Woda w mieście – działania z zakresu błękitnej infrastruktury dla łagodzenia zmian klimatu i zapobiegania ich skutkom w miastach rdzenia Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii dr hab. inż. arch. ALINA PANCEWICZ, PROF. PŚ Politechnika Śląska Wydział Architektury ORCID: 0000-0002-5906-0409 WODA W MIEŚCIE WODA I Przedmiotem artykułu jest błękitna infrastruktura rozpatrywana w kontekście planowania i realizowania działań zmierzających do łagodzenia zmian klimatu, a także zapobiegania ich skutkom w miastach poprzemysłowych należących do rdzenia Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii (GZM). Celem badań jest identyfikacja i ocena planowanych oraz zrealizowanych w ostatnich latach działań w obszarze zrównoważonej gospodarki wodnej, adaptujących przestrzeń miejską do zmian klimatu. BUILDER SCIENCE Działania strategiczne ściekowej dla ochrony i kształtowania środowi- Tychy i Zabrze – to miasta, których uwarunko- ska przyrodniczego, zbudowanego oraz jako- wania wynikające z cech własnych, procesów podejmowane w miastach GZM 65 w obliczu zmian klimatu ści życia społeczności miejskich (Water Sen- historycznych oraz dynamiki rozwoju przy- Miasta GZM, prowadząc politykę klima- sitive Urban Design), zrównoważonego go- czyniły się do wysokiej wrażliwości na skutki tyczną, rozpoczęły proces transformacji i roz- spodarowania wodami opadowymi (Susta- zmian klimatu. W wyniku szczegółowej anali- woju poszczególnych sektorów gospodarki inable Urban Drainage Systems), a także pro- zy danych klimatycznych czy hydrologicznych, w kierunku miast odpornych1, oszczędzają- mowania miast, które są w stanie zatrzymać, przeprowadzonej w trakcie opracowywania KWIECIEŃ 2021 I cych zasoby, dbających o swoją tożsamość, oczyścić, rozsączyć wodę w sposób natural- poszczególnych MPA, gospodarkę wodną zrównoważonych [1]. Celem podejmowanych ny (Sponge City) [2]. Jednym ze sposobów określono jako jeden z najbardziej wrażliwych działań jest wykreowanie przestrzeni miejskiej systemowego podejścia do procesu adaptacji na zmiany klimatu sektorów gospodarki miej- o zwiększonej odporności na zmiany klimatu, do zmian klimatu stało się opracowanie stra- skiej [5]. W miastach GZM wynikało to przede BUILDER w oparciu między innymi o projekty bazujące tegii oraz planów adaptacyjnych dla obsza- wszystkim z poziomu uszczelnienia gruntów, na kapitale przyrodniczym, dotyczące błękit- rów miejskich. W Polsce w latach 2017–2019 specyficznej struktury tkanki miejskiej intensy- no-zielonej infrastruktury (BZI). W ujęciu sys- na zlecenie Ministerstwa Środowiska podję- fikującej spływ powierzchniowy, nieodpowied- temowym, oprócz obszarów, założeń i ele- to się opracowania Miejskich Planów Ada- niej regulacji rzek, znacznej liczby terenów po- mentów zieleni rozwiązujących występujące ptacji do zmian klimatu (MPA) – dokumen- przemysłowych i zdegradowanych, niskiego lokalnie problemy, poprawiających mikrokli- tów strategiczno-wdrożeniowych ukierunko- udziału terenów zieleni w ogólnej powierzch- mat miejsca, BZI współtworzy sieć obszarów wanych na ograniczanie lub łagodzenie skut- ni miast, silnego zurbanizowania oraz dużej naturalnych oraz półnaturalnych zapewniają- ków zagrożeń wynikających ze zmian klima- gęstości zaludnienia. Wśród najważniejszych cych usługi ekosystemowe (rzeki, cieki wod- tu – dla kilkudziesięciu miast jednocześnie [3]. działań strategicznych z zakresu błękitnej in- ne, jeziora, stawy, mokradła, rowy melioracyj- Ze względu na przyjętą skalę była to pierwsza frastruktury zaproponowanych w MPA znala- ne, zbiorniki zaporowe, suche zbiorniki, grunty inicjatywa w Polsce i w Europie, w której dla 44 zły się działania techniczne obejmujące budo- o dużej pojemności wodnej, nawierzchnie miast, w sposób spójny, podjęto się zidentyfi- przepuszczalne itp.), a także rozwiązania tech- kowania zagrożeń, wskazania obszarów naj- 1 Odporność, zdefiniowana na potrzeby projektu Minister- niczne wspomagające retencję i infiltrację wo- bardziej podatnych na zmiany oraz zdefinio- stwa Środowiska dotyczącego opracowania planów ada - ptacji do zmian klimatu w miastach powyżej 100 tys. dy na obszarach zurbanizowanych. Elemen- wania działań adaptacyjnych ograniczających mieszkańców, to: „zdolność miasta do nieulegania zakłó- ty, które tworzą błękitną infrastrukturę, odgry- niekorzystne konsekwencje zmian klimatycz- ceniom związanym z wystąpieniem zjawisk klimatycznych i ich pochodnych przy zachowaniu istniejącej podstawo - wają kluczową rolę w zrównoważonym go- nych. Wśród ośrodków, dla których opraco- wej struktury, sposobów funkcjonowania i potencjału do spodarowaniu wodą w mieście. Są one zgod- wano MPA, znalazło się 12 miast należących samoorganizacji oraz zdolności do adaptacji do nowych warunków” [3]. Jest to definicja, która dopełnia rozumie- ne ze współczesnymi tendencjami oraz pa- do rdzenia Górnośląsko-Zagłębiowskiej Me- nie miasta odpornego jako takiego, które reaguje na bie- radygmatami rozwoju urbanistycznego ukie- tropolii. Bytom, Chorzów, Czeladź, Dąbrowa żące, a także przyszłe zmiany ekonomiczne, środowisko - runkowanymi na wodę. Dotyczą wykorzysta- Górnicza, Gliwice, Katowice, Mysłowice, Ru- we, społeczne i instytucjonalne, promując przy tym zrów- noważony rozwój, dobrobyt, wzrost sprzyjający włączeniu nia wody deszczowej, gruntowej, gospodarki da Śląska, Siemianowice Śląskie, Sosnowiec, społecznemu [4]. fot. arch. autorki wę, modernizację istniejącej kanalizacji desz- czowej oraz ogólnospławnej, a także retencjo- nowanie wody opadowej; działania organiza- cyjne ukierunkowane na zmiany w planowa- niu przestrzennym, prawie miejscowym, orga- nizacji przestrzeni publicznej czy podejściu do komponentów miasta oraz działania z zakresu edukacji społeczeństwa. Kluczowe stało się zatrzymanie wody na terenach miejskich [6]. Działania wdrożeniowe realizowane w miastach GZM Z założenia proponowane w MPA działania mają zostać zrealizowane do 2030 roku. Dla wielu miast nie są to działania nowe. Wiele jest kontynuacją projektów czy inwestycji podję- tych jeszcze przed opracowaniem MPA. Źró- Fot. 1. Zbiornik retencyjny wód deszczowych w Parku Leśnym Powstańców Śląskich w Zabrzu dłami finansowania działań adaptacyjnych są zarówno instrumenty finansowe UE, jak i in- strumenty polskie: krajowe oraz regionalne. Jednym z nich jest Program operacyjny „In- frastruktura i Środowisko”, wspierający m.in.: rozwój infrastruktury środowiskowej, dostoso- wanie do zmian klimatu, ochronę, zahamowa- WODA W MIEŚCIE I nie spadku różnorodności biologicznej, a tak- że poprawę jakości środowiska miejskiego2. W ramach edycji programu na lata 2014–2020 do sierpnia 2020 roku z zakresu błękitnej in- frastruktury zrealizowano 21 zadań w 10 mia- stach rdzenia GZM (4 w Chorzowie i Święto- chłowicach, 4 w Rudzie Śląskiej, 3 w Zabrzu, BUILDER SCIENCE po 2 w Gliwicach, Sosnowcu, Katowicach, My- słowicach oraz po jednym w Siemianowicach Śląskich i Bytomiu)3 [7]. Spośród nich 8 pro - 66 jektów dotyczyło adaptacji do zmian klimatu wraz z zabezpieczeniem oraz zwiększeniem odporności na klęski żywiołowe, w szczegól- ności katastrofy naturalne; 6 projektów odnio- sło się do działań z zakresu gospodarki wod- KWIECIEŃ 2021 I no-ściekowej w aglomeracjach, a 7 dotyczyło Fot. 2. Zbiornik retencyjny przy ul. Bojkowskiej w Gliwicach poprawy jakości środowiska miejskiego4. W ramach poszczególnych inwestycji zreali- 2 Działania te wpisują się w II oś priorytetową Programu ope- rowania wodami opadowymi”; w Mysłowicach – „Rewalory- BUILDER zowano szereg zadań z zakresu błękitnej infra- racyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014–2020 zacja Doliny Czarnej Przemszy – Park Zamkowy i Promena- struktury5. Ich celem było: pn.: „Ochrona środowiska, w tym adaptacja do zmian kli- da”; w Bytomiu – „Rewitalizacja terenów poprzemysłowych – uporządkowanie, budowa, przebudowa matu” [7]. dzielnic Szombierki i Łagiewniki w dolinie rzeki Bytomki” [7]. 3 Wśród zrealizowanych projektów znalazły się m.in.: w Za- 4 Pozostałe projekty realizowane w miastach GZM z Progra- sieci kanalizacji deszczowej, sanitarnej brzu – „Budowa zbiornika retencyjnego wód deszczowych mu operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014– i wodociągowej, efektywne zarządzanie, w Parku Leśnym Powstańców Śląskich”, „Adaptacja do 2020 dotyczyły innych zakresów działań adaptacyjnych. zmian klimatu – gospodarowanie wodami opadowymi na 5 Przykładowy projekt pn. „Poprawa stanu bezpieczeństwa monitorowanie oraz dostosowanie sie- terenie Miasta”, „Działania w zakresie terenów zanieczysz- przeciwpowodziowego dla Miasta Gliwice poprzez mo- ci do przejęcia, a także retencjonowania czonych i zdegradowanych na obszarze miasta”; w Gliwi- dernizację i rozbudowę systemu gospodarowania woda- cach – „Poprawa stanu bezpieczeństwa przeciwpowodzio- mi opadowymi, etap I” obejmował szereg zadań z zakre- wód opadowych, roztopowych, deszczo- wego dla Miasta poprzez modernizację i rozbudowę syste- su infrastruktury kanalizacji deszczowej. Należały do nich: wych na obszarze miast; mu gospodarowania wodami opadowymi”, „Modernizacja „1. budowa sieci kanalizacji deszczowej, zbiornika retencyj- śluz odrzańskich na odcinku będącym w zarządzie RZGW nego wraz z pompownią wód deszczowych, rurociągiem – wzmocnienie zabezpieczeń przeciwpo- Gliwice – przystosowanie do III klasy drogi wodnej”; w Ru- tłocznym, instalacjami elektrycznymi, przepustu pod drogą wodziowych i ochrona zurbanizowanych dzie Śląskiej – „Rozbudowa kanalizacji sanitarnej”, „Zago- (ul. Bojkowska), drogi dojazdowej do zbiornika oraz wylotu spodarowanie wód opadowych wraz z monitoringiem śro- brzegowego do rowu otwartego w rejonie ul. Bojkowskiej;