Aguhon: a Philippine Maritime History and Heritage Journal 1

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

About the Journal

A. Objective of the Academic Journal

In accordance to the mission and vision of the Asian Institute of Maritime Studies (AIMS) to become the “Home of Maritime, Engineering, and Heritage Knowledge Exchange” in the country, (AIMS) Museo Maritimo established Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal. This academic journal serves as a research platform for maritime history and heritage related topics and issues. The academic journal intends to promote a culture of inquiry on maritime related topics in order to further discover and understand the Philippines as a maritime nation. As a research platform primarily for maritime related topics, the academic journal seeks to publish articles across the whole range of topics and issues concerning maritime related subjects, but with a particular focus on the following subject strands:

 Maritime History and Heritage  Maritime Industry  Maritime Laws and Seafarers' Rights  Naval Architecture and Engineering

B. Background of the Academic Journal

Aguhon is a Tagalog translation of a compass. Since the locus of (AIMS) Museo Maritimo is maritime heritage and history, the adoption of a compass to signify the academic journal complements the identity and story of the museum. A

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal compass is a necessary instrument for navigation. It guided sailors through centuries. In conjunction to the purpose of a compass, Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal also intends to support and navigate maritime related studies in the Philippines.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Organizational Structure

The organizational structure of Aguhon is based from the traditional organizational structure of the already established academic journals around the world. However, since the editorial board of Aguhon lacks the necessary background to peer review the submitted articles, the task of the editorial board is limited to copy-editing and proofreading. Aside from copy-editing and proofreading, the editorial board are also in charge in managing and facilitating the entire operations of the academic journal.

A. Editorial Board Structure

Editor: Mr. Daryl Lorence P. Abarca Layout Artist: Mr. Kingsley Franco

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

A Letter from the Editors

Dear Reader,

It is with great pride and honour that we present the first volume of Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal. There are a lot of approaches in understanding the Philippines as a nation. Some scholars framed their understanding based on the dialectical progression of class struggle while others within the teachings of the church. However, there are no consensus regarding the rightful interpretation. In our case, given that the locus of Museo Maritimo is the maritime legacy of the Philippines, the content of Aguhon revolves around the Philippines as a maritime nation. It covers articles regarding the maritime history and heritage of the Philippines particularly in the early Philippine history prior the Spanish arrival.

The whole editorial team of would like to express our deepest gratitude and regards for sharing with us your time in appreciating the rich maritime legacy of the Philippines. We will treasure your perseverance and commitment in reading the first volume of Aguhon. For the team, it is the highest form of appreciation and recognition.

We would also like to send our gratitude to our authors who painstakingly study their respective themes and topics. Their efforts and struggles enabled us to finalize the first volume and fill it with rich and different themes. Above all, we will forever be indebted to them for joining us in our endeavor of providing

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal an interdisciplinary platform for the exchange and dissemination of maritime history and heritage research and thereby spreading the wonders of the Philippine maritime past. Without their cooperation and commitment, the entire first volume of Aguhon will not be possible.

Lastly, none of this will be possible without the support of our President and Executive Director Dr. Arlene Abuid-Paderanga and Mr. Ronel M. Gillesania. We would also like to express our gratitude to Mr. Jasper Christian L. Gambito for his efforts in writing the articles during his tenure as the museum curator. The direction and diligence they provided were crucial in the redesign and production of the journal. In summary, we would like to express our gratitude for the support of our authors, the Office of the President and the AIMS community. On behalf of the entire editorial team, we would like to thank you for joining us in our endeavor of spreading and experiencing the vast wonders and richness of the Philippine maritime history and heritage. We hope that you will enjoy the wonderful work of Museo Maritimo.

Sincerely,

Museo Maritimo Editorial Team

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Aguhon supports the Open Access Movement. The copyright of the articles published in the journal remain to its respective authors. The authors may republish their article upon the condition that Aguhon is acknowledged as the original publisher. On the other hand, those who intend to copy and redistribute the articles published in Aguhon in any medium or format are free under the condition that they cite the journal article or give the appropriate credit to the author. However, the articles in the journal are not eligible for commercial purposes.

All the research articles published in Aguhon are licensed under a Creative Commons Attribution - Commercial 4.0 International License. Aguhon is also license with an International Standard Serial Number (ISSN) 0000-0000.

Date of Publication

Aguhon is the official academic journal of the Museo Maritimo of the Asian Institute of Maritime Studies (AIMS). It publishes issues annually particularly in the month of September.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Contents

Commentary of Madam Gina Barte-Araneta for the newly opened AIMS Museo Maritimo ...... 8

Of Philippine Boats and Other Southeast Asian Vessels: Commonalities and Relations ...... 12

Pangpang at Ilug: Ang Saysay ng Bangka sa Pre-16th Dantaon na Lipunang Kapampangan ...... 22

Piratas y Salvajes: Ang Moro at mga gawaing pamimirata (1565-1898) ...... 67

Manunggul Jar: Its Origin and Story ...... 133

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Commentary of Madam Gina Barte-Araneta for the newly opened AIMS Museo Maritimo

new museum in Pasay City seeks to retell the Philippines’ rich maritime history and how it has A shaped the country through the centuries. Located on the sixth floor of the Asian Institute of Maritime Studies building on Roxas Boulevard, Museo Maritimo claims to be the first to offer a comprehensive chronicle of the Filipino’s life at sea—starting with a man believed to be from Cebu who may have been the first to circumnavigate the globe ahead of any Westerner. Antonio Araneta, a scholar who led the research, said the project was long overdue considering that the Philippines provides a significant number of seafarers for today’s global shipping industry. “Some 1.3 million overseas Filipino workers are seafarers, and our history is basically determined by maritime events. We thought that if we are going to understand history better, we have to understand how maritime trade brought about the country that we call the Philippines,” Araneta told reporters at the recent soft launch. A pair of doors with round windows—like those on ships— leads visitors to Museo Maritimo which took nine months to build and will formally open to the public in August. Inside, around a floor area that could fit two basketball courts, the walls are painted ocean blue.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

A statue of a Franciscan priest, known only in history as Odorico, welcomes visitors with outstretched hands. He celebrated the first Holy Mass in the country in Bolinao, Pangasinan, in 1324, together with Chinese traders and Italian missionaries, contrary to popular knowledge that the first Mass was held in Limasawa (now part of Southern Leyte) in 1521, Araneta said. Also on display are detailed models of Spanish galleons that plied the Manila-Acapulco trade route, along with reproductions of navigation maps that cover the Philippines from that era. Another section shows ancient ship artifacts like binoculars, beacons and sextants. Titanic Souvenir Though it departs from the theme of the museum, one item is sure to grab history buffs: An original menu from the legendary RMS Titanic, the proud luxury liner that sank on its maiden voyage in 1912. Araneta said the item was on loan from his personal collection. A similar memento detailing the last meal served on the ill- fated ship fetched more than $118,000 or about P5 million during an auction in the United Kingdom on April 1 this year. But the museum trains its main spotlight on a local hero, a man called Enrique de Malacca, who entered history books as the companion of Ferdinand Magellan when he made the voyage to the Philippines in search of the Spice Islands in 1521. A statue of Enrique based on descriptions given by Magellan’s chronicler Antonio Pigafetta stands amid panels piecing

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal together his story as the man who may have been the first to circumnavigate the world. Araneta said that based on research, Enrique was originally a native of Cebu who was captured by the Moros and later sold as a slave in Malacca (now a city in Malaysia). When Magellan invaded Malacca almost a decade before reaching the islands that would become known as the Philippines, he took Enrique with him to Europe. ‘Language Geiger counter’ “In his quest to find another route to the coveted Spice Islands, Magellan brought Enrique to serve as his ‘language Geiger counter,’ a linguist, to find his way back to the islands,” Araneta said. Magellan paid Enrique the same salary as Pigafetta’s and used him to communicate with the natives when they arrived in Guam, Sulu and Homonhon Island. But his dialect, which is a variant of Cebuano mixed with Ilonggo, was not understood there, Araneta added. “It was only in an area called Masawa in the Butuan area, a Cebuano-speaking region, where Enrique was understood for the first time. This was when Magellan realized he was near the islands he was looking for,” he said. After Magellan was killed in a battle with Lapulapu in Cebu in 1521, his men turned against Enrique. “The ship’s crew ordered him to tell local leaders to give the treasures they have promised, but Enrique allied himself with the locals and invited the remaining Spanish leaders to a banquet where they would

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal supposedly receive the gifts. Enrique and the locals used the banquet to ambush the leaders,” Araneta said. The remaining members of the expedition team then hurriedly left, found their way to the Spice Islands, before returning to Spain. As for Enrique, Araneta said, he settled in Cebu. “To rally the support and have the trust and confidence of the locals just like that would be very hard if you were not understood,” Araneta said to back up the theory that Enrique was most likely a native of Cebu. Enrique’s story resonates on the great journeys taken by today’s overseas Filipinos, he said. “He is not only the first to circumnavigate the globe but he also could be the first overseas Filipino worker. He could have returned to Spain and enjoyed an inheritance from Magellan but he decided to work for the benefit of his fellow natives and he eventually returned to Cebu,” he said. “I hope this story and this museum will put us in the right perspective globally,” Araneta said.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Of Philippine Boats and Other Southeast Asian Vessels: Commonalities and Relations Jasper Christian L. Gambito Abstract Being surrounded by seas, it is of no wonder that the archipelagic Southeast Asian people as well as the Pacific islanders had created watercrafts to bridge the gap among them. Among the Austronesian peoples, the so-called characteristic of sewing the boats or sewn-planked boats (tinahi) was evident, as suggested by the various archaeological finds in the region. Also, another technique which was widely used in the construction of vessels was the so-called lashed-lugged which was utilized to give more strength and stability to the boat. In the Philippines, the boat served an important role in the lives of many Filipinos, particularly those living in coastal and riverine communities. The importance was exhibited by the various boat traditions and cultures that emerged, the balangay and the “Butuan boats,” as well as the intricate ways of constructing their vessels. The importance and connection of man to his boat is not only evident in the Philippines, but also among its Southeast Asian and even East Asian neighbors. Particularly, this paper will be limited from the 1st century AD until the encounter with the Europeans in the 15th to the 16th century AD. It will discuss the maritime connection that has been established among the peoples of the pre-colonial Southeast Asia, looking at the commonalities among the boat-

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal making technological characteristics, as well as some other boat culture and trade relations. Keywords: Austronesia, Balangay, Boat-making, Southeast Asia

Introduction

ocated on a maritime setting, the people of Southeast Asia were surrounded by waters, thus making their L lives connected to the sea. This connection created inter-relationship among its peoples, although coming from different islands, were undeterred by the vast seas which surrounded them. As a matter of fact, the sea became their highway, it never became a cause of division but rather a unifying agent wherein they were able to migrate, diffuse their language and exchange their products, as well as their technologies and information. This connection produced a shared identity among its peoples. It produced a shared connection which is still evident primarily in the languages being used – the Austronesian language family (Blust 2013). The goal of this paper is to demonstrate the extensiveness of the use of lashed-lugged technology in boat construction among the pre-colonial Philippine traditional boats and to compare it among its contemporaries in Southeast Asia and even East Asia although it will briefly describe the dugout and sewn-plank technologies which were the predecessor of the lashed-lugged technology. In doing so, the paper will examine the already existing literatures describing the boat remains found at different archaeological sites like those found in the

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Philippines, Indonesia, Malaysia, Vietnam, and Taiwan. Through this, the paper will be able to demonstrate the similarities and differences in the method of construction, as well as the tools used. This paper also seeks to present some of the different boat cultures and traditions which were common, as well as to give a brief description on the extensive maritime trade network that existed among the Southeast Asian and East Asian neighbors. From Dugouts to Lashed-lugged boats Different cultures and civilizations wanted to navigate various bodies of water which are surrounding or near to them, therefore in order to do so, they had to device a craft that would float in water, thus could carry passengers and even commodities. Man’s attempt to navigate the seas surrounding him started when he constructed the first boat made from indigenous materials which were abundant in his abode. Depending on the geography, climate, and resources readily available in the environment, man had developed different ways of building a boat that comes in different physical and technological characteristics. Archaeological finds throughout the world suggested the primitive kinds of boats were either made from reeds, tree barks and even animal skins. The Native Americans created sophisticated bark boats while those from Australia, South America, and Africa built simpler variations (Pham 2012). The Egyptians on the other hand built boats made from reeds of the papyrus while some Pacific islanders like those of the Maoris of New Zealand made their own variation. Other Southeast Asian peoples, instead of utilizing reeds to construct a raft, used logs and bamboo poles. They

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal braced and lashed together the logs and bamboo poles using bamboo strips, rattan, or coconut husks. It is believed that the rafts existed since 3,500 BCE; had developed through time with the introduction of masts and sails and still exists up to the present in some communities in the Philippines and other parts of the Southeast Asian region. Another type of boat was the skin or basket boats which involve the concept of tying a skin or woven mat around a frame. Unlike the first two which were classified under the “shell first construction” method, the skin boat uses the “frame first construction” method wherein the shape of the boat is determined by the shape of the frame. The skin boats were evident in the Eskimo culture, as well as in the Bronze Age Europe. In Southeast Asia, it seems that only Vietnam developed a type of a basket boat, however bamboo was used instead of animal skin (Ibid). The third type is the log boats or the dugouts. It is formed from a hollowed out tree trunk. Hand tools like stone adzes, axe, and gouges were used to produce it. Suitable trees were fell down and the construction is much tedious as compared to the construction of houses, therefore building such a watercraft was a difficult undertaking back then. The inside of these hollowed trunks can be fitted with floor timbers or benches to reinforce the structure (Greenhill, 1995). It was argued by that the dugout construction is universal and evidences can be found in many parts of the world (Pham, 2012). The need of man to transport more people and commodities led to the evolution of dugout boats to the planked boats. It is evident in Egypt wherein images on temple walls depict that ancient Egyptians added planks to a dugout base to enlarge the

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal boat’s size, enabling it to carry more items (Hornell, 1946). In Asia, the earliest material evidence of a dugout dates to 8,000 BCE and was found in Kuahuqiao in China. Apart from the dugout, three paddles, pieces of bamboo or cane matting attached to a wooden frame, and working tools were found (Leiping and Li, 2005). Again, in order for the boat to carry more commodities, planks were needed to be added on its sides. This time, the dugout becomes the base and planks were added to increase the boat’s size. However, in order to make it possible, a fastening technique is needed to be used, thus the advent of the sewn- plank boats. In layman’s term, the sewn plank boat means a stitched boat. The term “sewn” being referred here means passing of threads through holes bored in planks (Manguin, 1985). The threads serve as the fastening agent, so as to tie each plank together, thus forming the hull of the boat after a continued stitching of planks. They used vegetal fiber which passes through holes drilled near the edges within the seam. The common Southeast Asian technique is that the stitches were not visible from the outside, but only in the inside (Manguin, 1993). This technological characteristic of traditional boats did not only exist in Southeast Asia and the Pacific, but also in almost all countries in the world (McGrail and Kentley 1985). The Egyptians also developed this kind of technology, so as the English, the Polish and other European countries (Ibid). The development in boat-making is the use of the lashed- lugged technology. The essential feature of this method of construction was that when the planks were carved to shape

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal from the solid hardwood, large projecting lugs were left at regular intervals on the inside surface. When the planks were assembled to form a complete shell, the lugs were shaped and bored with one or two holes. Then, to hold the boat together, transverse thwarts locked against the lugs were pulled together with rotan [probably rattan]. Alternatively, a flexible branch was lashed first to the lugs at the sides then pulled down with lashings to the lugs at the bottom, also compressing the edges of the planks together. In some cases, particularly in the construction of larger vessels, a rib which was lashed to the lugs pulls the bottom part of the hull upwards to several thwarts. The resulting stresses on the hull press the edges of the planks together. The rib also ensures that the compression forces between the planks must be overcome before the seams can begin to open at all. Hidden dowels were also used at regular intervals to prevent the planks from sliding (Horridge, 1982). Apart from rattan, bamboo fiber cords were also used in lashing. Boats with planking fastened by bamboo fiber cords were recorded from the seventeenth to the twentieth century in the Philippines, Malaysia, Borneo, Sarawak, and Moluccas (Pham 2012). Although in some cases, the sewn-plank technology is being used along with the lashing of the lugs, the main difference between the two techniques is that the sewn-plank boats do not use edge-dowelling (Manguin, 1985). A Closer Look to the Sewn-Plank Boats in the Philippines As already mentioned above, sewn-plank boats required the stitching of planks to fasten it. In the Philippines, among the traditional boats which utilized this technology are the so-

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal called Luzon Boats. First of which is the casco which is described to be rectangular, with a flat bottom sloping upwards at the bows and a transom stern made of a single piece of wood. The bottom and the sides were made of thick, irregular planks, sewn together by means of small flat ties covered with white putty. The fore and aft extremities of the bottom, and the side angles, were strengthened with the top side planks to hold the thatched cabin (Paris, 1841). The cascos were evident in many parts of the island of Luzon. It could be found in the northern and central parts of the island, and even navigated the rivers of Manila. A detailed description and the method of construction were provided by George Skinner in an article published in the American Anthropologist. According to him, the length of a typical river-going casco varies from twenty to more than a hundred feet, and could be divided into seven pieces – the bottom plank, four side planks, the bow post, and a stern piece. Along the edges of the planks, a row of holes, about six or eight inches apart and nearly an inch in diameter, are bored. Rattan thongs will then be passed through these holes. Two of the side planks are somewhat narrower than the other two, and these are first laced to the bottom and to the bow post. Then the wider planks are laced to the ones last mentioned, forming an overlapping joint with the wider plank outside. The stern piece is then put in place and likewise secured by lacing. All the holes are then caulked with coconut fiber [or husk], which is first dipped in pitch or tar. When the hull is completed, strong bamboo poles are placed across the upper surface of the upper plank, and the ends proportionately less in the small ones. A casco about a

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal hundred feet long usually approximates five feet deep, and these proportions are relatively maintained whether the casco is a large or a small one. To the projecting poles smaller bamboo poles are laced longitudinally, forming a running- board, on which the boatmen stand when pushing the craft up-stream. Across the running board, at intervals of ten or twelve inches, are laced bamboo strips, against which the toes are braced when the boat is propelled. A covering, made of a variety of palm leaves, on light but strong bamboo frames, reaches nearly the whole length of the casco, thus protecting the occupants and cargo alike from the sun and rain. At the stern is a small elevated platform, just high enough to enable the pilot, who stations himself at that point, to view the length of the vessel (Skinner, 1904).

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Another Luzon boat identified to have used the sewn-plank technology is the barangayan which can be found in the northern coasts of the island, particularly in the Ilocos and Cagayan regions. The logs for the planks were floated to the building site in Aparri. They were then shaped, two pieces for each side and a larger one for the bottom, and holes bored near the seams. These were tied with a special kind of rattan traded from inland and said to last two years in sea water. The ties were fastened with one man standing inside the hull and another one outside. The holes were then plugged with coconut husk. The stem and the stern were then added. Only after the completion of the hull were the thwarts placed across

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal the top planks and the arched covering of split bamboos, rattan and thatch installed (Manguin, 1985). A description was given by James Warren wherein he stated that the barangayan were similar to the Iranun raiding prahus or pancos. Also, he stated that they do not exceed 55 feet in length, or 14 feet in width (Warren, 2007). He added that it is usually crewed by seven to ten seafarers, carrying cargo for interisland trade (Warren, 2001). He also mentioned that the shell of Iranun and Samal vessels was built from the keel (hollowed-out log) without nails. Fibre lashings were used to bind clinkered planks and ribs together to form the hull. They were doweled and lashed together using rattan rather than nailed. He then said that if the vessel was damaged, they could, under hot pursuit, be beached, rapidly dismantled, with the sections and parts carried into safety of the forest, to be reassembled on the opposite coast when the danger had passed. However, if we are going to analyze the description made by Warren, it seems that he might be describing another kind of boat which is the barangar of the Visayans for the technology in making the prahus and the pancos was the lashed-lug technique, similar to those found in Butuan. The reason for this assumption is that the barangayan, being a sewn-plank boat, once already constructed, cannot be disassembled as contrary to the description given by Warren. The barangar on the other hand, being a lashed-lug boat, its planks can be disassembled especially if a portion is already deteriorating – a technological characteristic which fits his description.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Pangpang at Ilug: Ang Saysay ng Bangka sa Pre-16th Dantaon na Lipunang Kapampangan Jasper Christian L. Gambito Abstrak Matatagpuan sa halos lahat ng dako ng Pilipinas ang mga bangka. Iba’t-iba man ang tawag, pareho naman ang papel na ginampanan nito sa lipunan – ang magsilbing tulay at tagapamagitan sa mga komunidad na napapagitnaan ng mga ilog at dagat. Noong panahon na hindi pa nagagawa ang mga naglalaparang mga kalsada, ang mga ilog ang nagsilbi bilang mga sinaunang highway na siyang nag-ugnay sa mga laksa- laksang komunidad sa bansa, samantalang ang mga bangka naman ang naging sasakyan upang marating ng tao ang kaniyang paroroonan. Samakatuwid ang bangka ay naigunay sa isang sistema ng transportasyon, at masasabing nagtagumpay sa pag-uugnay ng mga bayan sa Pilipinas noong panahong pre-kolonyal hanggang sa imbensyon ng mga makabagong sasakyan at pagkakaroon ng isang mainam na sistema ng mga kalsada at tulay sa bansa. Tatalakayin sa pag- aaral na ito ang katutubong kasanayan sa paggawa ng mga bangka at ang kabuluhan ng mga nasabing sasakyang-pantubig sa kultura at pamumuhay ng mga Kapampangan. Isa pang sisipatin ay kung mayroon bang ugnayang Ilaya-Ilawud na naganap sa lipunang prekolonyal ng Pampanga. Sa huling bahagi ng papel ay tatalakayin naman ang mga naging hamon sa tradisyon ng paggawa ng mga bangka, at ang pagbabagong naganap sa mga sasakayang-pantubig na ito sa kasalukuyan. Keywords: Ilug, Kapampangan, Pangpang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

PANIMULA atatagpuan sa halos lahat ng dako ng Pilipinas ang mga bangka. Hindi na ito kataka-taka dahil sa ang M bansa ay isang kapuluan at napapaligiran ng iba’t- ibang anyong-tubig. Iba’t-iba ang naging katawagan dito, iba’t- iba din ang porma, ngunit may pagkakahalintulad o pagkakahawig sa bawat isa – salamin ng hindi nagkakalayong pagtugon ng tao sa hamon na ipinukol sa kaniya ng kalikasan. Bangka ang tawag dito ng mga Kapampangan, tinatawag din ito na bilog ng mga Tagalog at Ilokano, baloto at bidoc sa Bikol at Bisaya at ang mas maliliit pang birocbiroc.1 Malawak ang papel na ginampanan ng bangka sa pagbubuo ng isang lipunan. Hindi lamang ito mahalaga sa larangan ng transportasyon, higit na mas mahalaga naman ang papel nito sa pangangalap ng pagkain at iba pang yamang-likas na matatagpuan sa katubigan. Sa pamamagitan ng paggamit at mabusising pagsusuri sa mga terminong nakasaad sa bokabularyo ni Fray Diego Bergano na unang inilathala noong 1732, tatangkain ng mananaliksik na bumuo ng isang naratibo hinggil sa saysay at kabuluhan ng bangka sa lipunang prekolonyal ng Pampanga. Makulay ang talasalitaang Kapampangan hinggil sa mga salitang may kinalaman sa bangka, sa bahagi nito, sa paraan ng pagsakay, direksyon, maging mga lambat na ginagamit sa pangingisda. Ang lahat ng ito ay mahalaga sapagkat ang bawat termino ay nagsisilbi bilang mga jigsaw puzzle na kung masinsinang kakalapin ay makakabuo ng isang kwento hinggil sa mga gawi at paraan ng pamumuhay nila sa nakalipas. Gayong masasabi na ang papel na ito ay isang pagtatangka pa lamang hinggil sa pagbubuo ng

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal isang mas malawak pang naratibo, ito ay itinuturing ng mananaliksik isang bilang paunang hakbang at magsisilbi bilang balangkas sa mga susunod pang pag-aaral na gagawin. Heograpiya ng Pampanga Ang Lalawigan ng Pampanga ay matatagpuan 12 leguas o tinatayang walumpung (80) kilometro sa hilaga ng Maynila.2 Sa gawing hilaga ng lalawigan ay matatagpuan ang mga Lalawigan ng Tarlac at Nueva Ecija, sa silangan naman ang Lalawigan ng Bulacan, sa kanluran ang mga Lalawigan ng Bataan at Zambales, samantalang sa timog-silangan naman matatagpuan ang Look ng Maynila. Batay sa ulat ng Philippine Statistics Authority noong 2007, ang kabuuang sukat ng lalawigan ay 206,247 hektarya at binubuo ng dalawampu’t-dalawang (22) mga bayan at lungsod sa kasalukuyan. Dalawang bundok lamang ang matatagpuan dito – ang Bundok Arayat at ang Bulkang Pinatubo. Ang bayan ng Porac ang pinakamalaking bayan na may tinatayang sukat na 343.12 kilometro kwadrado; sinundan ito ng bayan ng Candaba na may tinatayang sukat na 208.7 kilometro kwadrado; at ng bayan ng Lubao na may tinatayang sukat na 155.77 kilometro kwadrado.3 Maraming mga ilog at sapa ang matatagpuan sa lalawigang ito, dahilan kung bakit nagiging mataba ang lupa at masagana ang ani.4 Ang Ilog ng Pampanga ang kinikilala bilang pangalawa sa pinakamalaking ilog sa Luzon.5 Nag-uumpisa ito sa hilagang bahagi ng lalawigan ng Nueva Ecija at dumadaloy patungo sa gawing timog-kanluran hanggang sa marating nito ang Look ng Maynila. Sa ibabang bahagi ng ilog ay nagsasanga-sanga ito sa

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal maliliit na sapa na siyang bumubuo naman ng malawak na delta.6 Bago pumutok ang Bulkang Pinatubo noong 1991, karamihan sa mga sapa na kunektado dito, maging ang mismong ilog ay maaring pasukin ng mga maliliit na bangka maging ng mga bapor, liban na lamang kapag mababa ang tubig. Ang mga bapor ay nakakarating sa Calumpit, Bulacan hanggang sa Arayat, Pampanga, samantalang ang mga bangka naman ay nakaka-abot hanggang sa Cabanatuan, Nueva Ecija.7 Ang ilan naman sa mga ilog na konektado at nagsisilbing tributaryo ng Ilog Pampanga ay ang mga sumusunod: Ilog Taug-Sapang at Ilog Bato-Abacan na nagsisimula sa Angeles at Mexico, Pampanga; Ilog Quitangil at Sapang Balen sa Mabalacat at Magalang Pampanga; Ilog San Miguel – Maasim sa San Miguel, Bulacan at Candaba, Pampanga; at Ilog Minalin – Francis sa Macabebe at Minalin, Pampanga.8 Bukod sa Ilug Maragul, ang ilan sa mga ilog na mahalagang banggitin ay ang Ilog Porac (tinatawag din bilang Ilog Pasig-Potrero), Ilog Gumain, at Ilog Caulaman.9 Ang dami ng bilang ng mga ilog na matatagpuan sa lalawigan ang nakikitang dahilan ng mananaliksik kung bakit binanggit ni Morga sa kaniyang ulat na lahat ng mga mamamayan sa lalawigan ay mayroong kaalaman sa pamamangka.10 Ang mga ilog at sapa na ito ang nagsisilbi bilang mga likas na patubig o irigasyon ng mga sakahan sa lalawigan, dahilan kung bakit itinuring ang Pampanga bilang isa sa apat na mayayamang lalawigan sa Pilipinas nang dumating ang mga Kastilang mananakop.11 12

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Karamihan din sa mga unang bayan na itinatag sa lalawigang ito gaya ng Betis, Lubao, Guagua at Mexico ay matatagpuan malapit sa mga ilog.13 Bukod sa kapakinabangan nito sa agrikultura ay mahalaga din ang mga ilog, maging ang mga wawa at dagat sa transportasyon lalo na noong wala pang mga sistema ng kalsada sa lalawigan. Nabanggit ni Medina sa kaniyang Historia na ang lahat ng mga kumbento14 sa lalawigan ay maaring marating sa pamamagitan ng bangka na hindi na kinakailangan pa ng layag at hindi na kinakailangang umasa pa sa panahon upang makabyahe.15 Matatagpuan din sa lalawigan ang Latian ng Candaba, isang anyong-lupa na palagiang nakalubog sa tubig. Tinatayang may lawak ito na 32,000 hektarya kapag tag-ulan (kadalasang tumatagal mula Hunyo hanggang Disyembre) at nagiging 10,000 hektarya naman pagsapit ng tag-init (kadalasang tumatagal mula Enero hanggang Mayo) Sa kasalukuyan ay ilang bahagi ng latian ang ginagamit sa agrikultura gaya ng pagtatanim ng palay at mga pakwan, samantala’y ang ilang bahagi naman nito ay ginagamit bilang palaisdaan.16 Napabantog din ang latian dahil sa mga ibon na dumadayo dito sa pagsapit ng Oktubre at Nobyembre, kapag taglamig na sa may gawing Tsina at Siberia.Nagsisilbi ang Latian ng Candaba bilang isang likas na tagasalo ng tubig-baha kapag umaapaw ang mga Ilog Maasim, San Miguel, Garlang, Bulu at Peñaranda bago ito tuluyang lumabas sa Ilog ng Pampanga.17 Paraan ng paggawa ng bangka Sa kasalukuyan, batay sa ginawang pakikipanayam ng mananaliksik ay wala nang ginagawang bangkang binilog sa

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal lalawigan ng Pampanga. Magkagayonpaman ay mayroon pang nananatiling buhay na dating gumagawa ng ganitong uri ng bangka. Ayon sa mga nakapanayam na mandaras (ang tawag sa mga gumagawa ng bangkang binilog), ang mga troso ay kanilang binibili na pre-fabricated na mula sa Bataan, ibig sabihin ay hindi sila ang nagpuputol ng puno sa gubat, bagkus ay binibili nila ito na may paunang porma na.18 19 20 Negatibo ang naging pagtugon ng mga mandaras nang subukang alamin ng mananaliksik kung mayroon ba silang nalalaman hinggil sa paraan ng pagputol ng puno at paunang mga hakbang sa paggawa ng bangka. Magkagayonpaman, upang magkaroon ng tulay mula sa nakalipas ay minarapat ng mananaliksik na pagbatayan ang paglalarawan ni Fr. Alcina hinggil naman sa paggawa ng mga bangka ng mga Bisaya dahil sa ito lamang ang natatanging historikal na dokumento na tumutukoy sa paraan ng paggawa ng mga bangkang binilog. “Ang baloto (katawagan sa bangkang binilog sa Kabisayaan) na kasinglaki ng isang troso ay ginagawa sa sumusunod na pamamaraan. Una ay pinuputol muna ang puno nang sa gayon ay kapag matumba na ito ay maayos ang magiging puwesto nito dahil mahihirapan na itong ikutin matapos na ito ay natumba na. Matapos nito ay binabalatan ang troso. Madalas ay nasa dalawang daliri ang kapal ng balat na tinatanggal at madali itong gawin kapag ang puno ay bagong putol pa lamang (easily done when the tree is green). Matapos nito ay inuunat nila ang isang tali na kung tawagin ay “kutur” mula sa unahan hanggang sa hulihang bahagi ng troso at nagsisilbi bilang sentrong linya nang sa gayon ay mapanatili ang proporsyon habang ginagawa ang bangka. Titigpasin ang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal itaas na bahagi ng troso habang ito ay nakalatag sa lupa liban na lamang sa dalawang nakaangat na bahagi na magsisilbi bilang popa at proa ng bangka. Gamit bilang suporta ang dalawang dulo ng bangka, maari nila itong pataasin sa pamamagitan ng pagdadagdag ng tabla sa magkabilang-gilid nito. Tatagpasin nila ang labas na bahagi ng troso at ipoporma na upang maging bangka sa pamamagitan ng pagpapakipot sa magkabilang-dulo. Matapos nito ay gagamitan na nila ng daras ang troso upang ukain ang loob nito. Mag-iiwan lamang sila ng ilang puwang para sa mga “lugs” na kung tawagin nila ay “tamboko” (“relieve o pedazo de madera que sobresale a una y otro banda en el interior de las embarcaciones menores de una pieza. en cada relieve hacen dos aguajeros para amarrar los palos o travesanos que sirven de refuerzo a dichas embarcaciones, y para afianzar en ellos todo el aparato de las batangas, o para ascentar sobre dichos relieves las bancadas donde se sientan los remeros.”) Ito ang magsisilbi bilang paglalagyan ng mga “thwarts” na kung tawagin sa Bisaya ay “agar.” Ito ay parang hagdan na inilalatag mula sa unahan hanggang sa hulihan ng bangka at nagpapatatag dito (malayang salin ng mananaliksik).18 Matapos na maputol ang puno mula sa kabundukan at magawan na ng paunang porma ang troso, ito ay papaanurin patungo sa mga gawaan ng bangka sa Pampanga. Baul ang tawag nila sa mga bangkang pre-fabricated na. Madalas ay nanggagaling ito mula sa mga kagubatan ng Bataan gaya ng sa Abucay at Hermosa. Lawaan o lauan (Shorea spp.) ang karaniwang ginagamit na kahoy sa paggawa ng bangka Ang ganitong klase ng kahoy ay karaniwang matatagpuan sa Timog

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Silangang Asya. Ang haba nito ay karaniwang nasa pagitan ng apatnapu (40) hanggang animnapung (60) metro at may kapal na isa hanggang isa’t-kalahating metro.19 May mga pagkakataon din na gumagamit sila ng iba pang uri ng kahoy gaya ng Baticuling (Paralstonia clusiacea) na kadalasan ding ginagamit sa pag-ukit ng mga santo at iba pang mga kasangkapan sa bahay; at Calantas (Toona Calantas) na kabilang sa pamilya ng mga mahogany. Ang haba nito ay umaabot sa apatnapung metro at natatangi dahil sa angkin nitong halimuyak. Mainam din ito sa paggawa ng bangka dahil sa tibay nito. Ang mga mandaras ay mayroong kontak sa Bataan kung saan nila inoorder ang mga baul. Ang halaga nito ay depende sa haba ng troso. Ang pinakamura ay nasa Php 20,000.00 para sa baul na may sampung metro ang haba. Sa kaso ni Mang Enrico Santos, ang nakapanayam ng mananaliksik na mandaras mula sa bayan ng Sasmuan, mayroon siyang kontak na taga-Abucay, Bataan. Matapos niyang umorder ay ibaba ang baul mula sa kagubatan sa pamamagitan ng pagpapaanod nito sa Ilog ng Abucay. Mula dito ay hihilahin nila ang baul palabas sa Look ng Maynila. Magkakabotahe sila hanggang sa marating ang Ilog ng Pasig-Potrero. Dito sila papasok hanggang sa makarating sa Sasmuan. Dito sa ilog na ito din dumadaan ang mga mandaras ng Guagua hanggang sa marating nila ang Sta. Ursula sa Betis. May iba’t-ibang laki at haba ang mga baul, depende sa pangangailangan. Tulad nang unang nabanggit, sampung metro ang haba ng pinaka-maiksi. Ito ay mayroong lapad na 0.75 metro at may taas na labing-apat na pulgada. Sumunod ay may habang labing-dalawang metro, may lapad itong isang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal metro at may taas na labing-anim na pulgada. Ang pinakamalaki naman ay mayroong haba na na dalawampung metro, may lapad na isang metro at dalawampung pulgada, at may taas na dalawampung pulgada. Ang gilid naman ng bangka na tinatawag na gasa ay may kapal na 2.50 pulgada. Sa paggawa ng bangka ay pagpi-finish ng bangka ay karaniwang kinakailangan ang mga sumusunod na kagamitan: (a) ang gobia na tinatawag din na licup o lucub – ito ay isang pait na may pakurbang talim; (b) ang daras na ginagamit upang ukain ang troso; (c) ang palakol na ginagamit upang tigpasin ang iba pang bahagi ng troso upang mabuo ang porma ng bangka; at (d) ang catam na ginagamit upang pakinisin ang loob at labas ng bangka. Tulad ng unang nabanggit, ang mga baul ay binibili nang pre-fabricated. Ang unang ginagawa dito matapos dumating sa gawaan ay titigpasin ang itaas na bahagi ng baul, pagkatapos ay kokortehan na ng magiging dohong (unahan) at hulihan ng bangka. Nahahawig ang salitang dohong sa dulung (proa de embarcacion) ng mga Iloko, douong (proa del navio) ng mga Tagalog, dolong (la proa del navio; proa de embarcacion) ng mga Bikolano at Bisaya, at dulung o lulung (proa de la embarcaio) ng mga Moro sa Maguindanao. Kapag nagkaroon na ng korte ang dohong at hulihan ng bangka ay lalagyan na ito ng ilong (tinatawag din na arung). Ayon kay Mang Enrico, ang ilong ay maaring ilagay sa unahan o hulihan ng bangka, ngunit madalas itong inilalagay sa gawing unahan. Sa ilong ipinapasok ang lubid na maaring gamitin kapag itatali ang bangka sa daungan o kapag hihilahin ito ng iba pang bangka. Pagkatapos nito ay saka naman dadarasin at gagamitan ng gobia upang ukain hanggang sa tuluyan nang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal mapatag ang loob at mabuo ang porma ng bangka. Matapos nito’y gagamitin naman ang catam upang pakinisin ito. Kadalasan ay umaabot ng isang linggo ang paggawa ng ganitong klase ng bangka, kung saan ay tatlong tao at kung minsan ay higit pa ang nagtutulong-tulong upang agaran itong matapos. Matapos ang pagdadaras at pagpapakinis sa bangka ay papalitadahan naman ang labas nito ng epoxy para hindi maging mabilis ang pagkabulok nito. Pagkatuyo ng epoxy ay papahiran naman ito pinaghalong gasolina at gamit na langis upang hindi ito pestehin ng mga lutus, mga bulate o uod na kumakain sa parte ng bangka na nakalubog sa tubig. May mga pagkakataon na hindi na kinakailangan pang palitadahan ng epoxy ang bangka at tanging gasolina at gamit na langis na lamang ang pinapahid dito lalo na kung ang kahoy na ginamit ay gulang o matanda na. Mas matanda ang kahoy ay mas tatagal ang bangka, ngunit dahil sa nagkakaubusan na noon sa mga matatandang puno ay kahit mga mura pa lamang ang puno ay pinuputol na. Ang pinaghalong gasolina at gamit na langis ay hindi lamang ginagamit upang hindi pestehin ng lutus ang bangka. Ito din ay palagiang ipinapahid sa ilalim at labas na bahagi ng bangka upang hindi lumutong ang kahoy at ang epoxy na nakapalitada dito. Kapag tag-init kasi o kung ‘di kaya’y kapag hindi ginagamit ang bangka ay iniaahon ito at isinasabit upang hindi madaling mabulok, ngunit sa prosesong ito ay nagiging lantad naman ito sa pagkalutong. Ang paglutong ng bangka ay isa din sa magiging sanhi ng madali nitong pagkasira. Ang pinakahuling gawain ay ang paglulunsad sa bangka. Gayong ayon sa nakapanayam ng mananaliksik na mandaras

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal sa bayan ng Sasmuan ay wala naman talaga silang sinusunod na ritwal kapag ilulunsad na ang bangka, sila naman ay naiimpluwensiyahan ng mga taga-labas na kanilang nakakasama sa paggawa. Halimbawa nito ay ang dati nilang amo na tubong Pangasinan. Siya ay naniniwala na matapos gawin ang bangka ay kinakailangan munang maghintay ng isang linggo bago ito ilunsad. Gayong hindi niya alam ang dahilan ng kaniyang amo sa ganitong paniniwala ay sinusunod parin niya ito. Paminsan-minsan naman ay matapos ang paggawa ay binubuhusan nila ng alak ang bangka na para bang “binibinyagan.” Ito din ang sinabi ng nakapanayam ng mananaliksik na mandaras sa bayan ng Guagua, kung saan ay sinabi niya na depende na sa bibili ng bangka kung ano man ang ritwal na nais niyang gawin kapag kaniya nang ilulunsad ang bangka. Kadalasang ginagamit ang bangka sa pangingisda at pang- serbis sa mga palaisdaan. Kaugnay ng pangingisda at ng mga palaisdaan ay ang mga lambat na kanilang ginagamit sa panghuhuli ng mga isda at iba pa. Bilang halimbawa, pucut ang tawag nila sa lambat na ginagamit sa panghuhuli ng tilapa; bucatot naman para sa hipong puti; at panti o bintul naman para sa mga alimango. Samantala, bukod sa pangingisda ay mahalaga din ang mga bangka para sa transportasyon o pagbabyahe ng tao at mga produkto. Ang isang bangkang may haba na sampung (10) metro ay kayang maglulan ng sampung (10) katao; labinlima (15) katao naman para sa bangkang may habang labindalawang (12) metro; at nasa labing-pito (17) hanggang labing-walong (18) katao naman ang kasya sa bangkang may habang labing-anim (16) na metro.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Ang mga bangkang ito ay hindi ginagamitan ng katig dahil sa ilog lamang naman ito kadalasang ginagamit. Ayon sa mga mandaras na nakapanayam ay mainam itong lagyan ng katig kapag maglalayag sa dagat. Upang mapa-andar ito ay kinakailangan ng isang taga-sagwan o taga-bugsay. Kadalasan ay nag-iisa lamang ito at nakaupo sa may gawing hulihan ng bangka. Kung nais na mas mabilis ang magiging takbo ng bangka ay kinakailangang mas marami ang magbubugsay. Dahil naman sa modernisasyon ay may mga natitira pang bangkang binilog ang nilalagyan ng motor ang hulihan upang maging mas mabilis ang takbo. Ang Saysay ng Bangka sa Pre-kolonyal na Pampanga Ang bangka ay salamin ng kultura. Samantala, ang kultura naman ay sumasalamin sa lipunan dahil sa pamamagitan nito ay naipapakita ng isang pamayanan ang kanilang mga halagahin. Sa ganitong paraan maipapaliwanag ang papel na ginampan ng mga bangka sa sinaunang lipunang Kapampangan, maging sa iba pang bahagi ng Pilipinas. Madalas nating makikita and mga pagpapahalagang ito sa paraan ng paglilibing sa bangkay ng ating mga ninuno, kung saan ay naniniwala sila na ang mga namatay ay kinakailangang sumakay sa bangka nang sa gayon ay marating nila ang kabilang buhay.20 Halimbawa nito ay ang paraan ng paglilibing sa sinaunang Batanes, kung saan ang libingan ay nilalagyan ng mga bato sa ibabaw at may korteng bangka. Isa pang halimbawa ay ang Bangang Manunggul na natagpuan sa Tabon Cave, Palawan. Ang takip nito ay kakakitaan ng imahen ng dalawang taong nakasakay sa isang bangkang binilog,

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal samantalang ang motif naman ay mga linyang kurbada na sumisimbulo sa alon ng dagat o agos ng ilog na binabaybay ng bangka upang makarating ang ispiritu ng namatay patungo sa kabilang-buhay. Ang saysay ng bangka sa paglilibing ng bangkay ay makikita din sa terminong ginamit ng ating mga ninuno kung saan makikita ang ugnayang Banga – Bangka – Bangkay. Ang kaluluwa ng namatay ay sasakay sa bangka upang makarating sa kabilang-buhay, samantalang ang kaniyang bangkay naman ay ilalagay sa isang banga na magsisilbi niyang huling himlayan. Pagsusuring Leksikal Sa kaso ng Pampanga, makikita ang kanilang pagpapahalaga sa bangka sa pamamagitan ng mga terminong mayroong kaugnayan dito. Mahalaga ang wika sa pagbubuo ng isang kultura. Kung walang wika, hindi maipapalaganap at maisasalin ang kultura. Samakatuwid, ito ang nagbibigay katuturan sa mga halagahin ng isang lipunan o komunidad. Sa pamamagitan ng mga terminong binanggit ng mga kinapanayam na mayroong kinalaman sa bangka, sa paraan ng paggawa nito, at sa gamit nito, sisikapin ng mananaliksik na ipakita na ang kasalukuyang kaalaman ng mga gumagawa ng bangkang binilog ay halaw pa mula sa sinaunang panahon. Upang maipakita ang katandaan at katuturan ng mga salitang ito ay gagamitin ng mananaliksik ang diksyunaryo ni Fray Diego Bergano, isang paring Agustino. Ito ay unang inilathala noong 1732, higit sa 150 taon matapos masakop ng mga Kastila ang Pilipinas. Mahalaga ito dahil sa ang wika naman ay hindi basta- basta lamang maiimbento sa isang kisap-mata, samakatuwid ay ang mga terminong isinama sa talasalitaan ni Bergano ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal maaring umiiral na bago pa man dumating ang mga Kastila sa bansa. Ang Pampanga at ang kapaligiran nito Mayaman ang talasalitaang Kapampangan sa mga terminong may kinalaman sa bangka, sa ilog, at sa pangingisda. Ang pangalan pa lamang mismo ng lalawigan ay sumasalamin na sa kaugnayan ng bangka, ng ilog at ng pangpang sa pagbubuo nito. Ang salitang “pampanga” ay halaw sa salitang pangpang na nangangahulugang “gilid ng ilog.” Mula rin sa salitang pangpang halaw ang salitang Capangpangan, ang terminong gamit nila bilang pangalan ng kanilang lalawigan dahil sa ang lugar ay kakikitaan ng maraming pangpang at ilog (y asi llaman esta provincial porque esta en lugar de muchas orillas, de muchos rios). Maihahalintulad ito sa Catagalugan ng mga Tagalog, kung saan ang palasak na pagpapakahulugan sa terminong ito ay mga taong naninirahan malapit sa ilog, o mga taga-ilog. Madalas din ay maririnig ang mga Kapampangan na tinatawag ang kanilang mga kababayan bilang mga cabalen. Ang ugat ng salitang ito ay bale o bahay sa Tagalog, balay naman sa Kabisayaan (casa de familia). Ang hilera ng mga bale o balay ay tinatawag na balayan na ang pinaiksing termino ay balen. Ayon kay Bergaño, ang kahulugan nito ay isang lugar kung saan naroon ang mga kabahayan, samakatuwid ay isang pamayanan o bayan (lugar donde hay casa, pueblo). Kaugnay nito ang terminong pamalayan na tumutukoy sa lugar kung saan naroon ang bayan (el lugar que se hace pueblo). Maihahalintulad din ito sa terminong “balayan” ng mga Tagalog na nang lumaon ay nag-ebolb at naging “bayan.” Cabalen naman ang tawag sa kababayan (compoblano). Ayon

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal sa modernong diksyunaryong Kapampangan, ang balen ay nangangahulugan bilang isang bayan, isang pamayanan, isang nasyon, isang lipunan, isang bansa. Bilang halimbawa sa paggamit ng salitang ito sa isang pangungusap ay binanggit ng may-akda ang katagang “dulung cu king balen” o “ako ay pupunta sa ibabang bahagi ng bayan” at “dulung king palengke” o “ako ay pupunta sa palengke” o “ako ay mamamalengke.” Ayon muli kay Bergaño, ang salitang dulung ay nangangahulugang “magtungo o pumunta sa ibabang bahagi ng ilog, o magtungo sa mga bayan na nasa ibabang bahagi ng ilog (ir, o bajar al rio entrando en el, o bajar de los pueblos altos a los bajos). Nangangahulugan din ito bilang lugar na binababaan [marahil ay mula sa bangka] (el lugar o termino de bajada). Mapapansin na sa mga ibinigay na halimbawa ay inihalintulad ang dulung sa palengke o pamilihan. Marahil ang dahilan nito ay dahil sa ang mga pangpang ng ilog ay nagsilbi bilang mga lugar kung saan inilalako ng mga mangingisda ang kanilang mga nahuli sa mga mamimili. Sa ganitong pagdadalumat maaring mapagtatanto na ang isa pang maaring maging pagpapakahulugan sa salitang Capangpangan ay mga balayan o balen na matatagpuan sa pangpang ng ilug, samakatuwid ay tumutukoy sa isang lugar at hindi lamang bilang pantukoy sa isang grupo ng tao. Maari itong maihalintulad sa mga salitang Tagalog na kaparangan na tumutukoy sa lugar kung saan mayroong parang, sa kapatagan na tumutukoy naman sa isang lugar na patag, o dili kaya’y sa kabundukan na tumutukoy naman sa isang lugar na mabundok.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Bebai o bebe ang tawag sa dalampasigan, bukod sa pangpang ay ito din ang tawag sa pangpang ng ilog, at tumutukoy din sa gilid ng bundok (orilla de mar, rio o monte). Macabebe naman ang tawag sa pamayanang malapit sa dagat. Nalalapit ito sa salitang lelay o lele na nangangahulugang gilid o hangganan ng ilog, dagat o bundok (orilla, margen, bordo). Samantala, pasig naman ang tawag sa mabuhanging pangpang ng ilog, sapa, at dagat (banco de arena en mar, rio, o sapa). Mga terminong may kinalaman sa mga uri ng sasakyang- tubig Kapansin-pansin na mayaman din ang bokabularyong Kapampangan hinggil sa mga uri ng mga sasakyang-tubig maging sa mga puno na kanilang ginagamit upang makagawa nito, mga kagamitan sa paggawa nito, at maging sa uri ng mga lambat na ginagamit bilang panghuli sa iba’t-ibang uri ng mga isda at iba pa. Hinggil sa uri ng sakayang-tubig, bangka ang tawag nila sa mga bangkang binilog o mga dugout canoe. May isang uri naman ng sasakyang-tubig na kung kanilang tawagin ay baranggay kung saan ang mga mananakay nito ay napapasailalim ng kapangyarihan ng isang kapitan na siyang tumatayong pinuno nila (a cuyo capitan esteban sujetos los que iban en el barco, comoa su cabeza). Isa pang uri ng sasakyang-tubig ay ang biray na tumutukoy naman sa isang pangkaraniwang bangka (un genero barco). Ayon kay G. Rey Santiago, retiradong mananaliksik mula sa Pambansang Museo ng Pilipinas, ang biray ay pangkaraniwang natatagpuan sa Hilagang Luzon, partikular na sa gawing Ilocos.21 Ang pag- iral ng salitang ito sa talasalitaang Kapampangan (Bergano) at

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Tagalog (Noceda y San Lucar) ay nagbibigay ng ideya na ang sasakyang-dagat na ito ay maaring palagiang bumabyahe mula Ilocos patungo sa Katagalugan, kung saan ay nadadaanan naman ang Pampanga - patunay na noong bago pa man dumating ang mga Kastila sa Pilipinas ay sangkot na ang mga komunidad sa Luzon sa isang network na kalakalan. Mga punong ginagamit sa paggawa ng mga sasakyang- tubig Ayon sa mga kinapanayam ng mananaliksik sa Candaba, Guagua, at Sasmuan, karaniwang ang lauan (Shorea spp.) o lauayan sa Kapampangan ang kanilang ginagamit sa paggawa ng mga bangkang binilog. Ito ay isang kahoy na mainam para gawing tabla at mainam din sa paggawa ng mga galyon (palo bueno para hacer tablones, para Galeon,…). Ang ganitong klase ng kahoy ay karaniwang matatagpuan sa Timog Silangang Asya. Ang haba nito ay karaniwang nasa pagitan ng apatnapu hanggang animnapung metro at may kapal na isa hanggang isa’t-kalahating metro (The Wood Database). Samantala, binanggit naman ng manlililok na si Willy Layug na bukod sa lauan ay gumagamit din dati ang mga gumagawa ng bangka ng kahoy na kung tawagin ay baticuling. Ang baticuling (Paralstonia clusiacea) ay karaniwang ginagamit din sa paggawa ng mga lamesa at kilala sa katangian nito na hindi inaanay. Magkagayonpaman, mapapansin na ang terminong ito ay hindi lumabas sa talasalitaan ni Fr. Bergano, ngunit matatagpuan naman sa makabagong bokabularyong Kapampangan. Ang nakikitang dahilan ng mananaliksik sa ganitong pangyayari ay dahil sa maaring ang punong ito ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal kamakailan lamang ipinakilala ng mga Kastila, o hindi kaya’y hindi ito nakita ng mga sinaunang Kapampangan bilang mainam na puno sa paggawa ng bangka. Mga kagamitan at paraan sa paggawa ng bangka Daras (azuela) ang pangunahing kagamitan sa paggawa ng mga bangkang binilog. Ito ay isang kasangkapan na maihahalintulad sa isang palakol, may pa-arkong talim at naka-right angle sa hawakan. Karaniwan itong ginagamit sa pagputol at pagporma sa malalaking piraso ng kahoy. Gumagamit din sila ng palacol, na katulad ng daras ay ginagamit din sa pagputol o pagtabas ng puno (achear partir con acha). Tigpas ang termino para sa paraan ng pagputol ng puno na ginagamitan ng malakas na pwersa (palo de que cortaron algo de golpe). Manigpas naman ang tawag sa pagputol ng puno sa isang palo lamang gamit ang bolo, daras, o palakol (cortar asi, dolar, sea con cuchillo, azuela, o acha). Licup o lucub ang tawag sa pait na may bilugan o naka-kurbang talim (gubia). Ito ay ipinupukpok (pucpuc – golpear duro con duro) sa kahoy at ginagamit din sa pagporma sa magiging bangka. Catam naman ang tawag sa kasangkapang ginagamit upang pakinisin ang loob at labas ng bangka (acepillar). Hinggil naman sa mismong bangkang binilog, baul ang tawag troso na may paunang pormang bangka pakikinisin pa lamang (cosa hecha en brut, ut banca o hechura de talla antes de perfeccionarla). Tabas ang naman ang terminong gamit para sa pagputol ng puno upang gamitin sa paggawa ng tabla at bangka (cortar ut … banca, tabla …). Ang bangka ay binubuo ng iba’t-ibang bahagi. Ayon sa nakapanayam ng mananaliksik sa

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Sasmuan, ang unahan nito ay tinatawag na dohong. May isang salitang nahahawig dito nang konsultahin ng mananaliksik ang talasalitaan ni Bergano - ang dung na tumutukoy sa gawing unahan ng bangka na malapit sa pangpang (toque de la proa en la orilla). Dung din ang tawag nila sa daungan (desembarcadero, por que alli toca muchas veces la proa). Arung ang tawag sa “ilong” ng bangka (muesca como nariz, que hacen en el de madero, para poder arrastrarlo). Nilalagyan ng butas ang dohong ng bangka na para bang isang ilong kung saan ay doon ipinapasok ang tali na siya namang isinasabit sa dung o daungan upang hindi anurin ang bangka kapag ito ay nakahimpil. Sa arung din ipinapasok ang tali kapag hihilahin ang bangka ng isa pang bangka o kung ito ay iaahon na. Nananatiling hulihan parin naman ang tawag sa gawing hulihan ng bangka. Gasa naman ang tawag sa manipis na gilid ng bangka (el bord, grosor, o tabique de las bancas). Samantala, bagsay o bagse ang tawag sa sagwan (remo corto). Tumutukoy din ito sa mismong sagwan, sa bangka, at sa taong sakay nito (el remo, la banca, y el que va en ella). Isa pang termino para sa sagwan ay gaud. Makikita naman sa talasalitaan ni Bergano na bukod sa mga terminong binanggit ng nakapanayam ng mananaliksik sa bayan ng Sasmuan ay mayroon ding iba pang katawagan sa iba’t-ibang bahagi ng bangka. Para sa gawing unahan ng bangka, ito ay tinatawag na sumanga (proa porque va contra a todo), samantala ay mulin naman ang tawag sa gawing hulihan ng bangka (popa). Ang nagbubugsay o tagasagwan ay madalas na nakapuwesto sa mulin, ngunit may mga pagkakataon na dalawa ang tagasagwan, kung saan ang isa naman ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal nakapuwesto sa sumanga (manamulin – gobernar con bagsay o timon; mipanumulin – gobernar dos, uno a popa, y otro a proa, o como piloto, y guardian). Praktikal na gamit sa bangka Panghuling tutuunan ng pansin ay ang praktikal na gamit ng mga bangka. Una ay sa pangingisda, at ang pangalawa naman ay para sa transportasyon. Ligao ang tawag sa mangingisda, ngunit maari rin itong itong tumukoy sa mga bangkero (buscar, dicese pescar, porque el que pesca busca, aunque no todo el que busca pesca). Sa unang kategorya, mapapansin na mayaman ang wikang Kapampangan sa mga salitang tumutukoy sa iba’t-ibang klase ng lambat na kanilang ginagamit sa pangingisda. Una dito ay ang alaua na isang maliit na bakol na ginagamit upang manghuli ng isda mula sa isang salambao o kulungan ng isda (cestillo sacar para el pescado de salambao o corral de pesca). Maihahalintulad ito sa batal na tumutukoy sa lambat na inilalagay sa dulo ng isang patpat na inilalagay sa kulungan ng isda upang makahuli. Ito din ang terminong gamit sa pangunguha ng bunga ng puno gamit ang isang lambat (porque alaua, es aquella red a la punta de un palo con que sacan el pescado del corral, y cuanto encuentra, tanto se trae consigo). Sumunod ay ang bauai na isang mahabang patpat na ginagamit sa pamimingwit (cana larga de pescar); at ang baquicong na isang uri ng bitag para makahuli ng isda (corral para pescar). Pucat ang pangkalahatang tawag sa lambat (red, in genere), samantala’y mayroon namang iba’t-ibang katawagan sa mga lambat depende sa paggagamitan nito. Ang ilan sa mga ito ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal ang mga sumusunod: (a) ang bitana na isang uri ng lambat na gamit sa pangingisda (red de pescar); ang bintul na tawag sa isang uri ng lambat na ginagamit bilang panghuli ng mga alimango (una red para cojer cangrejos); ang pucut na isang malaking lambat na inilalagay malapit sa dalampasigan ng Maynila (red grande, como aquella, que suelen echar junto a la playa de Manila,) sa kasalukuyan ay ito rin ang tawag sa lambat na ginagamit sa panghuhuli ng tilapia sa mga palaisdaan; ang quitig na isang malaking lambat na mayroong pinong butas, [marahil ay ginagamit upang manghuli ng alamang o ng maliliit na isda]; ang panti na isang uri ng lambat na ginagamit din bilang pananda para sa mga pain na nakalubog sa tubig; ang sacag na isang lambat panghuli ng isda; ang salap na isang lambat na hugis bulsa at ginagamit sa panghuhuli ng isda, alamang, at bundalag (red como bolsa, para pescar, ut camarones, o bundalag); at tacsay na isa ring uri ng lambat na ginagamit panghuli ng mga isda. Albul naman ang tawag ng mga mangingisda sa pagpapatuyo ng kanilang mga lambat Sa kategorya naman ng transportasyon, narito ang mga salitang may kaugnayan sa bangka: (a) layag – ito ay tumutukoy sa tela na inilalagay sa isang palo o mast at mainam upang sumalo ng hangin na siya namang tutulak sa bangka upang umandar ito (vela, embarcaccion); (b) maglayag – paglakbay-dagat, o paglalakbay na ginagamitan ng layag (navegar); (c) lulan – tumutukoy sa mga bagay na isinasakay o inilalagay [maaring sa isang bangka, banga, kariton o kaing] upang dalhin (cosa metida en algo para ser llevada … en que, ut embarcacion, tinaja, carro, cesto); (d) sacay – ito ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal tumutukoy sa pagsakay sa bangka o ‘di kaya’y sa isang kabayo (embarcarse, o subir a caballo), maquisacay naman ang tawag sa pakikiusap upang makisakay sa isang bangka (el que se embarca en banca agena, a merced); at (e) sadsad – ito naman ang tawag kapag nakarating na ang tao o produkto sa patutunguhan nito (cosa, que esta ya en su termino, o perfeccion), manyadsad naman ang tawag kapag nakarating na sa daungan, o bumaba na mula sa bangka (llegar al puerto, o desembarcado, principalmente, al puerto deseado, que es el termino). Ang Bangka at Ugnayang Ilaya-Ilawud Masasabi na laganap sa buong kapuluan ang konsepto ng Ilaya at Ilawud. Tumutukoy ang Ilaya sa mga komunidad na matatagpuan sa kabundukan o “looban,” samantalang ang Ilawud naman ay tumutukoy sa mga komunidad na matatagpuan malapit sa baybay-dagat. Pinakamagandang halimbawa dito ay ang ugnayan sa pagitan ng Maguindanao at Sarangani, kung saan ang Maguindanao ay ang pamayanang Ilawud, samantalang ang Saranggani naman ang pamayanang Ilaya. Ayon kay Laarhoven, ang ugnayan ng dalawang ito ay parang magkapatid, gayong paminsan-minsan ay nag-aaway, hindi naman nila kayang bitawan ang isa’t-isa.22 Ang kanilang ugnayan ay pinagbibigkis ng kalakalan at maliwanag na dahil sa aspetong ito ay kinakailangan ng mga mamamayan mula sa dalampasigan ang mga produktong mula sa kabundukan upang kanilang ibenta sa mga kapit-bayan, samantalang kinakailangan naman ng mga mamamayan mula sa kabundukan ng isang pamilihan kung saan nila maipagbibili ang kanilang mga produkto. Ang ganitong klaseng ugnayan ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal pinaniniwalaan ng mananaliksik na umiral din sa Pampanga. Upang mapatunayan ito ay muli niyang tiningnan ang mga terminong ginamit sa bokabularyo ni Bergano, at sa pamamagitan nito ay tinangka niyang bumuo ng isang malinaw na larawan hinggil sa ugnayang ilaya-ilawud sa nasabing lalawigan. Una munang sinuri ang mga terminong may kinalaman sa direksyon. Mahalaga ito sapagkat dito madedetermina kung ano nga ba ang mga lugar na ituturing bilang ilaya at ilawud. Sa Ilocano, daya ang tawag sa ilaya na tumutukoy sa gawing silangan (el oriente). Samantala, sa Kapampangan, alaya o paralaya ang tawag sa silangan (la parte Oriental). Sa dakong ito sumisilang o sumisikat ang araw kung kaya’t tinatawag din ito na sibut (donde nace el sol) at aslag o aslagan (el lugar banado con los rayos del sol). Ang mga ilan sa mga bayan na matatagpuan sa silangan ng lalawigan ay ang mga bayan ng Bacolor, San Fernando, Mexico, Sta. Ana, at Candaba. Mapapansin na ang mga bayang ito ay may mga bahaging mataas o malapit sa kabundukan (gaya ng Bacolor o Baculud na tumutukoy sa isang mataas na lugar at napapaligiran ng mabababang lugar kung kaya’t nagiging katangi-tangi, tierra alta, esto es, cercada de tierras bajas, entre las cuales sobresale.), gayong ang iba naman ay nagsisilbing catch basin o taga-salo ng baha mula sa mga kabundukan sa panahon ng tag-ulan. Ang kanluran naman ay tinatawag na paroba (contrario de paralaya ... ir hacia el occidente). Ang ilan sa mga bayan na matatagpuan sa kanluran ay ang Guagua, Lubao (kabaliktaran ng Baculud, tinatawag din na baba lubao), Sasmuan, Masantol at Macabebe. Mapapansin naman na ang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal mga bayang nabanggit ay malapit sa dalampasigan o dili kaya’y nadadaanan ng salasalabit na sistema ng mga ilog at sapa. Samantala, ayon naman sa modernong bokabularyong Kapampangan, ang salitang paralaya ay tumutukoy sa gawing hilaga. Kung pagbabatayan naman ang pagpapakahulugan na ito, matatagpuan sa gawing hilaga ng lalawigan ang mga bayan ng Porac, Angeles, Mabalacat at Magalang. Kung pagbabatayan ang kasalukuyang mapa ng Pampanga, mapapansin na mayroon na itong kumplikadong sistema ng kalsada – mga salasalabit na daan na nag-uugnay sa bawat bayan ng lalawigan. Ngunit bago dumating ang inobasyon sa transportasyon, ang mga ilog ang siyang kumukunekto sa mga ito. Samakatuwid, ang ilog ang siyang bumubuhay sa lalawigan – tagapagbigay ng tubig at pagkain, at lugar kung saan idinadaan ang mga produkto mula sa paralaya patungo sa paroba. Samantala, ang bangka naman ang instrumento upang makuha ang mga yamang mula sa katubigan. Masasalamin ito sa yaman ng kanilang bokabularyo hinggil sa mga salitang tumutukoy sa iba’t-ibang uri ng lambat na kanilang ginagamit sa pangingisda at panghuhuli ng iba pang yamang-tubig gaya ng mga hipon, alimango, at iba pa. Mahalaga din ang bangka bilang isang kasangkapan upang maibyahe ang tao at kaniyang mga produkto patungo sa kaniyang patutunguhan. Kung mayroon mang mga salita na higit na mainam upang ilarawan ang ugnayang ilaya-ilawud sa lipunang prekolonyal ng Pampanga, ito ay ang dulung at suba. Ang dulung ay nangangahulugang “magtungo o pumunta sa ibabang bahagi ng ilog, o magtungo mula sa itaas na bahagi ng ilog patungo sa mga bayan na nasa ibabang bahagi ng ilog (ir, o bajar al rio

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal entrando en el, o bajar de los pueblos altos a los bajos). Kabaligtaran naman ng dulung ang suba na nangangahulugang mamangka patungo sa itaas na bahagi ng ilog, patungo sa hilaga (paralaya), magtungo mula sa mga bayan na nasa ibabang bahagi ng ilog patungo sa mga bayan sa itaas na bahagi ng ilog, o mamangka nang taliwas sa ihip ng hangin (navegar subiendo grados, o agua arriba, o contra viento) Kaugnay ng mga ito ang salitang lulan na tumutukoy sa mga bagay na isinasakay o ikinakarga sa bangka (marahil mula sa paralaya patungo sa paroba o vice-versa), ang salitang sacay na tumutukoy sa mismong akto ng pagsakay sa bangka, at ang salitang sadsad na tumutukoy naman panahon o pagkakataon kung kailan narating na ng bangka ang paroroonan nito. Ang mga tao pati na rin ang kanilang mga produkto ay inilululan sa bangka na nakahimpil sa dung o daungan. Kung pag-uugnay-ugnayin ang mga nabanggit na termino ay makakabuo tayo ng isang sipat sa kung paano nga ba nagaganap ang ugnayang ilaya-ilawud sa panahong prekolonyal. Una, mataas ang pagkakataon na ang mga bangka sa lalawigan ay unang ginawa sa bayan ng Candaba kung saan natagpuan ni H. Otley Beyer ang isang daras noong 1930’s. Ito ay yari sa basalt, isang bato na nabuo mula sa tumigas o lumamig na magma. May haba itong 36.4 cm, lapad na 9.8 cm, at kapal na 4.53 cm. Tinawag itong Candaba Neolithic Adze dahil sa ang katangian nito ay kabilang sa mga batong pinakinis.23 Ayon kay Rey Santiago, mahalaga ang ganitong kagamitan sa pagpuputol ng puno at higit sa lahat, sa paggawa ng bangka. Maikakabit ang panahong neolitiko sa pagkakaroon ng inobasyon sa paggawa ng mga sasakyang-tubig dahil sa ang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal mga naunang stone tools, partikular na yaong nagmula sa panahong paleolitiko ay hindi pa kayang makaputol ng puno.24 Ang pagkakaimbento sa daras ay mahalaga upang makagawa ang mga sinaunang tao ng mga bangkang binilog, at nang malaon ay ng mga bangkang tinimbaw. Ang pag-iral ng mga bangkang tinimbaw sa sinaunang lipunang Kapampangan ay masasalamin ng mga terminong baranggay at birey na matatagpuan sa kanilang bokabularyo. Sa kaso ng Pampanga, ipinapalagay ng mananaliksik na ang kaalaman sa paggawa ng bangka ay nagmula mula sa Ilaya, sa gawing looban ng lalawigan kung saan matatagpuan ang Candaba, patungo sa mga komunidad na matatagpuan sa gawing ibaba. Hindi din ito kataka-taka dahil sa ang mga pamayanan sa Ilaya ay yaong malalapit o nasa mga kabundukan kung kaya’t sila ang may maraming suplay na pagkukuhanan ng troso sa paggawa ng mga bangka. Isa din sa dahilan kung bakit pinaniniwalaan ng mananaliksik na sa Candaba nag-umpisa ang bangka sa Pampanga ay dahil sa dito din matatagpuan ang isang malawak na latian na kung tawagin ay pinac (lago, laguna). Mapapansin na sa lumang bokabularyo ay isang lawa ang pagturing dito. Ang latian ay natutuyo sa panahon ng tag-init, at nagiging matubig naman sa panahon ng tag-ulan; samantala ang lawa naman ay nanatiling puno ng tubig sa loob ng matagal na panahon. Ang maiging pagsasalin sa Kastila para sa salitang pinac ay pantano kung tunay latian ang inilalarawan ni Bergano, kung kaya’t ipinapalagay ng mananaliksik na marahil noon ay isa itong lawa, lawa na umaabot hanggang sa bayan ng Pulilan sa Bulacan.25 Ipinagpapalagay na ang mga unang bangka ay ginamit upang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal galugarin ng mga sinaunang Kapampangan ang pinac, at nang malaon ay upang galugarin ang mga ilog na nakakaugnay dito. Sa kasalukuyan, mayroong isang barangay sa Candaba na ang ngalan ay Dasig. Kung pagbabatayan ang bokabularyo ni Bergano, tumutukoy ito sa lugar kung saan pumapasok o lumalabas (el lugar de acceso, o receso).Sa kasalukuyan ito isang daungan, at ipinapalagay na noon panahong prekolonyal pa lamang ay ito na ang saysay ng nasabing lugar dahil sa nagsisilbi ito bilang isang lagusan kung nais sumuong sa pinac. Yamang nadiskubre na nila ang paggawa ng bangka ay naging madali na sa kanila ang pagbyahe sa iba’t-ibang bahagi ng lalawigan na nadadaanan ng mga ilog. Ito ang dahilan kung bakit ang mga unang pamayanan ay naitatag sa mga pangpang ng ilog, at umabot hanggang sa baybay-dagat, sa laylayan ng isang anyong-tubig na kung tawagin ngayon ay Look ng Maynila. Samakatuwid yaong mga nasa ilaya o paralaya ay nag- dulung hanggang sa marating nila ang ibabang bahagi ng ilog. Dito ay matatagpuan ang Lubao na pinaniniwalaang nagmula sa salitang babao o ibaba. Sa pagdating ng mga Kastila, hinangaan nila ang bayan nito dahil sa yaman nito. Sa katunayan ay dito itinatag ang unang misyon ng mga Agustino sa lalawigan, at ang kauna-unahang bayan sa Pampanga na nakapagpatayo ng simbahan na yari sa ladrilyo.26 Ang yaman ng Lubao ay bunga ng masaganang ani ng palay. Mataba ang lupa dito dahil sa palagiang pag-apaw ng mga ilog na nakapaligid dito. Pagkahupa ng albug o baha ay naiiwan ang mga latak na siya namang nagsisilbi bilang likas kung kaya’t ipinagpapalagay ng mananaliksik na maaring ang salitang Pulilan ay ang isa pang terming gamit ng mga Tagalog para sa

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal lawa. Kung tunay man ang palagay ng mananaliksik na ang kasalukuyang latian ay dating malalim at palagiang natatakpan ng tubig, marahil ay lawa din ang pagtingin dito ng mga Tagalog kung kaya’t tinawag nila ang bayan na malapit dito na Pulilan. Para sa mas malalim pang diskusyon hinggil dito ay maaring konsultahin ang “Ang Saysay ng Inskripsyon sa Binatbat na Tanso ng Laguna” na inilathala ng BAKAS, Inc. noong 2010. Na pataba sa lupa. Itong mga inaning bigas ang ipinapalagay na inilululan sa mga bangka kapag ito ay sumusuba o bumabyahe patungo sa itaas na bahagi ng ilog. Ayon sa nakapanayam ng mananaliksik na nagkukumpuni ng bangkang binilog sa bayan ng Candaba, ang isang bangkang binilog na may habang tatlumpu’t-anim (36) na piye ay kayang maglulan ng dalawampu hanggang sa dalawampu’t-limang kaban ng bigas.27 Bukod dito ay mahalagang sipatin din ang isang archaeological site na matatagpuan naman sa Sitio Babo Balukbuk sa Hacienda Dolores, Porac, Pampanga. 85% sa mga artefacts na natagpuan dito ay mga banga, samantalang ang iba naman ay seramik, glass beads, at iba pa at pinaniniwalaang nagmula pa noong 14th hanggang 15th dantaon, sa panahon ng Dinastiyang Tang sa Tsina.28 Ang Porac ay matatagpuan sa gawing hilaga ng Pampanga. Gamit ang modernong bokabularyong Kapampangan, ito ay nasa gawing paralaya. Kapansin-pansin na matatagpuan malapit sa Hacienda Dolores ang Ilog Pasig-Potrero na tinatawag din bilang Ilog Porac. Ito ang nakikita ng mananaliksik bilang nagsilbing daan kung bakit nakarating ang mga seramiko maging ang mga glass beads at iba pang mga artefacts mula Tsina ang lugar na ito na kung

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal tutuusin ay nasa gawing looban na ng lalawigan. Ang hukay na ito ay nagsisilbi bilang ebidensya ng pagkakaroon ng isang masinsing ugnayan sa pagitan ng mga bayang nasa itaas at sa mga bayang nasa ibaba ng mga ilog. Isang malago at mayaman na kalakalan sa pagitan ng Ilaya at Ilawud. Ipinagpapalagay ng mananaliksik na ang Ilaya ay ang mga bayan na nasa gawing paralaya – silangan man o hilaga samantalang Ilawud naman ang mga bayan na nasa gawing paroba o Kanluran. Samakatuwid, ang Candaba at Porac ay maaring ihanay sa Ilaya, samantalang ang Lubao naman ay maaring ihanay sa Ilawud. Ang mga bire o biray na unang nabanggit sa pagsusuring leksikal ay ipinagpapalagay na mga sasakyang- dagat na nakikipagkalakalan mula sa Ilocos, dumadaan sa mga Ilawud ng Pampanga, at nakakarating sa Maynila hanggang sa Bicol. Ito ay masasalamin sa kani-kanilang mga diksyunaryo na tumutukoy sa biray bilang isang malaking barko [na maaring naglululan ng mga produktong pangkalakal]. Matapos ang kalakalan sa Ilawud ay ibebenta naman ang mga produktong ito sa mga pamayanang nasa Ilaya, dahilan kung bakit nakarating ang mga produktong ito sa Porac, gayong ito ay nasa loob na ng lalawigan. Pagbalik sa Kasalukuyan Sa kasalukuyan ay mayroon paring malaking papel na ginagampanan ang bangka sa lipunang Kapampangan. Gayong masasabi na wala nang gumagawa ng mga bangkang binilog sa Lalawigan ng Pampanga, may ibang uri naman ng mga bangka ang dumating at umunlad bilang kapalit nito. Sa ginawang pakikipanayam ng mananaliksik sa mga bayan ng Guagua, Betis

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

(ngayo’y bahagi ng Guagua), Candaba, Lubao, at Sasmuan, lahat ay nagsasabi na wala nang gumagawa nito sa kanilang lalawigan. Maaring kung mayroon man ay iilan na lamang ito at hindi na tulad ng dati kung saan ay ito ang tanging bangkang ginagamit sa lalawigan. Sa Candaba, tanging nag-aayos na lamang ng bangkang binilog ang natagpuan. May ilan naman na gumagawa ng bangka na kung tawagin nila ay “three pieces” na nahahawig naman sa itsura ng mga sinaunang barangay. Tinatawag itong three pieces dahil sa ang bangka ay binubuo ng tatlong tabla, yari sa lawaang puti o hindi kaya’y sa tangile na mabibili na lamang sa mga lokal na hardware. Iba-iba ang haba nito, depende sa pangangailangan ng mamimili, ang pinakamaiksi ay 18 piye ang haba samantalang 22 piye naman ang pinakahaba; may lapad itong 30 pulgada, at karaniwang ginagamit sa mga palaisdaan sa Pampanga maging sa Bulacan. Kung ikukumpara sa mga bangkang binilog na tumatagal ng 8-10 araw o halos dalawang linggo ang paggawa, isang araw lamang ang kinakailangan upang matapos ang mga three pieces. Ito ay dahil sa moderno na din ang mga kagamitang ginagamit ng mga gumagawa nito – nariyan ang planer na ginagamit upang pakinisin ang bangka. Kung ikukumpara naman sa sinaunang mga barangay, pakong bakal na ang ginagamit upang pagdikitin ang mga tabla, at marine epoxy o plastic cement na din ang isinisiksik sa mga uwang sa pagitan ng mga tabla upang ito ay hindi pasukin ng tubig. Upang mas magtagal ang bangka ay pinapahiran nila ang labas nito ng pinaghalong gamit na langis at gasolina nang sa gayon ay hindi ito manuyo kung sakaling tag-init at hindi ito ginagamit. Hindi din nila ito hinahayaang nakalutang ng

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal matagal sa tubig dahil sa magiging dahilan ito ng mabilis na pagkabulok ng bangka. Matapos gamitin ay karaniwan nila itong itinataob at inilalagay sa silong ng kanilang mga kabahayan nang sa gayon ay hindi ito manatiling nakabilad sa araw. Ang matagalang pagkabilad ng bangka sa araw ay magdudulot ng pagkalutong at magiging dahilan ng madaling pagkasira nito. Ang mga three pieces ay naibebenta sa halagang ₱9,000.00.29 Bukod sa mga three pieces, ang mga bangkang yari sa fiberglass na ang dominante sa mga ilog at palaisdaan ng Pampanga. Sa paggawa ng ganitong klase ng mga bangka ay kinakailangan ng isang molde na siyang paghahalawan ng magiging wangis, porma at istruktura ng bangka. Madalas ay mga bangkang binilog din ang nagsisilbing molde. Kapag nabuo na ang molde ay lalagyan ito ng resin (maaring epoxy) at saka patutuyuin. Kung titingnan sa mga larawan at aaninagin mula sa malayo ay halos walang pinagkaiba ang wangis at porma ng mga bangkang binilog at ng mga bangkang yari sa fiberglass. Ayon sa nakapanayam ng mananaliksik sa bayan ng Sasmuan, ang pinakamurang bangkang fiberglass ay nabebenta sa halagang ₱40,000.00. May haba itong 12 metro at kayang maglulan ng limang katao.30 Sa lahat ng mga kinapanayam ng mananaliksik, tatlong dahilan ang kanilang itinuturong sanhi ng pagkawala ng mga bangkang binilog sa Pampanga. Una ay ang moratorium sa pagpuputol ng puno mula sa kagubatan; ang pangalawa ay ang pagputok ng Bulkang Pinatubo noong Ika-15 ng Hunyo, 1991 na nagdulot naman ng matinding pag-agos ng lahar sa mga sumunod na

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal taon; at ang pangatlo naman ay ang pagkakaroon ng mga sistema ng kalsada sa lalawigan. Mayo 1991 nang lagdaan ng noo’y kalihim ng Kagawaran ng Kalikasan at Likas Yaman (DENR) ang isang administrative order (DAO 1991-24) na nagbabawal sa pagpuputol ng mga old growth o virgin forests simula sa unang araw ng Enero 1992. Batay sa nasabing atas ng kalihim, tanging mga troso lamang mula sa mga second growth o residual forests ang siyang pahihintulutan. Tumutukoy ang mga old growth forests sa mga kagubatang binubuo ng matatandang puno kung saan ay karamihan sa mga ito ay may ilang daang taon na ang tanda. Samantala, ang mga secondary growth naman ay tumutukoy sa mga kagubatang binubuo ng mga murang puno, kadalasan ay bunga ng mga programang reporestasyon, at itinanim upang maging sustainable ang pagpuputol ng puno. Sa kaso ng mga bangkang binilog, mas nais ng mga gumagawa ng bangka ang mga gulang na puno – yaong matanda na dahil sa mas mainam umano ang mga ito kaysa sa mga murang puno dahil ayon sa kanila ay mas nagtatagal at mas maganda ang kalidad ng mga bangkang yari sa mga gulang na puno. Isang buwan matapos maglabas ang DENR ng moratorium sa pagpuputol ng troso ay dumating naman ang isang malaking hamon sa lalawigan ng Pampanga at kalapit lalawigan ng Zambales at Tarlac nang pumutok ang Bulkang Pinatubo noong Hunyo 1991. Humigit-kumulang 20 milyong tonelada ng Sulfur Dioxide ang ibinuga ng bulkan sa kalangitan, maging mga abo na lumukob sa mga bayan na nakapaligid dito. Matapos ng pagputok ng bulkan ay ang pagkakaroon naman ng malakas na pag-ulan. Ang pagsasama ng tubig na hatid ng ulan at ng abong

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal ibinuga ng bulkan ay nagreresulta sa pagkakaroon ng lahar, isang malapot na mixture na maihahalintulad sa semento. Ito ang dahilan kung bakit maraming bahagi ng Pampanga ang lumubog sa lahar, partikular na yaong mga ilog na kunektado sa bulkan. 96,200 hektarya ng lupang agrikultural; 43,801 hektarya ng natural na kagubatan; 10,206 hektaryang agro- forestry farms; at 8,968 hektarya ng mabababang lupain ang lubhang naapektuhan. Walong ilog naman ang nabarahan, ito ay ang Ilog Balin-Baquero Bacao, Ilog Santo Tomas, Ilog Gumain, Ilog Porac, Ilog Pasig-Potrero, Ilog Abacan, Ilog Bamban at Ilog Tarlac.31 Ang pagbabaw ng ilog at tuluyang pagkatuyo ng ilan ang itinuturo ng nakapanayam ng mananaliksik sa Betis na pangunahing dahilan kung bakit tumigilna sila sa paggawa ng mga bangkang binilog. Bukod sa lubhang naapektuhan ang mga kagubatang pinagkukuhaan nila ng puno ay natuyo na naman ang mga ilog na dati nilang pinamamangkaan, kung kaya’t ayon sa kanila ay hindi na ganoon ka-praktikal ang paggawa ng bangka. Pangatlong itinuturong dahilan ay kaugnay parin sa praktikalidad ng paggamit ng bangka. Nabanggit sa unang bahagi ng papel na ito ay nagsisilbing tulay – tagapamagitan sa mga bayan at komunidad na pinapagitnaan ng mga anyong- tubig. Sa panahon kung kailan wala pa gaanong imprastrakturang matatagpuan sa bansa, praktikal na gamitin ng mga mamamayan ang bangka bilang paraan ng transportasyon, lalo pa’t ang karamihan naman sa mga komunidad ay matatagpuan, kung hindi man sa pangpang ay malapit sa mga ilog at iba pang anyong-tubig. Nang magkaroon na ng mga kalsada at mga tulay, maging modernong paraan ng

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal transportasyong panlupa ay unti-unti nang iniwan ng mga mamamayan ang bangka. Pangpang – Ilug – Bangka: Isang Paglalagom Gayong wala na ang industriya ng paggawa ng mga bangkang binilog sa lalawigan ng Pampanga, hindi maikakaila na ang kaalaman hinggil dito ay hindi parin tuluyang nawawala. Magkagayonpaman ay pinangangambahan na ang kaalamang ito ay mananatili na lamang sa henerasyon ng mga taong nakagawa pa nito dahil sa ang karamihan sa kasalukuyang henerasyon ng mga mangggawa ng bangka ay nakatuon na sa paggawa ng mga bangkang yari sa fibreglass at G.I. sheets. Ang kakulangan sa kahoy bunsod ng pagbabawal sa pagpuputol ng troso, ang modernisasyon sa transportasyon, maging ang pagputok ng Bulkang Pinatubo ay ilan sa mga itinuturing salik kung bakit unti-unting nawawala ang tradisyong ito sa lalawigan. Dahil sa kakulangan sa kahoy ay magiging mas mahal naman ang magiging bentahan sa mga bangkang binilog. Batay sa law of supply and demand, kung kakaunti ang suplay ng isang bagay at malaki ang pangangailangan dito, mataas ang posibilidad na tumaas din ang presyo ng bentahan nito. Ito ang dahilan kung bakit sa kasalukuyan ay higit na mas praktikal na para sa mga mangingisda at bangkero ang pagbili ng mga bangkang yari sa fibreglass o dili kaya’y sa G.I. sheets dahil sa mas mura ito at mas marami ang suplay. Unti-unti nang namamatay ang tradisyon ng paggawa ng bangkang binilog sa Pampanga, magkagayonpaman ay nananatili naman para sa kanilang gunita ang silbi ng bangka sa kanilang pamumuhay. Kung lilibutin ang mga ilog at

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal palaisdaan sa lalawigan ay panay mga bangkang yari sa fibreglass ang makikita. Iba man ang materyales na ginamit, nananatili naming katulad parin ng sa dati ang silbi. Ganito din ang napansin sa mga bangkang ginagamit sa libad o fluvial procession sa kapistahan ni Apung Iru sa Apalit at ni Apung Lucia sa Sasmuan. Makikita sa mga larawan ng aktibidad na ito na noong 1950s ay pawang mga bangkang binilog pa ang mga lumalahok sa mga libad. Bagsay pa ang gamit ng mga bangkero noon upang mapatakbo ang kanilang mga bangka. Samantala, sa kasalukuyang mga larawan naman ay pawang mga bangkang yari sa fibreglass na ang lumalahok. Hindi na din gaano karami ang bilang ng mga nagbabagsay dahil sa introduksyon ng mga motor na nagpabilis sa kanilang takbo.32 Batay dito, masasabi na hindi naman nawala ang saysay ng bangka sa lipunang Kapampangan. Dumating man ang mga inobasyon sa transportasyon, modernisasyon, moratorium sa pagputol ng puno o kahit na pagputok ng bulkan, nananatili paring mataas ang pagpapahalaga nila dito - ginagamit sa mga palaisdaan, o kaya’y kapag umapaw ang mga ilog at nagdulot ng matinding pagbaha, makakakita parin ng mga bangka. Samakatuwid, ang pagiging Kapampangan ng mga taga- Kapampangan ay nananatili paring buhay – mga mamamayan ng pangpang na yumabong dahil sa mga ilog at sa bangka. KONKLUSYON Tulad ng unang nabanggit, ang papel na ito ay paunang pagtatangka pa lamang hinggil sa pagpapakita ng kahalagahan ng bangka sa lipunang Kapampangan. Magkagayunpaman, katangi-tangi ang papel sapagkat gumamit ang mananaliksik

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal ng mga terminong mahalaga upang makabuo ng isang naratibo na nakapagpakita ng isang larawan hinggil sa sinaunang lipunang Kapampangan. Isa pa ay sa pamamagitan ng mga artifacts na nahukay sa Candaba at Porac ay naipakita ng mananaliksik ang isang larawan hinggil sa ugnayang Ilaya- Ilawud na naganap sa naturang lugar. Ang papel ay itinuturing ng mananaliksik bilang paunang hakbang pa lamang hinggil sa pagkakaroon ng isang mas malinaw at malawak na naratibo tungkol sa pre-16th dantaon na Pampanga. Ito ay maaring maiugnay sa iba pang mga saliksik gaya ng sa pagsasaka, pagpapalayok, pagpapanday, at paghahabi kung mayroon man sapagkat ang mga bagay na produkto ng mga ganitong uri ng paggawa ang mga pangunahing bagay na ipinagpapalagay na inilululan sa mga sinaunang bangka para sa pagpapalitan ng kalakal.

1 Maria Bernadette L. Abrera, “Pagpapanday at Paglayag sa Lipunang Katutubo at Kolonyal,” in Paglaya-paglawud: Paglalayag at Ugnayan Ng Mga Pamayanan Sa Kasaysayang Pilipino, ed. Lars Raymund Ubaldo (Manila: ADHIKA ng Pilipinas, 2012), 4. 2 Rodrigo Diaz Guiral, “The Letter of the Fiscal to Felipe III,” in The Philippine Islands: 1493 - 1898, ed. Emma Helen Blair and James Alexander Robertson (Ohio: A.H. Clark Company, 1903), 14: 157. 3 “Physical Profile,” Provincial Government of Pampanga, accessed August 8, 2016, http://www.pampanga.gov.ph/index.php/general- information/physical-profile.html.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

4 Antonio de Morga, “Sucesos de las Islas Filipinas,” in The Philippine Islands 1493 - 1898, ed. Emma Helen Blair and James Alexander Robertson (Ohio: A.H. Clark Company, 1903), 16: 108. 5 Warren Smith, “The Geology of Luzon, Philippine Islands,” The Journal of Geology 21 (January 1913): 32, accessed August 8, 2016, https://archive.org/metadata/jstor-30058396. 6 Census of the Philippine Islands (Washington D.C.: US Bureau of Census, 1903), 64. 7 Ibid. 8 DPWH Region III, Flood Management (Department of Public Works and Highways), 27, accessed August 8, 2016, http://www.narbo.jp/data/01_events/materials(tw_wrdm02) /02_flood_managemnt3(dpwh).pdf. 9 “Physical Profile,” Provincial Government of Pampanga, accessed August 8, 2016, http://www.pampanga.gov.ph/index.php/general- information/physical-profile.html. 10 Antonio de Morga, “Sucesos de las Islas Filipinas,” in The Philippine Islands 1493 - 1898, ed. Emma Helen Blair and James Alexander Robertson (Ohio: A.H. Clark Company, 1903), 16: 84. 11 Ibid., 108 12 “Relation of the Philipinas Islands,” in The Philippine Islands 1493- 1898, ed. Emma Helen Blair and James Alexander Robertson (Ohio: A.H. Clark Company, 1903), 34:377. 13 “Description of the Philipinas Islands,” in The Philippine Islands 1493 - 1898, ed. Emma Helen Blair and James Alexander Robertson (Ohio: A.H. Clark Company, 1903), 18:96.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

14 Maaring sabihin na ang mga kumbento na binanggit sa ulat na ito ni Medina ay tumutukoy din mga bayan dahil sa noong panahon ng pananakop ng mga Kastila ay matatandaan na kung saan naroon ang simbahan at kumbento ng pari ay naroon ang sentro ng bayan, tingnan ang “tatlong larangan” ni Ileto na kaniyang binanggit sa “The Filipinos and their Revolution.” 15 Juan de Medina, “Historia de la orden de San Agustin de estas islas de Filipinas,” in The Philippine Islands 1493 - 1898, ed. Emma Helen Blair and James Alexander Robertson (Ohio: A.H. Clark Company, 1903), 18:243. 16 Rhayan Melendres, “The Utilization of Candaba Swamp from Prehistoric to Present Time: Evidences from Archaeology, History and Ethnography,” Bhatter College Journal of Multidisciplinary Studies 4 (December 2014): 81. 17 “Wetlands in the Philippines: Candaba Swamp,” Society for the Conservation of Philippine Wetlands, accessed August 9, 2016, http://www.psdn.org.ph/wetlands/wetland_candaba.htm. 18 Willy Layug, interviewed by Jasper Christian Gambito, Betis, Pampanga, July 17, 2016. 19 Alfredo Layug, interviewed by Jasper Christian Gambito, Betis, Pampanga, July 17, 2016. 20 Enrico Santos, interviewed by Jasper Christian Gambito, Sasmuan, Pampanga, August 7, 2016. 18 G. Adrian Horridge, The Lashed-Lug Boat of the Eastern Archipelagoes: The Alcina Manuscript and the Lomblen Whaling Boats, Maritime Monographs Report 54 (Greenwich: Trustees of the National Maritime Museum, 1981), 6-7.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

19 “Lauan,” The Wood Database, accessed August 10, 2016, http://www.wood-database.com/lauan/ 20 Alfredo Evangelista, Soul Boats: A Filipino Journey of Self- Discovery (Manila: National Commission for Culture and the Arts, 2001), 1. 21 Rey Santiago, interviewed by Jasper Christian Gambito, Pasay, Metro Manila, August 11, 2016. 22 Laarhoven Ruudje, Triumph of Moro Diplomacy: The Maguindanao Sultanate in the 17th Century (Quezon City: New Day Publishers, 1989). 23 Rhayan Melendres, “The Utilization of Candaba Swamp from Prehistoric to Present Time: Evidences from Archaeology, History and Ethnography,” Bhatter College Journal of Multidisciplinary Studies 4 (December 2014): 81. 24 Rey Santiago, interviewed by Jasper Christian Gambito, Pasay, Metro Manila, August 11, 2016. 25 Kapansin-pansin na sa diksyunaryong Tagalog ni Fray San Buenaventura, tumutukoy ang Pulilan sa Lawa ng Bai 26 Juan de Medina, “Historia de la orden de San Agustin de estas islas de Filipinas,” in The Philippine Islands 1493 – 1898, ed. Emma Helen Blair and James Alexander Robertson (Ohio: A.H. Clark Company, 1903), 18:243. 27 Rodolfo Balagtas, interviewed by Jasper Christian Gambito, Candaba, Pampanga, July 24, 2016. 28 Rhayan Melendres, “How Old Is the Babo Balukbuk Site? The Use of Tradeware Ceramics and Radiocarbon Dating in

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Identifying the Age of Porac, Pampanga, Philippines,” Hukay 19 (2014): 111, accessed August 16, 2016, http://journals.upd.edu.ph/index.php/asp/article/viewFile/4 369/3965. 29 Jimmy Rivera, interviewed by Jasper Christian Gambito, Candaba, Pampanga, July 24, 2016. 30 Enrico Santos, interviewed by Jasper Christian Gambito, Sasmuan, Pampanga, August 7, 2016. 31 Remigio Mercado, Jay Bertram Lacsamana, and Greg Pineda, Socioeconomic Impacts of the Mount Pinatubo Eruption (San Fernando: National Economic and Development Authority, Region III, 1993), accessed August 16, 2016, http://pubs.usgs.gov/pinatubo/mercado/. 32 Nina Tomen, Kuraldal Atlung Ari and Libad Bangka Nang Apung Iru: Beyond the Revelry (Manila: National Commission for Culture and the Arts, 2008).

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Sanggunian Alcina, Francisco. History of the Bisayan People: Envagelization and Culture at the Contact Period. Translated by Cantius Kobak and Lucio Gutierrez. Vol. 3. Manila: UST Publishing House, 2002. Bergaño, Diego. Vocabulario de La Lengua Pampanga En Romance: Diego Bergaño. 3rd ed. Manila: Colegio de Santo Tomas, 1860. Accessed July 17, 2016. http://name.umdl.umich.edu/AQN8189.0001.001. “Description of the Philipinas Islands.” In The Philippine Islands 1493 - 1898, edited by Emma Helen Blair and James Alexander Robertson. Vol. 18, 96. Ohio: A.H. Clark Company, 1903. “Relation of the Philipinas Islands.” In The Philippine Islands 1493 -, edited by Emma Helen Blair and James Alexander Robertson. Vol. 34, 377. Ohio: A.H. Clark Company, 1903. Abrera, Maria Bernadette. “Pagpapanday at Paglayag sa Lipunang Katutubo at Kolonyal.” Sa Paglaya- Paglawud: Paglalayag at Ugnayan ng mga Pamayanan Sa Kasaysayang Pilipino, edited by Lars Raymund Ubaldo, 4. Manila: ADHIKA ng Pilipinas, 2012. Carro, Andres. Vocabulario Iloco-Español: Trabajado Por Varios Religiosos Del Orden. Manila: Tipo-Litografico de M. Perez, 1888. Accessed August 10, 2016.https://archive.org/details/rosettaproject_ilo_v ocab-2. Census of the Philippine Islands. Washington D.C.: US Bureau of Census, 1903.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal de la Encarnacion, Juan Felix. Diccionario Español-Bisaya. 2nd ed. Binondo: Miguel Sanchez, 1866. Accessed April 9, 2016. https://archive.org/stream/diccionarioespa00unkngo og#page/n6/mode/2up. de la Rosa, Antonio Sanchez. Diccionario Español-Bisaya Para Las Provincias de Sámar y Leyte. 3rd ed. Manila: Lit. De Santos y Bernal, 1914. Accessed August 9, 2016. https://archive.org/stream/aqh5491.0001.001.umich .edu#page/1/mode/2up. de Lisboa, Marcos. Vocabulario de La Lengua Bicol. Manila: Tipografo del Colegio de Santo Tomas, 1865. Accessed April 10, 2016. https://archive.org/stream/aqa2025.0001.001.umich. edu#page/n3/mode/2up. de Medina, Juan. “Historia de la Orden de San Agustin de estas islas de Filipinas.” In The Philippine Islands 1493 - 1898, edited by Emma Helen Blair and James Alexander Robertson. Vol. 18, 243. Ohio: A.H. Clark Company, 1903. de Morga, Antonio. “Sucesos de las Islas Filipinas.” In The Philippine Islands 1493 - 1898, edited by Emma Helen Blair and James Alexander Robertson. Vol. 16, 108. Ohio: A.H. Clark Company, 1903. de Noceda, Juan, and Pedro de Sanlucar. Vocabulario de La Lengua Tagala: Compuesto Por Varios Religiosos Doctos y Graves, y Coordinado. Manila: Ramirez y Girauder, 1860. Accessed April 9, 2016. https://books.google.com.ph/books?id=PTIOAAAAIA

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

AJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r &cad=0#v=onepage&q&f=false. DPWH Region III. Flood Management. Department of Public Works and Highways. Accessed August 8, 2016. http://www.narbo.jp/data/01_events/materials(tw_ wrdm02)/02_flood_managemnt3(dpwh).pdf. Evangelista, Alfredo. Soul Boats: A Filipino Journey of Self- Discovery. Manila: National Commission for Culture and the Arts, 2001. Guiral, Rodrigo Diaz. “The Letter of the Fiscal to Felipe III.” In The Philippine Islands: 1493 – 1898, edited by Emma Helen Blair and James Alexander Robertson. Vol. 14, 157. Ohio: A.H. Clark Company, 1903. Horridge, G. Adrian. The Lashed-Lug Boat of the Eastern Archipelagoes: The Alcina Manuscript and the Lomblen Whaling Boats. Maritime Monographs Report 54. Greenwich: Trustees of the National Maritime Museum, 1981. Manguin, Pierre Yves. “Sewn Plank Craft of South East Asia.” Sewn Plank Boats, Archaeological and Ethnographic papers based on those presented to a conference at Greenwich in November, 1984 no. 10 (1985): 303-18. Melendres, Rhayan. “How Old Is the Babo Balukbuk Site? The Use of Tradeware Ceramics and Radiocarbon Dating in Identifying the Age of Porac, Pampanga, Philippines.” Hukay 19 (2014): 111. Accessed August 16, 2016.http://journals.upd.edu.ph/index.php/asp/articl e/viewFile/4369/3965. Melendres, Rhayan. “The Utilization of Candaba Swamp from Prehistoric to Present Time: Evidences from

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Archaeology, History and Ethnography.” Bhatter College Journal of Multidisciplinary Studies 4 (December 2014): 81. Mercado, Remigio, Jay Bertram Lacsamana, and Greg Pineda. Socioeconomic Impacts of the Mount Pinatubo Eruption. San Fernando: National Economic and Development Authority, Region III, 1993. Accessed August 16, 2016. http://pubs.usgs.gov/pinatubo/mercado/. Provincial Government of Pampanga. “Physical Profile.” Accessed August 8, 2016.http://www.pampanga.gov.ph/index.php/gener al-information/physical-profile.html. Ronquillo, Wilfredo. “The Austronesian Connection.” In Kasaysayan: The Story of the Filipino People, 261- 274. Hong Kong: Asia Publishing Company Limited, 1998. Ruudje, Laarhoven. Triumph of Moro Diplomacy: The Maguindanao Sultanate in the 17th Century. Quezon City: New Day Publishers, 1989. Salcedo, Cecilio. “The Ingenious Filipino Boat.” In Kasaysayan: The Story of the Filipino People, 207-19. Hong Kong: Asia Publishing Company Limited, 1998. Samson, Venancio. Kapampangan Dictionary. Angeles: Holy Angels University, 2011. Scott, William Henry. Barangay: Sixteenth-Century Philippine Culture and Society. Quezon City: Ateneo de Manila University Press, 1994.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Scott, William Henry. Barangay. Boat Building and Seamanship in Classic Philippine Society. Manila: National Museum of the Philippines, 1981. Smith, Warren. “The Geology of Luzon, Philippine Islands.” The Journal of Geology 21 (January 1913): 32. Accessed August 8, 2016. https://archive.org/metadata/jstor-30058396. Society for the Conservation of Philippine Wetlands. “Wetlands in the Philippines: Candaba Swamp.” Accessed August 9, 2016. http://www.psdn.org.ph/wetlands/wetland_candaba .htm. Tomen, Nina. Kuraldal Atlung Ari and Libad Bangka Nang Apung Iru: Beyond the Revelry. Manila: National Commission for Culture and the Arts, 2008. Mga Panayam Willy Layug, interviewed by Jasper Christian Gambito, Betis, Pampanga, July 17, 2016. Alfredo Layug, interviewed by Jasper Christian Gambito, Betis, Pampanga, July 17, 2016. Jimmy Rivera, interviewed by Jasper Christian Gambito, Candaba, Pampanga, July 24, 2016 Rodolfo Balagtas, interviewed by Jasper Christian Gambito, Candaba, Pampanga, July 24, 2016 Enrico Santos, interviewed by Jasper Christian Gambito, Sasmuan, Pampanga, August 7, 2016. Rey Santiago, interviewed by Jasper Christian Gambito, Pasay, Metro Manila, August 11, 2016.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Piratas y Salvajes: Ang Moro at mga gawaing pamimirata (1565-1898) Jasper Christian L. Gambito Abstrak Muslim. Moro. Madalas ay kinakatakutan. Madalas ay hindi naiintindihan. Terorista, kidnapper, salot, tagapaghatid ng kaguluhan – ilan lamang sa mga negatibong konotasyon na iniuugnay sa kanila. Masama. Tunay na naging masama ang tingin sa kanila ng karamihan sa mga taong bumubuo sa lipunang Pilipino. Ang ganitong negatibong impresyon sa kanila ay buhat pa noong panahon ng pananakop ngunit magpahanggang sa ngayon ay nananatili parin sa isipan ng iba. Samakatuwid, ang mga Moro ay naging kontra-bida sa pangkalahatang daloy ng kasaysayan noong panahon ng pananakop ng mga Kastila hanggang sa mga unang taon ng pananakop ng mga Amerikano. Gayong ang negatibong perspektiba ay unti-unti nang nababago dahil sa pag-usbong ng mga Morong historyador, hindi maitatwa na ang masamang impresyon sa kanila ay hindi parin tuluyang nawawala. Layunin ng papel na ito na alamin kung ang sagot sa mga sumusunod na katanungan: (a) Sino nga ba ang mga Moro; (b) Paano nag- ebolb ang pananaw hinggil sa mga Moro sa daloy ng kasaysayang Pilipino? at (c) Ano ang kanilang motibo sa mga gawaing pamimirata? Upang masagot ang mga nasabing katanungan, gagamit ang mananaliksik ng mga datos, partikular na mula sa Blair and Robertson, mga naratibo, ulat maging mga memorial, na isinulat ng iba’t-ibang mga taong naging saksi o namuhay sa panahon ng paglunsad ng gawaing pamimirata ng mga Moro. Magtatangka din ang mananaliksik

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal na gumamit ng mga vocabulario na maari ding makapagpakita ng pangkalahatang pagtingin ng mga Kastilang nagsulat nito hinggil sa mga Moro. Keywords: Moro Piracy; Moro Wars; Spanish Occupation; Slave Raiding; Mangangayaw

PANIMULA

atagal nang suliranin ng pamahalaan ang pamimirata sa Timog Pilipinas, partikular na sa M gawing Mindanao. Sa kasalukuyan nga ay iniuugnay ito sa iba pang mga gawaing terorista at sa mga grupong nagnanais humiwalay sa bansa. Ngunit bago pa naman ito naging suliranin ng kasalukuyan ay matagal na itong problema, ilang daang taon ang lumipas. Gayong masasabing naging talamak at patuloy na nagaganap hanggang sa kasalukuyan, tila ba’y naging mababaw naman ang pag-unawa ng pamahalaan hinggil sa isyung ito. Ito nga lang ba ay usapin ng pamimirata, pagnanakaw, pang-aagaw, terorismo, at ng relihiyon? O isang salaysay ng pakikibaka – pakikibaka upang mapanatili ang pagkakakilanlan at kalayaan?

Madalas na inuugnay ang mga kaguluhan sa Mindanao sa mga grupo ng mga mga Moro na nagnanais humiwalay mula sa Pilipinas, at iba pang teroristang grupo na nagdadala ng takot at pangamba sa mga mamamayang naninirahan doon. Ngunit bago ang lahat, sino nga ba ang mga Moro? Ang mga Moro ay ang mga Pilipinong Muslim na naninirahan sa Mindanano. Sa kasalukuyan, sila ay binubuo ng labintatlong grupong etnolingwistiko na matatagpuan sa Mindanao, Sulu at

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Palawan. Gayong sa ngayon ay nagkalat sila at matatagpuan na sa maraming dako ng ating bansa, ang kanilang konsentrasyon ay matatagpuan sa mga lalawigan sa Mindanao gaya ng Maguindanao, Lanao del Sur, Basilan, Sulu at Tawi-tawi.1 Mayroong ding mga pamayanang Moro dito sa Kalakhang Maynila gaya ng sa Quiapo, Baclaran, at Taguig.

Kung pagbabatayan ang mga diksyunaryong Kastila, mababatid na ang salitang Moro ay tumutukoy sa mga mamamayan ng Mauritania, dating lalawigan ng Imperyong Romano, sa gawing Hilaga ng Africa, malapit sa hanggangan ng Espanya, kung saan tinatawag sila sa Latin na Maurus (Real Academia Espanola 1780 hanggang 1925). Sila rin ay kilala dahil sa kanilang pananampalataya sa relihiyon ni Mahoma (Diccionario de Autoridades 1734). Ngunit sa paglipas ng panahon ay tumukoy na din ito sa mga mahometano o mga muslim na naninirahan sa kanilang mga teritoryo. Sa isa pang pagpapakahulugan batay sa 1884 edisyon ng RAE ay “natural de otras regiones donde se sigue la secta de Mahoma; y asi se llaman moros los mahometanos de nuestras provincias de Asia,” o mga indibidwal na naninirahan sa mga lugar kung saan ay nagpapatuloy parin ang sekta ni Mahoma, gaya ng mga moro na matatagpuan sa kanilang mga lalawigan (o kolonya) sa Asya.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Pagsusuring Leksikal

Mga Diksyunaryo sa Espanya

Una nating suriin ang pagpapakahulugan ng mga Kastila sa mga sumusunod na mga salita: (a) Moro; (b) Mahometano; (c) Pirata/Pirateria/Piratico; (d) Infiel; (e) Salvaje at (f) Juramentado. Sa bahaging ito ay susuriin ang mga nabanggit na salita gamit ang mga sumusunod na diccionario o talasalitaang Kastila: (a) Diccionario de Autoridades (DA) – 1734, 1737 at 1739; at (b) mga diksyunaryo ng Real Academia Espanola (RAE) – 1780, 1817, 1884 at 1925. Gamit ang mga diksyunaryo ay makikita ang pangkalahatang pagsasakonteksto o pagtingin ng mga Espanyol sa mga nabanggit na tao, aktibidad o karakakter.

Tulad ng unang nabanggit, ang salitang Moro ay tumutukoy sa mga mamamayan ng Mauritania, dating lalawigan ng Imperyong Romano, sa gawing Hilaga ng Africa malapit sa hanggangan ng Espanya, kung saan tinatawag sila sa Latin na Maurus (RAE 1780 hanggang 1925). Sila rin ay kilala dahil sa kanilang pananampalataya sa relihiyon ni Mahoma (DA 1734). Isa pang pagpapakahulugan batay sa 1884 edisyon ng RAE ay “natural de otras regiones donde se sigue la secta de Mahoma; y asi se llaman moros los mahometanos de nuestras provincias de Asia,” o mga indibidwal na naninirahan sa mga lugar kung saan ay nagpapatuloy parin ang sekta ni Mahoma, gaya ng mga moro na matatagpuan sa kanilang mga lalawigan (o kolonya) sa Asya.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Mahometano naman ang tawag sa mga tagasunod ni Mahoma at ang tawag sa mga sumasampalataya sa relihiyon na kaniyang ipinakilala (DA 1734). Sa 1780 edisyon ng RAE, ang ibinigay na kahulugan sa salitang ito ay “lo que pertenece a Mahoma y su detestable secta” o mga tagasunod ni Mahoma at kabilang sa kaniyang kasuklam-suklam na sekta. Sa mga sumunod naman na edisyon, binigyan ito ng kahulugan na “[El] que profesa la secta de Mahoma y lo que petenece a el o a ella,” o mga sumasampalataya sa sekta ni Mahoma at ang tawag sa mga kabilang dito.

Ang salitang Pirata/Pirateria/Piratico naman ay nangangahulugang “el ladron que anda robando por el mar” (RAE 1780 hanggang 1925) – mga mangnanakaw sa tabing- dagat o mangnanakaw sa dagat; at “[El] sujeto cruel y despiadado, que no se compadece de los trabajos y miserias de otro” (DA 1737, RAE 1780 hanggang 1925) o mga nilalang na malupit, walang awa at nasisiyahan sa paghihirap ng iba.

Samantala, sa 1734 edisyon ng Diccionario de Autoridades, binaggit na ang kahulugan ng salitang Infiel ay “significa assimisom falto de Fe, o que no confiessa la Fe verdadera,” o mga (taong) may mahinang pananampalataya o hindi sumasampalataya sa tunay na pananampalataya. Sa 1780 edisyon naman ng RAE, dalawa ang binanggit na kahulugan ng salitang ito, una ay “el que no guarda fe, o correspondencia, o es desleal” o isang tao na hindi pinanatili ang kaniyang pananampalataya, pakikipagkaisa, o kaya ay hindi makatarungan; at “falto de fe, o que no confiesa la fe verdadera,” o (taong) walang pananampalataya o hindi

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal sumasampalataya sa tunay na pananampalataya. Tatlo naman ang kahulugang binanggit sa 1817 edisyon. Una ay “lo que mismo que infiel por el que no tiene la fe catolica,” o (taong) hindi sumasampalataya sa Katolisismo; pangalawa ay “falto de fidelidad, desleal,” o walang katapatan at hindi makatarungan; at pangatlo ay “lo que Gentil o Pagano” o mga hentil o pagano. Nanatili ang ikalawang depenisyon ng 1817 edisyon sa mga sumunod pang mga edisyon ng RAE (1884 at 1925).

Ang salvaje naman ay mayroong tatlong kahulugan sa 1780 edisyon ng RAE. Una ay “silvestre y sin cultivo,” o mabangis at hindi nalinang; pangalawa ay “el hombre que vive, o se ha criado en los bosques, o selvas entre las fieras y brutos, o enteramente desnudo, o vestido de algunas pieles, de horroroso semblante, con barbas y cabellos largos, e hirsutos, como los que se suelen representar en la arquitectura y pintura,” o isang tao na namumuhay o lumaki sa kagubatan, o sa kagubatan kasama ang mga hayop at halimaw, maaring ganap na hubad, o nadadamitan lamang sa ilang bahagi ng katawan, may kahindik-hindik na wangis, may mahabang buhok at balbas, at maihahalintulad sa mga modelong ginagamit sa arkitektura at dibuho; at pangatlo, “se usa por desprecio, o dicterio, y vale sumamente necio, terco, zafia, o tonto,” o ginagamit bilang pang-lait, o pang-uyam, at higit sa lahat, ito ay hangal, matigas ang ulo, pangit at mangmang. Isa naman sa mga kahulugan nito na binanggit sa 1817 at 1884 edisyon ay “el natural de aquellas islas o paises que no tienen cultura ni sistema alguno de gobierno,” o isang katutubo ng mga isla o bansa na walang kultura (o marahil din ay sibilisasyon), ni kahit na anong sistema ng pamamahala.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Panghuli ay ang juramentado. Ito ay nagmula sa salitang juramento na nangangahulugang “manumpa o sumumpa.” Sa 1780 edisyon ng RAE, binanggit ang salitang ito bilang “afirmacion, o negacion que se hace llamando a Dios por testigo de su verdad, o explicitamente nombrandole, o implicitamente en las criaturas, en quien resplandece su bondad, poder y sabiduria,” o pagpapatunay, pagpapatotoo o pagtanggi na isinasagawa sa pamamagitan ng pagtawag sa Diyos bilang kaniyang saksi sa katotohanan, o dili kaya’y tahasang pagbibigay ngalan o pagpapahiwatig sa mga nilalang, sa ganitong paraan ay magniningning ang kaniyang kabutihan, kapangyarihan at karunungan. Mula 1817 naman hanggang sa 1925 edisyon ng RAE ay “afirmacion o negacion de [alguna] cosa, poniendo por testigo a Dios o en si mismo o en sus criaturas” o pagpapatunay, pagpapatotoo o pagtanggi sa kahit na ano, sa pamamagitan ng pagamit sa Diyos, sa kaniyang sarili, o sa ibang nilalang bilang saksi. Kaya ang mga nabanggit na salita ang ninais ng mananaliksik na gawan ng pagsusuri ay dahil sa ang mga terminong ito ang palagiang ginamit ng mga Kastilang manunulat sa kanilang paglalarawan sa mga Muslim ng Mindanao at Sulu. Sa unang salita, maaring magtaka tayo kung bakit Moro ang gamit nila sa mga Muslim sa Pilipinas.

Maliwanag na ang Moro ay nagmula sa Mauritania sa Africa. Ngunit bakit kaya ito din ang terminong ginamit nila upang tukuyin ang mga Muslim sa Mindanao? Maaring ang kasagutan dito ay dahil sa kung babalikan ang kasaysayan ng Espanya, bago pa man ito tuluyan na maging Katolikong kaharian, mababatid na noon ay kinalaban din nila ang mga Muslim sa timog na bahagi ng tagway ng Iberia, gaya ng Sevilla, Granada

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal at Cordoba. Ang bahaging ito ng kanilang kasaysayan ay tinawag na reconquista o muling pagbawi sa mga lupaing inokupa ng mga Moro.2 Sa kanilang pagdating sa Pilipinas ay maaring nakita nila ang pakakahalintulad ng pagkakaroon ng mga Muslim sa katimugang bahagi ng bansa, kung kaya’t ipinagpalagay nila na ang pangunahin nilang layunin ay ang mapasuko at masakop ang mga Muslim ng Mindanao. Kung paniniwalaan ang pangangatwirang ito ng mga Kastila hinggil sa kanilang pagnanais na sakupin ang Mindanao, maaring isipin na marangal ang kanilang adhikain, lalo pa’t kung ang magiging epekto nito ay ang pagpapatibay ng Katolisismo sa bansa. Ngunit ito nga ba ang tunay na dahilan? Relihiyon nga ba ang siyang maituturong ugat nito? Lubos itong maipapaliwanag sa mga susunod na bahagi ng papel na ito.

Masasabi natin na sa pagpapakahulugan ng mga Kastila sa salitang mahometano ay mayroong negatibong impresyon sa kanila, lalo na sa paggamit ng salitang detestable o kasuklam- suklam. Bakit ganito ang kanilang pagtingin? Marahil ay mababakas ito sa kanilang masugid na pagsunod sa Katolisismo, at bunga na rin ng kanilang karanasan sa nauna nang nabanggit na conquista-reconquista. Kasuklam-suklam din sila dahil sa tingin ng mga Kastila ay mali ang kanilang pananampalataya at tanging ang Katolisismo lamang ang tunay na pananampalataya at ang Kristiyanong Diyos ay ang tanging nag-iisa at tunay na Diyos. Ito ang dahilan kung bakit isinama ng mananaliksik ang terminong infieles dahil sa ang mga mahometano ay maaring ibilang sa kanila, mga taong hindi pa binyagan (o nabibinyagan) sa relihiyong Katolisismo

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal kung pagbabatayan ang kahulugang ikinabit dito sa 1817 edisyon ng RAE.

Tiningnan din ng mananaliksik ang dalawang salitang palagiang ginamit ng mga Kastila bilang paglalarawan (na marahil ay sa negatibong aspeto) sa mga Moro. Una ay inuugnay nila ang mga Moro sa mga gawaing pamimirata kung saan ay tunay nga naman at hindi maitatatwa na may naganap na ganitong aktibidad, ngunit mapapangitwaran sa mga susunod na bahagi ng papel na ito kung tunay na panggugulo lamang ba talaga ang layon nila sa kanilang panunugod sa mga panahanang itinatag ng mga Kastila sa Pilipinas o kung may iba pang dahilan kung bakit nila ito inilulunsad. Pangalawa naman ay makikita sa mga susunod na bahagi ng papel na ito na makailang beses binanggit ng mga Kastila, pari man o sekular na opisyal, na ang mga Moro ng Mindanao (at Sulu) ay mga mababangis, hindi mapagkakatiwalaan at hindi sibilisadong nilalang na tumutugon na naman sa salitang Kastila na salvaje.

Mula sa mga kahulugan na inilahad sa itaas, mababatid natin ang pagkakaugnay ng salitang Moro at Mahometano, maging ang pagtingin ng mga Kastila sa mga taong ito. Una, mababatid na ang Moro ay nagmula sa Mauritania, ngunit ginamit na din ng mga Kastila bilang pantukoy sa lahat ng mga Muslim. Samakatuwid, lumawak na ang kahulugan nito at naisama ang mga Muslim na matatagpuan sa Pilipinas. Mapapansin din sa 1780 edisyon ng RAE ang paggamit ng terminong detestable o kasuklam-suklam bilang pantukoy sa relihiyon ni Mahoma o sa relihiyong Islam. Dito ay papasok ang kaisipang Espanyol hinggil sa Conquista-Reconquista. Conquista ang terminong

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal ginamit ng mga Kastila sa panahon ng pananakop ng mga Moro o Muslim sa Tangway ng Iberia at reconquista naman ang tawag nila sa panahon ng pagbawi o muling pananakop ng mga haring Kristiyano sa lupaing nabahiran ng relihiyon ni Mahoma. Samakatuwid ay para sa mga Kastila, ang pagsasa- Kristiyano ng mundo ay mabigat na atas sa kaniyang balikat na kailangan niyang sundin at kasabay nito ay ang pagpuksa sa mga pwersa ng kadiliman na humahadlang sa liwanag na kaniyang dala.3 Sa pagkakataong ito ay ang Islam ang relihiyon na kaniyang itinuturing na tagapagdala ng kadiliman at tungkulin nila na pigilin ang paglaganap nito. Kaugnay naman nito ay ang terminong infiel na tumutukoy sa lahat ng mga tao na hindi sumasampalataya sa Kristiyanismo. Sa pag-uuring ito ay hindi na lamang mga moro o mahometano ang saklaw, kundi maging yaong mga Hudyo, pagano, at sinumang hindi pa binyagang Katoliko. Dahil nga sa mabigat atas sa kaniyang balikat ay kinakailangan din niyang pagsumikapang malantad ang “paniniwala sa tunay na Diyos at tunay na pananampalataya” sa mga hindi binyagan – dahilan kung bakit niya inilunsad ang reconquista espiritual.

Sinuri din ang mga salitang pirata at salvaje kung saan mababatid na para sa mga Kastila sa España, ang pirata ay yaong mga malulupit at mga walang awang tulisang-dagat o mga magnanakaw sa dagat. Ang mga salvaje naman ay maaring maiugnay sa mga taong walang sibilisasyon, yaong mga walang sariling kultura (o kulturang tulad ng sa mga Europeo) o ng kahit na anong sistema ng pamamahala (na katulad ng sa mga Europeo). Ito ang naging pangunahing pagtingin ng mga Kastila sa mga Moro dito sa Pilipinas lalo na

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal sa tuwing sila ay sumusugod sa mga baybay-dagat, nandarambong, nang-aagaw ng mga ari-arian, nanununog ng mga kabahayan at simbahan at nandudukot ng mga sibilyan upang ipagbili o gawing alipin. Itinuring din ang mga Moro bilang mga salvaje lalo pa’t ang kanilang kultura at sibilisasyon lalo na ang kanilang relihiyon ay kaiba sa mga Kastila. Samakatuwid, sa mata ng mga Kastila ay sila lamang ang may tunay na sibilisasyon at sinumang kaiba sa kanila ay itinuturing nila na walang sibilisasyon o mga mababang uri ng tao.

Panghuling sinuri naman ang salitang juramentado. Mababatid sa mga naratibo ng mga Kastila dito sa Pilipinas, partikular na sa mga huling taon ng kanilang pananakop, na ginamit ang salitang ito upang tukuyin ang tila ba’y pagwawala ng mga Muslim, kung saan ang layunin nila ay ang makapatay ng mga Kristiyano. Sa mga talasalitaang Kastilang inilimbag sa Espanya, makikita na ito ay mayroong ibang kahulugan. Mababatid na mula sa mga kahulugang inilahad sa itaas upang ilarawan ang salitang ito, matutukoy na ang pinakamainam na salitang maaring gamitin ay panunumpa, pagpapatunay o pagpapatotoo sa ngalan ng Diyos. Gamit ang kontekstong ito, mababatid natin ang kaugnayan ng juramentado sa Pilipinas kung saan ang sinumang nagsasagawa nito ay susumpa sa ngalan ni Allah na papatay ng hangga’t maari ay maraming Kristiyano, na kalaban ng kanilang relihiyon, at sa ganoong paraan ay mapupunta sila sa langit. Maiuugnay ang gawaing ito sa pag-atakeng isinasagawa ng mga Sabilallah o mga Mandirigma ni Allah.4

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Mga Diksyunaryong Lokal o Inilimbag sa Pilipinas

Sa mga diksyunaryong Tagalog, mapapansin na bibihira lamang mabanggit ang mga terminong pirata, moro maging mahometano. Sa Vocabulario de la Lengua Tagala ni Noceda y San Lucar, binigyang-kahulugan ang salitang pirata bilang “manghaharang sa dagat; at tulisan sa dagat.” Ang salitang salvaje naman ay binigyang-kahulugan na “ta[u]o sa damo; at tubo sa damo o bolobondoquin [bulubundukin]. Samantala, ang katumbas naman ng juramentado sa Tagalog ay lopo at nangangahulugang “juramento a su modo” o panunumpa o ang pagsasagawa ng sumpa. Mahalaga ang diksyunaryong ito dahil sa ilan lamang ito sa mga akda na nagbanggit sa salitang cayao at pangayao. Ayon dito, ang cayao (kayaw) ay “lo mismo que agao, con sus juegos” o katulad din ng agao (agaw), kasama ang mga laro ng salitang ito. Samantala, ang pangayao (pangangayaw) naman ay “buscar el enemigo para matarlo” o hanapin ang kalaban upang paslangin. Isang pang pagpapakahulugan na ibinigay ay “andar repartiendo algo” o maglibot upang maghatid ng kung anuman. Binanggit sa akda na maiging tingnan ang kaugnay na salitang agao na nangangahulugang (a)“arrebatar algo” o agawin ang isang bagay; (b) “andar a la rebatina,” o maglibot upang makipaglaban o manguha; (c)“entremeterse a arrebatar con otros,” o manloob at manguha kasama ang iba o sumali sa agawan; (d) “librar algo del peligro en que estaba” o sagipin ang isang tao mula sa panganib na kinalalagyan niya; (e) “competir o porfiar” o makipaglaban o magpumilit; (f)“ganar tomando algo por fuerza,” o magkaroon o manguha sa iba gamit ang lakas; (g) “arremeterse mutuamente” o lusubin ang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal isa’t-isa; at (h) “arrebatar defendiendo a otros” o agawing bigla upang ipagtanggol.

Samantala, sa Vocabulario de la Lengua Tagala ni Fray Domingo de los Santos, binanggit niya ang salitang agao na nangangahulugang “arrebatar” o mang-agaw at kahalintulad din ng salitang “rapina” na ang ibig sabihin ay pandarambong at ng “robar” na ang ibig sabihin naman ay lupig. “arrebatador” at “robador” naman ang tawag sa mangangagao [mangangagaw] at manlulupig, Ang “juramento” naman ang isinalin sa Tagalog bilang “panunumpa,” “totoongtotoo,” “matay,” “madorog,” at “pisanan.”

Sa Vocabulario Tagalo naman ni Fray Francisco de San Antonio, binanggit niya ang salitang ngayau na nangangahulugang “saltear robando yendo solo a eso” o mag-isang magtungo upang magnakaw. Kaugnay nito ay “pangayau” naman ang tawag sa “el acto de andar salteado” o ang mismong pagsasagawa ng ngayau. Nabanggit din ng may-akda ang salitang “caginsa-ginsa” bilang kaugnay ng ngayau. Ito naman ay nangangahulugang “sin pensar” o padalos-dalos o biglaan. Batay sa mga nabanggit pagpapakahulugan ay maaring mababatid ang kahulugan ng ngayau bilang padalos-dalos o biglaang pagnanakaw o pagsugod sa isang lugar. Tiningnan din ang iba pang mga diksyunaryo sa ibang bahagi ng Pilipinas, partikular na sa Kabisayaan. Dito ay binigyan ng pansin ang ugnayan ng mga terminong agao, cayao, at cauat/caoat. Sa Diccionario Bisaya-Español para las Provincias de Samar y Leyte, nangangahulugan ang agao bilang “arrebatar.” “Robar” naman ang kahulugan ng cauat, na kung isasalin sa Tagalog ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal nakaw. Idinagdag pa ng may-akda ng diksyunaryong ito na ang mga gawaing pangangauat (ugat ay cauat) ay palihim na isinasagawa at walang abisong ibinigigay (hacer, decir algo a hurtadillas, sin avisar). Samantala, binigyang kahulugan naman ang pangayao bilang “ir los jugadores a un pueblo o sitio en busca de juego” at “ir unos cuantos a una parte con algun objeto” o pagtungo ng isang hugador (maaring manlalaro o sugarol) sa isang bayan o sityo upang maghanap ng paligsahan. Maari din nating bigyang pakahulugan ang salitang ito bilang pagtungo ng isang mandirigma sa isang bayan o sityo upang makipaglaban o sumabak sa labanan.

Sa Diccionario Bisaya-Español naman, binigyang kahulugan ang agao bilang “arrebatar” o manguha o mang-agaw; ang caoat bilang “robar” o “hurtar” o magnakaw; at pangayaoan bilang “pirateria” o pamimirata.

Dumako naman tayo sa Kabikulan. Sa Diccionario y Vocabulario de la Lengua Bicol, ang cauat ay nangangahulugan na “holgarse o pasar tiempo jugueteando” o gugulin ang oras sa pagsasaya. Samantala, sa Diccionario de la Lengua Bicol ni Lisboa, binaggit ang cayao bilang “aumentarsele la locura a alguno, por ponerse a burlar con el” o pagtaas ng kalakohan pamamagitan ng pagkuha ng isang bagay upang magkaroon ng kasiyahan. Sa hilaga naman ng Pilipinas, sa gawing Ilocos ay mayroon din silang pagpapakahulugan sa salitang cayao. Ayon sa Vocabulario Iloco-Español, ang ibig sabihin nito ay “guerrero, que en toda occasion, quire guerrear y no piensa sino hacer Guerra” at “cautivar a uno en Guerra, prisionero y vencido en Guerra” o isang mandirigma na palagiang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal nagnanais magkaroon ng laban, at tanging pakikipaglaban lamang ang nasa isip; at mang-alipin o alipinin ang kaniyang nagapi sa laban.

Mula sa mga kahulugang inilahad sa itaas, mapapansin natin na mayroong dalawang grupong mayroong malalim na pagpapakahulugan sa mga salitang agao, cayao/cayau, at caoat/cauat. Una ay ang mga Bisaya kung saan ay ipinakita ang pagkakaugnay-ugnay ng bawat isa sa mga naunang nabanggit na salita at mababatid na humuhugpong ito sa mga sumusunod na salita: arrobatar, robar at hurtar na ang ibig sabihin ay nakaw o pagnanakaw. Mula sa Diccionario Bisaya- Espanol, mapapansin na iniugnay ng may-akda ang salitang pangangayau sa pirateria o pamimirata. Sa kahulugan ng salitang cauat o pangangauat naman sa Diccionario Bisaya- Espanol para las Provincias de Samar y Leyte ay makikita ang ugnayan nito sa salitang ngayau sa Vocabulario Tagalo ni Fray Francisco de San Antonio na kung susuriin ang konteksto ay parehong ang ibig sabihin ay biglaan o walang pasabing pagsugod o pagnanakaw. Sa ganitong paraan mailalarawan ang ginawang pagsugod ng mga Moro sa mga pamayanan sa mga baybay ng Bisaya – biglaan, walang pasabi, at mapaminsala, parang mga pirata. Ito rin ay isa sa mga maaring dahilan kung bakit malalim ang pagpapakahulugan ng mga talasalitaang ito sa mga naunang nabanggit na salita, dahil sa sila ang mga pangunahing dumanas sa mga ginawang pagsugod ng mga Moro.

Mapapansin naman na bukod sa mga Bisaya, ang mga Iloko naman ay mayroon ding malalim na pagpapakahulugan sa

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal salitang cayao. Para sa kanila, ang isang mangangayaw ay isang mandirigma at tanging pakikipagdigma lamang ang nasa isip. Maiuugnay naman ito sa konsepto ng mga bayani tulad ni Lam- ang, ang pangunahing karakter sa kanilang epiko na Biag ni Lam-ang. Sa ganitong konteksto ay maari namang maiugnay ang isang mangangayaw sa isang bayani, dahil tulad ni Lam- ang, ang kanilang layunin ay ang makapagbigay ng ginhawa sa kanilang pamayanan. Iba naman ang pagpapakahulugan ng mga Bikolano sa salitang cauat. Para sa kanila, ito ay isinasagawa lamang upang makapagdulot ng kasiyahan.

Ang Moro sa Daloy ng Historiograpiyang Pilipino

Pagsulong ng Moro sa Historiograpiyang Pilipino

Maaaring sabihin na naging masalimuot ang pag-unlad ng mga Moro sa daloy ng historiograpiyang Pilipino. Mababakas ito sa mga naging pagbanggit sa kanila sa mga pahina ng mga naratibong isinulat mula sa panahon ng pananakop ng mga Kastila hanggang sa mga unang taon ng pananakop ng mga Amerikano. Unti-unti lamang nagkaroon ng puwang ang mga Moro sa pangkalahatang daloy ng historiograpiyang Pilipino ilang taon matapos ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, kung kailan umusbong ang bagong henerasyon ng mga Morong historyador na nagtanggol sa kanilang papel sa kasaysayan ng bansa.

Ang Moro sa Panahon ng Pananakop ng mga Kastila

Piratas. Salvajes. Mga kampon ng demonyo. Mga hindi sibilisadong tao. Mga tagapaghasik ng lagim at kaguluhan.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Kung babalikan natin ang mga naratibo na naisulat sa panahon ng pananakop ng mga Kastila sa Pilipinas, mababakas na sa mga salitang ito kadalasang uminog ang kanilang pagtingin sa mga Moro. Sadyang napaka-negatibo nga ng kanilang naging pagtingin dahil para bang wala na silang nagawang mabuti at tanging kaguluhan at kasawian lamang ang naidulot.

Isa sa mga naunang akda na naisulat ng mga Kastila na bumanggit sa kanilang pananaw hinggil sa mga Moro ay ang liham ni Francisco de Sande na noo’y gobernador at kapitan heneral ng Pilipinas para kay Kapitan Esteban Rodriguez de Figueroa. Aniya:

“... and inasmuch as the Joloans, as is well known, are open pirates, whose only ambition is to steel and to assault men in order to sell them elsewhere – especially as they go annually to plunder among all the Pintados (Visayas) Islands, which are under his Majesty’s Dominion...” 5

Ang pamimirata ng mga Moro ang isa sa mga pangunahing bagay na binanggit ni de Sande kung bakit kinakailangan na ituro sa kanila ang sibilisasyon ng mga Kastila. Ang gawaing ito ay hindi makatarungan at nakakapinsala kung kaya’t kinakailangan silang pigilan sa paggawa nito. Naniniwala siya na ang dahilan kung bakit ito ginagawa ng mga Moro ay dahil sa sila ay hindi pa mga Kristiyano, samakatuwid ay wala pang sibilisasyon, kung kaya’t upang mabago ito ay kinakailangang tanggapin nila ang Salita ng Diyos at turuan ng sibilisasyon. Sa ganitong paraan, sila ay mapapaamo, tatalikdan ang masamang gawain, at magiging mga mabuting tao. Sinabi pa

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal niya na kaya lamang ito nagagawa ng mga Moro ay dahil sa sila ay wala pang muwang hinggil sa dakilang kapangyarihan ng Diyos na tumubos sa kanila, ngunit buo ang kaniyang paniniwala na kapag sila ay maging mga Kristiyano na ay mababatid nila na mali ang kanilang mga ginagawa at magsusumikap upang maging mabuting indibidwal. Ito din ang naging palagay ni Fray Juan Francisco de San Antonio sa kaniyang Cronicas de la Provincia de San Gregorio Magno, kung saan ay binanggit niya na:

“If Christianity would open up communications, all of this large island [Mindanao] would be administered conveniently; now, it only serves as a path for the Moros for their ambushes and raids which infest the provinces immediate to it.” 6

Kaugnay nito, binaggit naman ng Heswitang pari na si Pablo Pastells sa kaniyang liham para sa kanilang Father Provincial na si Juan Capell na ang Kristiyanismo din ang magbibigay- daan upang matigil na ang paggamit ng mga Moro sa mga dinukot nilang alipin upang magsaka ng kanilang mga lupain. Aniya:

“The day on which missionaries shall have succeeded in planting the cross among the heathens who surround the Moros, then the latter deprived of the slaves who cultivate the earth for them and clothe them, erect their houses, and serve them as an object of luxury and trade, will on that day see their necessity to change the campilan and the kris for the ploughshare and the plough, the fierce arrogance of the warrior or pirate, for the

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

pacific gentleness of the man who is forced to gain his bread by the sweat of his brow.” 7

Sa sulat naman ni Gobernador Luis Perez Dasmarinas noong 1595 para kay Haring Felipe II, mayroong maikling banggit hinggil sa gawaing pamimirata ng mga Moro. Ayon sa kaniya, ang mga piratang ito ay dumaong sa baybayin ng Cebu, kung saan ay nilooban nila ang mga kabahayan ng mga indio, pumatay ng maraming sibilyan, at kinuha ang maraming sibilyan upang ipagbili bilang mga alipin. Isang akda ang bumabanggit sa “pamimirata” ng mga Moro, bilang mga magnanakaw na namemeste sa karagatan, nadarambong ng anumang kanilang makita at kayang abutin. Ayon kay Alfonso Fajardo y Tenza, noo’y gobernador ng Pilipinas, ang mga Moro ay lubhang malulupit, sa katunayan ay hindi sila nag-iiwan ng mga bilanggo, bagkus ay pinapatay ang lahat ng nadadampian ng kanilang mga kamay.8

Noong 1600 naman, batay sa karaingan ng Cabildo ng Maynila laban kay Morga, binanggit nila na mayroong isang malaking plota ng mga Moro ang sumugod sa mga lalawigan ng Pintados (Visayas) maging sa isla na kung tawagin ay Bantayan. Doon ay sinunog nila ang mga pamayanan maging ang mga simbahan, pumatay ng marami, at dinukot ang higit sa walong daang (800) indio upang gawing alipin. Matapos nito ay sumugod sila sa Panay kung saan ay tulad ng ginawa nila sa mga naunang lugar na kanilang tinungo, ay pumatay ng marami at dinukot ang humigit-kumulang anim na raang (600) indio upang gawing alipin. Sa kabuuan ay tinatayang isanlibo dalawang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal daan (1,200) ang bilang ng lahat ng mga indio na kanilang dinukot upang gawing alipin.9

Sa ulat naman ni Pedro de Acuña para kay Haring Felipe III noong 1604, kaniyang nabanggit na kinakailangan nang gumawa ng malaking aksyon ang pamahalaang kolonyal hinggil sa mga pamemesteng ginagawa ng mga Moro sa kapuluan. Aniya:

“... our enemies, the Xoloan (Joloan) andMindanaos ... have inflicted many damages, which they will continue to do if they are not checked. Great cost and expense must be incurred in these islands, merely to preserve and defend them; and there are great hindrances and difficulties

in the way of their growth. By gaining this fort (Zamboanga), the door is closed to notable evils and troubles, and benefits of utmost importance, both spiritual and temporal, through which God our Lord and your Majesty will be well served, the Christian faith and the extension of the gospel will be assured and increased in these regions.” 10

Makikita sa ulat ni Acuña ang matinding pangamba ng mga Kastila hinggil sa sunud-sunod na pag-atake ng mga Moro kung kaya’t binabanggit niya ang kahalagahan ng pagtatayo ng isang kuta sa Zamboanga upang magsilbi bilang base ng hukbong Espanyol sa Mindanao, at sa ganung paraan ay mapigilan ang pagsugod ng mga kalaban sa mga isla sa Pintados. Ang kahalagahan ng pagtataguyod ng isang kuta sa Zamboanga ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal sinusugan pa ni Gregorio Lopez sa kaniyang liham noong 1603, kung saan binanggit niya na:

“The damage and robbery inflicted by the people of Mindanao in these islands could have been prevented if the garrison of Spaniards in that island, which held the pirates in check, had not been recalled.” 11 Ang bantang pag-atake ng mga Olandes sa Maynila ang dahilan kung bakit binawi ang naitatag nang kuta ng mga Kastila sa Mindanao. Mahalaga ito sapagkat nangangailangan ang kabisera ng mga sundalo at mga barkong magtatanggol dito kung sakaling sumugod ang mga Olandes, ngunit naging matindi naman ang epekto nito para sa mga mamamayan ng Bisaya dahil sa ang pag-alis ng kuta ay nagbigay-laya sa mga Moro upang sumugod sa kanilang mga pamayanan. Halimbawa nito ay ang ginawang pagsugod ng mga kalaban sa Leyte na itinala ni Lopez sa kaniyang liham:

“At present, the need is all the greater, as they [the Moros] are encouraged by their victories, and our Bisayans are dispirited. In the islands where our humble Society of Jesus teaches, they caused great loss; and during the past month they attacked Leyte, and captured two of our religious, and more than eight hundred natives besides. ... It is a great pity that so new a Christian people should be molested by those from Mindanao, who are infected by the doctrine of Mahoma.” 12 Higit sa isang dekada ang lumipas, hindi parin nagbago ang pananaw ng mga Kastila. Sa katunayan, sa liham ni Pedro de

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Bivero noong 1618, kaniya paring pinanghihinayangan ang pagbawi ng kanilang kuta sa Mindanao. Ayon sa kaniya ay mali ang aksyong ito ng pamahalaang kolonyal at nagbigay-daan lamang ito upang lalong lumakas ang loob ng mga Moro, partikular na yaong mga Sangiles, Joloano at iba pa sa naturang rehiyon, upang magpatuloy sa kanilang mga gawaing pamimirata at panunugod sa mga baybaying sakop ng mga Espanyol, partikular na yaong mga nasa Pintados o Bisayas. Ayon pa sa kaniya:

“... they [the Moros] have harassed and are now harassing all the Pintados, where they have at different times robbed many places, captured many thousands of friendly Indians, burned and sacked the churches and barbarously profaned sacred things.” 13

Ang hindi pagsawata sa ganitong mga gawain ang itinuturo ni Bivero bilang pangunahing dahilan kung bakit hindi matigil- tigil ang pamemesteng ginagawa ng mga Moro. Para sa kaniya ay sobra na at hindi na katanggap-tanggap ang pamiminsalang ginagawa ng mga kalaban kung kaya’t sa kaniyang opinyon ay marapat lamang digmain ang mga ito at parusahan. Isa pang hakbang na binabanggit ni Bivero ay ang sakupin ang Mindanao, magtatag ng encomienda doon, at isailalim ang mga Moro sa kanilang pamamahala. Sa ganitong paraan ay saka pa lamang mapapatino at mapipigil ang mga Moro sa kanilang masamang gawain. Dagdag pa niya:

“Since Mindanao is directly opposite the Pintados... since it has so many encomiendas to distribute [as

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

it is over 400 leguas in extent]; and since it yields gold, wax, cinnamon, and a great quantity of rice and other valuable products – the great benefits would accrue to his Majesty by its pacification.” 14 Dito ay makikita na marahil ay bukod sa “pagpapayapa” sa mga Moro, ang pinakadahilan kung bakit nais ni Bivero na digmain, parusahan, at magtatag ng encomienda sa Mindanao ay upang mapakinabangan ang yamang likas na matatagpuan dito. Kung titingnan ang lokasyon ng Mindanao ay mababatid na malapit ito sa Ternate, maging sa Moluccas, mga lugar na sentro ng kalakalan sa Timog Silangang Asya. Mababatid na maaring nais niyang magkaroon ng moog ang mga Kastila sa dakong yaon ng kapuluan upang makinabang na rin sa mayamang kalakalan doon.

Ang ideya ng pagsakop at pagsasailalim sa mga Moro sa kapangyarihan ng mga Kastila ay nagpatuloy sa liham ni Sebastian de Pineda para sa Consejo de las Indias kung saan ay binanggit niya na upang malupig ang Mindanao at ang mga piratang naninirahan doon nang hindi gumagastos ng malaki mula sa kaban ng yaman ng kaharian ay mas maigi pang alipin ang mga mamamayan ng Mindanao, yamang sila ay mga infiele o mga hindi binyagan, dahil sa hindi na nila nirespeto ang mga simbahan at templo ng Diyos, at dahil sa nagsagawa sila ng hindi mabilang na pagmamalupit sa mga nasasakupan ng mga Espanyol.15 Sa ganoong paraan lamang umano mapapatahimik ang nasabing isla at mapipigil ang kanilang pamiminsala sa mga teritoryong nasasakupan ng mga Kastila.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Tulad ng nabanggit ni Pineda sa kaniyang liham, ang mga sumunod na Kastilang manunulat ay naging bukas sa pagsasailalim sa mga Moro bilang mga alipin at siyang tanging paraan na kanilang nakikita upang masawata ang mga ito sa pamimirata. Sa ulat na ipinadala ni Hernando de los Rios Coronel para sa hari ng Espanya, kaniyang binanggit na:

“Inasmuch as the Indians of the islands of Mindanao and others nearby are declared enemies and are in insurrection and have embraced the religion of Mahomet; and inasmuch as they have confederated with the Dutch, and committed incredible depredations on the vassals of Your Majesty, both Spaniards and natives, and there is no security there; ... and inasmuch as it will be of great help in facilitating this, to declare those people to be the slaves of whosoever captures them in war...” 16 Sa pahayag na ito ni Coronel, mababatid natin ang dalawang kaisipang mayroon ang mga Kastila noong panahong iyon: una, sila ang tagapagtanggol at tagapagpalaganap ng Kristiyanismo at handa silang makipagdigma sa sinumang kasapi ng relihiyon ni Mahoma na itinuturing nila bilang pinakamalaking banta sa pagpapalaganap ng kanilang relihiyon; at pangalawa, yamang ang mga Moro ay kaanib ng relihiyong kanilang kinamumuhian, at yamang ang mga ito ay nakipagtulungan at nakapagdulot ng matinding sakit o pagdurusa sa kanilang mga nasasakupan ay marapat lamang na sila ay digmain, at kung matalo ay sakupin at alipinin.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Ang mga isinagawang pagsugod ng mga Moro sa mga pamayanang sakop ng mga Kastila ay lubos na nakapanghina ng kanilang mga kalooban, nakapagdulot ng matinding takot, at naging dahilan kung bakit mababakas na sa kanilang mga liham ay mapapansin ang kanilang mababang pagtingin sa mga ito. Sa liham ng paring Heswita na si Juan de Bueras para sa mga kapariang Heswita sa Pintados o Bisayas, kaniyang binanggit ang pighati at pagdurusa ng kanilang orden dahil sa “kabaliwan” at “bagsik” ng mga malulupit nilang mga kaaway (mga Moro).17 Binanggit niya na ang mga pagsugod na ginagawa ng mga kalaban ay dahil sa matindi nilang galit laban sa Panginoong Hesukristo, dahilan kung kaya’t ganun lamang kung lapastanganin, wasakin, at sunugin nila ang mga simbahan maging ang mga sagradong imahen. Sa liham din na ito niya binanggit ang mga kasapi ng kanilang samahan na nagbuwis ng buhay upang maipalaganap ang Kristiyanismo sa mga lupain ng Mindanao.

Matinding galit sa bansang España at sa Kristiyanismo. Sa ganitong paraan tiningnan ng mga Kastila ang mga Moro kung bakit ganun na lamang katindi ang mga pagsugod na kanilang ginawa sa mga lupaing nasasakupan ng mga Espanyol. Mababatid na ito ang umiral na kaisipan ng mga Kastila sa panahong iyon. Bukod sa liham ni Bueras ay mababasa din sa liham ni Fernando de Silva ang ganitong pagtingin. Aniya:

“Its natives [the island of Mindanao] are given over to the vile worship of Mahoma to a degree not reached by the Moors [i.e., those of Spain] themselves. That worship holds them so tightly in its abominations that it rears them with extreme hatred toward Christians, both Spaniards and Indians. The disposition of the people is vile but

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

bold, and they are given to insults and robbery. They make raids through the islands that are instructed by the Society of Jesus, plundering, robbing, and capturing many.” 18 Ganito din ang naging komento ni Bartlome Leonardo de Argensola sa kaniyang The Discovery and Conquest of the Molucco and Philippine Islands. Ayon sa kaniya:

“The natives of the islands of Mindanao hate our nation ... and upon any occasion take arms against it... for this reason, Esteban Rodriguez de Figueroa entered into articles with the new governor, Don Francisco Tello, by Virtue whereof he made war on the People of Mindanao and Ternate, at his own expense.” 19 Dagdag pa niya:

“He [Tello] attended all the works in person, as he had been wont to do... building galleys, and other vessels, whereof there was then a great want, to secure the sea, at that time infested by the neighboring pirates and enemies, especially those of Mindanao.” 20 Ang ganitong impresyon sa mga Moro ay nagpatuloy at mapapansin na hindi nagbago mula noong ika-16 dantaon hanggang sa kanilang paglisan sa Pilipinas noong ika-19 dantaon.

Naging malaking hamon ang paghuli sa mga sasakyang-dagat ng mga Moro dahil sa ang mga ito ay higit na mabilis kung ikukumpara sa mga galyon, gallera at iba pang sasakyang- dagat ng mga Kastila. Ayon nga sat ala ng Agustinong prayle na

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal si Juan de Medina sa kaniyang History of the Augustinian Order in the Filipinas Islands, kaniyang binanggit na:

“The enemy from Jolo had often made incursions, to the great loss of the islands for they caused many deaths, [and] made many captives... the Spaniards did not try to look for them, or did not find them, or indeed, when they met them, the enemy took to their heels; for ... their boats are swifter...” 21 Natigil lamang ang pamimirata ng mga Moro noong 1860, kung kailan dumating ang mga steamboats sa Pilipinas. Ang pagdating mga makabagong sasakyang-dagat ng mga Kastila ang naging senyal sa paghina at tuluyang pagtigil sa ginagawang pagsugod ng mga Moro. Dahil dito ay nagawa nang sundan, habulin, at sugurin ng mga Kastila ang kanilang mga kalaban, saan man sila magtungo at magtago. Ang mga ekspedisyon ni Gobernador Narcisco Claveria laban sa mga Balanguingui, ni Urbiztondo at Malcampo laban sa mga Moro ng Jolo, at ang pagtatatag ng mga kuta sa Davao, Rio Grande [de Mindanao] at Jolo ang nagsilbi bilang nakamamatay na suntok sa Mahometismo [Islam] sa kapuluan.22 Ang Jolo, ang kabisera ng Sultanato ng Sulu, ay bumagsak sa kamay ng mga pamahalaang kolonyal noong 1876. Tatlong taon ang lumipas, pumasok sa kasunduan ang pamahalaang kolonyal at ang Sultanato ng Sulu sa pangunguna ni Sultan Jamalul Allan kung saan ay kinilala niya ang soberanya ng Espanya sa kaniyang lupain. Kapalit nito ay tatanggap ang sultan ng buwanang sahod na nagkakahalagang ₱ 2,400.00 at hahayaan ang mga mamamayan ng sultanato na ipagpatuloy ang kanilang

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal pananampalataya, ngunit hahayaan naman ang pagpapadala ng mga Kristiyanong misyunaryo. Gayong masasabi na nagtagumpay ang mga Kastila ay hindi naman nila tuluyang napasok at napasailalim sa kanilang kapangyarihan ang kabuuan ng Mindanao.23 Sa katunayan ay binaggit ng paring Heswita na si Joaquin Sancho sa isang liham para sa kaniyang superyor noong 1884 na ang diwa ng pamimirata ay hindi parin nawawala sa mga Moro ng Jolo.24 Ayon naman sa isa pang paring Heswita na si Joaquin Quintana sa isang liham para sa kaniyang superyor noong 1887 na mapasok man nila ang Jolo ay hirap naman ang mga ito na tanggapin ang sibilasyong Kastila na inihahain sa kanila. Aniya:

“It is hard at the moment to explain what is happening in the mission of Jolo, especially last August and September. For those who know the problems intimately it will be easy to guess the root of the thorny situation on that archipelago, despite the wise and prudent measures taken to dignify and civilize the Moros and raise them to the same level as the rest of the Philippine Islands. I have already indicated something about this to Your Reverence, if I am not mistaken, in my letter at the end of April 1885. The difficulty and repugnance of the Joloans to accept our civilization is due to the strong and powerful influence of the hajis, or Moros who have gone to Mecca. They have enjoyed planting the Kur’an in the hearts of these Moros in Jolo, especially after their first Sultan Chainal-Abirin, a descendant of Sharif Manalin- Alin-Husin of Borneo, and father of Raja Bungsu. Individually, they would not be hard to convert to

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Catholicism, were it not for the fear inspired in them by the datus and their lords, who treat them cruelly and despotically.” 25 Ang pagkabigo ng mga Kastila na tuluyang makuha ang kalooban ng mga Moro, ang pagkabigo nila na maimpluwensiyahan sila upang baguhin ang kultura at relihiyon ng mga Muslim, at ang patuloy na suspisyon o hindi pagtitiwala sa bawat isa ang isa sa mga dahilan kung bakit hanggang sa taong 1893 ay mortal na kaaway parin ang kanilang pagtingin sa mga Moro. Ayon nga sa isang sulat ni Luis de la Torre, isang kawal sa hukbong Kastila para sa Gobernador Heneral, binanggit niya na:

“The Moro race is completely antithetic to the Spanish... and will ever be our eternal enemy... they should know that we are stronger, that our friendship suits their interests because we are backed by force – which is the only argument they can understand... [and] that the instant they antagonize us, they will be promptly and severely punished.” 26

Maliwanag na mula sa mga pahayag mula sa panahon ni Sande hanggang kay de la Torre ay nanatili ang rasistang pananaw at mababang pagtingin ng mga Kastila sa mga Moro. Mapapansin na sa tatlong daang taon ng pananakop ng mga Europeong ito sa Pilipinas ay hindi nagbago ang masama nilang impresyon sa mga Muslim (at maging sa iba pang mga infiele) ng Mindanao.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Historiograpiyang Moro sa Panahon ng Amerikano at Kalayaan ng Pilipino

Sa pagdating ng mga Amerikano sa bansa ay unti-unting nagbago ang pananaw hinggil sa mga Moro, gayong may ilan paring akda ang mga Kastila na nagnais maimpluwensyahan ang mga bagong mananakop hinggil sa kanilang magiging impresyon sa kanila. Sa isang artikulo na inilathala ng paring Heswita na si Pio Pi, kaniyang binanggit na ang mga Moro ay mga arogante, walang utang na loob, at taksil gayong mga “mahirap, miserable, at walang-wala.” Bukod pa riyan ay binanggit din niya na sila lamang ang tanging nanatili na matinding kalaban ng sibilisasyong dinala dito mula sa Espanya, kung kaya’t inudyukan ni Pi ang pamahalaang kolonyal ng mga Amerikano upang gawin ang lahat ng paraan upang mapasuko at mapasailalim sa kanilang kapangyarihan ang mga Moro nang sa gayon ay mapalaya ang iba pang mga infiele na inalipin ng mga Moro, at upang masiguro ang pagpapalaganap ng Katolisismo sa Moroland.27

Ayon naman kay Hurley, naging matagumpay ang mga Amerikano sa pagpapayapa sa mga Moro, partikular na sa mga gawaing pamimirata. Ngunit ayon sa kanya, gayong nawala ang pamimirata ay napalitan naman ito ng smuggling na siya namang hindi mapuksa ng mga Amerikano gayong tatlong dekada na nilang sakop ang Mindanao.28 Makikita din sa akdang ito ni Hurley ang pagbabagong tingin ng mga dayuhan sa mga Moro. Kung sa mga Kastila ay tinawag sila na mga piratas y salvajes, tinawag naman sila na mga smugglers at bandits ng mga Amerikano.

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Bahagi ng pagbabagong pananaw ay ang pagkakaroon ng panibagong tingin sa kung ano nga ba ang dahilan kung bakit nagkaroon ng mga pagsugod na tinawag naming pamimirata ng mga Kastila. Ang muslim na historyador na si Najeeb Saleeby ang isa sa mga unang manunulat na dumepensa sa mga Moro at nagsabi na ang mga Kastila naman ang nanguna sa pakikipaglaban at siyang mga nanggulo sa kaayusan sa Mindanao. Sa kaniyang The History of Sulu, binanggit niya na ang pagsugod ng mga Kastila sa Jolo sa pangunguna ni Esteban Rodriguez de Figueroa noong 1578 ang pangyayari na nagbunsod upang sumiklab ang digmaan sa pagitan ng Espanya at Sulu na tumagal ng higit sa tatlong daang taon. Ayon kay Saleeby, ang mga sumusunod ay ang mga nais mangyari ni Gobernador Sande na siyang nagsugo kay Esteban Rodriguez de Figueroa:

“... first, to reduce the Sulu to a vassal state; second, to exact tribute in pearls; third, to secure the trade of Sulu for the Spaniards; fourth, to punish the Sultan of Sulu for the help he rendered the Sultan of Bruney against the Spanish forces; fifth, to rescue the Christian slaves in Sulu; sixth, to deprive the Sulus of their artillery and ammunition and of all vessels except fishing vessels, in order to stop their piracy; seventh, to compel the Sulus to become peaceful agriculturists; eight, to uproot the ‘accursed doctrine’ of Mohammed and to convert the Sulus to the Christian religion.” 29 Dagdag pa niya:

“Piracy was not the primary cause of this invasion of Sulu. Public sentiment was not so-strong against

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

slavery in those days as it is now...piracy is always a crime among nations... Religion, on the other hand, was declared by Governor Sande to be the ‘principal reason for going in their land.’ He ordered the Sulus not to admit any more preachers of Islam, but to allow the Spanish priests to preach Christianity to them; the Mohammedan preachers he directed to be arrested and brought to him, and the mosques to be burned or destroyed and not to be rebuilt.” 30 Gayong ang palagiang sinasabi ng mga Kastila ay kaya nila nais sakupin o mapasailalim sa kanilang kapangyarihan ang mga Moro ay upang maipakilala sa mga ito ang Kristiyanismo at upang mahinto ang sa-demonyo nilang pagsunod sa relihiyon ni Mahoma, sinabi ni Saleeby na ang maaring tunay na dahilan ay ang kanilang inggit sa tinatamasang impluwensya ng mga Portuges sa Borneo at sa Moluccas at ang kanilang pagnanais na makontrol ang kalakalan sa Sulu na noong panahong iyon ay nagtatamasa ng kayamanan dahil sa pakikipag-uganayan nito sa mga karatig-bansa sa Timog Silangang Asya. Samakatuwid, lumalabas na hindi naman tuwiran na pagpapalaganap ng Kristiyanismo at pagpigil sa paglaganap ng Islam ang pangunahing dahilan kung bakit umentra ang mga Kastila sa Sulu, bagkus ay nagnanais din silang makasalo o makinabang sa kayamanan ng nasabing lugar. Hinggil naman sa pamimirata, binanggit ni Saleeby na ang panunugod upang kumuha ng mga magiging alipin ay hindi lamang naman sa Sulu nagaganap, bagkus ay maging sa iba pang mga karatig lugar. Binigyang-diin ni Saleeby na ang mga Sulu ay lumaban upang ipagtanggol ang kanilang kalayaan at pananampalataya, kung

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal saan ay handa nilang isakripisyo maging ang kanilang sariling buhay mapagtanggol lamang ang kanilang kalayaan. Dinagdag pa niya na kinamuhian ng mga Sulu ang pakikitungo ng mga Kastila sa kanila at dahil sa kanilang pagkagalit at pagnanais na makapaghiganti, ay nagtayo sila ng mas matitibay na mga kuta at plota, at naging palaban na mga manunugod.

Ayon naman kay Cesar Majul, isang Morong historyador, ang serye ng mga labanan sa pagitan ng mga Moro at Kastila na tinawag niyang Moro Wars, ay naganap dahil sa pang-uudyok ng mga Kastila nang sa gayon ay matupad ang kanilang hangarin na mapasailalim sa kanilang kapangyarihan ang mga muslim sa Mindanao. Gayong naging mapaminsala ay ito naman ang naging dahilan upang mabuo ang tinawag niyang “Islamic consciousness” 31 na nagmulat sa mga Moro upang ipaglaban ang kanilang kalayaan. Kaalinsabay nito ay Islam ang naging paraan upang pansamantalang mapagkasundo ang mga Moro sa Mindanao na noong bago pa dumating ang mga Kastila ay nagsasagawa naman ng digmaan laban sa bawat isa. Dahil sa banta ng pananakop ng mga dayuhang Kristiyano ay nabawasan ang tunggalian sa pagitan ng mga grupong Moro, partikular na ang dalawang pangunahing Sultanato sa Mindanao – ang Maguindanao at Sulu, at nagbigay-daan upang sila ay magtulungan upang labanan ang banta ng mga Kastila. Hindi masasabi na tuluyan silang napagkaisa at natigil ang hidwaan sa bawat isa, ngunit nabawasan lamang sapagkat nagpatuloy parin naman ang sigalot at panaka-nakang digmaan sa pagitan ng mga grupong Moro, magkagayonpaman ay may mga pagkakataon naman na sila ay

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal napagkakaisa upang labanan ang pareho nilang kalaban – ang mga Kastila.

Pagtatanggol sa kalayaan at paglaban sa kolonyalismo, ito din ang konseptong nais ipabatid ni Samuel Tan, isa ring Morong historyador na nagsabing ang pananaw o kaisipan na ang mga Muslim ay mayroong matinding pagkamuhi sa mga Kristiyano ay kaugnay ng karakter nila na handang lumaban sa mga pwersang mananakop na nagbabadyang agawin ang kalayaan na kanilang tinatamasa.32

Masasabi na napagtagumpayan ng mga Moro ang banta ng mga Kastila ngunit nasakop man ng mga ito ang ilan sa kanilang teritoryo ay hindi naman sila lubusang nagtagumpay na mapasailalim sa kanilang kapangyarihan at impluwensya ang mga Moro. Ngunit sa pagdating ng mas malalakas na pwersang Amerikano, at marahil ay dahil na din sa pagkapagod mula sa ilan daang taong pakikidigma laban sa mga Kastila, ang mga Moro, gayong nagpakita ng matinding determinasyon upang labanan ang panibagong pwersang dayuhan na nagnanais agawin ang kanilang kalayaan, ay nabigo.

Gayong ang mga Moro ay mayroong malaking papel na ginampanan sa pagbubuo ng kasaysayan ng Pilipinas, mapapansin naman na hindi parin sila naisasama sa pangkalahatang agos ng kasaysayan ng bansa. Hindi naman kataka-taka sapagkat nagkaroon ng masamang impresyon ang mga Pilipino tungo sa mga Moro. Ang tatlong daang taon ng panunugod at pagdukot ng mga Moro sa mga Kristyanong naninirahan sa mga teritoryong dating sakop ng mga Kastila ang naging dahilan kung bakit nabuo ang mapait na tinginan

100

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal nila sa isa’t-isa. Hindi nagtitiwala ang mga Pilipino noon sa mga Moro, gayundin naman ang mga Moro sa mga Pilipino. Ayon kay Hurley, nakadama ng pagkabalisa ang mga Moro nang malaman nila na papalayain ng mga Amerikano ang Pilipinas at sila ay isasailalim sa pamumuno ng mga Pilipino.33 Giit pa niya, nananatili ang pagkakaiba sa relihiyon at tradisyon ngunit ang kaisipang naikintal sa isipan ng dalawang grupong ito ang higit na nakakabahala. Aniya, naging hayagan ang pagkontra ng mga Moro sa badyang pamumuno ng mga Pilipino at pinangambahan niya na dumating ang panahon na magkasagupa ang dalawa.34 Sa madaling salita, hindi naging madali ang pagtanggap ng mga Pilipino sa mga Moro at nasalamin ito sa pagbubuo ng pangkalahatang kasaysayan ng Pilipinas. Gayong mayroong mga pag-aaral hinggil sa kanilang kasaysayan, inililimbag naman ito na hiwalay sa malaking naratibo ng kasaysayan ng bansa – wari’y ang kanilang kasaysayan ay hindi itinuturing na bahagi ng kasaysayan ng bansa.

Pamimirata o Pangangayaw?

Kung babalikan sa unang bahagi ng papel ang kahulugan ng salitang pirata sa mga diksyunaryong Espanyol, ito ay isang magnanakaw sa dagat o isang tulisang-dagat, malupit, walang awa, at nasisiyahan sa paghihirap ng iba. Samantala, mapapansin naman na walang salitang pirata sa mga wikang Pilipino na nasasalamin sa mga diksyunaryong binanggit sa unang bahagi ng papel na ito, ngunit ang pinakamalapit na salitang iniuugnay dito ay ang kayaw. Matatandaan na ang terminong ito ay kaugnay din ng mga salitang agaw at kawat

101

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal kung saan lahat ng ito ay tumutukoy sa nakaw o pagnanakaw. Ngunit, mainam ba na pangangayaw ang tamang terminong dapat gamitin upang isalin ang salitang pamimirata sa Pilipino? Upang masagot ito ay atin munang tingnan kung ano ba ang pinagkaiba ng dalawang salitang ito.

Ano ba ang pamimirata? Kung pagbabatayan ang makabagong depinisyon, ayon sa artikulo 101 ng 1982 UNCLOS, ito ay nangangahulugang:

“(a) Any illegal acts of violence or detention, or any act of depredation, committed for private ends by the crew or the passengers of a private ship or a private aircraft, and directed: (i) On the high seas, against another ship or aircraft, or against persons or property on board such ship or aircraft; (ii) Against a ship, aircraft, persons or property in a place outside the jurisdiction of any State (b) Any act of voluntary participation in the operation of a ship or of an aircraft with knowledge of facts making it a pirate ship or aircraft; (c) Any act of inciting or of intentionally facilitating an act described in subparagraph (a) or (b).” 35 Samantala, ano naman ang pangangayaw? Mahirap hanapin ang eksaktong termino sa Kastila maging sa Ingles na maaring gamitin upang maisalin ang salitang pangangayaw. Gayong mayroong magkakahalintulad sa pamimirata ay hindi naman ito maaring ituring na purong pamimirata lamang. Ang pangangayaw ay hindi lamang basta isang salita, isa itong

102

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal konsepto na umiiral, hindi lamang sa Pilipinas, kundi maging sa iba pang bahagi ng mundong Austronesyano. Marahil ay kung ikukumpara ang konsepto ng pangangayaw sa pamimirata, maaring sabihin na ang una ay isang kolektibong gawain ng pamayanan, kung saan maraming pagkakataon na ang datu pa mismo ng pamayanan ang nangunguna, samantalang ang huli naman ay isinasagawa lamang ng mga grupo ng tao na maaring hindi nagmula sa isang pamayanan.

Isinasagawa ang pangangayaw upang sagipin ang komunidad mula sa kagutumang dala ng tagtuyot, peste, at kamalasan. Maihahalintulad ang pangangayaw sa pamumugot at pangongolekta ng ulo ng tao.36 Ilan sa mga pangkat-etniko sa bansa tulad ng mga Ifugao, Bontoc, Igorot, at Kalinga ay nagsasagawa nito dahil sa paniniwala na ang dugo ng taong napatay ay magpapataba sa lupa ay ang dahilan kung bakit mas mainam ang pangongolekta ng mas maraming ulo. Mas maraming ulo na maiuuwi, mas lalaki ang pagkakataon na magkaroon ng masaganang ani dahil sa tataba ng husto ang lupain.

Mababatid na sa kaisipang Pilipino, ang tinatawag na “buut” o loob ng isang tao ay maikokonekta sa isip, samantalang ang ginhawa naman ay maikokonekta sa tiyan. Samakatuwid, ang isang tao ay hindi makakapag-isip ng maigi kung wala siyang nadaramang ginhawa o sa madaling salita, kung walang laman ang kaniyang sikmura o kung siya ay gutom.37

Sa kaso ng Sulu, maging ng Mindanao, ang sultanato ay umaasa sa mga nadadakip nilang alipin upang siyang maging katulong nila sa pagbungkal ng kanilang kanilang mga lupain,

103

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal sa pangingisda at tumao sa kanilang mga sasakyang-dagat.38 Ang mga aktibidad na ito ay naglalayong mapunan ang sikmura ng nakararami, samakatuwid ay makaranas sila ng kaginhawahan, kung kaya’t ang pangangayaw ay hindi lamang isinasagawa para sa ginhawa ng iilan, kung para sa ginhawa ng komunidad, ng pamayanan. Ito ang isa sa mga pinagkaiba nito sa pamimirata, kung saan sa gawaing ito ay tanging ang mga pirata lamang at hindi ang kanilang pamayanan ang nakikinabang.

Pagsugod upang manguha ng alipin. Ito ang mas maiging gawing isa sa mga pagpapakahulugan sa pangangayaw at hindi lamang basta simpleng pamimirata. Ang hindi maintindihan ng mga Kastila ay bago pa lamang kasi sila dumating sa Pilipinas ay mayroon nang ganitong mga gawain, hindi lamang sa Pilipinas, kundi maging sa mga karatig-lugar sa Timog Silangang Asya. Hindi lamang ang mga Moro ang mga notorious na mangangayaw, kundi maging ang mga Bisaya na lubhang kinakatakutan sa timog na bahagi ng Tsina. Ayon pa kay Scott, ang mga Bisaya ay naging kilabot ng baybayin ng Fujian, lalawigan sa Tsina, sa pagitang ng taong 1171 hanggang 1172. Dagdag pa niya na sa mga unang dantaon ng pananakop ng mga Kastila sa mga lalawigan ng Bisaya ay hindi pa nawawala ang diwa ng pangangayaw. Masasalamin ito sa mga awit na nagsasalaysay sa pangangayaw ng mga taga-Burias at Masbate sa Samar, pangangayaw ng mga taga-Samar sa Jolo, at ang takot na naidulot ng mga taga-Samar na nakatira sa gawing Pasipiko ng isla sa mga mamamayan ng Albay, Catanduanes, hanggang sa Casiguran. Samakatuwid, ito ay bahagi na ng buhay ng mga Proto-Pilipino. Isa sa mga nakitang

104

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal dahilan ni Scott kung bakit nila ito isinagawa ay dahil sa kakulangan ng populasyon at lakas paggawa. Kung kulang ang lakas-paggawa ng isang pamayanan ay mahihirapan o magiging mabagal ang kaniyang pag-unlad, kung kaya’t para matugunan ito ay kailangan niyang manguha ng mga taong pupuno sa kakulangan. Mahalaga din ito sapagkat naipapakita ng datu o ng pinuno ang kaniyang kapangyarihan sa kaniyang mga nasasakupan sapagkat naniniwala sila na kapag mas maraming madadakip na alipin ay mas malakas ang pinuno.39 Bukod dito, binanggit naman ni Alcina na ang ilan sa mga aliping ito ay ginawang mga sakripisyo sa mga ritwal gaya ng sa pagpapasinaya sa mga sasakyang-dagat o di kaya’y isinasakripisyo para sa kalusugan o ikagagaling ng nagkasakit na datu o miyembro ng kaniyang pamilya.40

Gayong hindi maitatanggi na kaugnay ng salitang kayaw ang agaw, kawat at nakaw dahil sa ang mga mangangayaw ay dinadampot ang anumang bagay na maari nilang mapakinabangan, mga porselana, gamit sa bahay at simbahan maging mga alagang hayop, ngunit kinakailangang mabatid na ang pangunahin nilang nais agawin ay ang mga mamamayan na maari nilang ibenta o pakinabangan bilang alipin.

Naging bahagi din ng gawaing pangkabuhayan ng mga Moro ang pangangayaw at kumita sila ng malaki mula dito. Ang mga nakuha nilang mga alipin ay hindi lamang naibebenta sa magandang halaga sa mga pamilihan ng Tsina at Timog Silangang Asya, bagkus ay nagagamit din nila ang mga ito upang tulungan sila sa kanilang pangingisda, pagsasaka, pagtitinda, pakikipagdigma, at sa pangangayaw. Dahil sa

105

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal pagdami ng lakas paggawa ay nakayanan ng mga Moro na suplayan ang mga pangangailangan ng pandaigdigang kalakalan, dahilan kung bakit sila umangat at kinainggitan ng mga Kastila.

Samakatuwid, ang mga gawaing pamimiratang ito ay hindi lamang maikakabit sa mga Moro dahil sa halos lahat naman ng mga pangkat sa bansa, lalo na yaong mga naninirahan sa baybay-dagat ay nagsagawa din nito. Ngunit bakit ang mga Moro lamang ang napasamá sa historiograpiyang Pilipino? Isa sa nakikitang dahilan kung bakit ganito ang nabuong kaisipan ay dahil sa ang mga Moro lamang ang nakapagpatuloy sa ganitong gawain. Ang ibang mga pangkat sa Pilipinas ay natigil sa paglulunsad ng mga gawaing pangangayaw nang sila ay mapasailalim na sa kapangyarihan ng mga Kastila. Itong mga Kastila na ito kasi ay pinagbawalan silang magsagawa ng gawaing pangangayaw at pinagbantaan na parurusahan kung sumuway sa kautusan. Maaring ang dahilan naman ng mga Kastila kung bakit nila ito ipinag-utos ay dahil sa nangamba sila na maaring magkaisa ang mga Pilipino at imbes ang mga Moro ang kalabanin ay sila ang lansagin. Ngunit mababatid na ang ganitong polisiya ay naging mapaminsala sa mga Pilipino at nakapagdulot ng pagkawasak at kapighatian. Sa ganitong paraan, tila ba’y nawalan ng depensa ang mga Pilipino at naging madali na lamang sa mga Moro ang mandukot ng mga sibilyan, mabuti naman sana kung naging mainam at mabuti ang sistemang pananggulan ng mga Kastila, ngunit napakita sa mga naunang pahayag na walang binatbat ang kanilang mga galyon laban sa mga prahu at iba pang sasakyang-dagat ng mga Moro, kung ang pag-uusapan ay ang bilis at kakayahang

106

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal maglayag sa mabababaw na bahagi ng dagat. Bago kasi dumating ang mga Kastila ay tila ba’y gantihan lamang ang ginagawa ng mga pangkat na ito sa bawat isa. Kung susugod ka sa isang pamayanan, asahan mo na may susugod din sayo. Ito marahil ang dahilan kung bakit sa mga diksyunaryo sa Bikol noong panahon ng Kastila ay tumutukoy ang salitang kayaw sa kasiyahan o pagsisiya, kaugnay ng paglalaro. Ayon nga kay Scott, nakaapekto ang pananakop sa mga gawaing pangangayaw sa Pilipinas sa dalawang paraan: una, ang pag- disarma sa mga Pilipino ay naglantad sa kanila sa kapahamakan dahil sa nawalan sila ng kakayahang ipagtanggol ang kanilang mga sarili mula sa banta ng kaaway at wari’y naging isang mahinang biktima; at pangalawa, ang pakikipagdigma ng mga Kastila sa mga taga-Borneo, Sulu, Maguindanao, at Ternate ay naging dahilan kung bakit naging sunud-sunod ang mga isinagawang pagsugod ng mga Moro sa mga panahanang itinatag at pinamamahalaan ng mga Espanyol.41

Banal na Digmaan vs. Jihad: Tunggaliang Kristiyano - Moro

Kaisipang Espanyol

Mahalagang isipin na ang pagbubuo ng masamang impresyon laban sa mga Moro ay bunga ng tunggaliang panrelihiyon sa pagitan ng mga Muslim sa Mindanao at ng mga Kastila na siya namang ipinapalagay ang kanilang mga sarili bilang mga tagapagtanggol at tagapagpalaganap ng liwanag ng Kristiyanismo sa lahat ng dako ng mundo. Kung babalikan ang mga naunang pahayag ng mga Kastilang manunulat, paulit-ulit

107

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal ang naging pagbanggit nila na ang digmaan laban sa mga Moro ay digmaan upang mapalaganap ang Kristiyanismo sa mga mananampalataya, nang sa gayon ay maipakilala sa kanila ang “totoong pananampalataya” sa “totoong Diyos,” at upang maiangkop ang mga ito sa kanilang sibilisasyon. Ngunit ito nga lamang ba ang tunay na hangarin ng mga Kastila? Kinakailangan ba talagang mapasailalim ng kapangyarihan ang mga Moro? Hindi ba sila maaring makipamuhay ng mapayapa sa mga ito kahit na iba ang kanilang pananampalataya? Maaring totoo ito sa isang dako dahil sa pinaninindigan ng mga Kastila ang kanilang “tungkulin” para sa mundo at para sa Katolisismo.

Ito ang dahilan kung bakit patuloy parin sila sa pagpapadala ng mga misyunaryo, hindi lamang sa Mindanao, kundi maging sa mga karatig-pook na hindi pa nababahiran ng Kristiyanismo gaya dahilan kung bakit gugugol ng lakas, yaman, at panahon ang mga Kastila upang labanan ang mga Moro.

Una, ito ay ang kayamanan at karangalan na kanilang matatamo kung magtagumpay silang masakop ang Mindanao at Sulu. Hindi maikakaila na ang mga lugar na ito ay biniyayaan ng mga yamang-likas. Mga yaman na mapapakinabangan ng husto ng mga Kastila kung sila na ang may hawak ng lupain. Isa pa ay dahil sa ang Mindanao (Maguindanao) at Sulu ay mayroon nang malalim na ugnayang pangkalakalan o pang- ekonomiya sa mga karatig-pook tulad ng Ternate, Moluccas, at Borneo. Marahil ay nais din ng mga Kastila na makinabang sa ugnayang ito sa pamamagitan ng pagtatayo ng monopolyo sa mga pantalan tulad ng isinagawa ng mga Olandes sa Ternate.

108

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Pangalawa, ang patuloy na pagdukot sa mga mamamayan ng Pilipinas ay nangangahulugan ng pagkabawas sa bilang ng tributong kanilang makukuha sa mga ito.42 Mahalagang mapanatiling marami ang bilang ng mga magbibigay ng tributo dahil bukod pa sa ibang sistemang pang-ekonomiya o mapagkukunan ng pondo gaya ng real situado, dito nakasalalay ang pagpopondo sa mga proyekto at sa iba pang gastusin ng pamahalaang kolonyal. Bukod sa tributo, ang pagkabawas sa bilang ng mga mamamayan, partikular na sa mga kalalakihan ay mayroong malaking epekto sa polo y servicio. Matatandaan na sa sistemang ito, ang mga kalalakihan mula sa iba’t-ibang bahagi ng bansa ay tinitipon upang magsilbi sa mga astillero o paggawaan ng barko, maging sa paggawa ng mga simbahan, tulay, gusaling pampamahalaan, at iba mga imprastraktura.

Pangatlo naman sa nakikitang dahilan ay kung hindi mapipigil o matatalo ng mga Kastila ang gawaing pamimirata ng mga Moro ay mawawalan ng kumpiyansa at tiwala ang mga sakop nilang Pilipino sa kanila. Sa naratibo ng paring shi Bartolome Leonardo de Argensola sa kaniyang Conquista de las Islas Malucas, binanggit niya na:

“When that report (defeat of the Spanish in Ternate) reached the Indian’s ears, it did so great harm that they began to rebel, especially in the provinces of Camarines and Pintados ... for they asked, since the Malucans were victorious, why they should they remain subject of the Spaniards, who did not defend them from the Moros. They said that the latter would, with Ternate’s

109

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

protection, plunder them daily and worse thenceforward.” 43 Kapag hinayaan ng mga Kastila na magtagumpay ng lubusan ang mga Moro nang wala silang ginagawang karampatang aksyon ay natitiyak nila maaring maging dahilan ito ng kanilang mga nasasakupan upang maghimagsik at kumalas mula sa kanilang pamamahala.

Ang mga punto na inilahad sa itaas ang nakikitang dahilan kung bakit ganoon na lamang kasidhi ang pagnanais ng mga Kastila na matalo ang mga Moro, naging pagpapabango na lamang sa tunay nilang layunin ang paglulunsad ng isang banal na digmaan laban sa mga Muslim upang mapangatwiranan ang kanilang mga gawain, at maipalabas na tumatalima lamang sila sa kanilang pangakong palaganapin ang Kristiyanismo sa lahat ng dako ng mundo.

Gayong masasabi na pang-ekonomiya ang isa sa mga dahilan ng hidwaang Moro-Kastila, isa ang tiyak na naging epekto nito, nagdulot ito ng matinding takot, hindi lamang sa mga Kastila, kundi’y lalo’t-higit sa mga Pilipino na pangunahing naapektuhan ng paglusob ng mga Moro. Nakapagdulot ito ng malaking pinsala at dalamhati, hindi lamang sa ekonomiya at agrikultura, kundi maging sa buhay ng tao. Hindi maitatanggi na marami ang namatay, kung kaya’t kung babalikan ang mga naunang pahayag ay inilarawan ang mga Moro bilang mga brutal at walang-awa. Maraming inosenteng sibilyan, maging mga miyembro ng kaparian ang dinukot at namatay, samantalang ang iba naman ay ipinagbili bilang alipin sa mga naglalakihang pamilihan ng Timog Silangang Asya. Ito din ang

110

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal nakikita bilang isa sa mga pangunahing rason kung bakit panandaliang naputol ang ugnayan ng Pilipino sa dagat na pumapalibot sa kaniya dahil sa kinakailangan niyang magtago sa “loob” o sa mga kabundukan at kagubatan upang makaiwas sa mga pagsalakay ng mga Moro. Halimbawa nito ay ang paglisan ng mga mamamayan ng Lobo sa Batangas mula sa kanilang pamayanan patungo sa isang pook na malayo sa dagat at nasa isang legua ang layo mula sa Lipa upang hindi na muli pang masugod ng mga mangangayaw.44

Kaisipang Moro

Kung paanong hindi nagtitiwala ang mga Kastila sa mga Moro ay gayundin naman ang mga Moro sa kanila. Tiningnan ng mga Moro ang mga dayuhan bilang banta sa kanilang tinatamasang kalayaan. Ayon nga Kieffer:

“The Tausug regarded Spanish imperialism as attacks upon the sanctity of Islam, not without reason, for the Spanish always harboured missionary intentions.” 45 Ang isa sa mga konsepto na dapat mabatid ng mga hindi nakakaalam sa kaisipang Moro ay ang konsepto ng Dar-ul- Islam. Tumutukoy ito sa teritoryong sakop ng Islam, kung saan ay tungkulin ng bawat Muslim na ipagtanggol ito mula sa mga hindi kasapi ng kanilang relihiyon na nagnanais agawin ito mula sa kanila, at higit sa lahat, mula sa relihiyong Islam. Kapag ang dar-ul-Islam ay pinasok, tungkulin ng khalif o ng sultan ang bumuo ng pwersang pupuksa sa mga kalaban, ngunit kung sila ay hindi magtagumpay, tungkulin ng bawat isang muslim, sa kanilang indibidwal na kakayahan, na ipagpatuloy ang laban.

111

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Ito ang silbi ng jihad sa lipunang Moro – ang siguraduhin na hindi magkakawatak-watak o bumagsak ang teritoryo ng Islam46 Dahil sa konseptong ito ay nahaluan na din ng isyu ng relihiyon ang pagtingin ng mga Moro sa panghihimasok na ginagawa ng mga Kastila sa kanila. Ang pagpapadala ng mga misyunaryong Katoliko sa Mindanao ay isang malaking hamon sa Islam na matagal na nakaugat sa lipunang Moro. Ang pagsugod ng pwersa ni Figueroa naman ang nagpalala sa sitwasyon.

Sa pagkakataong ito ay mababatid na ang isinagawang pagsalakay ng mga Moro sa mga pamayanang Kristiyano ay hindi lamang simpleng pangangayaw o pangunguha ng mga alipin, bagkus ay isa na ring paraan ng paghihiganti sa mga panghihimasok na ginagawa ng mga Kastila at mga Pilipinong tagasunod nila laban sa mga Muslim – isa itong paraan ng paglaban sa isang kapangyarihang nais pakialaman ang relihiyong kanilang kinamulatan at agawin ang kalayaan at kaginhawahang kanilang tinatamasa. Isa si Sultan Kudarat (Cachil Corralat sa mga akdang Kastila) ng Maguindanao sa mga kilalang personalidad na nagpahayag ng pagtutol sa ginagawang panghihimasok ng mga Kastila sa kaniyang lupain. Aniya:

“What have you done? Do you realize what subjection would reduce you to? A toilsome slavery under the Spaniards! Turn your eyes to the subject nations and look at the misery to which such glorious nations had been reduced. Look at the Tagalogs and the Visayans! Do you think that the Spaniards would consider you of better stuff? Have you not seen how the Spaniards have trampled them under their feet? Do you not see

112

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

how they are obliged to work at the oars and at the factories everyday with all their might and rigors? Can you tolerate anyone with little Spanish blood to beat you up and grasp the fruits of your labor? Allow yourselves today and tomorrow you will be at the oars. I, at least, will be a pilot, the biggest favour they will allow in a ship. Do not let their sweet words deceive you. Their promises facilitate their deceits, which little by little, will enable them to control everything. Reflect on how they dishonoured even the minor promises they made to the heads of other nations until they had become masters of them all. See now what is being done to these heads and how they are being led by a rod.” 47 Kung pagbabatayan ang pahayag na ito ni Kudarat, mababatid na ang kanilang pagsugod ay hindi lamang pagsugod per se. Ito ay isinasagawa upang mapanatili ang kanilang eksistensya sa mundo bilang malalayang tao. “Tingnan ninyo ang mga Tagalog at mga Bisaya! Sa palagay ba ninyo ay itatangi kayo ng mga Kastila?” Isang tanong mula sa isang bayaning hindi nagpadarag sa matatamis na salita ng mga dayuhan. Dito makikita ang kaisipang Moro – matapang, hindi paaalipin. Tunay nga naman dahil sa kung babalikan natin ang kasaysayan ay makikita na ang mga dating pinuno - mga dating raja, lakan, at datu ay ginawang sunud-sunuran ng mga Kastila, wari’y inalipin, inalisan ng kapangyarihan, at ginawang taga-kolekta na lamang ng tributo. Mababatid na ito ang ayaw mangyari ni Kudarat – ayaw niyang matulad sa mga pangkat na nagpadala sa matatamis na salita ng mga Kastila – mga dating tumatamasa ng ginhawa, ngunit inalipin, nawalan ng

113

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal laya at dumanas ng dusa. Ito rin ang nakikitang dahilan kung bakit sinabi ni Kieffer na:

“Traditional piracy and slaving expeditions were organized by leaders of minimal and medial alliance groups often in groups of several boats. Acts of piracy against Filipino Christians were sometimes justified on religious grounds as part of ‘jihad,’ or holy war against non-Moslems.” 48 Nang masakop ng mga Kastila ang Jolo ay hindi parin tumigil ang mga Moro sa kanilang paglaban sa pananakop ng mga dayuhan. Sa panahong ito naging talamak ang mga insidente ng pagsabbil o juramentado. Ang juramentado ay nag-mula sa salitang juramentar. Kung babalikan ang pagpapakahulugang ibinigay dito ng Real Academia Espanola, matatandaan na ito ay “pagsumpa,” “panunumpa,” o “pagpapatotoo.” Sa kaisipang Moro, ang juramentado ay isang tao na sumumpang papatay ng mga kalaban ng Islam – ang mga Kristiyano. Ito ay isang makabayang gawain laban sa mga mananakop na Kastila. Sa lokal na wika, ang tawag sa taong magsasagawa ng juramentado ay isang filsabil-ullah o sabillallah. Nangangahulugan itong mandirigma ni Allah.49 Maari ding gamitin ang terminong Prang Sabil-ullah o paglaban sa paraan ni Allah.50 Ang mga sabillallah ay mga mandirigma sapagkat bahagi ito ng kanilang banal na digmaan o jihad upang mapanatili ang dar-ul-Islam, at dahil sa ang mga mandirigmang ito ay magbubuwis ng buhay para sa pananampalatayang Islam, naniniwala sila na ito ay magiging isang martir o shahid at mapupunta sa langit.51 Samakatuwid, ang juramentado, kasama ang pangangayaw o pagsugod sa

114

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal mga pamayanang Kristiyano ay ang naging paraan ng mga Moro upang takutin at sindakin nang sa gayon ay mapanghinaan ng loob ang mga Kastila maging ang mga nasasakupan ng mga ito.

Pagtatanggol sa Kalayaan

Naipakita sa mga unang bahagi ng papel na ito ang pagtutunggalian ng pananaw sa pagitan ng mga Kastila (at ng mga nasakop nilang Pilipino) at ng mga Moro. Maliwanag din na naipakita na tanging panggugulo lamang, paghahatid ng dusa at kaguluhan, at matinding pagkamuhi laban sa Kristiyanismo ang pangunahing dahilan ng mga pagsugod ng mga Moro. Ang kaisipang ito ay naipasa sa mga Pilipino at naging dahilan kung bakit magpasahanggang-ngayon ay masasabi na hindi parin tuluyang nawawala ang pait ng nakalipas sa pagitan ng dalawang grupo. Inilarawan ang mga Moro bilang mga demonyo, kampon ng kadiliman, hindi mapagkakatiwalaan, barbaro, salbahe, walang sibilisasyon, at maihahalitulad pa sa orang-gutann ng Borneo.52

Gayong may katotohanan na ang mga isinagawang pagsugod at pandurukot ng mga inosenteng sibilyan ay nakapagdulot ng matinding takot at pagkamuhi ng mga Pilipino laban sa mga Moro, kailangan ding balansehin ang pagtingin sa yugtong ito at intindihin ang mga kadahilanan kung bakit naman ito isinagawa ng mga Moro. Kung ang isang ordinaryong tao ay makakapagbasa ng mga akda ng Kastila na tumutukoy sa mga Moro, marahil ay madali siyang madadala sa kaniyang emosyon, kung saan ay maari siyang makaramdam ng pagkaawa sa mga Kastila at mga Pilipinong napinsala,

115

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal samantalang maaring pagkamuhi naman ang madarama niya laban sa mga Moro. Ngunit para sa isang historyador, kinakailangan niyang alamin kung ano nga ba ang pinakadahilan kung bakit naganap ang mga gawaing ito. Una, naipaliwanag sa mga unang bahagi ng papel na ang pangangayaw, maging ang pagdukot ng mga sibilyan upang gawing alipin ay isa nang gawaing isinasagawa ng mga Austronesyano, partikular na sa Timog Silangang Asya. Ang pagkatalo o pagiging biktima ng mga Pilipino, partikular na yaong mga Bisaya sa mga gawaing pangangayaw ay bunga ng panghihimasok ng mga Kastila sa sinaunang gawi na ito, kung saan ay pinagbawalan silang maglunsad ng pangangayaw. Kung hindi lamang sana sila pinagbawalang maglunsad ng kayaw ay maipagtatanggol nila ang kanilang mga sarili mula sa mga manunugod. Pangalawa, ang panghihimasok din ng mga Kastila sa Mindanao at Sulu, ang kanilang mga probokasyon, at pagpilit ng kanilang relihiyon sa mga Moro ang isa sa mga pangunahing dahilan kung bakit ninanis ng huli na kalabanin at patalsikin ang mga dayuhan mula sa kanilang lupain. Ito ay malaking banta, hindi lamang sa kanilang soberanya, kundi maging sa kanilang pananampalataya. Ayon kay Saleeby, isa din sa mga pwersang naging dahilan kung bakit ganoon na lamang kasigasig ang mga Moro sa kanilang paglaban sa mga Kastila ay dahil sa:

“The Qur’an taught them that patriotism is par of their religion, and love of home and family left no place for cowardice and no patience with humiliation. They therefore fought well and fought cruely. They raided the enemy’s country, robbed him and carried away many slaves. Slavery was

116

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

sanctioned by their religion and formed an established custom or method of punishment which took the place of imprisonment and saved the expense of jails and guards.” 53 Mahalaga na pagbalansehin ang pagtingin hinggil sa mga gawaing pangangayaw nang sa gayon ay maging makatarungan ang mabubuong pananaw sa huli. Higit sa lahat, mahalaga ito upang mabuo ang fusion of horizon at mapunan ang puwang na idinulot ng distanciation. Sa ganitong paraan ay magiging bukas ang historyador sa kabuuan o pangkalahatang kasaysayan, at hindi lamang sa tagpi-tagping kasaysayan kung saan ay mayroong malaking pagkakataon na pumabor lamang siya sa kasaysayan ng isang grupo. Sa paraan ding ito ay mababatid kung ang mga gawaing pagsugod ba ng mga Moro ay tanging pamimirata lamang, o isang pangangayaw.

Konklusyon

Bago pa man dumating ang mga kastila sa bansa ay laganap na ang paglusob sa mga komunidad sa baybay dagat upang mangalap ng mga taong ipagbibili bilang alipin. Isa itong uri ng ”pangangayaw,” kung saan ay isinasagawa ng mga mangangayaw upang makapagdulot ng ginhawa sa kanilang komunidad. Isa itong gawaing bunsod ng pangangailangang ekonomikal.

Sa padating ng mga dayuhang Espanyol sa bansa, nagpatuloy ang pangangayaw sa Mindanao at Sulu ngunit tumigil naman sa mga teritoryong sakop ng mga Kastila. Samantala, lalong umigting ang mga paglulunsad ng mga Moro dahil sa (a)

117

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal pangangailangang ekonomikal, kung saan ay lalo silang nangailangan ng taong magsisilbi at tutugon sa kanilang mga gawaing ekonomiko gaya ng pagtatanim, pagsasaka, pangingisda, at pagtao sa mga sasakyang-dagat; at (b) bantang pananakop ng mga Kastila.

Madalas, tinitingnan ang pangangayaw bilang isang gawaing pamimirata, kung saan ay tiningnan lamang ito gamit ang perspektibo ng taga-labas, ngunit mahalagang tingnan na ang pangangayaw ay hindi lamang ganun kababaw, bagkus ito ay tugon ng mga Moro sa bantang pananakop ng mga Kastila - upang mapangalagaan ang kanilang mga nakagawian, ang paraan ng kanilang pamumuhay o “way of Life”, higit sa lahat, ang kanilang pananampalataya. Nabatid na nila ang naging kapalaran ng mga pangkat na nagpasailalim sa kamay ng Kastila, kung kaya’t matindi ang kanilang pagnanais na hindi matulad sa ibang nasakop ng mga dayuhan. Piratas, salvajes, infieles – mga negatibong salitang ginamit ng mga dayuhan upang ilarawan ang mga taong nasakop man nila sa huli ay hindi naman nila napasok ang loob. Sa ganitong paraan na lamang makagaganti ang mga Kastila sa hirap na kanilang dinanas, sa bahid ng dungis na idinulot ng mga Moro sa kanilang karangalan. Ngunit, aanhin naman ito ng mga Moro? Kung negatibo ang pagtingin sa kanila ay negatibo din naman ang tingin nila sa mga Kastila. Aanhin naman ng mga Moro ang negatibong pagtingin? Ang mahalaga ay ginawa nila ang makakayanan, mapangalagaan lamang ang kalayaan.

Kalayaan. Dito iinog ang mga gawaing pangangayaw. Hindi na lamang ito maikukulong sa ekonomikal nitong aspeto, bagkus

118

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal ay mas lumawak pa dahil sa pagdating mga Kastila. Ito ang dahilan ng mga Moro kung bakit sila lumaban sa mga Kastila.

1 Jamail Kamlian, “Who Are the Moro People?,” Philippine Daily Inquirer, October 20, 2012, accessed April 5, 2016, http://opinion.inquirer.net/39098/who-are-the-moro- people. 2 Jose Rhommel Hernandez, “Reduccion: Ang Pag-Uwi Sa Diskuro Ng Pananakop at Pakikipagtunggali,” Malay 23, no. 1 (2010): 72, accessed April 7, 2016, http://ejournals.ph/index.php?journal=malay&Pahina=article &op=viewArticle&path[]=1572. 3 Ibid. 4 Cesar Majul, Muslims in The Philippines (Quezon City: University of the Philippines Press, 1973), 356. 5 Francisco de Sande, “Letter to Captain Esteban Rodriguez de Figueroa,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903-1908), 4:176. 6 Juan Francisco de San Antonio, The Philippine Chronicles of Fray San Antonio [Cronicas de la Provincia de San Gregorio Magno], trans. Pedro Picornell (Manila: Historical Conservation Society, 1977), 93. 7 Pablo Pastells, “Extract from a letter written by Father Pablo Pastells to the Father Provincial, Juan Capell, S.J.,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903-1908), 43:286.

119

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

8 Alfonso Fajardo Tenza, “Events in the Filipinas Islands,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 18:79. 9 “Complaint of the Cabildo of Manila Against Morga,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 11:238-39. 10 Pedro de Acuña, “Letters to Felipe III,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 11:303. 11 Gregorio Lopez, “Letters to Various Officials and Ecclesiastics,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 11:136-37. 12 Ibid. 13 Pedro de Bivero, “Description of the Philippines,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 18:104-5. 14 Ibid. 15Sebastian de Pineda, “Philippine Ships and Shipbuilding,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 18:187. 16 Hernando de los Rios Coronel, “Reforms needed in the Filipinas,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 18:296. 17 Juan de Bueras, “Letter of Consolation to the Jesuits of Pintados,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and

120

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 25:87-94. 18 Fernando de Silva, “Military Affairs of the Islands,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 22:116-17. 19 Bartholomew Leonardo de Argensola, The Discovery and Conquest of the Molucco and Philippine Islands (London: 1708), 147. 20 Ibid., 181. 21 Juan de Medina, “History of the Augustinian Order in the Filipinas Islands,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 24:142. 22 Pablo Pastells, “Extract from a letter written by Father Pablo Pastells to the Father Provincial, Juan Capell, S.J.,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903-1908), 43:286. 23 Peter Gowing, Mosque and Moro (Dumaguete: Philippine Federation of Christian Churches, 1964), 22. 24 Joaquin Sancho, “Joaquin Sancho to the Mission Superior,” in Jesuit Missionary Letters from Mindanao, ed. Jose Arcilla, vol. 2, The Zamboanga-Basilan-Jolo Mission (Quezon City: University of the Philippines Press, 1998), 63. 25 Juan Quintana, “Juan Quintana to the Mission Superior,” in Jesuit Missionary Letters from Mindanao, ed. Jose Arcilla, vol. 2, The Zamboanga-Basilan-Jolo Mission (Quezon City: University of the Philippines Press, 1998), 92.

121

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

26 “The Moro to the Spanish Colonizers,” The Filipinas Heritage Library, accessed April 11, 2016, http://www.filipinaslibrary.org.ph/filipiniana- library/filipiniana/70-features/287-the-moro-to-the-spanish- colonizers. 27 Ibid. 28 Vic Hurley, Swish of the Kris: The Story of the Moros (1936; repr., Mandaluyong: Cacho Hermanos, Inc., 1985), 95. 29 Najeeb Saleeby, The History of Sulu (Manila: Filipiniana Book Guild, 1963), 54. 30 Ibid., 55 31 Cesar Majul, Muslims in the Philippines: Past, Present, and Future Prospects (Manila: Converts to Islam Society of the Philipiines, Inc., 1971), 13. 32 Samuel Tan, The Filipino Muslim Armed Struggle 1900- 1972 (Manila: Filipinas Foundation, Inc., 1977). 33Vic Hurley, Swish of the Kris: The Story of the Moros (1936; repr., Mandaluyong: Cacho Hermanos, Inc., 1985), 275. 34 Ibid., 277 35 “Piracy and Armed Robbery Against Ships,” International Maritime Organization, accessed April 13, 2016, http://www.imo.org/en/OurWork/Security/PiracyArmedRob bery/Pages/Default.aspx. 36 Jose Rhommel Hernandez, “Reduccion: Ang Pag-Uwi Sa Diskuro Ng Pananakop at Pakikipagtunggali,” Malay 23, no. 1 (2010): 72, accessed April 7, 2016, http://ejournals.ph/index.php?journal=malay&Pahina=article &op=viewArticle&path[]=1572.

122

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

37 Zeus Salazar, “Kasaysayan Ng Kapilipinuhan,” Bahay Saliksikan sa Kasaysayan: Bagong Kasaysayan, December, 2004, accessed April 15, 2016, http://www.bagongkasaysayan.org/downloadable/zeus_001. pdf. 38 James Warren, The Sulu Zone, 1768-1898: The Dynamics of External Trade, Slavery, and Ethnicity in the Transformation of a Southeast-Asian Maritime State (Honolulu: University Of Hawai'i Press, 2008) 39 William Henry Scott, Slavery in the Spanish Philippines (Manila: De La Salle University Press, 1991), 50. 40 Francisco Ignacio Alcina, History of the Bisayan People in the Philippine Islands: Evangelization and Culture at the Contact Period, trans. Cantius Kobak and Lucio Gutierrez (Manila: UST Publishing House, 2002). 41 William Henry Scott, Slavery in the Spanish Philippines (Manila: De La Salle University Press, 1991), 54. 42 Ibid., 52. 43 Bartolome Leonardo de Argensola, “Conquista de las Islas Malucas,” in The Philippine Islands, ed. Emma Blair and James Alexander Robertson (Cleveland: A.H. Clark Company, 1903), 16:317. 44Joaquin Martinez de Zuniga,. Status of the Philippines in 1800. Translated by Vicente del Carmen. (Manila: Filipiniana Book Guild, 1973), 75 45 Thomas Kiefer, The Tausug: Violence and Law in a Philippine Moslem Society (New York: Holt, Rinehart and Winston, 1972), 4.

123

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

46 Cesar Majul, Muslims in The Philippines (Quezon City: University of the Philippines Press, 1973), 355. 47 Ibid., 141. 48 Thomas Kiefer, The Tausug: Violence and Law in a Philippine Moslem Society (New York: Holt, Rinehart and Winston, 1972), 84. 49 Peter Gowing, Muslim Filipinos: Heritage and Horizon (Quezon City: New Day Publishers, 1979), 101. 50 Cesar Majul, Muslims in The Philippines (Quezon City: University of the Philippines Press, 1973), 356 51 Ibid., 358 52 Najeeb Saleeby. The History of Sulu. (Manila: Filipiniana Book Guild, Inc., 1963), 151. 53 Ibid.

124

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Sanggunian Alcina, Francisco Ignacio. History of the Bisayan People in the Philippine Islands: Evangelization and Culture at the Contact Period. Translated by Cantius Kobak and Lucio Gutierrez. Manila: UST Publishing House, 2002. Carro, Andres. Vocabulario Iloco-Español: Trabajado Por Varios Religiosos Del Orden. Manila: Tipo-Litografico de M. Perez, 1888. Accessed April 10, 2016. https://archive.org/details/rosettaproject_ilo_vocab- 2. Combes, Francisco. The Natives of the Southern Islands. In The Philippine Islands, 1493-1898, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 40. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903 – 1908. “Complaint of the Cabildo of Manila Against Morga.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 11, 238-39. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903 – 1908. Coronel, Hernando de los Rios. “Reforms needed in the Filipinas.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 18, 296. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903 – 1908. de Acuña, Pedro. “Letters to Felipe III.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 11, 303. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903 – 1908.

125

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal de Argensola, Bartholomew Leonardo. The Discovery and Conquest of the Molucco and Philippine Islands. London: 1708. de Argensola, Bartolome Leonardo. “Conquista de las Islas Malucas.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 16, 317. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903. de Bueras, Juan. “Letter of Consolation to the Jesuits of Pintados.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 25, 87-94. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903. de la Encarnacion, Juan Felix. Diccionario Español-Bisaya. 2nd ed. Binondo: Miguel Sanchez, 1866. Accessed April 9, 2016. https://archive.org/stream/diccionarioespa00unkngo og#page/n6/mode/2up. de la Rosa, Antonio Sanchez. Diccionario Español-Bisaya Para Las Provincias de Sámar y Leyte. 3rd ed. Manila: Lit. De Santos y Bernal, 1914. Accessed April 9, 2016. https://archive.org/stream/aqh5491.0001.001.umich .edu#page/1/mode/2up. de Lisboa, Marcos. Vocabulario de La Lengua Bicol. Manila: Tipografo del Colegio de Santo Tomas, 1865. Accessed April 10, 2016. https://archive.org/stream/aqa2025.0001.001.umich. edu#page/n3/mode/2up. de los Santos, Domingo. Vocabulario de La Lengua Tagala: Primeria y Segunda Parte. Sampaloc: N. S. de Loreto por el Hnos Balthasar Mariano, 1794. Accessed April 9, 2016.

126

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

https://books.google.com.ph/books?id=30iqEJwW12 YC&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r &cad=0#v=onepage&q&f=false. de Mas, Sinibaldo. Report on the Condition of the Philippines in 1842. Manila: Historical Conservation Society, 1963. de Medina, Juan. “History of the Augustinian Order in the Filipinas Islands.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 24, 142. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903. de Noceda, Juan, and Pedro de Sanlucar. Vocabulario de La Lengua Tagala: Compuesto Por Varios Religiosos Doctos y Graves, y Coordinado. Manila: Ramirez y Girauder, 1860. Accessed April 9, 2016. https://books.google.com.ph/books?id=PTIOAAAAIA AJ&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r &cad=0#v=onepage&q&f=false. de Pineda, Sebastian. “Philippine Ships and Shipbuilding.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 18, 187. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903. de San Antonio, Juan Francisco. The Philippine Chronicles of Fray San Antonio [Cronicas de la Provincia de San Gregorio Magno]. Translated by Pedro Picornell. Manila: Historical Conservation Society, 1977. de Sande, Francisco. “Letter to Captain Esteban Rodriguez de Figueroa.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 4, 176. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903 – 1908.

127

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal de Silva, Fernando. “Military Affairs of the Islands.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 22, 116-17. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903. de Zuniga, Joaquin Martinez. Status of the Philippines in 1800. Manila: Filipiniana Book Guild, 1973. Forrest, Thomas. “A Voyage to New Guinea and the Moluccas, From Balambagan: Including an Account of Magindanao, Sooloo and other islands.” In Travel Accounts of the Islands (1513-1787), 1. Manila: Filipiniana Book Guild, 1971. Gowing, Peter. Mosque and Moro. Dumaguete: Philippine Federation of Christian Churches, 1964. ______Muslim Filipinos: Heritage and Horizon. Quezon City: New Day Publishers, 1979. Hernandez, Jose Rhommel. “Reduccion: Ang Pag-Uwi Sa Diskuro Ng Pananakop at Pakikipagtunggali.” Malay 23, no. 1 (2010): 72. Accessed April 7, 2016. http://ejournals.ph/index.php?journal=malay&page= article&op=viewArticle&path[]=1572. Hurley, Vic. Swish of the Kris: The Story of the Moros. 1936. Reprint, Mandaluyong: Cacho Hermanos, Inc., 1985. Ileto, Reynaldo. Maguindanao: 1860-1888. New York City: Cornell University Southeast Asia, 1971. International Maritime Organization. “Piracy and Armed Robbery Against Ships.” Accessed April 11, 2016. http://www.imo.org/en/OurWork/Security/PiracyAr medRobbery/Pages/Default.aspx.

128

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Kiefer, Thomas. The Tausug: Violence and Law in a Philippine Moslem Society. New York: Holt, Rinehart, and Winston, Inc., 1972. Laarhoven, Ruurdje. The Maguindanao Sultanate in the 17th Century: Triumph of Moro Lopez, Gregorio. “Letters to Various Officials and Ecclesiastics.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 11, 136-37. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903 – 1908. Lynch S.J., Frank. Sulu’s People and their Art. Quezon City, Philippines: Ateneo de Manila Press, 1963. Majul, Cesar. Muslims in The Philippines. Quezon City: University of the Philippines Press, 1973. ______Muslims in the Philippines: Past, Present, and Future Prospects. Manila: Converts to Islam Society of the Philipiines, Inc., 1971. Mastura, Datu Michael. Muslim Filipino Experience: A Collection of Essays. Manila, of Ethnicity. Quezon City, Philippines: New day Publishers, 2002. Pastells, Pablo. “Extract from a letter written by Father Pablo Pastells to the Father Provincial, Juan Capell, S.J.” In The Philippine Islands , ed. by Emma Blair and James Alexander Robertson.. Vol. 43, 286. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903 – 1908. Quintana, Juan. “Juan Quintana to the Mission Superior.” In Jesuit Missionary Letters from Mindanao, edited by Jose Arcilla. Vol. 2, The Zamboanga-Basilan-Jolo

129

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Mission, 92. Quezon City: University of the Philippines Press, 1998. Real Academia Española. “Diccionario de Autoridades.” Accessed April 9, 2016. http://web.frl.es/DA.html. Real Academia Española. “Mapa de Diccionarios.” Accessed April 9, 2016. http://www.rae.es/recursos/diccionarios/diccionario s-anteriores-1726-1992/mapa-de-diccionarios. Salazar, Zeus. “Kasaysayan Ng Kapilipinuhan.” Bahay Saliksikan sa Kasaysayan: Bagong Kasaysayan. December, 2004. Accessed April 11, 2016. http://www.bagongkasaysayan.org/downloadable/ze us_001.pdf. Saleeby, Najeeb. The History of Sulu. Manila: Filipiniana Book Guild, 1963. Sancho, Joaquin. “Joaquin Sancho to the Mission Superior.” In Jesuit Missionary Letters from Mindanao, edited by Jose Arcilla. Vol. 2, The Zamboanga-Basilan-Jolo Mission, 63. Quezon City: University of the Philippines Press, 1998. Scott, William Henry. Boat building and seamanship in classic Philippine society. Manila: The National Museum of the Philippines, 1981. ______Cracks in the parchment curtain and other essays in Philippine history. Quezon City: New Day Publishers, 1985. ______Slavery in the Spanish Philippines. Manila: De La Salle University Press, 1991.

130

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Tan, Samuel. Filipino Muslim Perception of their History and Culture as Seen Through Indigenous Sources. Quezon City: UP Press, 2003. ______The Filipino Muslim Armed Struggle 1900-1972. Manila: Filipinas Foundation, Inc., 1977. ______The Filipino-American War, 1899-1913. Quezon City, Philippines: UP Press, 2002. Tenza, Alfonso Fajardo. “Events in the Filipinas Islands.” In The Philippine Islands, edited by Emma Blair and James Alexander Robertson. Vol. 18, 79. Cleveland: A.H. Clark Company, 1903 – 1908. The Filipinas Heritage Library. “The Moro to the Spanish Colonizers.” Accessed April 11, 2016. http://www.filipinaslibrary.org.ph/filipiniana- library/filipiniana/70-features/287-the-moro-to-the- spanish-colonizers. Vocabulario de La Lengua Bicol. (Diccionario y Vocabulario de El Idioma Español y Bicol.). 1865. Accessed April 10, 2016. https://books.google.com.ph/books?id=ZvIAMwEACA AJ&dq=Diccionario+o+Vocabulario+de+la+Lengua+Bi col&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwit3f- lrZDMAhVlKKYKHddYBjEQ6AEIKTAA. Warren, James Francis. Iranun and Balangingi: Globalization, Maritime Raiding and the Birth of Ethnicity. Quezon City: New Day Publishers, 2001. ______The Global Economy and the Sulu Zone: Connections, Commodities and Culture. Quezon City: New Day Publishers, 2000.

131

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

______The Sulu Zone, 1768-1898: The Dynamics of External Trade, Slavery, and Ethnicity in the Transformation of a Southeast-Asian Maritime State. Honolulu: University of Hawai'i Press, 2008.

132

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Manunggul Jar: Its Origin and Story Daryl Lorence Abarca Abstract Who are the Pre-Hispanic Filipinos? What are their customs and belief? Do they believe in the afterlife? Most historians ask these questions as they attempt to discover Pre-Hispanic Philippine societies. Unfortunately, unlike the civilizations of China, India, and Greece, Pre-Hispanic Philippine societies do not have a written history or a literary text which can be used for historical research. To put it simply, our knowledge about Pre-Hispanic Philippine societies was limited and little.

In March 1964, Victor Decalan, Hans Kasten, and other volunteer workers from the United States Peace Corps discovered the Manunggul Jar in Manunggul Cave, Lipuun Point, Palawan. The discovery of the Manunggul Jar changed the entire history of the Philippines because it served as a research material in order to determine the customs and beliefs of the Pre-Hispanic Philippine societies. Thus, the Manunggul Jar is considered as one of the most significant archaeological artifact discovered in the Philippines. However, the origin and story of the Manunggul Jar still remains a mystery among archaeologist and historians. Thus, the purpose of this paper is to examine the origin and the story of the Manunggul Jar. In doing so, this paper will analyze the commentary and studies of various scholars.

Keywords: Civilization, Manunggul Jar, Pre-Hispanic

133

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Introduction

he identity and history of Pre-Hispanic Filipinos is big mystery for contemporary Filipinos. Who are they? T Where did they come from? What is their customs and beliefs? Do they believe in the afterlife? Contemporary Filipinos are full of questions regarding its Pre-Hispanic past and origin. This event resulted from the absence of historical sources such as structures, literary text, and others which reduced the possible research materials that can be used in order to discover Pre-Hispanic Filipino societies. Unlike the civilizations of China, India, and Greece, Pre-Hispanic Philippine societies do not have a written history or a literary text which can be used for historical research. To put it simply, our knowledge about Pre-Hispanic Philippine societies was limited and little.

Then in 1964, Victor Decalan, Hans Kasten, and other volunteer workers from the United States Peace Corps in March 1964 successfully recovered a Pre-Hispanic artifact in the Manunggul Cave, Lipuun Point, Palawan. The artifact was named Manunggul Jar in conjunction to the name of the cave and its attribute as a burial jar. (National Museum - Manunggul Jar, 2014) The upper portion of the jar including its cover were carved with curvilinear scroll designs and it was painted with natural iron or hematite. On top of the jar cover or lid is a boat with two human figures representing two souls on a voyage to the afterlife. The characteristic and attributes of the Manunggul jar completely changed and elucidated the historicity of Pre-Hispanic Filipino customs and beliefs. Thus,

134

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal the Manunggul Jar is considered as one of the most significant archaeological artifact discovered in the Philippines.

Today, the Manunggul Jar serves as one of the most important research material and artifacts which we can examine in order to understand Pre-Hispanic Filipino societies. However, the origin and story of the Manunggul Jar still remains a mystery among archaeologist and historians. Thus, the purpose of this paper is to examine the origin and the story of the Manunggul Jar. In doing so, this paper will analyze the commentary and studies of various scholars.

Discovery and Origin of the Manunggul Jar

In March 1964, the Manunggul Jar was discovered by Victor Decalan, Hans Kasten, and other volunteer workers from the United States Peace Corps in Manunggul Cave, Lipuun Point, Palawan.

(Chua, 2012) The name of the Manunggul Jar was derived from Manunggul which was a part of the archaeologically significant Tabon Cave Complex in Lipuun Point, Quezon, Palawan. (Miksic, 2013) The Tabon Caves are known for its archaeological significance in Manunggul Jar which burial jars and other (© National Museum) artifacts in a range from 2300 to B.C. were excavated. In fact, the

135

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal chamber A of the Tabon Cave Complex dates as a Late Neolithic burial site which occurred around 890 to 710 B.C. In this chamber, around seventy-eight artifacts and earthenwares including the Manunggul jar was excavated. The excavated artifacts and earthenwares varied in appearance and design but archeologist agree that their common denominator is their function as a funerary wares.

Then also in 1964, the team of Dr. Robert Fox and Miguel Antonio studied and examined the Manunggul Jar. Upon their examination, they’ve discovered that inside the Manunggul Jar it contains human bones which were covered in red paint. Furthermore, the Manunggul Jar upon their amazement also contained bracelets and other artifacts which they believe to be a possession of the one’s who died. (Chua, 2012) Dr. Robert Fox was very astonished about the Manunggul Jar that he exclaimed that it is perhaps unrivaled in Southeast Asia and it is a work of an artist and a master potter. He exclaimed this not only because of the impact of the discovery of the Manunggul Jar on the historicity of Pre-Hispanic Philippine customs and beliefs but also because of the sheer sophistication and refinement of the Manunggul Jar. The National Museum of the Philippines described the Manunggul Jar as follows (National Museum - Manunggul Jar, 2014) “The upper portion of the jar, as well as the cover is incised with curvilinear scroll designs and painted with natural iron or hematite. On top of the jar cover or lid is a boat with two human figures representing two souls on a voyage to the afterlife. The boatman is seated behind a figure whose hands are crossed on the chest. The position of the hands is a

136

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal traditional Filipino practice observed when arranging the corpse.”

The Manunggul Jar is one of the most important historical artifacts of the Philippines. Its sheer sophistication and refinement is a reflection about the advancement of society attained by Pre-Hispanic Philippine societies. Furthermore, the Manunggul Jar enables contemporary Filipinos to understand Pre-Hispanic Philippine customs and beliefs. More than anything else, the Manunggul Jar serves as research material which Filipino historians and researchers can used as we attempt to further our understanding on Pre-Hispanic Philippine societies. The Manunggul Jar demystify several aspect of Pre-Hispanic Philippine societies and answers questions such as: Who are the Pre-Hispanic Filipinos? What are their customs and belief? Do they believe in the afterlife?

Story of the Manunggul Jar

(Fox, 1970) Dr. Robert B. Fox described the Manunggul jar in his landmark work entitled “The Tabon Caves: Archaeological Explorations and Excavations on Palawan Island, Philippines:”

“The burial jar with a cover featuring a ship-of-the- dead is perhaps unrivalled in Southeast Asia; the work of an artist and master potter. This vessel provides a clear example of a cultural link between the archaeological past and the ethnographic present. The boatman is steering rather than padding the “ship.” The mast of the boat was not recovered. Both figures appear to be wearing a band tied over the crown of the head and under the

137

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

jaw; a pattern still encountered in burial practices among the indigenous peoples in Southern Philippines. The manner in which the hands of the front figure are folded across the chest is also a widespread practice in the Islands when arranging the corpse.” “The carved prow and eye motif of the spirit boat is still found on the traditional watercraft of the Sulu Archipelago, Borneo and Malaysia. Similarities in the execution of the ears, eyes, nose, and mouth of the figures may be seen today in the woodcarving of Taiwan, the Philippines, and elsewhere in Southeast Asia.” The boatman depicted in the Manunggul Jar is a reflection of the primacy of seafaring in Pre-Hispanic Philippine societies. It suggest that the maritime culture of Pre-Hispanic Philippines is highly embedded to their customs and beliefs to the extent that it was incorporated into their conception for death. According to Michael Charleston B. Chua, the Manunggul Jar shows that the Filipinos' maritime culture is paramount that it reflected its ancestors' religious beliefs. There are a lot of epics in the Philippines regarding souls traversing the afterlife by boats while passing through rivers and seas. (Chua, 2012) This belief is connected with the Austronesian belief of the anito.

According to Zeus A. Salazar, (Salazar, 1982) Pre-Hispanic Filipinos believed that a man is composed of a body, a life force called ginhawa, and a kaluluwa. Thus, according to scholars this is the underlying reason why the engravings in the cover of the Manunggul Jar features three faces - the soul, the boatman, and the boat itself. Furthermore, the Manunggul Jar also depicted the Pre-Hispanic Filipinos belief in the afterlife.

138

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

All of this reflects the rich customs and beliefs of the Pre- Hispanic Filipinos and their creativity in incorporating it into the Manunggul Jar. On the other hand, the engravings and the depiction of humans with wide eyes and mouth in the cover of the Manunggul Jar is parallel to the characteristics and attributes of artifacts excavated in order Southeast Asian country. This parallels in artifacts illustrates the close cultural and historical link between Pre-Hispanic Philippine societies and other Austronesian societies giving us a broader understanding not only about Pre-Hispanic Philippine societies but also about our neighboring countries. Summation

The beliefs, customs, and traditions of Pre-Hispanic Filipinos is a big mystery among contemporary Filipinos because unlike the Chinese, Indians, and Greeks, the number of research materials which can be used to understand Pre-Hispanic Filipino society such as archaeological ruins, literary text, and others is completely limited. Fortunately, the discovery of the Manunggul Jar completely altered the historicity of Pre- Hispanic Filipino customs and beliefs. It enabled us to understand Pre-Hispanic Filipino societies in a much deeper and wider context and because of it we have successfully retraced our origin not only to our Pre-Hispanic ancestors but also to our Southeast Asian roots. More than anything else, the sheer sophistication and refinement of the Manunggul Jar is a testament to the degree of advancement of Pre-Hispanic Filipino societies thereby giving us a sense of confidence in the challenges the country faces today. Overall, the Manunggul Jar is the country’s main tangible link between our past, present,

139

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal and future. Therefore, it is truly one of our country’s most important artifact.

References

Chua, M. C. (2012, October 31). The Manunggul Jar as a Vessel of History. Retrieved from Artes de las Filipinas: www.artesdelasfilipinas.com/archives/50/the- manunggul-jar-as-a-vessel-of-history Fox, R. B. (1970). The Tabon Caves: Archaeological Explorations and Excavations on Palawan Island, Philippines. Manila: National Museum. Miksic, J. N. (2013). Earthenware in Southeast Asia: Proceedings of the Singapore Symposium on Premodern Southeast Asian Earthenwares. Singapore: NUS Press. National Museum - Manunggul Jar. (2014, February 10). Retrieved from National Museum Collections: www.nationalmuseum.gov.ph/nationalmuseumbeta/ Collections/Archaeo/Manunggul.html Salazar, Z. A. (1982). Ang Kamalayan at Kaluluwa: Isang Paglilinaw ng Ilang Konsepto sa Kinagisnang Sikolohiya” in Rogelia Pe-Pua, ed., Sikolohiyang Pilipino: Teorya, Metodo at Gamit. Quezon City: Surian ng Sikolohiyang Pilipino.

140

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Discover a Great Maritime Story

The archipelagic nature of the Philippines, its strategic location as a crossroads in the maritime trade routes, and the large contribution of Filipino seafarers in the global seafaring industry necessitates a maritime theme museum which will serve as a repository of maritime knowledge and history. Museo Maritimo is dedicated to the Filipino seafarers and pays homage to their contribution to nation-building from the distant past to the present. On 23 March 2012, Museo Maritimo had its grand launch at the Philippine Trade and Training Center, the first maritime-themed museum in the country that showcases its long and rich maritime history and how it has developed through centuries.

Museo Maritimo is a project envisioned and initiated by the Asian Institute of Maritime Studies (AIMS), under the keen supervision and efforts of its President, Mrs. Arlene Abuid-

141

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

Paderanga, Ed. D., in collaboration with Hiniraya Cultural and Heritage Foundation and its partner organization ICOM Philippines. Museo Maritimo utilises imaginative exhibitions and displays to illustrate what the Philippine seafaring, training, and manning history is and who its leaders are. Furthermore, it serves as a repository for valuable collections of marine art, ship models, and nautical artifacts.

Museo Maritimo believes that museums are not only storehouses of history and knowledge, but should also serve as factories of knowledge. In realising this objective, the museum promotes not only heritage awareness, but also takes part in nation-building and knowledge generation by conducting quality research, conferences, seminars, and lectures that will make everyone conscious about maritime past, present, and future.

Come and Visit the Museum!

142

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

THIS IS AN ACADEMIC RESEARCH JOURNAL PUBLISHED BY THE OFFICE OF THE PRESIDENT - SPECIAL PROJECT OFFICE OF THE ASIAN INSTITUE OF MARITIME STUDIES (AIMS)

www.aims.edu.ph

Title: Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Jorunal, Volume I

Description: First Volume | Pasay, AIMS, 2021

Identifiers: ISSN 0000-0000

AIMS Campus, Roxas Boulevard corner Arnaiz Avenue, Pasay City 1302, Philippines

+63(2) 8831 – 2467 loc. 1104 | [email protected]

143

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

www.aims.edu.ph

144

Aguhon: A Philippine Maritime History and Heritage Journal

145