregach SA, w tym tak zróżnicowanym pod względem społecznym i zawodowym środowisku, dochodziło często do konfliktów między szere­ gowymi członkami a kadrą dowódczą. Mnożyły się skargi na dowódców, pogardliwie odnosz_ących się do pozbawionych możliwości zatrudnienia esa-manów, którzy na służbę zgłaszali się w podniszczonych ubraniach cywilnych. Członkowie SA we Wrocławiu skarżyli się zwłaszcza na V. Nowaka, który - jakże trafnie - nie szczędził swym podkomendnym epitetów w rodzaju „hołota" i „banda rozbójników" 34• Na wiosnę 1930 r. utworzona zostąła jako organizacja pomocnicza NSDAP formacja zmotoryzowana pod nazwą Nationalsozialistisches Auto­ mobil-Korps (NSAK). Skupiała ona członków NSDAP dysponujących samochodami. W kwietniu roku następnego, po włączeniu w jej skład motocyklistów, formacja, dowodzona przez Adolfa Hiihnleina, p.rzyjęla nazwę Nationalsozialistrsches Kraftfahrer-Korps (NSKK). Na czele za­ łożonej w 1930 r. na Śląsku NSAK (później NSKK) stanął Aifred Ermrich z Wrocławia 35. Po czystce, przeprowadzonej w śląskich oddziałach SA po rebelii Sten­ nesa, nowe dowództwo z Heinesem na czele sporo uwagi poświęcało akcji szkol€nia młodych kadr, które miały zasilić szeregi fiihr-erów SA. W lipcu 1931 r. czynna od lat w Brunowie koło Lwówka ludowa szkoła sportowa, notabene korzystająca z dotacji rządowych, przekształcona została w ośro­ dek kształcenia młodych dowódców oddziałów szturmowych NSDAP.

32 ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 2S3, k. 213; ,,Schlesische Tageszeitung", 4 XII 1930, nr 15. 33 Por. Ho h n e, op. cit., s. 67. H ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 293, k. 213. 35 „Schlesischer Beobachter", 21 III 1931, nr 4. NSDAP okręgu śląskiego (19,29-1932) 81

W programie 14-dniowego kursu przewidziano zajęcia teoretyczne z raso­ znawstwa (Rassenkunde), wiedzy wojskowej i problematyki politycznej oraz zajęcia praktyczne (musztra, taktyka, strzelanie). Jak donosił wła­ dzom nadrzędnym prezydent rejencji legnickiej, środki finansowe na prowadzenie kursów w Brunowie dostarczały nacjonalistyczne koła prze­ mysłu i handlu, m. in. koncern Siemensa, AEG i Kali-Syndikat. Kreis1eiter Mark von Wie'tersheim, który był jednym z największych obszarników w powiecie lwóweckim, zaopatrywał kursantów w żywność 36. W sierpniu na zamku w Śliwicach kolo Oleśnicy otwarta została kolejna „SA-Schule". Właściciel zamku, hr. Yorck von Wartenburg, mianowany przez Bruckne­ ra pełnomocnikiem do spraw sportu wojskowego 1(Wehrsport) przy kie­ rownictwie śląskiego okręgu NSDAP, oddal na cele „Szkoły SA" część 37 pomieszczeń w swej rodowej siedzibie . W początkach 1932 r. NSDAP zamierzała nabyć zamek w Brynku kolo Gliwic i przekształcić go w oś·ro­ dek wyszkolenia dowódców SA ze Śląska Opolskiego. Zamiaru tego ni·e zrealizowano, cena bowiem obiektu uznana została za zbyt wygórowaną 38. ,,Szkoły SA" na Śląsku, podporządkowane Gruppenfuhrer

3G ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 310, k. 106, 11'2. 37 Tamże,.k. 159, 165; vom Kampf und Sieg der schlesischen SA. Ein Ehrenbuch, Breslau 193'3, s. 113. as ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 404'3, Nr 311, k. 46. op. cit., 39 Buch witz, s. 1'21-122. Dowódca Stahlhelmu w Karkonoszach von Sydow w -opublikowanej w :19,32 r. broszurze Braun oder Feldgrau, Hitler­ Rohm oder Seldte-Duesterberg oskarżył Heinesa i innych dowódców SA o popeł­ nianie czynów nierządnych, których ofiarami byli młodzi podkomendni z oddzia­ łów SA. 40 Ho h n e, op. cit., s. 60; Gr iinb erg , op. cit., s. 25.

6 - Sobótka 1978, z. 1 82 Franciszek Biały

macji rówruez na Śląsku. W sierpniu 1930 r. Reichsfohrer Himmler mia­ nował dowódcą SS na tym terenie _Udo von Woyrscha. Na wiosnę roku następnego polecenie sformułowania sztafet ochronnych na Śląsku Opol­ skim otrzymał eks-freikorpsler Johannes Harnys 41_ Liczba esesmanów w obu prowincjach pod koniec grudnia i931 r. wynosiła 1172 ludzi. Śląska podgrupa (SS-Abschnitt VI) obejmowała 3 pułki o niepełnych składach osobowych: Standarte 8 Niederschlesien (stan: 280 ludzi)� Standarte 16 Mittelschlesien (658 ludzi) oraz Standarte 23 Oberschlesien (234 ludzi) 42. W dniu 18 X 1931 r. w wielkiej manifestacji siły bojówek hitlerowskich, tzw. SA-Treffen, w Brunszwiku obok 3 tys. esesmanów ze Śląska udział wzięło również 250 członków śląskich formacji SS na czele z Oberfohre­ rem Woyrschem. * * *

Ruch nazistowski w prowincjach śląskich zataczał coraz szersze k,ręgi. Wyrazem �zrostu wpływów NSDAP na Śląsku były wybory w lipcu 1932 r. W dwóch okręgach wyborczych Dolnego Śląska (Wrocław, Legnica) lis-ta NSDAP zdobyła ponad 40°/o oddanych głosów, więoej, niż wynosiła przeciętna dla całych Niemiec (37,40/o głosów w wyborach do Parlamentu Rzeszy).

A US DER GESCHICHTE DER NSDAP IN SCHLESIEN IN DER ZEIT DER WIRTSCHAFTSKRISE VON 1929-1932

Der Aufsatz befasst sich mit einigen wesentlichen Aspekten der Entwicklung und Aktivierung der nationalsozialistischen Partei in den schlesischen Provinzen in der Zeit der grossen Wirtschaftskrise. Die massenhaft zustromenden Menschen j q • entstammten enen Kla

41 „Oppelner Nachrichten", 9/10 XII 1933, nr 288; Cyg a ń ski, op. cit., s. 209. 42 ZStA Merseburg, Rep. 77, Tit. 4043, Nr 311, k. 59. Gesamt-Starkemeldung der. SS fur den Manat Dezember 1931.