Hekimhan-Hasançelebi Yöresinin Üst Kretase Stratigrafisi Ve Havza Evrimi Upper Cretaceous Statigraphy of Hekimhan-Hasançelebi Region and the Basin Evolution

Türkiye Jeoloji Bülteni, C.37, Sayı 2,135-148, Ağustos 1994 Geological Bulletin of Turkey, V. 37, No 2,135 -148, August 1994

Hekimhan-Hasançelebi yöresinin Üst Kretase stratigrafisi ve havza evrimi Upper Cretaceous statigraphy of Hekimhan-Hasançelebi region and the basin evolution

Ömer Feyzi GÜRER Kocaeli Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, İzmit

Oz Bu çalışmada Doğu Toros sistemi içinde yer alan Hekimhan-Hasançelebi çevresinin stratigrafisi, Hekimhan adı verilen havza- nın evrimi ve bu havzanın bölgesel jeoloji içindeki konumu incelenmiştir. Bölgenin temelini Geç Kampaniyen'de olasılıkla kuzeyden güneye aktarılan Hocalıkova ofiyoliti oluşturur. Hekimhan havzası ofiyolitin yerleşiminden sonra açılmıştır. Geç Kampaniyen-Erken Maestrihtiyen'de akarsu-delta, delta ve kısmende sığ denizel ortamlarda çökelen ve kırıntılılardan oluşan Karadere formasyonu ofiyoliti uyumsuzlukla örter. Karadere formasyonu ile geçişli kı- rıntılı egemen Üst. Kampaniyen-Üst Maestrihtiyen yaşlı Hekimhan formasyonu tektonik aktivite ile denetlenen denizel bir ortamda trangresif olarak çökelmiştir. Aynı dönemde gelişen alkali karakterli Yüceşafak siyenitoyidi çevresinde kontakt metamorfizmaya ve metasomatizmaya yol açarak Dovulgu metamorfitini oluşturmuştur. Öte yandan Orta-Geç Maestrihtiyen'de kuzeyde iç, güneyde ise orta şelf gibi farklı ortamlarda çökelen Hüyük kireçtaşı havzasının güneye doğru derinleştiğini ve olgunlaştığını ifade eder. Kuzey bölümde Geç Maestrihtiyen'de zaman zaman aktifleşen tektonizma ve volkanizmanın etkisiyle lagüner koşularda Zorbehan dolomiti oluşmuştur. Havza Geç Maestrihtiyen'de maksimum derinliğe ve genişliğe ulaşmıştır. Bölgedeki ekonomik demir yatak- ları da bu dönemde oluşmuştur. Tersiyer birimleri Hekimhan yöresinde üst Kretase ile geçişli iken, Hasançelebi yöresinde uyum- suzdur. Yukarıda tanıtılan stratigrafiye göre, ofiyolitin bölgeye yerleşmesi ile kabuk kalınlığı artmış, dolayısıyla bölge yükselerek yer yer kara haline dönüşmüş, gerilmeli kuvvetler etkisi ile Geç Kampaniyen'de Yüksekova-Baskil yayı kuzeyinde yay gerisi ensialik bir havza açılmış, bu havza Geç Maestrihtiyen'de olgunlaşmış ve Orta Eosen'de kapanmıştır. Abstract This study investigates the stratigraphy of the Hekinıhan-Hasançelebi region situated on the eastern Tauride system, the evolution of the basin named as Hekimhan basin and the position of this with respect to the regional geology. The Hocalıkova ophiolite which was emplaced approximetly from north to south in the Late Campanian consitutes the basement of the region. Hekimhan basin was opened after the emplacement of the ophiolite. The Karadere formation, that is composed of elastics was deposited in fluvio-deltaic, delta and shallow marine environments in the Late Campanian-Early Maastrichtian uncon- formably overlies the ophiolite. The Upper Campanian-Upper Maastrichtian aged Hekimhan formation that composed of mostly elastics was deposited by tectonically controlled trangresion. Hasançelebi volcanites of alkaline character are intertongued with the middle and upper parts of Hekimhan formation indicating a contemporary occur ence. The alkaline Yüceşafak syenitoid cuts the volcanites by causing contact metamorphism and metasomatism. The above mentioned magmatism indicates the progressive thinning and enlargement of the basin. The Hüyük limestone deposited in two different environments as inner shelf at the north and middle shelf at the south, reflects the deepening and maturation of the basin towards the south. At the northern parts Zorbehan dolomite was formed in the logoonal conditions under the influence of the volcanism and tectonism that gained activation intermittendly. The basin reached its maximum depth and width in the Late Maastrichtian. The economic iron ore deposits were formed in that period. The Tertiary and Cretaceous units are conformable in Hekimhan region whereas they are uncorformable in Hasançelebi region. According to the stratigraphy explained above, the crust thickness was increased by the emplacement of the ophiolite. Therefore the region was tr(informed into positive area by an uplift, and an ensialUc back-arc basin was opened at the north of the Yüksekova- Baskil arc under the control of ienskmal forces in the Late Campanian. The basin became mature at the Late Maastrichtian and clo- sed at the end of the Middle Eocene.

Bu araştırma temeldeki ofiyolit ve üzerindeki Üst Kretase yaşlı çökel-volkanik örtü kayalarının stratigrafik ve yapısal özelliklerini ortaya koyarak inceleme ala-

Malatya kuzeybatısında Hekimhan-Hasançelebi yö- m ve bu alanın içinde yer aldığı Doğu Toros sisteminin relerini kapsayan çalışma alanı (Şekil 1) Ketin (1959, jeolojik evriminin anlaşılmasına katkıda bulunmayı 1966), Şengör ve Yılmaz (1981)'e göre Toridler, Özgül amaçlamıştır. İnceleme alanında yaklaşık 580 km2tlik (1976), Perinçck ve Kozlu (1983)'e göre Bozkır Birliği bir alanda yapılan çalışmada 1/25 000 ölçekli temel ha- ve perinçek ve Özkaya (1981)'ya göre ise Keban Lev- rita kullanılmıştır. Harita alımında kaya stratigrafi bi- hası üzerinde yer alır. rimleri temel alınmıştır (Şekil 2).

135 GÜRER

Şekil 1. İnceleme alanının yer bulduru haritası. Figure 1. Location map of the investigated area.

Yörede bilinen ilk çalışma Poldini (1936) tarafından ya- pılmıştır. Sonraki yıllarda Pilz (1937), Blumenthal (1937), Kovenko (1940), Zimmer (1952), Gattinger Şekil 2. İnceleme alanının jeoloji haritası. (1957), Yılmaz (1960), İzdar (1961, 1963), Ayan Figure 2. Geological map of the investigated area. (1961), Jacobson vd. (1969), Çoban (1973), Özer ve Kuşçu (1983), İzdar ve Ünlü (1985), Boztuğ ve Yılmaz miti ile devam eden Üst Kretase istifi güney alanlarda (1992), Görmüş (1992 a,b). Sabah vd. (1993) inceleme Paleosen-Orta Eosen yaşındaki Akpınar formasyonu ile alanında. Ayan ve Bulut (1964), Akkuş (1971), Yoldaş geçişli iken, kuzey alanlarda uyumsuz örtülür. Geç Ma- (1972), Kuriman (1978) ve Örçen (1986) ise inceleme estrihtiyen'de Hasançelebi volkanitleri içine sokulan alanı çevresinde stratigrafi ve maden amaçlı çalışma- Yüceşafak siyenitoyidi çevresinde Davulgu metamorfiti larda bulunmuşlardır. oluşmuştur. Geç Eosen'de Leylek volkanitleri ve Yuka- STRATİGRAFİ rı Selimli diyoriti, diyoritin kontağında ise Gala merme- Bölgenin temelinde iç düzeni kısmen korumuş olan ri yer alır. Oligosen-Alt Miyosen yaşlı Kamatlar for- Hocalıkova ofiyoliti yer alu*. Ofiyolit, Üst Kampaniyen masyonu kendinden önceki tüm birimleri uyumsuz yaşlı çakıltaşı-kumtaşı-çamuıtaşı ardalanmalı Karade- örter. Erken Miyosen'de Boyralı kireçtaşı, Orta Miyosen re formasyonu ile uyumsuz örtülür. Daha üstte kumla- de Katillikaya kireçtaşı çökelmiştir. Geç Miyosen- şı-çamurtaşı-mam ardalanmasınm egemen olduğu He- Pliyosen'de püsküren Yamadağ volkanitleri piroklastit ve kimhan formasyonu ve bununla girik olan Hasançelebi lavdan oluşur (Şekil 3). Aşağıda konunun kapsamı için- volkan itleri yer alır. Hüyük kireçtaşı ve Zorbehan dolo- de kalan temel ve Üst Kretase stratigrafisi tanıtılacaktır.

136 HEKİMHAN - HASANÇELEBİ STRATİGRAFİSİ

"V "V "V "V "V "V " / "V "V "V "V "V "V -V "V *V "V "V "V "V

i"""

137 GÜRER

Hocalıkova oflyolitî (Mh) dukları bilinmektedir. Ofiyolit tavanda ise Karadere ve Hekimhan formasyonları ile uyumsuz olarak örtülür. İnceleme alanının görünür tabanını oluşturan ve kendinden sonraki kayalara temel görevini üstlenen du- İnceleme alanında 1000 m den fazla görünür kalınlı- nit, harzburgit, piroksenit, gabro, spilit ve pelajik çökel- ğı saptanan ofiyolit, Sarıkaya, Kırmızı, Kazancı, De- lerden oluşan kaya topluluğudur. Tipik yüzeylenmesini mir, Hocalkova, İğnekaya ve Kara Tepe çevrelerinde 2 Hocalıkova Tepc'de verdiği için aynı adla anılmıştır. yaklaşık 42 km lik bir alanda yüzeylenir. Hocalıkova ofiyolitinin çökel kayalarından sağlıklı Ultramai'ik kayalar tümüyle kümülatik kayalarla yaş verisi derlencmemiştir. İzdar ve Ünlü (1985), rad- temsil edilir. Oiiyolilin görünür tabanın en altında yer yolaritlerden derledikleri örneklerden Jura-Kretase ya- alırlar. Sahada renkler, katmanlı yapıları ve ana mine- şınım elde etmişlerdiı*. Ofiyolitin bölgeye yerleşme ralleri ile ofiyolitin diğer litolojilerinden ayırtedilirler. dönemi ise Üst Kampaniyen-Macstrihtiyen yaşlı çökel- Bu kayalar ayrışmış yüzeyde kırmızı-kahverengi, ay- leıie uyumsuz örtülmeleri nedeniyle Geç Kampaniyen rışmamış yüzeyde ise yeşil ve mavimsi yeşildir. Ay- öncesi olarak düşünülmüştür. rışmamış yüzeylerde olivin ve piroksen kristalleri göz- le seçilebilmektedir. Ultramafit kümülatlar ana Hocalıkova ofiyoliti, Toridler ile Kırşehir masifini minerallerini olivin ve piroksenin oluşturduğu dunit, birbirinden ayırdığı düşünülen, Görür vd. (1984), Ro- harzburgit ve piroksenit ile temsil edilir. Başlıca Eski- berston ve Dixon (1984) tarafındım önerilen İç Toros kent, Keklicek ve İğnekaya Tepe'de yüzeylenirler. okyanusundan türediği ve olasılıkla kuzeyden güneye doğru gelerek bölgeye yerleştiği düşünülmektedir. Ofiyolitin en yaygın kayalarını oluşturan rnafitler başlıca masif gabrodan oluşur. Bu kayalar olivin ve pi- Karadere formasyonu (Kka) roksenden oluşan iki mineralli kristalizasyonun sona er- diğini ve plajiyoklasın da gelişmeye başladığını yansı- Hocalıkova ofiyolitinin bölgeye yerleşmesini izle- tır. Derlenen örneklerin ince kesit çalışmasında mikro yen dönemde ofiyolitin üzerinde çökelmiş ve tümüyle gabro, piroksen gabro, hornblend gabro, pegmatitik gab- ofiyolitik gereçten türemiş, karasal-sığ denizel, çakılta- ro saptanmıştır. Mafik kayaların ultramafitler üzerinde şı-kumtaşı-çamurtaşı ardalanmalı bir birimdir. For- birincil ilişkiyle yer aldığı gözlenmiştir. Ultramafik ve masyon tipik yüzeylemesini Hekimhan'ın 4 km batısın- mafik kayaların büyük çoğunluğu serpantinleşmiştir. daki Karadere Köyü çevresinde verdiği için Karadere formasyonu adıyla anılmıştır. Spilit ik volkan itler ve kırmızı pelajik çökeller ofiyolitin stratigrafik üst düzeylerde yer alırlar. Epiofiyoltik Başlıca çakıltaşı-kumtaşı-çamurtaşı ardalanma- örtüyü oluşturan spilit ve pelajik çökeller birbirleriyle sından oluşan bu birimde tabanda çakıl taşı, tavana giriktir. Çökeller kırmızı, kavhe, pembe renkleriyle ofi- doğru ise kumtaşı egemendir. İstif tabanda çoğunlukla yolitin diğer kayalarıyla kolay ayrılır, başlıca kalsitli kırmızı ve kahverenginin egemen olduğu alacalı renkli dolotaşı, radyo lark ve çamurtaşından oluşur. En tipik çakıltaşı ile başlar. Başlıca gabro, piroksenit, spilit, ve geniş yüzeylenmelerini Kızılceviz ve Kızılca te- kırmızı çört ve kireçtaşı bileşimli çakılların hemen tü- pe'de verirler. Bu alanda çevre kayalarla olan lişkiler i mü ofiyolitten türemiştir. Yuvarlaklık ve küresellik iyi tektoniktir ve yaklaşık 75,100 m kalınlık sunarlar. List- gelişmitir. Binik çakıllar yer yer gözlenir. Boylanma fenit özellikle ullramafitlerin tektonizmaya uğradığı kötü-orta arasında değişir. Ufaktan çok iri çakıla dek alanlarda yaygındır. El örneğinde kahveringi-kırmızı, her boyutta gerece rastlamak olasılıdır. Matriks orta-iri cürüfümsu-yumrumsu ve pizolitik yüzeyli, yer yer sedef taneli kum, bağlayıcı ise karbonatlı demirli kildir. Ço- parıltıdır. Listfenitlerde silisleşme karbonatlaşmadan ğunlukla orta-çok kalın paralel, seyrek teknemsi veya daha baskındır. Yayın olarak ikincil kuvars, dissemine tablamsı çapraz katman örnekleri gelişmiştir. Çakıltaşı eya ağsal hematit-manyetiti-limonit türünde opak mine- katmanlarının tabanları çoğunlukla aşındırmalıdır. ral gelişimleri izlenil*, en geniş yüzeylenmelerini Cirit- Kumtaşları, çakıltaşlarına oranla istifte daha az yay- belen-Otmangölü fayı (COF) ve Sarıkaya-Nergizlikaya gındır. Toplam kalınlığın yaklaşık % 20'sini kaplar. fayı (SNF) boyunca verir. Kirizli Mahallesi yakın güneyinden derlenen litik grovak örneğinde gabro, split, pelajik kireçtaşı, radyolarit İnceleme alanının temelini teşkil eden ofiyolitin ta- gibi % 70 oranında kaya kırıntısı, % 20 çubuksu-ikizli banı ve tabanında yer alan kayalar gözlenememiştir. plajioklas ve % 10 polikristalen kuvars gözlenmiştir. ancak Darende-Gürün (Akkuş, 1971, Kurlman ve Ak- Gereçler çakıltaşlannda olduğu gibi yine tabandaki ofi- kuş, 1971), Balaban-Yazıhan-Kurşunlu-Levent (Ayan yolitten türemiştir. Küresellik, yuvarlaklık ve boylanma ve Bulut, 1964), Alacahan-Çetinkaya-Divriği (Gültekin, iyidir. Matriks destekli taneler; kalsit, demir karbonat, 1993) dolaylarında ofiyolitlerin Paleozoyik ve Mesozo- demir oksit ve kil mineralleri içeren gözenek dolgusu yik çökeller üzerinde tektonik dilimler şeklinde bulun- tarafından çevrelemiştir ve istif içinde diğer litolojiler

138 HEKİMHAN - HASANÇELEBİ STRATİGRAFİSİ

ile düzensiz ardalanırlar. Belirsiz ince-orta paralel kat- Formasyon yanal ve düşey yönde sık sık litoloji de- man örnekleri gelişmiştir ve çakıltaşları içinde sık sık ğişimleri sergilese de düzenli bir istifleme gösteril*. Ta- lamına veya mercek biçimli arakatkılar şeklinde yer banda çakıllı kum taşı ve kum taşı ile başlayan birim alırlar. Ça in urta şiarı yanal yönde süreksiz ince katman üste doğru kumtaşı-marn-şeyl ardalanmasına geçer. ya da laminalar halindedir. Formasyonunu çoğunlukla Altta genellikle merceksi kireçtaşı, üstte killi kireçtaşı, üst düzeylerinde, yer yer de ara seviyelerde kum taşları ayrıca farklı düzeylerde de olistrostromal ve kanal dol- ile ardalanırlar. gusu çakıltaşı cepleri yer alır. Sahada merceksi kireç - taşları ve kanal dolgusu çakıltaşları formasyon içinde Formasyon ta! anda hocalıkova ofiyoliti üzerinde be- kolay ayırtedilebildikleri için üye aşamasında adlanmış lirgin biı* açısal uyumsuzlukla oturur. Tavanda ise He- ve haritalanmıştır. kimhan formasyonu ile yanal ve düşey geçişlidir. Biri- min kalınlığı oldukça değişkendir ve 0-300 m arasında Kumtaşları çoğunlukla marn ve şeyi ile ardalanma- kalınlık sunar. İnceleme alanında düzensiz dağılmış lıdır ve ayrıca diğer kırıntılı litolojiler arasında ince yamalar biçiminde yaklaşık 20 km2 lik alan kaplayan katman veya mercekler şeklinde bulunurlar. Alt düzey- birim başlıca Hekimhan ilçesi, Karadere Köyü, Kirizli, lerde kalınlık ve tekrarlanma bakımından istife egemen Denizbağı, Ellezli, Çay, Yayladam, Çıkrıkçı, Karlık, olup üst düzeylere doğru her iki açıdan giderek azalır- Kızıldere Mahalleleri ve çevresinde yüzeylenir. lar. Kumtaşları ince kumdan çok iri kuma dek değişen boyutta gereç içerirler. Matriks silt ve kil boyu gereç, çi- Formasyona ait kayalardan fosil derlenememiştir. mento ise karbonattan oluşmuştur. Litik grovak, feld- Ancak birimin stratigrafik konumu göz önüne alındı- spatik grovak ile temsil edilen kumtaşlan, istifin alt dü- ğında, ofiyolitin yerleşmesi sonrasında Geç Kampani- zeylerinde kuvarsça oldukça fakir iken üst düzeylerde yen'de çökclmiş olabileceği düşünülmektedir. kuvarsça daha zengindir. Karadere formasyonu, Hocalıkova ofiyolitinin böl- Hekimhan formasyonunun büyük bir bölümünü geye yerleşiminden sonraki dönemde meydana gelen marn ve şeyi oluşturur. İstifin tabanında kumtaşları, ta- bir kalınlaşıp yükselme ve yükselmeyi izleyen erozyo- vanında ise killi kireçtaşlan ile ardalanırlar. Gri-yeşil- nun ürünüdür. Birimin litolojik özelliklen ofiyolitik bir açık mavi renkleri ve yayvan topografya ve sık deşil- temel üzerinde gelişmiş ve tektonik aktivite ile denet- miş dentritik drenaj örnekleri ile tipiktir. Şeylin egemen lenmiş akarsu-sığ deniz ve ilişkili ortamları yansıtır. olduğu düzeyler formasyonun Hasançelebi volkanitleri Formasyonunu yanal ve düşey yönde değişen kalınlık- ile ilişkide bulunduğu kesimlere karşılık gelir. İrikaya lar ve litolojik farklılıklar sergilemesi tektonik aktivite- Tepe'nin kuzey yamacında sevilerin katman düzlemleri- deki değişimler, düzensiz topografya ve akarsuların de- ne uygun, hafif yassılaşmış manganlı çört yumruları bisi ile ilgilidir. Kaynak alanın hızla yükselmesi veya yer alır. havzanın hızla alçalmasına bağlı olarak ince taneli gerecin bağıl olarak az olması iri çakıl boyu gerecin kalın- Formasyon tabanda Karadere formasyonu ile orta ve lığını ve yayılma alanını arttırmıştır. Kısa süren tekto- üst düzeylerde Hasançelebi volkanitleri ile dereceli ge- nik dinginlik dönemlerinde kum ve silt boyu ince taneli çişlidir. Tavanda ise Hüyük kireçtaşı ve Akpınar for- kırıntılar ince katmanlar halinde çökelebilmiştir. Yine- masyonu ile dereceli geçişlidir. lenen tektonik etkinlik dolayısıyla fasiyes örneklerinde Formasyonunu kalınlığı yöreden yöreye değişir. ve tane boyunda dönemsellikler gelişmiştir. Sürekli Lorikay ve Sağırkaya Tepe arasında 585 m, İmammka- aşındırma ve pcneplenleşme nedeniyle engebeler gide- ya ve Ellezinkırı Tepe arasında 317 m kalınlık ölçül- rek azlmıştır. İstifin üst düzeylerine doğru kırıntı boy- müştür. İnceleme alanında yaklaşık 1/7 lik bir alan larının yukarıya doğru küçülmesi ile birlikte kırmızı kaplayan birim başlıca Hekimhan İlçesi; Karamahmut, oksidasyon rengi kaybolmuştur. Sonuç olarak Karadere Hacılar, Ardahan, Dumlu köyleri; Hacıköse, Kandil ma- formasyonunun tektonik etkinlik ile denetlenmiş, yük- halleleri ve çevresinde yüzeylenir. sek yatak eğimine sahip örgülü bir akarsu, akarsu-delta Formasyon bentik ve pelajik foraminifer, rudist vb. ve kısmendc sığ denizel bir ortamda çökeldiği düşünül- pelesipodlar açısından oldukça zengin kayaları kapsar. mektedir. İstifin farklı düzeylerinden derlenen örneklerin fosil in- Hekimhan formasyonu (Kh) celemeleri (Şekil 3,4) Üst Kampaniyen-Maestrihtiyen yaşını vermiştir. Formasyon olgunlaşmamış kırıntılı, kırıntılı- kimyasal ve kimyasal çökellerden oluşur. Birim geniş Tohma kireçtaşı üyesi (Kht) yüzeylenmelcrini Hekimhan çevresinde verdiği için He- Üye bol miktarda rudist içermesi ile karakteristik bi- kimhan formasyonu adıyla anılmıştır. İmamınkaya ve yohermal veya biyostromal nitelikli ve mercek geomet- Ellezinkın tepe arası formasyon için tip kesit yeridir rili kireçtaşlarından oluşur. Benzer birim Akkuş (Şekil 4). (1971) tarafından Tohma resifleri adıyla adlanmıştır

139 GÜRER

Şekil 4. Hekimhan formasyonunun tip kesiti. Figure 4. Type section of tlıe Hekimhan formation.

140 HEKİMHAN - HASANÇELEBİ STRATİGRAFİSİ

Kireç taşları dayanımları nedeniyle topografyada nüşmesi sonucu faylarla denetlenen bir havzada çökel- yaptıkları tümsekler ile göze çarpar. Gri-bej, orta-çok miştir. Hekimhan havzası adı verilen bu havzada taban- sert, kalın katmanlı yada masiftirler. % 10-80 rudist gat- da Karadere formasyonu ile geçişli sığ denizel kumtaş- ropod, mercan ve bentik foraminifer, % 5-15 silt ve ları çökelmiştir. Kırıntı gelişinin zayıf olduğu kıyı kum boyu epiklast içerirler. Üyenin biyohermal kesim- kesimlerinde ve yersel yükseltiler üzerinde Tohma ki- lerinin çatısını oluşturan rudusitlerin büyük çoğunluğu reçtaşı üyesi çökelmiştir. Havzanın zaman içerisinde orjinal yaşam pozisyonunda bulunurlar ve eksiksiz ko- daha da gerilip genişlemesi ile rudistli yığınakların ço- runmuşlardır. Yer yer de kısmen kırılmış, parçalanmış ğu dalga yada akıntılar etkisiyle daha derin kesimlere kavkılar gözlenmiştir. Kireçtaşlarının ince kesit incele- taşınarak diğer kırıntılar eşlik etmişlerdir. Böylece çö- melerinde biyosparrudit, biyomikrit, biyosparit, cosparit kelme şuasında bu yığınakların üst yüzeyleri birer for- ve biyopelsparit saptanmıştır. masyon içi aşınma yüzeyleri gibi davranmış ve bunlar formasyonun tabanına düzensiz bir taban geometrisi ka- Üye kimi kez Hocalıkova ofiyoliti üzerinde uyum- zandırmıştır. Havzanın derinleşmesine paralel olarak suz kimi kez de Karadere ve üyesi bulunduğu Hekim- kırıntılılar yerlerini yarı pelajik-pelajik kumtaşı-marn- han formasyonu ile uyumludur. Maksimum 50 m kalın- killi kireçtaşı ardalanmasına bırakmışlardır. Havzada lığa sahip üyenin başlıca yüzeylendiği alanlar tektonizma ve sedimantasyon işlemlerine volkanizma İmamınkaya, Lorikaya, Digekkaya, Ağsarkaya, Ballıka- da eşlik etmiş ve bu etkinliğin ürünleri sedimantasyona ya, Tavşan, Kuşluk, Yücekaya, Gazlı, Ağsay, Kayaba- katılmak havzayı doldurmayı sürdürmüşlerdir. For- şı, Kızılca ve Şeker Tepe dolaylarıdır. masyona ait gereçler kısmen laminar akıntılarla taşın- İnceleme alanı ve çevresindeki rudistlerin türleri ve mışlardır. Ancak tektonik ve volkanik aktivitenin yo- yaşlan konusunda oldukça geniş bir bilgi birikimi var- ğunlaştığı aralıklarda kütle, moloz, türbidit ve tane dır (Stchepinsky, 1944; Özer, 1988; Görmüş 1994). akmaları gelişmiştir. Üye Hekimhan formasyonu içinde bulunmasından dola- Hasançelebı volkanitleri (Kha) yı Üst Kampaniyen-Alt Maestrihtiyen yaşındadır. Hasançelebi kasabası çevresinde geniş yüzeyleme- Dumlu çakıltaşı üyesi (Khd) ler sunan volkanitler; sahada başlıca andezitik ve traki- Başlıca kaba taneli çakıltaşmdan oluşan üyes, ya- tik olarak tanımlanabilen volkanik ürünlerle temsil edi- nal yönde fazla devamlılık sunmayan ve belirgin bir ta- lir. Farklı türdeki volkanitler içinde arazide ban aşındırması gösteren, mercek geometrili kanal biri- diğerlerinden ayrılabilen trakit ve alkali trakit, Sivritepe kimleridir. Biıim tipik olarak Dumlu köyü çevresinde trakit üyesi adı altında tanıtılmıştır. yüzeylenir. Volkanitler açık yeşil/maviden ve kahverengiye de- Çakıltaşları formasyonun özellikle tabana yakın dü- ğişen renkleri, porfirikten camsıya değişen dokuları ile zeylerinde yer alır. Üye Hekimhan formasyonunun ara- oldukça farklılıklar sergiler. sında dayanımlı yapısı ve topografyada yaptığı çıkıntı- Volkanitlerin büyük çoğunluğunu trakiandezit bile- lar ile kolay tanınır. Kırmızı-yeşil, belirgin düzlemsel şimli lav ve piroklastitler oluşturur. Belirsiz orta-kalın veya tekne biçimli çapraz katmanlı ve polijeniktir. Orta- akma foliasyonları gelişmiştir. Piroklastitler aglomera, iri boylu çakıllar Hocalıkova ofiyoliti ve Tohma kireç- breş, lapilli, tüf, tüffit ile temsil edilir ve istif içinde he- taşı üyesinden derlenmiş, iyi yuvarlaklaşmış ve küre- men her düzeyde yer alırlar. Katmanlanma yer yer belir- selleşmiştir. Kalınlıkları yanal yönde azalan katman gin olup ince kalın arasında değişir. Dayk ve sillerin kenarlarına doğru tane destekli iri çakıllardan, dereceli katılmalarıyla bu belirli ve düzenli katmanlanma sık sık olarak tane boyunun küçüldüğü ve çamurlu matriks içe- bozulmaktadır. Kırık ve çatlaklarda hidrotermal alteras- risinde dağılmış ufak çakıllara dönüştüğü saptanmış- yonla gelişmiş kloritleşrne kaolinleşme olağandır. Di- tır. yabaz tipik olarak Buzlu dere vadisinde yüzeylenir. Hekimhan formasyonu içinde arakatkı şeklinde bu- Volkanitleri ve bunlarla geçişli olan Hekimhan for- lunan üyenin alt dokanağı belirgin aşındırmak, üst do- masyonunu birbirine paralel dayk sistemleri keser. Yak- kanağı ise dereceli geçişlidir. Oldukça değişken olan laşık D-B doğrultulu daykların yanısıra yapıya az çok kalınlık maksimum 50 m dolayındadır. Başlıca Dumlu uyumlu siller de gözlenmiştir. Volkanitler içerisinde köyü, Gavuruntahta ve Kızıl Sut ve Efintikaya çevrele- yer yer spilitik kayalar da tanınabilmiştir. Genellikle bir rinde yüzeylenir. yönde uzamış belirsiz yastık yapısı sunarlar. Tipik olarak bahçedamı Köyü ile Çatalkoyak Tepe arasında ve Ofiyolitin bölgeye yerleşimini izleyen dönemde bir Dereköy çevresinde yüzeylenir. aşınma ve alçalma geliştiği daha önce vurgulanmıştı. Hekimhan formasyonu bu allokton kütlenin üzerinde, Volkanitler tabanda Hocalıkova ofiyolitini uyum- tektonizmanın sıkışmalı rejimden gerilmeil rejime dö- suzlukla örter. Ayrıca Hekimhan formasyonunun orta

141 GURER

ve üst düzeyleri ile geçişlidir. Yüceşafak siyenitoyidi tür trakitler Karakuz Dağı'nın kuzey yamacında, Mağa- ile kesilirler. Tavanda ise Hüyük kireçtaşı ve Zorbehan ra, Sivri ve Taşlı tepe'de yüzeylenir. Bu kesimlerde tra- dolomiti ile uyumlu, Akpınar formasyonu ile uyumsuz kitler hematit, manyetit, siderit, limonit, götit gibi demir olarak örtülürler. Volkanitlerin kalınlığı hazırlanan eni- cevherleri yanısıra gang minerali olarak barit, fluorit ve ne kesitlerde maksimum 1000 m hesaplanmıştır. Yü- yer yerde kuvars, kalsit ve turmalin içerirler. zeylendikleri başlıca alanlar Hasançelebi nahiyesi; Gö- Trakitlerin çevre kayalarla dokanakları belirgindir ğebakan Mevkii, Bahçedamı, Dereköy, Deveci köyleri; ve Hasançelebi volkanitlerinin diğer kayalarını keserler Etyemezler, Kürt Ali, karakısık, Bozarmut mahalleleri veya üzerlerini uyumsuz örterler. çevresindedir. Hasançelebi volkanitlerinin jeokimyasal özelliklerini Volkanitlerden doğrudan yaş verisi bulunamamış- öğrenip ortamsal yorumlarını yapabilmek amacıyla 9 tır. Hekimhan formasyonu ile geçişli olması ve Akpı- adet örneğin kimyasal analizleri yapılarak değerlendiril- nar formasyonu ile uyumsuz örtülmeleri nedeniyle hav- miştir (Gürer, 1992). Volkanitler Mac Donald ve Katsu- zayada Geç Kampaniyen-Maestrihtiyen atalığında ra (1964)'nın önerdiği % Na2O+K2O-% SiO2 diyagra- oluştukları düşünülmektedir. mında değerlendirilmiş ve örneklerden 8 adetinin alkali Sivritepe trakit üyesi (Khas) alanda kaldığı gözlenmiştir (Şekil 5). Örneklerin analiz sonuçları toplam alkali-silika diyagramına (Zanettin, İnceleme alanının özellikle kuzey yansında sık yü- 1984) izdüşürüldüğünde bir örnek tefrifonolit, bir örnek zeylenen trakitik volkanitler tipik yüzeylenmesini Sivri- dasit, dört örnek trakiandezit, üç örnek trakit alanında tepe'de verir. Trakitler genellikle E-W doğrultulu dar, kalmıştır (Şekil 6). Aynı örnekler Ti-Zr diyagramında uzunluğu birkaç yüz m olan dayklar, ender olarak yü- (Pearce, 1982) değerlendirildiğinde yedi örnek 'Levha zeysel lav ve tüfler şeklinde izlenirler. Morfolojide da- yanımİK sivri tepeler oluştururlar. Taze yüzeyleri açık kahve-pembe, ayrışma yüzeyleri koyu kahverengidir. El örneklerinde irili ufaklı sanidin ve amfibol kristalleri ile opak mineraller gözle seçilebilir. Trakitlerin önemli ölçüde demir cevheri taşıdıkları ve bölgedeki demir ya- taklarının oluşmasına neden oldukları saptanmıştır. Bu

Şekil 6. Hasançelebi volkanitlerinin Zanettin (1984) tara- fından önerilen TAS (Toplam alkali/silika) diyag- ramında dağılımları. Figure 6. Distribution of the Hasançelebi volcanites in the TAS (Total alkaline/Silica) diagram propesed by Pearce (1984). içi lavları* (WPL), iki örnek ise 'Ada yayı lavları1 (AL) Şekil 5. Mac Donald ve Katsura (1964) diyagramında alanlarına iz düşmüştür (Şekil 7). Hasançelebi volkanitlerinin dağılımı. Yüceşafak siyenitoyidi (Ky) Figure 5. The distribution of the Hasançelebi volcanites in Başlıca siyenit, kuvars siyenit, nefelin siyenit, siyeno- the Mac Donalds and Katsura (1964) diagram. diyorit, siyenit porfir, siyenit aplit türünde derinlik ve yan

142

bfl HEKİMHAN - HASANÇELEBİ STRATİGRAFİSİ

Siyeniloyidin yaşma ilişkin kesin bir veri buluna- mamıştır. Hasançelebi volkaniılerini kesmesi nedeniyle Üst Maestrihtiyen yaşı uygun bulunmuştur. İnceleme alanı batısındaki Kuluncak'da Üst Kretase yaşlı kireç - taşlarını kesen siyenit numunesinin yaşı K-Aı* yönte- miyle 65.12 (+1.6) My bulunmuştur (Leo vd. 1978).

Siyenitoyide ait farklı yerlerden derlenen altı adet kaya örneğinin kimyasal analizi yapılmış ve çeşitli di- yagramlarda değerlendirilmiştir ( Gürer, 1992), De La Roche vd. (1980) nin R1-R2 katsayılarının kullanıldığı diyagramda ise iki örnek siyenit, iki örnek siyenodiyorit, iki örnek ise nefelin siyenit alanına iz düşmüştür

Şekil 7. Hasançelebi volkanitlerinin, Pearce (1984)ııı öner- diği Ti-Zr diyagramındaki konumu. I-Okyanus or- tası sırt bazaltları, II-Ada yayı lavları, III-Levha içi lavları Figure 7. Position of the Hasançelebi volcamtes in the Ti-Zr diagram proposed by Pearce (1984). I-Mid ocea- nic ridge basalts, H-Island arc lavas, Ill-Within plate lavas. derinlik kayalar topluluğudur. Yüceşafak tepe çevresinde tipik olarak yüzeylendiği için aynı adla anılmışlardır.

Siyenitoyide ait kayalar arazide pembe-bej renkleri ile tipiktir. Masif plüton ve dayklarla temsil edilir, masif Şekil 8. Yüceşafak siyenitoyidine ait örneklerin R1-R2 di- olan bölümlerde orta-iri, eş taneli ve holokristalen do- yagramında (De La Rochc vd. 1980) dağılımları. kuludur. Dayklar şeklinde bölümlerde ise apiitik- 7. Siyenit, 8. Siyenodiyorit, 18. Nefelin siyenit. porfirik, daha çok siyenitoyidin kenar fasiyesleri şek- Figure 8. Distribution of the samples of the Yüceşafak sye- linde, plütonun çevre kaya ile kontaklarında veya geç nitoid in the Rl-R-2 diagram (De La Roche, at al, mağmatik fazdaki damaı* dolguları şeklinde izlenirler. 1980). 7. Syenite, 8. Syenodiorite, 18. Nepheline Siyenitoyid kütlesi içerisinde sık sık yamalar şeklinde syenite. 3-10 cm çaplı, başlıca amfibol-piroksen-biyotit-apatit minerallerinden oluşan, ince taneli ksenolitler gözlenir. (Şekil 8). Pearce vd. (1984)'nin farklı tektonik ortamlar- daki granitleri ayırılmasında önerdikleri Nb-Y diyagra- Siyeniloyid, Hasançelebi volkanitlerini intrüzif ola- mında ise allı örnekte 'Levha içi granitleri' (WPG) ala- rak keser. Dayklar şeklinde kestiği yerlerde kontak da- nına iz düşmüştür (Şekil 9). ha belirgin ve nettir. Dayklar yaklaşık E-W doğrultulu Davutgu metamorfiti (Kd) ve yaklaşık düşey konumludur. Hasançelebi volkanitlerinin, Yüceşafak siyenitoydi- Siyenitoyid başlıca Yüceşafak, Büyükpelitinkuz, nin intrüzyonu ile kontakt metamorfizmaya ve metaso- Kale, Çatalkoyak ve Armut tepe dolaylarında yüzeyle- matizmaya uğraması sonucu gelişen bir bilimdir. Da- nir. Bundan başka bir çok irili ufaklı dayk Hasançelebi vulgu Köyü çevresinde yaygınca yüzeylendiklerinden volkanitlcri ve Davulgu metamorfiti içine sokulmuş aynı adla anılmışlardır. olarak bulunur.

143 GÜRER

Birime gri, bej ve açık kahve renkler egemendir, ile ilişkili olmalıdır. Başlıca yüzeylenmesini Davulgu sertlikleri azdır, metarnorfizma öncesi birincil kaya ve Çulhalı Köyleri arasında verir. özellikleri yer yer korunmuştur. Metamorfik zon içeri- Hüyük kireçtaşı (Khü) sinde yaklaşık E-W gidişli, yapıya uyumsuz, düşeye yakın eğimli siyenit porfir, siyenit aplit ve lamporfirik Geç Kretase döneminde tektonik olarak oldukça sa- dayklar yer alır. Daykların ve metasomatik etkilerin yo- kinleşen havzada çökelen kireçtaşı, tipik yüzeylenme- ğunlaştıkları yerlerde birincil kaya özelliklerinin hemen sini Hüyük Tepe'de verdiği için Hüyük kireçtaşı adıy- tümüyle kaybolduğu ve yaygın alterasyonun geliştiği la anılmıştır. gözlenir. Daylarda ve daykalara yakın bölümlerde dis- Kireçtaşı dayanım faikı ile topografyada sarp yük- semine manyetit-hematit mineralleri yaygınca bulunur. seltiler yapabildiği gibi, yer yer tınaz tepeler ve tatlı en- Metamorfitin ana minerali skapolittir. Skapolitin yanı gebeli sırtlar oluşturur. İstifin alt düzeyleri belirgin or- sıra aktinolit, diyospit, vollastonit, alkali feldispat, klo- ta-kalın katmanlı, üst düzeyleri ise çok kalın katmanlı rit, kalsit ve epidot bulunur. Metamorfitten derlenen ör- yada masiftir. Kireçtaşı içinde birbirinden farklı fasi- neklerde yapılan ince kesit çalışmalarında şu paraje- yesler izlenmiştir. İnceleme alanı kuzeyinde Zorbehan nezler saptanmıştır; skapoiit fels, albit-epidot-tremolit- Dağı ve Kale Tepe'de bol bentik makro ve mikro fosilli, skapolit fels, biyotit-diyopsit-skapolit fels, kalsit- yer yer kumlu sparitik, biyoklastik kireçtaşı fasiyesin- skapoiit fels, biyopsit-biyotit-skapolit fels, manyetit- biyotit-diyopsit fels, klorit-zeolit fels, klorit-plajiokas- de, güneyinde Alibaba, Mağarakaya ve Kuzkulağı Te- epidot fels. metamorfit Hasançelebi volkanitleri ile ya- pe çevresinde pelajik fosilli biyomikrit fasiyesinde ge- nal ve düşey yönde geçişlidir. lişmiştir. Kireçtaşının kalınlığı Hüyük l.'de yaklaşık 100 m, Kale T.'de ise 150 m'dir. Farklı düzeylerden der- Yaklaşık 15 knr'lik bir alanda yüzeylenen metamor- lenen örneklerde, Globotruncana falsostuarü Sigal, fitin böyle geniş bir alana yayılması onu kesen daykla- Globotruncana lapparenti (Brotzen), Globotrımcanita rın geniş bir alana yay ılımı, sıklığı yanısıra tabanda stuarti (D1 Lapparent), Globotruncana linneiana (d' Or- henüz yüzeylenmemiş yaygın bir siyenitoyid yerleşimi bigny), Siderolites calcitrapoides Lamarck fosilleri saptanarak Orta-Üst Maestrihtiyen yaşı verilmiştir. Hüyük kireçtaşında kalınlık ve fasiyes değişimleri çökme ve çökelmenin farklı etkileri lie ilişkilidir. He- kimhan kuzeyinde başlangıçta pelajik sonra giderek sığlaşan ve lagüne dönüşen havzada dalga tabanına ya- kın bir ortamda biyosparitik, güneyinde ise pelajik bir ortamda biyomikritik kireçtaşı çökelmiştir. Zorbehan dolomiti (Kz) Başlıca dolotaşı, dolomitli kireçtaşı, kalsitli dolota- şı gibi kayaları içeren birim tipik yüzeylenmesini Zor- behan Dağı ve çevresinde verdiği için aynı adla anıl- mıştır. Birim açık gri-bej, alt düzeylerde orta-kalın, ortada masif, üstte ise orta-kalın katmanlıdır. Farklı düzeyler- den derlenen örneklerin petrografik analizlerinde kaya- nın % 30-100 oranında ince-orta taneli dolomit kristalleri içerdiği saptanmıştır. Dolomit içerisinde % 10-60 aıasında değişen oranlarda bulunan biyoklastlann dolo- mitleşmeden kısmen korunduğu veya tümüyle yok ol- dukları belirlenmiştir. İstifte dolomitleşme alttan üste ve güneyden kuzeye doğru artış gösterir. Zorbehan dolomiti tabanda Hüyük kireçtaşı, Hekim- Şekil 9. Farklı tektonik ortamlarda gelişen granitlerin ay- han formasyonu ve Hasançelebi volkanitleri ile tavanda rıldığı Y4a karşı Nb diyagramında (Pearce vd., ise Ağharman jipsi ile yanal ve düşey dereceli geçişli- 1984) Yüceşafak siyenitoyidine ait örneklerin da- dir. Birimin kalınlığı yaklaşık 200 m hesaplanmıştır, ğılımları. ancak kalınlık Zorbehan Dağı'nın kuzeyinde güneyin- Figure 9. Distribution of the samples from the Yüce şafak dekine oranla daha fazladır, inceleme alanında yaklaşık syenitoid in the Y-Nb diagram that differentiates 12 knr'lik bir alan kaplar. Birim bentik fosil açısından granites from different tectonic settings. oldukça zengin olmasına karşın dolomitizasyon nede-

144 HEKİMHAN - HAS ANÇELEBİ STRATİGRAFİSİ

niyle bunlardan çok azı tanınabilmiştir. Derlenen renk- lerden Üst Maestrihtiyen yaşı elde edilmiştir. Zorbehan dolomiti Hüyük kireçtaşının tektonizma, volkanizma, evoporasyon ve bunların ortak etkileri ile gelişen ısı konveksiyonu yoluyla sin ve post dolomit- leşmesi sonucunda oluşmuştur.

Gala mermeri (Kg)

İnceleme alanı güneybatı bölümünde Gala Tepe ve çevresinde yüzeylenen çoğunluğu granaüı mermer, jnermer, rekristalize kireçtaşı türündeki metamorfitler Gala mermeri adıyla anılmıştır.

Köken kayanın Hüyük kireçtaşı olduğu metamorfite granatlı mermer egemendir. Mermer arazide Hüyük ki- reçtaşından bol miktarda yeşil renkli granat ve iri kalsit kristalleri içermesi ile ayırtedilir. Köken kayanın kat- manları metamorfizma derecesinin artışına parelel olarak kaybolur ve sık eklemli ve breşik özellik kazanır.

Mermer, Hüyük kireçtaşı ile yanal ve düşey geçiş- lidir. Yukarı Selimli diyoriti ile kesilmiştir. Ortalama kalınlığı 40 m olan birim yaklaşık 7 km2tlik bir alan kaplar.

Mermer Orta-Üst Maestrihtiyen yaşlı Hüyük kireç- taşının Yukarı Selimli diyoriti ile Geç Eosen'de kesil- mesi sonucunda metamorfizmayâ uğramasıyla oluş- muştur.

Mermerin oluşumunu sağlayan metamorfizma diyorit-kireçtaşı kontağında olasılıkla 800-700 °C arasında yaklaşık 2 kb'da başlangıçta piroksen hornfels fasiyesinde oluşmaya başlamış, kontaktan daha uzaklarda ise giderek hornblend hornfels ile albit epidot hornfels fasi- yesine dönüşmüş olmalıdır.

JEOLOJİK EVRİM Şekil 10a, b, e, d, e. Hekimhan havzası ve dolayının Geç Doğu Toros orojenik kuşağı içerisinde bulunan in- Kretase-Paleosen dönemindeki taslak celeme alanı çevresinde Mesozoyik süresince karbonat evrim şekilleri. platformunun geliştiği ortamlar egemen olmuştur (Şen- Figure 10a, b> c, d, e.Sketch figures of evolutions in the Late gör ve Yılmaz, 1981), Bu platform kuzeyde Neo Te- Cretaceous-Paleocene period of Hekim- tis'in bir kolu olan İç Toros okyanusu ile güneyde ise han basin and around area. neo tetis'in Güey kolu ile sınırlanmıştır. Kampaniyen döneminde her iki okyanusta kuzeye doğru dalma bat- temele ait kayalar yüzeylenmezler, ancak alanlarda bu ma başlamıştır. Yitimin herhangi evresinde her iki ok- kayaların varlığı bilinmektedir. Örneğin Darende - Gü- yanustan da türeyen afiyolit dilimleri kuzeyden güneye rün -Kangal - Divriği -Arapkir - Keban yörelerinde yü- doğru kıtasal birliklerin üzerinde ilerlemiştir. (Şekil zeylenen istiflerin temelini ofiyolitler, bunların aşındık- 10a). ları yerlerde ise daha tabandaki Paleozoyik ve Mesozoyik yaşlı kayalardan oluşan kıtasal temel teş- İnceleme alanının görünür tabanında yer alan Hoca- kil eder. lıkova ofiyoliti, olasılıkla kuzeyindeki İç Toros okyanusundan türeyen ofiyolitlere karşılık gelmektedir. İncele- Okyanusal kabuğun kıtasal kabuğa eklenmesini izle- me alanında ofiyolitin tabanında olması gereken kıtasal yin evrede toplan kabuk kalınlığı artmıştır. Kabuk ka-

145 GÜRER

İmliğinin artmasıyla bölge yükselmiş ve deniz bir süre granitoyid tipi ile uyumlu Yüceşafak siyenitoyidi kabuk çekilerek deni/.cl koşullar yerini karasal ortamlara bı- içinde yükselerek, havzanın tabanına yerleşmiştir (Şe- rakmıştır (Şekil lOb). Engebeli bir topografyada çeşitli kil lOd). Çatlaklardan yükselen siyenitik magma ani ba- akarsu sistemleri gelişmiştir. Karadere formasyonu sınç düşmesine bağlı olarak üst kesimlerde aplitik- böyle bir morfoloji üzerinde birbiriyle geçişli örgülü pegmatitik ve porfirik doku kazanmıştır. Siyenitoyid akarsu -delta, delta, kısmen sığ deniz ortamlarında çö- oldukça sığ derinliklere çıkarakçevresinde bulunan Ha- kelmiştir. Oliyolitin traşlanması ile engebeler bir ölçü- sançelebi volkanitlerini kontakt metamorfizma ve meta- de giderilmiştir. Geç Kampaniyen-Erken Maestrihti- somatizmaya uğratarak Davulgu metamorfitinin geliş- yen'de güneydeki okyanusta yitim hızının yavaşlaması, mesine yol açmıştır. Hasançelebi demir yatağı, yitim açısının anması veya yitimin transform bir faya siyenitoyidin yerleşimiyle ilişkili yüksek ısılarda geli- dönüşmesi vb. nedenlerle N- S yönlü sıkışmalı tekto- şen metamorfizma ve metasomatizmayı takiben oluş- nik rejim, aynı yönde gerilmeli rejime bırakılmış olma- maya başlamıştır .Plütonla gelen klorlu ve florlu çözel- lıdır. Yine bu dönemde başlayan izostatik dengelenme tiler tabandaki olîyolitten çözdükleri cevheri taşıyarak nedeniyle yaklaşık E-W uzanımlı bir havza gelişmeye yan kayaç içinde depolanmışlardır. Böylelikle Davulgu başlamıştır (Şek 10c). Hekimhan havzası adıyla adlan- metarnorfiti içinde manyetitin egemen olduğu Hasançe- dırılan bu havza, güneydeki okyanusa göre (Neo Te- lebi demir yatağı, Tohma kireçtaşı üyesi içinde sideri- tis'in güney kolu) yay gerisi bir havza konumundadır. tin egemen olduğu Deveci demir yatağı oluşumuna Böylece kıtasal kabuğun incelmeye başladığı bölgeden başlamıştır. kısa bir süre için çekilen deniz yeniden ilerleyerek havzada trangresif istiflerin gelişmesine yol açmıştır. Hav- öte yandan Orta-Geç Maestrihtiyen1 de tektonizma- zadaki olgunlaşmamış karasal kırıntılılarla geçişli, ta- nın sakinleştiği ve havzaya kırıntı gelişinin yavaşladı- banda sığ denizel, tavana doğru ve yanal yönde hızla ğı dönemlerde kuzeyde bentik, güneyde pelajik ortam- derin denizel ortama geçen, çoğun laminar zaman za- larda Hüyük kireçtaşı çökelmiştir (Şekil lOd). man türbiditik ve olistostromal akıntılarla taşınan kum- Kireçtaşının bu niteliği kuzeyden güneye doğru ilerle- lası» çamurtaşı-şcyl-mam ardalanmalı kayalar çökel- yen bir regresyonu gösterir. Sınırlı havza koşullarında miştir. çökelen kireçtaşlarmda egemen olarak intramikrit, int- rasparit, biyomikrit, biyosparit fasiyesleri gelişmiştir. Tabanda daha çok bu tip kırıntıların egemen olduğu tavan doğru kireçtaşı türünde kimyasal-biyokimyasal Hüyük kireçtaşının çökelmesi esnasında bugünkü çökellerin ağırlık kazandığı ve Hekimhan formasyonu Zorbehan Dağı kuzeyinde Geç Maestrihtiyen'in herhan- ile tanıtılan formasyon havzanın en kalın çökel istifidir. gi bir döneminde tekrar etkinleşen volkanizma etkisiyle Dumlu çakıltaşları istifte özellikle alt düzeylerde kanal bir bölüm kireçtaşları çökelme esnasında ve sonrasında dolguları şeklinde çökelmiştir. Başlangıçta havzanın da dolomitleşmiştir. Zorbehan dolomiti aydıyla tanıtı- sığ-sahil kesimlerinde paJeo yükseltiler üzerinde ve za- lan birimde dolotaşı, kalsitti dolotaşı, dolomitli kireçta- man zaman dolan havzanın sığ bölümlerinde genellikle şı gibi litolojiler gelişmiştir. rudist resifi niteliğinde olan Tohma kireçtaşı üyesi ge- lişmiştir. Kaplumbağa sırtı benzeri morfoloji gösteren Paleosen'de havzanın hemen birçok bölümünde sub- resifler çökeldikten sonrada formasyon içi taşınmalarla sidansın durması veya havzanın dolmasına paralel ola- kendinden daha sonraki veya eşzamanlı çökellere de rak bir sığlaşma izlenir (Şekil 10e). Erken Paleosen- malzeme sağlamışlardır. İstifte daha üstlerde yer alan Orta Eosen aralığında çökelen Akpınar formasyonu ku- kırıntılı- kimyasal çökellerdeki rudist kırıntıları bunun zey alanlarda Hasançelebi volkanitlerini uyumsuzlukla en belirgin verisidir. örterken, güney alanlarda Hüyük kireçtaşı ve Zorbehan dolomiti ile geçişlidir. Hekimhan havzasında bir yandan çökel kayalar geli- şirken öte yandan havzayı denetleyen faylar boyunca KATKI BELİRTME gelişen volkanizma havzanın doldurulmasına eşlik et- miştir (Şekil lOd). Hasançelebi voikanitleri adıyla tanı- Bu çalışmanın hazırlanmasında emeği geçen Prof.Dr. tılan alkali nitelikli volkanik kayalar Hekimhan formas- Mehmet AKARTUNA'ya, Doç.Dr. Simav BARGU, Doç.Dr. 1 yonunun orta-üst seviyeleri ile giriklik kazanmıştır. Doğan PERİNÇEK ve Prof.Dr. Yücel YILMAZ a, arazi ça- lışması boyunca lojistik destek sağlayan TPAO Arama Grubu Geç Maestrihliyen döneminde bölgeye egemen ge- Başkanlığıma ve TDÇİ Hekimhan Müessese Müdürlüğü'ne rilmeli tektonik rejim etkisiyle, alkali nitelikli, levha içi teşekkür ederim.

146 HEKİMHAN - HASANÇELEBİ STRATİGRAFİSİ

DEĞİNİLEN BKLCİELER lzdar. K. E., 1961, Kurzer beitrag zur geologie der lagerstatten von Deveci-Malatya. Türkisch, Unveröff.Ber., MTA Akkuş. M. F., 1971, Darende-Balaban havzasının jeolojik ve Archiv. stratigrafik incelemesi. MTA Dergisi. 76, 1-60 lzdar, E.K., 1963, Doğu Hekimhan-Hasançelebi (E Anado- Ayan T,, 1961, Malatya kuzeyindeki Hekimhan-Ebreme Köyü lu) bölgesinin jeolojik yapısı, mağmatizma ve cev- bölgesinin (K39 c3) detay jeoloji ve petrol imkanla- her yatakları. MTA yayınları, No.l 12 rı. MTA rapor No. 4186 (Yayınlanmamış). lzdarJE. K. ve Ünlü, T., 1985, Hekimhan Hasançelebi -Kulun- Ayan, T. ve Bulut, C, 1964, Balaban-Yazıhan-Kurşuıılu ve cak bölgesinin jeolojisi. Piri Reis International Cont- Levent Bucakları (Malatya) arasındaki alanın genel ribution Series Publication No.2. Sixth Colloguium jeolojisi. MTA Dergisi. 62,58-71. Geology of the Aegean Region, Izmir, 303-329.

Blumcnthal. M., 1937, Şarki Toros mıntıkasında Hekim- Jacobson, S. H., 1969, Hasançelebi - Hekimhan demir sahası- han-Hasançelebi-Kangal irtifasında jeolojik araştır- nın jeolojisi ve maden yatakları. MTA arş. No: 1042 malar. MTA rapor. 570 (Yayınlanmamış),Ankara. (Yayınlanmamış).

Boztuğ. D. ve Yılmaz, S., 1992, Konukdere metasomatinin Ketin, L, 1959, Türkiyenin orojenik gelişmesi. MTA Der. (Hekimhan-Hasançelebi, KB Malatya) petrolojisi. 53,78-86. 45. Türkiye jeoloji kurultayı bildiri özleri, 38-39. Ketin, L, 1966, Anadolunun tektonik birlikleri. MTA Der. 66, Çoban, A., 1973, Malatya K39 b3 paftasının jeoloji inceleme 23-24. si. MTA Maden Etüd Dairesi arşivi, Rap.No. 1190 Kovenko, V., 1940, Hasançelebi mıntıkası demir yatakları. (Yayınlanmamış). MTA Der. 5,1/8.

De La Roche, H.. Leterrier, P., Grandclaude, P. and Kurtman, F., 1 978. Gürün bölgesinin jeolojisi ve tektonik Marchal. M., 1980, A classification of volcanic and özellikleri. MTA Der. 91,1-12. plotonic rocks using the R1-R2 diagram and major elemeni analyses. Its relationship with current no- Leo.G. W., vd., 1978, Geology and mineral resources of the mcnclaturc. Chem.Geol., 29, 183-210. Kuluncak-Sofular. MTA Mad. Etüd.Dai.Arş.Rap. No. 1308. Gattinger. T. E., 1957, Malatya ve Elazığ bölgesine gi- Mac Donald, G. A. and Katsura, T., 1964, Chemical com- ren 1/100 000 ölçekli (6) pafta sahasında (79/1,2,3,4 position of Hawaian lavas. Jour.Petro., 5,82-133. ve 80/1,3) 1957 senesinde yapılan revizyon çalışma- ları hakkında ön rapor. MTA Rap.No. 2797. Örçen, S., 1986, Medik - Ebreme (KB Malatya) dolayının bi- yostratigrafisi ve paleontoljisi. MTA Der. 105-106, Görmüş, M., 1992a. Geological setting, fades and evo- 39-69. lution of the Tohma reef formation, an Upper Creta- ceous sequence in the Hekimhan area, NW Malarya: özer. S., 1988, Orta-Doğu -Güneydoğu Anadolu ve yarımada- Türkiye 9. Petrol Kong.Bildiriler, Jeoloji, Ankara, sında bulunan Pironaca (Rudist) türlerinin paleonto- 173-184. lojisi ve biyocoğrafyası. 31/1,47-59.

Görmüş, M., 1992b, Hekimhan (KB Malatya, Türkiye) yö- özer, T. ve Kuşçu, A.E., 1983, Malatya -Hekimhan -Karakuz resindeki istiflerin biyostratigrafik incelemesi: Türki- demir madeni jeoloji ve rezerv raporu. MTA- ye Jeo.Kurultayı Bült, 7,179-191. Mad.Et.Dai.Arş.No. 1856.

Görür. N., Okiay, F: Y., Seymen, 1. ve Şengör, AMC, 1984. özgül, N., 1976, Torosların bazı temel jeoloji özellikleri. TJK Paleotcctonic evolution of the Tuzgölü basin comp- Bül. 19/1, 68-78. lex, Central Turkey. Sedimentary record of a Neo- Pearce, J.A., 1982, Trace element characteristics of lavas from Tethyan, closure. In the geological evolution of the destructive plate boundaries. In: Thorpe, R.S. (Ed). Eastern Mediterranean, Dixon, J.E. and Robertson, Andesites. New York. John Willey and Sons, 525- AHF.. Ed..824, Blackwell scientific publ, London. 458.

Gültekin, A. S.. 1993, Alacahan- Çetinkaya -Divriği (Sivas) Pearce,J.A.,Harris, N.B.W. and Tindle, A.G., 1984, Trace ele- arasında kalan alanın jeolojisi Doktora tezi, t.Ü Fen ment discrimination diagrams for the tectonic inter- Bil. Enst.. 183 s. pretation of granitic rocks. J. Petrology. 25,956-983.

Gürer. Ö. F.. 1992, Hekimhan -Hasançelebi (Malatya) dolayı- Perinçek, D. ve özkaya. I., 1981. Arabistan levhası kuzey nın jeoloji melemesi. 1.0. Fen Bil. Enst.Doktora Te- kenarının tektonik evrimi Hacettepe Üniv. Yerbilim- zi (Yayınlanmamış). leri Enst. Bül. 8,91-101.

147 GÜRER

Perinçek, D. ve Kozlu, H., 1983, Stratigraphy and structural Şengör, A. M. C. and Yılmaz, Y., 1981, Teüıyan evolution of relations of the units in the Afşin-Elbistan- Turkey: a plate tectonic approach. Tectonophysics, Doğanşehir region (Eastern Taurus). Geology of the 75,181-241. Taurus Region, Int. Symp.on the Taurus Belt. Yazgan,E., 1981, Doğu Toroslar'da etkin bir paleo-kıta kenarı Pilz,P., 1937, Eisenvorkomen wistlich und istlich- von Hasan- etüdü. H.Ü.Yerbilimleri Der. 7,83-104. çelebi be i Deveci, Karakuztepe und Çaltepe Unve- röff, Ber., MTA archiv. Yılmaz, S., 1960, Karakuz ve Deveci Köyü demir yatakları hakkında rapor. MTA Mad. Et. Pai. Arş. No: 63 Poldini,M., 1936., Hasançelebi bölgesinde manyetit yatakları- (Yayılanmamış). . nın keşfi hakkında rapor.MTA Arş.No.472. Yoldaş, R., 1972, Malatya kuzeyinin jeolojisi ve petrol ola- Robertson, A. H . F. and Dixon, J. E., 1984, Introduction as- nakları. MTA Rap. No: 4936 (Yayınlanmamış). pects of the geological evolution of the eastern Medi- terranean. The geological evalution of the eastern Zanettin, B., 1984, Proposed new chemical classification of Mediterranean. Special Publication of the Geological volcanic rocks. Episodes, 7, No:4, 19-20. Society, London. 17, 1-74. Zimmer,E., 1952, Hasançelebi bölgesi demir yataklarında icra Stchepinsky, V., 1944, Malatya bölgesi'nin jeolojisi ve mine- edilen taharriomeliyatı hakkında rapor. MTA Arş. ral varhklan.MTA Der. 9, 1/31, 79-105. No: 2018 (Yayınlanmamış).

148