Woda w mieście – działania z zakresu błękitnej infrastruktury dla łagodzenia zmian klimatu i zapobiegania ich skutkom w miastach rdzenia Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii
dr hab. inż. arch. ALINA PANCEWICZ, PROF. PŚ Politechnika Śląska Wydział Architektury ORCID: 0000-0002-5906-0409 WODA W MIEŚCIE W WODA
I Przedmiotem artykułu jest błękitna infrastruktura rozpatrywana w kontekście planowania i realizowania działań zmierzających do łagodzenia zmian klimatu, a także zapobiegania ich skutkom w miastach poprzemysłowych należących do rdzenia Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii (GZM). Celem badań jest identyfikacja i ocena planowanych oraz zrealizowanych w ostatnich latach działań w obszarze zrównoważonej gospodarki wodnej, adaptujących przestrzeń miejską do zmian klimatu. BUILDER SCIENCE
Działania strategiczne ściekowej dla ochrony i kształtowania środowi- Tychy i Zabrze – to miasta, których uwarunko- ska przyrodniczego, zbudowanego oraz jako- wania wynikające z cech własnych, procesów podejmowane w miastach GZM 65 w obliczu zmian klimatu ści życia społeczności miejskich (Water Sen- historycznych oraz dynamiki rozwoju przy- Miasta GZM, prowadząc politykę klima- sitive Urban Design), zrównoważonego go- czyniły się do wysokiej wrażliwości na skutki tyczną, rozpoczęły proces transformacji i roz- spodarowania wodami opadowymi (Susta- zmian klimatu. W wyniku szczegółowej anali- woju poszczególnych sektorów gospodarki inable Urban Drainage Systems), a także pro- zy danych klimatycznych czy hydrologicznych, w kierunku miast odpornych1, oszczędzają- mowania miast, które są w stanie zatrzymać, przeprowadzonej w trakcie opracowywania KWIECIEŃ 2021
I
cych zasoby, dbających o swoją tożsamość, oczyścić, rozsączyć wodę w sposób natural- poszczególnych MPA, gospodarkę wodną zrównoważonych [1]. Celem podejmowanych ny (Sponge City) [2]. Jednym ze sposobów określono jako jeden z najbardziej wrażliwych działań jest wykreowanie przestrzeni miejskiej systemowego podejścia do procesu adaptacji na zmiany klimatu sektorów gospodarki miej- o zwiększonej odporności na zmiany klimatu, do zmian klimatu stało się opracowanie stra- skiej [5]. W miastach GZM wynikało to przede BUILDER w oparciu między innymi o projekty bazujące tegii oraz planów adaptacyjnych dla obsza- wszystkim z poziomu uszczelnienia gruntów, na kapitale przyrodniczym, dotyczące błękit- rów miejskich. W Polsce w latach 2017–2019 specyficznej struktury tkanki miejskiej intensy- no-zielonej infrastruktury (BZI). W ujęciu sys- na zlecenie Ministerstwa Środowiska podję- fikującej spływ powierzchniowy, nieodpowied- temowym, oprócz obszarów, założeń i ele- to się opracowania Miejskich Planów Ada- niej regulacji rzek, znacznej liczby terenów po- mentów zieleni rozwiązujących występujące ptacji do zmian klimatu (MPA) – dokumen- przemysłowych i zdegradowanych, niskiego lokalnie problemy, poprawiających mikrokli- tów strategiczno-wdrożeniowych ukierunko- udziału terenów zieleni w ogólnej powierzch- mat miejsca, BZI współtworzy sieć obszarów wanych na ograniczanie lub łagodzenie skut- ni miast, silnego zurbanizowania oraz dużej naturalnych oraz półnaturalnych zapewniają- ków zagrożeń wynikających ze zmian klima- gęstości zaludnienia. Wśród najważniejszych cych usługi ekosystemowe (rzeki, cieki wod- tu – dla kilkudziesięciu miast jednocześnie [3]. działań strategicznych z zakresu błękitnej in- ne, jeziora, stawy, mokradła, rowy melioracyj- Ze względu na przyjętą skalę była to pierwsza frastruktury zaproponowanych w MPA znala- ne, zbiorniki zaporowe, suche zbiorniki, grunty inicjatywa w Polsce i w Europie, w której dla 44 zły się działania techniczne obejmujące budo- o dużej pojemności wodnej, nawierzchnie miast, w sposób spójny, podjęto się zidentyfi- przepuszczalne itp.), a także rozwiązania tech- kowania zagrożeń, wskazania obszarów naj- 1 Odporność, zdefiniowana na potrzeby projektu Minister- niczne wspomagające retencję i infiltrację wo- bardziej podatnych na zmiany oraz zdefinio- stwa Środowiska dotyczącego opracowania planów ada - ptacji do zmian klimatu w miastach powyżej 100 tys. dy na obszarach zurbanizowanych. Elemen- wania działań adaptacyjnych ograniczających mieszkańców, to: „zdolność miasta do nieulegania zakłó- ty, które tworzą błękitną infrastrukturę, odgry- niekorzystne konsekwencje zmian klimatycz- ceniom związanym z wystąpieniem zjawisk klimatycznych i ich pochodnych przy zachowaniu istniejącej podstawo - wają kluczową rolę w zrównoważonym go- nych. Wśród ośrodków, dla których opraco- wej struktury, sposobów funkcjonowania i potencjału do spodarowaniu wodą w mieście. Są one zgod- wano MPA, znalazło się 12 miast należących samoorganizacji oraz zdolności do adaptacji do nowych warunków” [3]. Jest to definicja, która dopełnia rozumie- ne ze współczesnymi tendencjami oraz pa- do rdzenia Górnośląsko-Zagłębiowskiej Me- nie miasta odpornego jako takiego, które reaguje na bie- radygmatami rozwoju urbanistycznego ukie- tropolii. Bytom, Chorzów, Czeladź, Dąbrowa żące, a także przyszłe zmiany ekonomiczne, środowisko - runkowanymi na wodę. Dotyczą wykorzysta- Górnicza, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Ru- we, społeczne i instytucjonalne, promując przy tym zrów- noważony rozwój, dobrobyt, wzrost sprzyjający włączeniu
nia wody deszczowej, gruntowej, gospodarki da Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, społecznemu [4]. fot. arch. autorki BUILDER I KWIECIEŃ 2021 66 BUILDER SCIENCE I WODA W MIEŚCIE struktury infra błękitnej zakresu z zadań szereg zowano miejskiego środowiska jakości poprawy dotyczyło 7 a aglomeracjach, w no-ściekowej wod gospodarki zakresu z działań do się sło odnio projektów 6 naturalne; katastrofy ności szczegól w żywiołowe, klęski na odporności zwiększeniem oraz zabezpieczeniem z klimatu wraz zmian do adaptacji dotyczyło jektów Bytomiu) i Śląskich Siemianowicach w jednym po oraz słowicach My Katowicach, Sosnowcu, 2 w po Gliwicach, Zabrzu, w 3 Śląskiej, Rudzie w 4 chłowicach, Święto i Chorzowie w (4 GZM rdzenia stach mia 10 w zadań 21 zrealizowano in frastruktury błękitnej zakresu z roku 2020 sierpnia do 2014–2020 lata na programu edycji ramach W miejskiego środowiska jakości poprawę że tak a biologicznej, różnorodności spadku nie zahamowa ochronę, klimatu, zmian do wanie dostoso środowiskowej, infrastruktury rozwój m.in.: wspierający Środowisko”, „In i frastruktura operacyjny Program jest nich regionalne. z Jednym oraz krajowe polskie: strumenty in i jak UE, finansowe instrumenty zarówno są adaptacyjnych działań finansowania dłami Źró MPA. opracowaniem przed jeszcze podję tych inwestycji czy projektów kontynuacją jest Wiele nowe. todziałania są nie miast Dla wielu roku. 2030 do zrealizowane zostać mają [6]. miejskich terenach na wody zatrzymanie się stało Kluczowe społeczeństwa. edukacji komponentów miasta oraz działania z zakresu nizacji przestrzeni publicznej podejściu czy do orga miejscowym, prawie planowa przestrzennym, niu w zmiany na ukierunkowane cyjne organiza działania opadowej; wody nowanie retencjo także a ogólnospławnej, oraz czowej desz kanalizacji istniejącej modernizację wę, – – – – zreali inwestycji poszczególnych ramach W działaniaMPA w proponowanezałożenia Z GZM miastach w realizowane wdrożeniowe Działania powierzchniowych; wód spływu ograniczenia do się niających ekosystemowe,przyczy usługi niających zapew zieleni terenówistniejących zacja rekreacyjno-sportowe; oraz we środowisko cele na ich przeznaczeniem z terenów zdegradowanych nich do przyle głych rewitalizacja aktywności, gicznej biolo im przywrócenie poprzez wodnym terenów przed podtopieniami; zurbanizowanych ochrona i wodziowych miast; obszarze na wych deszczo roztopowych, opadowych, wód retencjonowania także a przejęcia, do ci sie dostosowanie oraz monitorowanie zarządzanie, efektywne wodociągowej, i sanitarnej deszczowej, kanalizacji sieci poazne oyh a aż rewitali także a nowych, wprowadzenie akwenom rzekom, ku miast zwrócenie przeciwpo zabezpieczeń wzmocnienie przebudowa budowa, uporządkowanie, 5 . Ich celem było: celem . Ich 3 [7]. Spośród nich 8 pro 4 . 2 ------.
Fot. 2. Zbiornik retencyjny przy ul. Bojkowskiej w Gliwicach w Bojkowskiej ul. przy retencyjny Zbiornik 2. Fot. Zabrzu w Śląskich Powstańców Leśnym Parku w deszczowych wód retencyjny Zbiornik 1. Fot. 3 2 brzu – „Budowa zbiornika retencyjnego wód deszczowych wód retencyjnego zbiornika „Budowa – brzu pdri ceoe” „prąkwne ytm gospoda systemu „Uporządkowanie ściekowej”, spodarki go „Uporządkowanie – Katowicach w Bioróżnorodności”; Parku –Utworzenie zielonych terenów rozwój przez i Brynicy Przemszy rzeki doliny funkcjonowania obszaru witalizacja Re – Linearny Park „Zagłębiowski „Gospo wodno-ściekowa”, – darka Sosnowcu w retencji”; małej systemu budową z przy wraz deszczowejkanalizacji „Modernizacja – Śląskich z cach Siemianowi w wraz aktywności”; Kalina biologicznej jego stawu wróceniem rejonie w zanieczyszczonych zdegradowanych i terenów remediacja – Świętochłowice ny Gmi miejskiego Święto środowiska – jakości „Poprawa chłowice”, Chorzów Aglomeracji w wodno-ściekowej tury infrastruk modernizacja i „Rozwój Świętochłowice”, –Cho rzów Aglomeracji w ścieków oczyszczanie i wodę w trzenie woda „Zaopa Chorzowa”, miejskich terenach gospodarowania na opadowymi mi „Systemy – Świętochłowicach Chorzowie w i Deszczu”; Krople Chronimy – dowiskowym śro monitoringiem z „Zago wraz opadowych sanitarnej”, wód spodarowanie kanalizacji „Rozbudowa Ru – w wodnej”; Śląskiej drogi dzie klasy III do RZGW przystosowanie – zarządzie w Gliwice będącym odcinku na odrzańskich śluz „Modernizacja opadowymi”, wodami gospodarowania syste mu rozbudowę i modernizację poprzez Miasta dla wego Gliwi w przeciwpowodzio miasta”; bezpieczeństwa stanu „Poprawa – cach obszarze na zdegradowanych i czonych zanieczysz do terenów zakresie w „Działania Miasta”, na terenie „Adaptacja opadowymi wodami Śląskich”, gospodarowanie – klimatu Powstańców zmian Leśnym Parku w śó zelzwnc poetw nlzy i mi. w Za w m.in.: się znalazły projektów zrealizowanych Wśród Działania te wpisują się w II oś priorytetową Programu ope Programu priorytetową oś II w się wpisują te Działania n: Ohoa rdwsa w y aatca o ma kli zmian do [7]. matu” adaptacja 2014–2020 tym w lata na środowiska, „Ochrona Środowisko pn.: i Infrastruktura racyjnego ------
5 4 dzielnic Szombierki i Łagiewniki w dolinie rzeki Bytomki” [7]. Bytomki” rzeki wdolinie iŁagiewniki Szombierki dzielnic poprzemysłowych terenów „Rewitalizacja – Bytomiu w da”; Promena i Zamkowy Park – Przemszy Czarnej Doliny zacja „Rewalory – Mysłowicach w opadowymi”; wodami rowania opadowymi – 36 szt.” [7]. szt.” –36 opadowymi wodami gospodarowaniu służących urządzeń kanalizacji dowanych sieci przebu lub przebudowanej wybudowanych liczba 1,797 km, deszczowej: długość km, 8,362 wej: deszczo kanalizacji sieci projektu wybudowanej „długość m.in:etapu to II wskaźniki Zakładane Elsnera”. rejonie ul. w – wego deszczowej odwadniającego RW acji wraz rowuz przebudową modernizacja kolektora projektu, deszczo naliz opracowanie re ka 8. tencyjnego; że zbiornika k budową z ta wraz a Toruńskiej u, ul. i row Bojkowskiej ul. zebudowa pr 7. Bojkowską; ul. pod Łukasiewicza; ul. wdeszczowej kanalizacjiprzebudowa przepustu 6. oraz Pszczyńskiej re w ul. deszczowej jonie kanalizacji przebudowa 5. Gliwicach; w sa Biegu ul. a Doa potokiem Rybnicką, ul. A4, autostradą dzy pomię położonych terenów odwodnienie 4. Kłodnicy; ce rze na podczyszczających Dwor urządzeń ul. zabudowa 3. rejonie skiej; w deszczowej kanalizacji Bojkowskiej; ul. przebudowa 2. rejonie w otwartego rowu do brzegowego wylotu oraz zbiornika do dojazdowej drogi Bojkowska), (ul. rurociągiem deszczowych, drogą pod przepustu instalacjamielektrycznymi, wód tłocznym, pompownią z wraz nego „1.budowa sieci kanalizacji deszczowej, zbiornika retencyj zakre z nich: do Należały zadań deszczowej. kanalizacji szereg infrastruktury su obejmował I” etap opadowymi, mi woda gospodarowania systemu mo rozbudowę poprzez i dernizację Gliwice Miasta dla przeciwpowodziowego adaptacyjnych. działań zakresów innych dotyczyły 2020 2014– lata na Środowisko i Infrastruktura operacyjnego mu ryłdw poet n „orw sau bezpieczeństwa stanu „Poprawa pn. projekt Przykładowy Progra z GZM miastach w realizowane projekty Pozostałe ------
– rozszczelnianie nieprzepuszczalnych instrumenty finansowe, a także na stopniu za- biegania ich skutkom w metropolitalnych mia- powierzchni; angażowania w ich realizację wszystkich pod - stach poprzemysłowych. Badania obejmują – stworzenie punktów informacyjnych i sta- miotów adaptacji w mieście, w tym władz lo- działania podejmowane w ostatnich latach w nowisk dydaktycznych obrazujących cykl kalnych, służb miejskich, organizacji, funda- miastach należących do rdzenia Górnośląsko- krążenia wody w przyrodzie, edukujących cji społecznych. Podejmowane działania po- -Zagłębiowskiej Metropolii. Celem badań jest o zagrożeniach związanych z gwałtowny- winny być zbieżne z oczekiwaniami mieszkań- identyfikacja i ocena planowanych, a także zre- mi zjawiskami atmosferycznymi oraz za- ców i ukierunkowane na ich aktualne potrze- alizowanych działań adaptujących przestrzeń pobieganiu tym zjawiskom. by. Konieczne jest zaangażowanie społecz- miejską do zmian klimatu w obszarze zrówno- Rozwiązania te zmierzają do ograniczenia ności lokalnych, wypracowanie kanałów ko- ważonej gospodarki wodnej. skutków zagrożeń klimatycznych, strat i kosz- munikacyjnych pomiędzy nimi, władzami mia- Słowa kluczowe: błękitna infrastruktura, zrów- tów tych szkód, ale także do wykorzystania sta, instytucjami zaangażowanymi w działa- noważona gospodarka wodna, zmiany klima- płynących z nich korzyści. Mimo założonego nia adaptacyjne oraz innymi interesariuszami. tu, miasta metropolii systemowego charakteru wiele z nich to by- W ten sposób miasta, realizując poszczegól- ły działania punktowe. Jedynie nieliczne wy- ne inwestycje, sprzyjają współtworzeniu wizji Abstract: WATER IN THE CITY – ACTIONS chodziły poza skalę lokalną. Mierniki osiągnię- GZM jako regionu kreatywnego, podejmują- IN THE FIELD OF BLUE INFRASTRUCTU- tych rezultatów w poszczególnych miastach cego wyzwania, odpornego, przygotowane- RE FOR ADAPTATION OF CLIMATE CHAN- można zmierzyć m.in. długością wybudowa- go na zmiany, bardziej przyjaznego mieszkań- GE AND MITIGATION OF ITS EFFECTS IN nej lub przebudowanej sieci kanalizacji desz- com i środowisku. THE CITIES OF THE METROPOLIS GZM czowej, liczbą nowych urządzeń służących CORE. The subject of the paper is blue infra- gospodarowaniu wodami opadowymi, po- Bibliografia: structure considered in the context of plan- wierzchnią utworzonych terenów zieleni itp.6 [1] Mazur-Belzyt K., 2018, Małe miasta w dobie równoważenia ning and implementing activities aimed at mi- rozwoju, monografia, Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, Gliwice. Ich skuteczność będzie możliwa do spraw- [2] EPA, 2007, Reducing stormwater costs through Low Impact tigating climate change and preventing its ef- dzenia po wdrożeniu systemów monitoringu, Development (LID) strategies and practices, U.S. Environmen- fects in post-industrial metropolitan cities. tal Protection Agency, Washington, D.C., I grożeniami. Zaletą zrealizowanych działań jest nps_lid_costs07uments_reducingstormwatercosts-2.pdf> [do- recent years in cities belonging to the core of stęp: 19.01.2021]. the Metropolis GZM. The aim of the study is to już teraz stopniowe zwiększenie retencji wod- [3] Projekt „Opracowanie planów adaptacji do zmian klima- nej, drenażu, ograniczenie skutków przyszłych tu w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców”, realizacja 2017– identify and evaluate planned and implemen- powodzi czy suszy w miastach, uatrakcyjnie- 2019 na zlecenie Ministerstwa Środowiska. Wykonawcy: Instytut ted actions in the field of sustainable water Ochrony Środowiska, Państwowy Instytut Badawczy, Instytut Me- nie krajobrazu miejskiego terenów nadwod- teorologii i Gospodarki Wodnej – Państwowy Instytut Badawczy, management that adapt urban space to cli- nych, zwiększenie miejsc wypoczynku, rekre- Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Arcadis, 12.02.2021]. politan cities taryczność, punktowość realizacji, niewielkie [5] Plany Adaptacji Miast do zmian klimatu do roku 2030, /o-programie/projekty/> [dostęp: 19.01.2021]. KWIECIEŃ 2021 I [8] Zielony Budżet miasta Katowice, 2020, WWW.BUILDERSCIENCE.PL