het staken van de tocht of de wedstrijd. In vergelijking blauwe oog, de eenzijdige dove bovenlip en een ge- met andere sportongevallen veroorzaakt ‘het schaatsen’ stoorde gebitsocclusie na een val op het ijs verdienen bij de meeste patiënten een zygomafractuur.1 Het oplo- daarom uw volledige aandacht. pen van een zygomafractuur is de meest voorkomende fractuur van het aangezichtskelet. Omdat die fractuur niet direct tot opgeven zal leiden, zijn wij er niet zeker abstract van dat het aantal van 6 zygomafracturen ten gevolge Ice sports and fractures of the maxillofacial skeleton. – Skating van een val op het ijs tijdens de Elfstedentocht van 1997 is a favourite sport in the . Injury data on skating were collected from the emergency departments of 6 hospitals het totale aantal betreft (zie de tabel). Het is zeer wel in the province of in the Netherlands during the mogelijk dat zich na de tocht elders in den lande patiën- Eleven Cities ice skating marathon over 200 kilometers in ten hebben gepresenteerd met een zygomafractuur. January 1997, with 16,688 participants. Among a total of 55 Patiënt B is daar een goed voorbeeld van: met een een- fractures, the maxillofacial skeleton had a relative high frac- zijdige dove bovenlip viel voor hem nog te leven, maar ture frequency (n = 7; 13%), especially the zygomatic complex met een dubbelzijdige dove bovenlip was de maat vol. (n = 6); one patient had a mandibular fracture. An innocent- ‘Verse’ zygomafracturen zijn meestal op eenvoudige looking black eye, unilateral numbness of the upper lip and wijze te behandelen en kunnen restloos genezen. Secun- malocclusion following a skating accident merit full medical daire behandeling van restverschijnselen bij een niet tij- attention. dig onderkende zygomafractuur daarentegen zal altijd problemen opleveren.2 Kaakkopjes- en collum-mandi- literatuur bulaefracturen komen minder vaak voor ten gevolge van 1 Beek GJ van. Veranderingen in het patroon van fracturen van het maxillo-faciale skelet. Zwolle: Casparie, 1992. een val op het ijs, maar hierbij is het van essentieel be- 2 Mays HE, Veen JA van der. Het monocle-hematoom; een onschul- lang vroegtijdig vast te stellen of er sprake is van een dig blauw oog? Ned Tijdschr Geneeskd 1985;129:145-8. fractuur. Tijdig herstel van de functie van het kaakge- 3 Carlée AW, Kwast WAM van der. De late complicaties van een frac- wricht kan complicatie op langere termijn voorkomen.3 4 tuur van het kaakkopje. Ned Tijdschr Geneeskd 1985;129:2289-92. 4 Mays HE, Veen JA van der. Collum mandibulaefracturen; een over- zicht. Ned Tijdschr Geneeskd 1985;129:2300-4. Dames en Heren, het aangezichtskelet raakt licht ge- blesseerd bij een schaatsongeval. Het ‘onschuldige’ Aanvaard op 18 augustus 1997

Capita selecta

De medische gevolgen van de 15e Elfstedentocht

j.a.zijlstra

Na de Elfstedentocht in 1985 deden Kramer en Wiemer in dit tijdschrift verslag van de ervaringen van de medi- Zie ook de artikelen op bl. 329, 345 en 365. sche hulpverlening tijdens de 13e Elfstedentocht.1 Men had na de barre tocht van 1963 22 jaar moeten wachten samenvatting met het uitschrijven van een volgende tocht. Het betrof – Op zaterdag 4 januari 1997 werd de 15e Elfstedentocht ver- volgens de auteurs een milde tocht, met milde ontberin- reden. gen. Het EHBO-draaiboek en het EHBO-behande- – Om de kans op ongevallen te beperken was een groot aantal lingsplan bleken goed te functioneren. maatregelen getroffen: actief of paraat waren onder meer 7 zie- Het is nu mogelijk verslag te doen van de medische kenhuizen, 3 helikopters voor gewondenvervoer, 60 EHBO- gevolgen van de 15e Elfstedentocht die op zaterdag 4 ja- posten langs de route, 600 EHBO’ers, 120 medewerkers van nuari 1997 werd verreden. In dit artikel geef ik een over- het Rode Kruis, 50 huisartsen, 10 duikteams en een uitgebrei- zicht van organisatie, risicomanagement en medische de politiemacht. statistiek. – Er werden 150 ambulanceritten gemaakt en in de ziekenhui- zen werden 151 Elfstedenrijders behandeld met 179 letsels. – Op de EHBO-posten werden 2393 behandelingen geregi- organisatie streerd (14,3% van het totaal aantal deelnemers), waaronder Op een Elfstedentocht wordt doorgaans lang gewacht. 829 gevallen van bevriezing/onderkoeling. Als er dan op de gehele route van circa 200 km een vol- – In 1997 reden van de 16.387 deelnemers 11.523 de tocht uit (70,3%).

Medisch Centrum , locatie Zuid, afd. Chirurgie, Henri Dunantweg 2, 8934 AD Leeuwarden. J.A.Zijlstra, chirurg, medisch coördinator Vereniging ‘De Friesche doende ijsdikte van 15 cm ligt, moet in korte tijd een Elfsteden’. enorme organisatie op gang komen. Om dit alles moge-

Ned Tijdschr Geneeskd 1998 14 februari;142(7) 331 lijk te maken, is het draaiboek voor de organisatie van gen of verkeersproblemen op de weg een acceptabele de Elfstedentocht na de tochten in 1985 en 1986, maar aanrijtijd voor ambulances te hebben, werd extra ambu- ook jaarlijks daarna, aangepast aan veranderingen. Het lance-inzet ingehuurd. belang van een goede organisatie werd pijnlijk duidelijk – In verband met de te verwachten windsnelheid en kou- bij de schaatstocht Enkhuizen- en vice versa, de werd in de media uitvoerig gewezen op de gevaren die tijdens de winter van 1995/’96 desastreus was verlo- die deze combinatie voor de rijders met zich brengt en pen en waar de hulpverlening kennelijk niet voldoende kreeg het begrip ‘windchill’-factor (‘gevoelstempera- was georganiseerd. (Er was geen rekening gehouden tuur’) ruime aandacht.2-4 met een massale opkomst, er was één EHBO-post hal- De ziekenhuizen. Twee normaal in het weekend ge- verwege de route, de ijskwaliteit was slecht, door de sloten eerstehulpafdelingen werden open gehouden in massale opkomst hielden de deelnemers zich niet aan de de ziekenhuizen van Harlingen en Leeuwarden. Bij de gemarkeerde route, maar weken daar veelvuldig van af roostering werd rekening gehouden met voldoende aan- en geparkeerde auto’s blokkeerden de aan- en afvoer- wezig en oproepbaar personeel. Twee Friese ziekenhui- wegen zodat ambulances Staveren niet konden berei- zen zonder helikopterhaven legden een noodhelihaven ken.) Het door Kramer en Wiemer genoemde aantal van aan, waarvan men overigens uiteindelijk geen gebruik 50 EHBO-posten langs de Elfstedenroute werd op hoefde te maken. grond van de laatste twee Elfstedentochten uitgebreid De overheid. Om bij een eventuele ramp de organisa- tot circa 60.1 tie van de rampenbestrijding te kunnen organiseren, had Bij de finish verrees een noodhospitaaltent. Vorig jaar de overheid uitgebreide maatregelen getroffen: werd zelfs snel een tweede noodhospitaal opgezet door – Het nationale noodnet, een onafhankelijke telefoon- de militaire geneeskundige compagnie, die de organi- verbinding van gemeentehuizen, provinciehuis en zie- satie te hulp schoot wegens de grote aantallen gewon- kenhuizen, was altijd aanwezig en kon worden gebruikt. den en oververmoeiden op het laatste deel van de route – Het Zodiac-verbindingssysteem, een mobiel satelliet- in de avonduren. Ook bij de uitschrijvingspost in de straalzendersysteem voor militaire inzet, werd als nood- Frieslandhal was een grote en zwaar bemande EHBO- voorziening geïnstalleerd, voor het geval bestaande ver- post aanwezig. Er werd dankbaar gebruikgemaakt van bindingen zouden uitvallen. de EHBO-teams van de Koninklijke Nederlandse Ver- – Twee zogenaamde SIGMA-groepen (‘snel inzetbare eniging EHBO. groepen voor medische assistentie’) van het Rode Kruis Het Rode Kruis verzorgde voor al deze posten een stonden paraat. communicatienet met portofoons om niet afhankelijk te – Een geneeskundige compagnie was, verdeeld over 2 hoeven zijn van andere vormen van communicatie. Dit locaties, aanwezig in Friesland. systeem werkte voortreffelijk. Verder verzorgde het – Er waren een verbindingswagen en een materiaalwa- Rode Kruis opvang van gewonde of vermoeide bezoe- gen van de GGD aanwezig, de laatste reed mee met het kers van de tocht. wedstrijdgedeelte van de tocht. Coördinatie van hulpverlening vond plaats op de – Er stonden containervoertuigen klaar met voorraden Centrale Post Ambulancevervoer (CPA) in Leeu- uit het centrale brandweerdepot met portofoons, dekens warden, waar een direct contact via het Rode-Kruis- en zaklantaarns. communicatienet van de EHBO-posten met het regulie- – Er waren 10 duikteams paraat, verdeeld over de pro- re hulpverleningscircuit mogelijk was. Door een EHBO- vincie Friesland. instructeur en een CPA-arts konden direct adviezen ge- – Er stond extra vervoer paraat (militaire bussen en mi- geven worden. Elke post kon in principe ook terugval- litaire ambulances). len op hulp of aanwezigheid van een lokale huisarts. – Er kon gerekend worden op 3 ‘search and rescue’ (SAR)-helikopters). Er was een toezegging dat, indien risicomanagement dit niet voldoende was, er nog extra inzet van marine- Niet alleen de organisatie probeerde de risico’s zo veel helikopters zou kunnen plaatsvinden. mogelijk te beperken, ook de overheid leverde een om- – De ANWB bood de traumahelikopter aan met het vangrijke bijdrage om deze risico’s te beperken. traumateam van de Vrije Universiteit (Amsterdam). De Elfstedenorganisatie. De organisatie van de Elf- – Voor eventuele coördinatie was er een politiehelikop- stedentocht had een aantal risicoverminderende maat- ter met een videostraalzender paraat. regelen getroffen. – Er was een uitgebreide politiemacht, bestaande uit – De ijsdikte moest voldoende zijn om 16.000 deelne- vrijwilligers, op de been om de gang van zaken op het mers in principe veilig de finish te kunnen laten halen. land in goede banen te leiden. – Op plaatsen waar problemen verwacht werden door de grote aantallen rijders werden uit voorzorg nood- medische statistiek voorzieningen aangebracht om ook latere starters veilig Bij de hulpverlening in de EHBO-posten langs de route een kans te geven (‘kluunplaatsen’). en het noodhospitaal waren circa 600 EHBO’ers, circa – Samen met de GGD’s werd een folder met veiligheids- 120 Rode-Kruis-medewerkers en 50 huisartsen betrok- instructies en kledingadviezen samengesteld en uitge- ken. reikt aan alle deelnemers. Ambulance-inzet. In totaal werden rondom de – Om langs de gehele route ook bij openstaande brug- Elfstedentocht 150 ritten gemaakt. Hierbij bleek dat 50

332 Ned Tijdschr Geneeskd 1998 14 februari;142(7) maal alleen lokale hulpverlening nodig was; 58 maal TABEL 2. Elfstedentocht op 4 januari 1997: totaal aantal letsels bij werd een Elfstedenrijder vervoerd en 42 maal een toe- Elfstedenrijders in Friese ziekenhuizen na doorverwijzing door EHBO- schouwer. In 1985 werden 22 ritten en in 1986 26 ritten posten uitgevoerd. Ziekenhuizen. Op 4 januari 1997 werden in de Friese letsel aantal patiënten ziekenhuizen 151 Elfstedenrijders behandeld met 179 letsels. In 1985 betrof dit 81 rijders met 6 opnamen, in fractuur 1986 50 rijders met 8 opnamen. De ziekenhuispatiënten pols 14 waren allen eerst op een EHBO-post behandeld (tabel collum femoris 10 humerus 8 1) voordat zij in het ziekenhuis kwamen (tabel 2). De zygoma 6 aantallen patiënten van tabel 1 en 2 mogen dus niet wor- neus 3 den opgeteld. De aard van de letsels die in 1997 in de zie- enkel 2 kenhuizen werden gezien, staat in tabel 2. Vergelijking duim 2 scapula 2 van beide tabellen geeft inzicht in de accuraatheid van clavicula 2 de EHBO-diagnosen. Bovendien is te zien dat veel op olecranon 1 de EHBO-post zelf kon worden afgehandeld. metatarsale 1 EHBO-posten. De meeste ongevallen gebeurden zo- scafoïd 1 metacarpale 1 als te verwachten was ’s morgens vroeg bij het rijden van radiuskop 1 het eerste deel van de route in het donker en ’s avonds mandibula 1 laat, wederom in het donker (toen vooral wegens ver- subtotaal 55 moeidheid en slecht zicht door oogirritatie en tegen- luxaties licht) (figuur 1). Het was echter minder koud en de wind schouder 16 was minder krachtig dan was voorspeld.2 vinger 2 De EHBO-posten hadden het vooral aan het eind van acromioclaviculair gewricht 1 de route druk, te druk om een goede registratie te blij- subtotaal 19 ven voeren. Om nog betrouwbaarder cijfers te verkrij- diverse gen, zal de registratie zeker in de toekomst één van de hoofdwond 39 aandachtspunten moeten zijn. oogklachten 19 commotio cerebri 8 onderkoeling/uitputting 8 TABEL 1. Elfstedentocht op 4 januari 1997: totaal aantal letsels gediag- wond elders 6 nosticeerd of behandeld op EHBO-posten* enkeldistorsie 5 hartproblemen 4* letsel aantal spierscheur 3 patiënten kniebandletsel 2 thoraxcontusie 2 bevriezingen schoudercontusie 2 ogen 1e graad 597 tensiedaling 1 ogen 2e graad 63 bevroren voet 1 tenen 74 dwarslaesie 1 neus 11 bevriezing armen 1 voeten 9 ontregeling diabetes 1 vingers 8 nekletsel 1 oren 6 contusie hand 1 scheenbeen 4 subtotaal 105 penis 3 ‘onderkoeling’ 54 totaal 179 subtotaal 829 *Eén patiënt met hartproblemen overleed. fractuur 49 schouderluxatie 26 blaar circa 600 enkeldistorsie 68 Het geregistreerde aantal behandelingen op de kramp/spierverrekking circa 350 EHBO-posten was 2393 (14,3% van het totaal aantal wond 338 deelnemers), waarbij de schattingen van het aantal be- diverse hartklachten 5 handelde patiënten echter veel hoger liggen (figuur 2). verminderd bewustzijn 12 In 1985 werd er 1571 (9,5%) keer een beroep gedaan op commotio cerebri 6 de EHBO, in 1986 2063 keer (11,9%). Als de schattin- ontregelde diabetes 5 gen van de EHBO-posten aan het eind van de route juist andere klachten 105 subtotaal 1 564 zijn, betekent dat circa 3000 behandelingen, wat neer zou komen op 17,9% van het aantal rijders. Hierbij moet totaal 2 393 worden aangetekend dat vele rijders voor vervolgbe- handelingen meer EHBO-posten op de route hebben *Patiënten die men niet zelf kon behandelen, werden doorverwezen naar ziekenhuizen. aangedaan. Tabel 2 laat de op de EHBO-posten gediag- nosticeerde letsels zien.

Ned Tijdschr Geneeskd 1998 14 februari;142(7) 333 figuur 1. Sommige toerrijders van de 15e Elfstedentocht val- figuur 3. Uitgeputte schaatser wordt bij de finish van de 15e len bij de finish van uitputting neer (met toestemming overge- Elfstedentocht van het ijs geholpen (met toestemming overge- nomen).5 nomen).5

‘de elfstedenschaatser’ conclusie De gemiddelde leeftijd van de rijders van de 15e Hoewel de weersomstandigheden iets beter waren dan Elfstedentocht was bij de leden 44 jaar. Bij de ingelote voorspeld, was het aantal gewonden van de 15e Elf- potentiële deelnemers was dit 39 jaar (alle leden hebben stedentocht aanzienlijk. Bij nog slechtere omstandighe- rijrecht, andere deelnemers loten). Het percentage rij- den zal bij een toekomstige tocht nog meer aandacht ge- ders dat de tocht uitreed, was voor alle leeftijdscatego- schonken moeten worden aan het beschermen van ogen rieën ongeveer gelijk; een opmerkelijke bevinding. In en het voorkómen van bevriezingen. Het aantal van 60 1997 reden van de 16.387 deelnemers 11.523 de tocht uit EHBO-posten langs de route lijkt veel, maar is noodza- (70,3%), in 1985 80,5% en in 1986 86%. In 1985 en 1986 kelijk gebleken om hulp te bieden, mensen op tempera- waren echter de weersomstandigheden veel gunstiger. tuur te laten komen en patiënten te behandelen. Uit onderzoek van de vakgroep Klinische Epide- Mede dankzij de inzet van EHBO heeft een groot miologie van de Rijksuniversiteit Leiden blijkt dat de aantal rijders de tocht kunnen uitrijden (figuur 3). levensverwachting van een Elfstedentoerrijder groter is Zonder een goed georganiseerde EHBO zal een Elf- dan het Nederlands gemiddelde.6 De levensverwachting stedentocht op de schaats waarschijnlijk tot een zeer van wedstrijdrijders bleek gelijk te zijn aan het landelijk grote stroom gewonden in de Friese ziekenhuizen gemiddelde, behalve bij de wedstrijdrijders die de tocht leiden. De inspecteur van de volksgezondheid in Gro- niet binnen de gestelde limiet van 2 uur na binnenkomst ningen en Friesland verzuchtte: ‘Als je van tevoren zou van de winnaar konden uitrijden en stopten. Hun le- weten dat een houseparty zo veel gewonden zou ople- vensverwachting was beter dan de wedstrijdrijders die veren, zou je hem laten verbieden. Nu het om sport gaat, wel binnen de limiet finishten. Mogelijk gaan de later kan alles.’ binnenkomende wedstrijdrijders verstandiger met hun lichaam om. abstract The medical consequences of the 15th Eleven Cities ice skating marathon – The 15th Dutch Eleven Cities ice skating marathon was run on Saturday 4th January 1997. – Numerous measures were taken to reduce the risk of acci- dents: active or standby were 7 hospitals, 3 helicopters for transport of casualties, 60 first-aid stations along the route, 600 first-aiders, 120 Red Cross workers, 50 GPs, 10 diving teams and a large police presence. – A total of 150 ambulance rides were made and 151 skaters with 179 injuries were treated in the hospitals. – The number of treatments administered in the first-aid sta- tions was 2393 (14.3% of the total number of participants), in- cluding 829 cases of frostbite/hypothermia. – Of the 16,387 participants of 1997, 11,523 (70.3%) finished. figuur 2. EHBO-post tijdens de 15e Elfstedentocht waar on- literatuur derkoelde schaatsers op temperatuur worden gebracht (met 1 Kramer D, Wiemer CWA. De medische hulpverlening tijdens een toestemming overgenomen).5 Elfstedentocht per schaats. Ned Tijdschr Geneeskd 1985;129:2448-50.

334 Ned Tijdschr Geneeskd 1998 14 februari;142(7) 2 Zwart B. Elfstedentocht en gevoelstemperatuur. Meteorologica 6 Saase JLCM van, Noteboom WMP, Vandenbroucke JP. Longevity 1997:18-20. of men capable of prolonged vigorous physical exercise: a 32 year 3 Zwart B. Windchill. Technisch rapport KNMI 1992. De Bilt: KNMI, follow up of 2259 participants in the Dutch eleven cities ice skating 1992. tour. BMJ 1990;301:1409-11. 4 Zijlstra JA, Zwart B. Elfstedentocht en gevoelstemperatuur; ‘windchill’-factor. Ned Tijdschr Geneeskd 1998;142:345-8. 5 Elfstedentochtlogboek 1997. Leeuwarden: Bosch en Keuning/De Tille/Friesch Dagblad, 1997. Aanvaard op 8 december 1997

Immunologie in de medische praktijk. X. IgG-receptoren: structuur, functie en immunotherapie

w.-l.van der pol en j.g.j.van de winkel

Antistoffen (immuunglobulinen; Ig) vormen een essen- tieel onderdeel van de humorale tak van het afweersys- Zie ook de artikelen op bl. 340 en 362. teem en zijn noodzakelijk voor een adequate bescher- ming tegen tal van micro-organismen. Antistoffen die li- samenvatting chaamseigen structuren herkennen, spelen een rol in de – Receptoren voor het constante of Fc-deel van IgG (FcγR’s) pathogenese van auto-immuunziekten. vormen een zeer belangrijke schakel tussen de humorale en de Momenteel worden 5 klassen antistoffen onderschei- cellulaire delen van ons immuunsysteem. den: IgA, IgD, IgE, IgG en IgM. De basisstructuur van – FcγR’s op leukocyten zijn in staat om tal van immunologische alle antistoffen is min of meer gelijk: ze bestaan uit 2 effectorfuncties te initiëren zoals fagocytose, antilichaam- lichte ketens (κ of λ) en 2 zware ketens (α, δ, ε, γ of µ). afhankelijke cellulaire cytotoxiciteit (ADCC), degranulatie, Zowel de lichte als de zware ketens bestaan uit een con- vrijmaking van ontstekingsmediatoren, productie van zuurstof- stant en een variabel gedeelte. De variabele delen van radicalen en regulatie van de antilichaamproductie. – Niet-membraangebonden FcγR’s in plasma (sFcγR’s) spelen beide ketens vormen het domein waar herkenning van een immuunmodulatoire rol in het immuunsysteem. antigenen plaatsvindt (het zogenaamde Fab-gedeelte) – De FcγR op endotheel, de zogenaamde Brambell-receptor (figuur 1). Het constante deel van de zware ketens (Fc- (FcRB), is belangrijk voor de regulatie van IgG-spiegels in het gedeelte) zit aan de andere kant van het Ig-molecuul; dat bloed en het transport van maternaal IgG naar het ongeboren veroorzaakt immunologische effectormechanismen via kind. activering van het complementsysteem of door interac- – Experimentele immunotherapie gericht tegen hematologi- tie met receptoren voor het Fc-deel; die receptoren ko- sche en solide tumoren gebaseerd op FcγR-gemedieerde effec- men voor op allerlei cellen (zie figuur 1). torfuncties laat hoopvolle resultaten zien. Fc-receptoren (FcR’s) vormen een cruciale schakel tussen de humorale en de cellulaire delen van ons im- muunsysteem. Inmiddels zijn voor de meeste antistof- len van een aantal diersoorten brengen een groep FcγR’s klassen receptoren op witte bloedcellen beschreven (zo- tot expressie die in structuur en functie sterk afwijkt van als FcαR voor IgA, FcεR voor IgE en FcγR voor IgG). de overige FcγR’s. Aan deze zogenaamde Brambell-re- In dit overzicht beperken wij ons tot het beschrijven ceptor (FcRB) zullen wij een aparte paragraaf besteden. van de structuur, de functie en de immunotherapeuti- De FcγR’s op leukocyten behoren tot de ‘immuunglo- sche potentie van receptoren voor IgG (FcγR’s). In het buline-superfamilie’, waarvan de genen liggen op de lan- volgende artikel gaan wij in op de relevantie van FcγR- ge arm van chromosoom 1. deficiënties en polymorfismen voor ziekteprocessen en Er zijn 3 klassen beschreven, namelijk FcγRI (CD64), voorts op de rol van FcγR als ‘porte d’entrée’ voor lym- FcγRII (CD32) en FcγRIII (CD16) (de CD-aanduiding fotrope virussen. wordt gebruikt om immunologische markers te rubrice- ren). Deze klassen zijn verder onder te verdelen in een structuur van receptoren voor het fc-deel aantal subklassen, die aangeduid wordt met een letter na van igg het klassenummer (respectievelijk FcγRIa, -b en -c; Men onderscheidt 2 groepen FcγR’s, die sterk verschil- FcγRIIa, -b en -c; FcγRIIIa en -b). Variatie in Fc-recep- len in structuur en expressiepatroon. Endotheelcellen, toren tussen individuen (polymorfismen) vergroot de syncytiotrofoblastcellen (placenta) en darmepitheelcel- heterogeniteit van FcγR nog verder. De betekenis van deze polymorfismen voor auto-immuun- en infectie- ziekten wordt in het volgende artikel in detail bespro- Academisch Ziekenhuis, afd. Immunologie, Heidelberglaan 100, 3584 ken. CX Utrecht. γ W.-L.van der Pol, arts; prof.dr.J.G.J.van de Winkel, immunoloog. Celdistributie. Fc R’s komen voor op leukocyten, Correspondentieadres: prof.dr.J.G.J.van de Winkel. trombocyten en endotheliale cellen. Het FcγR-reper-

Ned Tijdschr Geneeskd 1998 14 februari;142(7) 335