Judaica Bulletin
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
JUDAICA BULLETIN Mededelingenblad van de Stichting Judaica Zwolle Postbus 194, 8000 AD Zwolle Verschijnt vier maal per jaar - ISSN 1384-9050 Jaargang 11, Nummer 4 1 Elloel5758 - Augustus 1998 OPLAGE325 EXEMPLAREN - ABONNEMENTf 12,- - POSTGIRO259272 - BANKREKENING95.24.27.737 DE CANTILLATIE VAN HEBREEUWSE TEKSTEN door J.W. Rose en Peter van 't Riet De tem cantillatie is afgeleid van de Latijnse woorden canticum en cantilena, waarvan de betekenis behalve 'lied' of 'gezang', ook de 'eentonig zangerige voord- racht' van bijvoorbeeld een redenaar kan zijn. De term cantillatie is aan het einde van de 18e eeuw door J.N. Forkel, auteur van het invloedrijke werk Allgemeine Geschichte der Musik (Leipzig , 178811801), geïntroduceerd in de musicale termi- nologie om de zangerige wijze van lezen van Hebreeuwse teksten aan te duiden. Over de precieze betekenis van het woord volgens bestaande gewoonten, aaneen cantillatie is nooit wetenschappelijke over- geschakeld worden (synagogale cantilla- eenstemming ontstaan. In de joodse en musi- tie); cále literatuur vinden we dan ook diverse - de muziekstijl die alle vier bovenstaande betekenissen, zoals: vormen van cantillatie omvat en die door Curt Sachs is omschreven als een 'woord- - de voordracht van een bijbeltekst met be- geschapen, woord-afhankelijk en woord- hulp van vaste melodische motieven vol- ondersteunend systeem van musicale ex- gens de masoretische uitspraak (bijbelse pressie'. cantillatie) ; - de voordracht van een talmoedtekst door Hoewel het woord cantillatie uitsluitend ge- aanpassing van de retorische spraak aan bruikt wordt binnen de joodse muziek, ko- enkele vaste melodische patronen; men vergelijkbare musicale verschijnselen in - het reciteren van bijbelse poëzie met een veel andere culturen voor. gestandaardiseerde melodische uitspraak - die voor elk vers herhaald wordt (psalmo- die) ; De Hebreeuwse bijbeltekst - het reciteren van liturgische formules en Zoals wellicht bekend werden de Hebreeuw- teksten waarbij elementen van een melo- se teksten van bijbelboeken oorspronkelijk disch patroon al improviserend, maar wel alleen geschreven met consonanten (mede- Judaica-Bulletin 11, nr. 4, augustus 1998 1 klinkers), waarvan het Hebreeuwse alfabet $t kámets á- of b-klank er 22 heeft: N pátach à-klank 8 sêgòl 5-klank N (alef), 1 (beet), 2 (gimel), l (dalet), n N tseré é- of 5-klank (hee), i (wav), t (zajin), n (chet), W (tet), y N chirek i- of i-klank (jod), 3 (kaf), 3 (lamed), )r, (meem), 3 N chólem ó- of o-klank (noen), o (samech), Y (ajin), 3 (pee), r w kibbóets oe-klank. (tsadee), 3 (kof), 7 (reesj), W (sjinlsin), n @v). Behalve deze klinkertekens treft men in ge- drukte uitgaven van Hebreeuwse bijbeltek- De geschreven tekst was dus steeds onvolle- sten ook andere tekens aan. Dat zijn spraak- dig en kon, afhankelijk van de klinkers die en zangtekens die te maken hebben met het men bij het lezen eraan toevoegde, een ande- gebruik van de klemtoon en het reciteren van re betekenis krijgen. Dit probleem kon lange de teksten. Deze cantillatietekens zij n even- tijd alleen vermeden of beperkt worden door eens door de Masoreten toegevoegd. de uitspraak van de tekst uit het hoofd te leren en van generatie op generatie nauwkeu- Bijbellezing door middel van cantillatie rig over te dragen. Al toen het Hebreeuws De openbare lezing van bijbelboeken is al nog een levende taal was, ging men ter on- bekend uit veel oudere tijden dan die waarin dersteuning van dit "uit het hoofd leren" de de klinker- en zangtekens werden ingevoerd. medeklinkers N, 7,i en y gebruiken als aan- In de Bijbel zelf worden zulke lezingen al- duiding voor klinkers: de zogenaamde ma- leen genoemd in verband met speciale gele- tres Zectionis (" leesmoeders"). Toch bleven genheden (bijv. Deut. 31:12, 2 Kon. 22:l-3, er verschillende tradities bij het lezen van de Neh. 8: 8, 10:30). Openbare Tora-lezing bijbelteksten ontstaan en bestaan. De rabbij- vormde geen prominent onderdeel van de nen uit de talmoedische periode maakten tempelliturgie, maar was dat wel in de syna- soms dankbaar gebruik van de mogelijkheid goge. Daarbij was het cantilleren van de bij- om de medeklinkerwoorden van verschillen- beltekst al in de 2e eeuw CJ een oud en ge- de klinkers te voorzien. Daardoor zijn prach- vestigd gebruik. Rabbi Akiva (begin 2e tige staaltjes van exegese bewaard gebleven eeuw CJ) drukte zijn opdracht tot dagelijkse waarin woorden plotseling een heel andere studie van de Tora uit met de woorden: betekenis krijgen. Op den duur werd echter "Zing haar elke dag, zing haar elke dag!" de behoefte aan standaardisatie van de tekst (Sanh. 99a). Ook vermeld de Talmoed dat groter en in de vroege Middeleeuwen zijn de het bijbelvers werd onderverdeeld in melo- z.g. masoretische geleerden (7e tot 14e dische cadansen volgens de betekenis van de eeuw) ertoe overgegaan de uitspraak van de tekst en volgens het ritme van de uitspraak. tekst vast te leggen met behulp van klinker- Deze indeling werd piskei te'amiem of pis- tekens. Hierdoor is een gestandaardiseerde soek te'amiem genoemd. Zij werd alleen tekst tot stand gekomen, die vandaag de ba- mondeling overgeleverd van generatie op sis vormt voor alle bijbelvertalingen. generatie. De overdrachtmethode was die Aanvankelijk waren er verschillende sys- van de chironomie, waarbij met hand- en temen van klinkertekens in gebruik. Bekend vingerbewegingen de verschillende elemen- zijn een Palestijns en een Babylonisch sys- ten wan de bijbelse spraakzang werden opge- teem. Het systeem van klinkertekens dat ui- roepen. teindelijk overleefd heeft en in de gedrukte In de 3e eeuw CJ legt de joodse geleerde uitgaven van bijbelboeken wordt gebruikt, Rav het vers Nehemia 8:8/9 "en zij lazen in het Tiberiënsische systeem, kent de volgende het boek, in de Tora van God, .. , en zorg- tekens (steeds weergegeven met een alef): den ervoor dat zij de lezing begrepen" uit als Judaica-Bulletin 11, nr. 4, augustus 1998 een verwijzing naar deze piskei te'amiem cadansen van de psalmodie. Dat deze meer (Meg. 3a). De bronnen vermelden echter eenvoudige spraakzang van de Jemenitische alleen dat de Bijbel bij lezing en studie melo- joden inderdaad zeer oud is, blijkt ook uit disch gereciteerd moest worden (bijv. Meg. het feit dat zij voorkomt in de liturgie van de 32a; Hooglied R. 4:11), maar niet dat dit Rooms-Katholieke Kerk, waar zij als een met vaststaande melodieën moest. Het is vreemd element in de westerse muziektradi- twijfelachtig of de woorden pissoek / piskei tie in haar oorspronkelijke vorm bleef be- te'amiem (indeling door middel van staan. De christelijke kerk heeft de psalmo- te'amiem) verwijzen naar het melodische die van de synagoge overgenomen reeds en- element, hoewel deze te'amiem zoals we kele eeuwen voordat de Masoreten hun zang- opmerkten verbonden zijn met de geheugen- tekens aan de Hebreeuwse tekst toevoegden. steunbewegingen van de voorzanger of diens In afbeelding 1 zijn een drietal voorbeelden hulpje (Meg. 3a; Ned. 37a; Hag. 6a). Het van psalmodie opgenomen ontleend aan het talmoedische gebruik van de term te'amiem Jemenitische en Iraanse jodendom en aan het t is op dit punt onvoldoende duidelijk. Echter Gregoriaans. De basismelodie bestaat uit als we de strikte regulering van de schriftle- drie motieven: zingen beschouwen, dan is het onbegrijpelijk dat de melodische interpretatie overgelaten a) het initium dat van laag naar hoog gaat, zou kunnen zijn aan de ad hoc uitvinding of b) de tenor of reciteertoon, keuze van de voorzanger. c) de afsluitende cadens of finalis die met Talmoedische bronnen getuigen namelijk enkele versieringen weer laag eindigt. - van de nauwgezetheid waarmee het reciteren moest gebeuren. Vermeld worden: De reciteertoon kan onderbroken worden door een middencadens die uit één verlaagde - de keuze en orde van de schriftgedeelten noot kan bestaan, maar ook uit een meer voor de sjabbatten, de weekdagen (maan- gecompliceerd motief. dag en donderdag) en de feestdagen, Psalmodie en de meer gecompliceerde - de kwalificaties waaraan de lezer moest bijbelse cantillatie zijn typisch van joodse voldoen, oorsprong. Pogingen hen te herleiden tot - de vertaling van elk vers in de volkstaal, niet-joodse musicale tradities hebben allen - de somech ("ondersteuner") die de voor- gefaald. De beperking van de spraakzang tot zanger hielp, een begrensde reeks noten en een gering aan- - de vervanging van de lekenvoorzanger tal versieringen zorgt er welbewust voor dat door een specialist (soms de chazan). In de eerste eeuwen CJ kwamen nog geen - geschreven spraakzangtekens voor in de tekst w La - -.n--re-& d hag-git. tik, mr-ze-mr h-o-sof. van de bijbelboeken. Deze geschreven te- kens, die vervolgens ook te'amiem genoemd werden, zijn eerst na 500 CJ geleidelijk ing- evoerd door de Masoreten, gelijk met de - har-m-au L-10-liimu-xc-nu, ho-n-u b-10-he yw-e klinkertekens. Het is echter niet waarschijn- lijk dat de zangwijzen die met deze tekens door de masoretische geleerden werden vast- gelegd, tot de alleroudste bijbelse spraakzang behoren. Deze masoretische zangtekens wor- Afbeelding 1 - Vergelijking van Hebreeuwse en den namelijk genegeerd binnen de zeer oude Gregoriaanse psalmodie (ontleend aan: Algemene muziekgeschiedenis, Prof. dr. A. Smijers, Utrecht Jemenitische cantillatie van de bijbeltekst, 1938, p. 4). die gebruik maakt van de meer eenvoudige Judaica-Bulletin 1 1, nr. 4, augustus 1998 de melodie niet de overhand neemt over de k zaqef katan woorden, het begrijpen van de tekst en de tevir geestelijk boodschap die erin wordt uitge- N rêvia drukt. De melodiestructuur is van het soort dat door de geleerde Curt Sachs 'logogenic' Hoe deze indeling werkt, laat zich demon- wordt genoemd. Daarmee bedoelt hij dat de streren met het voorbeeld van Genesis 30:l musicale elementen voortgebracht worden (zie afbeelding 2), waarvan de letterlijke door de woorden, gebonden zijn aan de taal- vertaling luidt: kundige kenmerken van de tekst en onderge- schikt zijn aan de boodschap van de tekst. "En toen zag - Racheel - dat - niet - zij Hierdoor krijgt de muziek nooit een auto- baarde - aan Ja'akov - toen werd ja- noom karakter.