Starliner Rudolf Spoor Vertregt-Raket Van De Hoofdredacteur

Home , Curie (rocket engine), Orion (rocket stage), United Launch Alliance

Starliner Rudolf Spoor Vertregt-raket Van de hoofdredacteur:

Ook de NVR ontsnapt niet aan de gevolgen van het Corona- virus: zoals u in de nieuwsbrief heeft kunnen lezen zijn we genoodzaakt geweest de voor maart, april en mei geplande evenementen op te schorten. In de tussentijd zijn online ruimtevaart-gerelateerde initiatieven zeer de moeite waard om te volgen, en in de nieuwsbrief heeft u daar ook een overzicht van kunnen vinden. De redactie heeft zijn best gedaan om ook in deze moeilijke tijden voor u een afwisselend nummer samen te stellen, met onder andere aandacht voor de lancering van de eerste Starliner, een studentenproject waarin een supersone para- Bij de voorplaat chute getest wordt, tests van een prototype maanrover op het DECOS terrein in Noordwijk en een uitgebreide analyse Kunstzinnige weergave van de lancering van de Vertregt-raket vanuit met moderne middelen van het Vertregt raketontwerp uit de Suriname. De vlammen zijn gebaseerd op die van andere raketten jaren ‘50. Dit laatste artikel is geïnspireerd door de biografie met dezelfde stuwstoffen. [achtergrond: ESA] van Marius Vertregt die in het tweede nummer van 2019 gepubliceerd werd, en waarvan we een Engelstalige versie hebben ingediend voor het IAC 2020 in Dubai. Dit artikel is ook daadwerkelijk geselecteerd voor presentatie op de conferentie, maar door de onzekerheden rond het Coronavirus is de conferentie helaas een jaar uitgesteld. Ook andere artikelen uit Ruimtevaart worden in vertaalde vorm overgenomen door Engelstalige media. Zo verscheen het artikel van Henk Smid over Iraanse ruimtevaart uit het eerste nummer van dit jaar zelfs in de bekende online publicatie The Space Review. We hopen dat deze uitgave u weer weet te inspireren, danken alle auteurs voor hun bijdragen en roepen iedereen op om Nederlandse bijdragen aan ruimtemissies, bij voorkeur bij de lancering, te blijven melden.

Peter Buist

Foto van het kwartaal

Selfie door ESA/JAXA’s BepiColombo op weg naar Mercurius, gemaakt tijdens de scheervlucht langs de aarde op 10 april. [ESA]

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR)

Bestuur Websitecommissie Kascommissie Copyright © 2020 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) C. Martinus Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Dr. R.P.N. Bronckers Ir. J.A. Meijer gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) D. Jeyakodi LLM Drs. T. Wierenga foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Dr. Ir. P.J. Buist (vice-voorzitter) S. Praal, MA is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Ereleden en akkoord van de redactie, en met Ir. M. de Brouwer (penningmeester) Sociale media-commissie Ir. D. de Hoop bronvermelding. De NVR noch de Ir. P.A.W. Batenburg Mr. S.V. Pieterse (voorzitter) Prof. Dr. C. de Jager drukker kan aansprakelijk gesteld worden D. Jeyakodi LLM Drs. B. ten Berge Drs. A. Kuipers voor de juistheid van de informatie in dit Mr. F.N.E. van ’t Klooster M. Marcik Ir. J.H. de Koomen blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Ir. A.G.M. Marée F. Overtoom Drs. T. Masson-Zwaan Dr. Ir. C. Verhoeven F. Roelfsema Ir. H.J.D. Reijnen Kopij D. Stefoudi P. Smolders Indien u een bijdrage aan het blad Redactie ‘Ruimtevaart� Drs. Ing. R. Timmermans Prof. Ir. K.F. Wakker wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) Evenementencommissie Contact via [email protected]. De B. Vis (eindredacteur) Ir. P.A.W. Batenburg (voorzitter) Richelle Scheffers redactie behoudt zich het recht voor om Drs. P.G. van Diepen Ir. S. de Jong Kapteynstraat 1 ingezonden stukken in te korten of niet te Ir. E.A. Kuijpers Ing. R.H. Linde 2201 BB Noordwijk plaatsen. Ing. M.C.A.M. van der List Ir. S. Petrovic [email protected] Ir. H.M. Sanders MBA Ir. N. Silvestri www.ruimtevaart-nvr.nl Vormgeving en opmaak Ir. L. van der Wal ISSN 1382-2446 Esger Brunner/NNV

Drukker Bariet Ten Brink, Meppel Prototype Moon Rover Een leven lang passie voor tested in Noordwijk 4 de ruimtevaart 8 Preparing for new moon rover “Ik ben gezegend in de tijd opgegroeid activities. te zijn waar ik getuige kon zijn van het echte ruimtevaartpionierswerk.”

En nu naar Mars De Vertregt-raket Boekbespreking. Analyse van een Nederlands 13 raketontwerp uit 1954. 14

Samenwerking tussen Looking back to Earth Zuid-Holland en Bremen Famous pictures of the whole Earth 22 shot from space. 24 tijdens Space Tech Expo verder ingevuld Twee belangrijke Europese ruimtevaartgebieden vinden elkaar.

Supersonic Parachute Starliner zet eerste Experiment 26 stappen 30 Aboard REXUS Verslag van de lancering van een Supersonic parachute testing aboard nieuw herbruikbaar ruimteschip. the REXUS sounding rocket by Delft Aerospace Rocket Engineering.

Satellite orbit prediction De prinses en de sterren Efficient calculations on orbit De vaste column van Piet Smolders. evolution due to atmospheric drag. 34 38

Ruimtevaartkroniek Alle lanceringen en belangrijke ruimtevaartgebeurtenissen tussen 40 12 oktober 2019 en 1 januari 2020. Prototype Moon Rover tested in Noordwijk

Karsten Kullack, Jeremi Gancet, Space Applications Services NV

In December 2018 a team of European space companies and universities came to Noordwijk to test a new, compact prototype Moon rover equipped with a suite of instruments aimed at measuring lunar volatiles, such as water, hydrogen and methane. The trials marked the end of a first development phase, the results of which are now being used in a follow-on activity.

4 he project named LUVMI, for on the Moon, with diurnal changes in München and OHB System (Germany). It ‘Lunar Volatiles Mobile Instru- the signal and increased concentrations uses the core drill principle, as applied in mentation’, is an undertaking of towards higher latitudes. This data is com- terrestrial geology, to obtain cylindrical a consortium of Belgian, German, plemented by the results of the LCROSS core soil samples, and combines that with Tand British space companies and universi- (Lunar Crater Observation and Sensing a central heater element. After inserting ties, and is co-funded by the European Satellite) impactor mission, which indicat- the hollow auger drill up to 20 cm into the Commission’s Horizon 2020 programme. ed 5.6 +/- 3% water in the ejecta plume of ground, the enclosed sample is heated to The consortium leader, Space Applications the Cabeus crater. However, only a surface release volatile components. The released Services NV, a Belgian SME, has offices mission can provide ground truth data and gas is led to a quadrupole ion trap mass in Noordwijk just opposite of ESTEC, and investigate the actual state and distribu- spectrometer, developed by the Open the ‘Mars yard’ terrain of neighbour DE- tion of lunar volatiles on the surface. University (UK), which allows measure- COS BV, as well as the sandy dunes at the Previous surface missions to the Moon or ment of a wide range of ion species (mass beach, offered the perfect location for vari- Mars have mostly been either very large range of m/z from 10 to 200) with a parts- ous outdoor trials. and costly, with complex drill and sample per-million sensitivity. This would enable handling mechanisms, or very small with the detection of all volatiles species that Background and Motivation rather limited scientific capabilities. The were identified in the LCROSS ejecta One of the currently most debated ques- LUVMI project and its follow-on LUVMI-X plume. A similar type of spectrometer tions in lunar science is the amount of is attempting to find a solution in between was flown on the Rosetta mission’s Philae water and other volatiles in the lunar that can provide almost as much scientific lander, which measured the organic com- regolith. This is of particular interest due output as a large platform, yet is sufficient- position of the nucleus material of comet to their possible utilisation as an in-situ ly compact and lightweight to be carried 67P/ Churyumov-Gerasimenko. resource for future exploration missions, to the Moon as a secondary, ‘piggyback’ The instrument package is complement- and because of wide-ranging implica- payload rather than needing its own dedi- ed by a novel set of cameras based on the tions for solar system science. Lunar cated mission. This can be achieved by the light-field technology, which offers a sim- volatiles have been theorised to exist in combination of an autonomous, 4-wheel ple and robust 3D imaging solution with frozen form in Permanently Shadowed rover with active suspension and an inno- no moving parts. This is used both for the Regions (PSRs) and in chemically or physi- vative instrument package. supervision of drilling operations and in cally bound states inside surface particles. support of the navigation of the rover. Various remote sensing missions were Lunar instrument package The cameras with light-field optics are conducted in lunar orbit in recent decades The scientific payload consists of a com- developed by Dynamic Imaging Analyt- and provided encouraging results. Bistatic bined Volatiles Sampler (VS) and Volatiles ics (UK). The Surface Camera (SurfCam) radar observations, infrared spectroscopy Analyser (VA), which enables drilling into can provide depth information of the measurements and neutron-spectroscopy the lunar soil and direct sensing of volatile drill sites and rover tracks, as well as an data from Clementine, Lunar Prospector, constituents without complex (and there- overview of drilling operations. The Navi- Cassini, Deep Impact, Chandrayaan-1 fore fault prone) sample handling or trans- gation Camera (NavCam) will be used to and the Lunar Reconnaissance Orbiter fer mechanisms. The sampler is a joint generate point clouds of the surrounding missions suggest the existence of water development of the Technical University environment, enabling the identification

Ion Trap Mass Spectrometer

Reference Gas System Oriﬁce

P1 Pressure Sensors Hea

Augered Drill Shell 𝑄𝑄푄 100 mm

Principle schematic of the volatiles38 sampler mm and analyser (VS/VA). Cut view of LUVMI.

Ruimtevaart 2020 | 2 5 The LUVMI-X concept.

of hazards and possible points of inter- touch the ground as to obtain maximum movement, including forward, backward, est. These data is fed into the on-board depth with the drill. In addition, a passive diagonal (“crab” move) and rotational computer, which allows partial or fully rocker-bogie mechanism provides the (spot-turn), which were all tested. autonomous driving to short distance rover with a high obstacle clearance (up The rocky soil at the Mars yard posed an waypoints. to 0.3 meter) compared to its size, while unexpected challenge for the drive train. limiting the overall mass compared to a The traction on pebbles gave rise to re- Rover platform six-wheel rover with similar capabilities. petitive shocks, eventually stressing the Since mapping of the spatial distribution A rocker-bogie system allows the rover wheel suspension, and small deforma- of volatiles on the lunar surface, and their to adapt the wheel positions passively so tions were detected in lateral attachment correlation with existing remote-sensing that contact of the four wheels with the plates that were not anticipated during data, are among the prime objectives ground is maximised at all times. design and simulation. of LUVMI, the mobility of the system, Space Applications Services has a long The second part of the tests, in sand dunes including the possibility to take measure- track record of robotic systems devel- by the beach, covered a notional end-to- ments inside and outside of PSRs, is es- opment for space and terrestrial envi- end scenario of operations, including a sential. A rover platform with supporting ronments – as well as experience with traverse of 50 meters, stopping and per- subsystems (power supply, thermal con- the operation of such robotic systems. forming drill operations, and driving back trol, communication, on-board computer For instance, in the ESA METERON to the starting point. This sequence was with locomotion control and navigation programme, robotics devices were con- conducted in tele-operated and partial software, illumination units) is therefore trolled from the ISS by Danish astronaut autonomous mode, without line of sight the second key element besides the Andreas Mogensen in a tele-operated control. instrument package. It is developed by mode, under the supervision of the Space The trails included operations in darkness Space Applications Services (Belgium), Applications Services operations team. and unknown terrain, thereby testing also which has the lead also on systems engi- the collaboration of the rover’s lighting neering and overall integration. Testing in Noordwijk units, cameras, and onboard computer The rover is based on a 4-wheel drive The rover is capable of driving on slopes with its mapping and autonomous navi- train with deployable, adjustable suspen- of 20 degrees (targeting up to 30 degrees) gation software. The design is aimed at a sion. It offers the possibility to adjust the while carrying a payload of up to 30 kg, short 14-day mission, i.e. a full lunar day, chassis height from 0 to about 300 mm and this was one of the points to be tested since the rover is not designed to survive from the ground. This is used to deploy or in a realistic environment. The gradeabil- the lunar night. Nevertheless, short ex- stow the rover (then fitting in a volume of ity, traction and steerablility was put to cursions into dark craters, shadow areas, 95 x 85 x 40 cm) and also allows adjusting the test first in the Mars yard terrain of or beyond the day/night terminator will the ground clearance to improve navi- DECOS BV, which has rocky soil, followed be of great use to achieve the scientific gability on hazardous terrain. The same by similar tests on sand at the Noordwijk objectives. It was therefore important to mechanism is exploited for on-spot drill beach. The individual control and steering demonstrate this capability, which is re- positioning where the platform needs to of each wheel allows various modes of quired as part of the operations concept.

6 Ruimtevaart 2020 | 2 LUVMI testing near the beach at Noordwijk.

…and back in the lab under all conditions while torque was gen- the payload complement can be tailored Not included in the Noordwijk campaign erated by the drill. and configured for different missions tar- was the functional and performance test- An overview of LUVMI activities has been geting polar regions as well as equatorial ing of the VS and VA, since volatiles release presented at the 15th Symposium on regions of the moon. LUVMI-X will further and detection can only be tested under Advanced Space Technologies in Robotics optimise the rover mass-to-payload-mass vacuum conditions. These were therefore and Automation ‘ASTRA 2019’, 27-28 May ratio, to make the concept economically tested separately prior to integration, and 2019, at ESTEC, Noordwijk, as well as the viable also as a commercial service. then together in a purpose made thermal International Astronautical Congress IAC, LUVMI and LUVMI-X are both potential vacuum chamber in Munich. One of the 21-25 October 2019 in Washington DC. candidates for upcoming robotic missions challenges of that test was the prepara- to the moon with a time horizon of 4 up to tion and conditioning of a representative LUVMI-X 6 years. frozen regolith simulant, which has signifi- Meanwhile the innovative concept de- cant impact on drill forces and behaviour, veloped and tested with LUVMI has been The authors would like to acknowledge as well as measurement characteristics. leveraged such as to extend the overall LUVMI consortium partners for the excel- The simulant was doped with up to 5% approach into a platform that can host a lent work done in the project and the test water and frozen to below -50 °C. After greater variety of scientific and eventually campaign performed in 2018 in the Neth- drilling and heating with 15 W of power, even commercial payloads. This resulted in erlands. the VA sensor readings identified water, as a new EU-project called LUVMI-Extended The LUVMI project was co-funded by the well as small amounts of residual nitrogen (LUVMI-X). European Commission through its Horizon and CO2. Besides enlarging the instrument pack- 2020 programme under grant agreement Another test performed prior to the out- age with a laser induced breakdown #727220; the LUVMI-X project is co-fund- door trials was a ‘partial gravity drilling spectroscopy (LIBS) instrument, a neutron ed by the European Commission through test’. To validate that the required force detector (ND) and a charged particle its Horizon 2020 programme under grant and tilting stability for drilling can be detector (CPD), LUVMI-X will be able to agreement #822018. achieved in the reduced gravity on the accommodate a variety of payloads with Moon (1/6th of Earth), an offloading setup standardised form factor and interfaces, About the authors: Karsten Kullack works (pulley system) for the rover was devel- similar to the ICE Cubes facility onboard since 2004 at ESTEC. He is ESA’s System oped and installed in Space Applications the ISS, also developed and operated by Engineer for the Electro-Magnetic Levita- Services’ lab. It included placing the rover Space Applications Services. These cube tor (EML) on the ISS, and Team Lead of wheels on regolith simulant, in order to size payloads can be mounted in different Engineering Services at Space Applications have realistic friction forces when the drill locations on the rover, including the mast. Services NV. Jeremi Gancet is Technologies, engages the ground. The test showed that Furthermore, it foresees the option of hav- Applications and Research Division Manag- the target drill depths were achievable ing payloads dropped on the surface, or er at Space Applications Services, which he even with an offloading level as on the even propelled (soft catapulted) into hard- joined in 2005. He is the project coordinator lunar surface, and the rover stayed stable to-access locations of interest. In this way for LUVMI and LUVMI-X.

Ruimtevaart 2020 | 2 7 Een leven lang passie voor de ruimtevaart Interview met de regisseur van de Nederlandse maanlandingsprogramma’s: Rudolf Spoor

Peter Buist en Peter van Diepen

Zo’n tweeënveertig jaar lang was Rudolf Spoor regisseur voor de Neder- landse televisie (NTS, later NOS). In de jaren ’60 en ’70 was hij regisseur van de reportages over de Apollovluchten, waarvan de maanlanding in 1969 het hoogtepunt vormde. Daarna regisseerde hij verschillende ruimtevaartprogramma’s en documentaires in de jaren ’80 met onder andere Chriet Titulaer en Piet Smolders. Ook schreef hij twee boeken over de ruimtevaart. In al die jaren bouwde hij een enorme verzameling op van brieven, foto’s en andere objecten uit de ruimtevaart waarvan een groot gedeelte nu staan tentoongesteld in een museum in Amerika. Zijn carrière begon met een grote klap in de achtertuin van zijn ouders waar zijn eerste zelfgebouwde raketje de SP1 ontplofte. Het begin van een leven lang passie voor de ruimtevaart die hem veel bijzondere herinneringen opleverde.

Voorst Passie voor luchtvaart vader was professioneel kunstschilder In de buurt van Apeldoorn ligt het lan- “Mijn interesse voor de ruimtevaart been heeft van haar een groot aantal schil- delijke plaatsje Voorst. Rudolf Spoor gon al in mijn vroege jeugd. Mijn groot- derijen gemaakt in die tijd waarvan er woont in een prachtig gerenoveerde moeder van vaders kant had een passie twee hier in de kamer hangen”. boerderij met uitzicht over weilanden en voor de luchtvaart en verzamelde in de in de verte de bossen. In zijkamers van jaren ’20 krantenknipsels en foto’s die Rudolf laat twee schilderijen zien van zijn de boerderij staat nog een gedeelte van met de KLM te maken hadden”. grootmoeder, geschilderd door zijn groot- zijn archief. We worden allerhartelijkst vader, die nu achter hem aan de wand ontvangen door Rudolf en zijn vrouw. De Rudolf loopt naar achteren en komt even hangen. boerderij is prachtig en sfeervol ingericht later terug met een aantal plakboeken met schilderijen van familieleden aan de waarin die krantenknipsels en foto’ s zit- “Als kind was ik dus erg geïnteresseerd in muur. Rudolf neemt plaats in wat waar- ten. de luchtvaart en mijn broer en ik gingen schijnlijk zijn favoriete stoel is gezien het regelmatig samen naar Schiphol toe om comfort ervan, neemt een hapje van de “Zo had zij krantenknipsels verzameld daar naar vliegtuigen te kijken. Toen de appelbeignet en begint te vertellen. De over de Uiver, de London–Melbourne ruimtevaart begon, eind jaren vijftig, ging klok in zijn huiskamer slaat net vier uur. race en de Fokker Pelikaan. Mijn groot- mijn interesse over in de ruimtevaart.

8 Ruimtevaart 2020 | 2 Links: raket de SP-1 lancering13 september 1958 Zandvoortselaan in Heemstede. Rechts: Apollo 17 astronaut Eugene Cernan: de laatste astronaut op de Maan.

De Russen hadden in 1957 de eerste raketje te bouwen. Bij de bankwerkerij Omdat ik in die tijd, 1958, bijna uit dienst satelliet, de Spoetnik, met succes gelan- op de Kromhoutkazerne hebben ze wat ging vroeg ik om eens te mogen komen ceerd en in een baan om de aarde laten pijpjes voor me aan elkaar gelast en bij kijken in de studio’s van Bussum. Toen cirkelen, wat het begin van de ruimte- de lokale ouderwetse drogisterij haalde ik daar een cameraman zag wist ik dat vaart inluidde. Ik was in die tijd ook ge- ik, van een lijstje die ik in kazerne ge- dit iets voor mij was en besloot ik te ïnteresseerd in veel gebeurtenissen die kregen had, de benodigde chemicaliën. solliciteren voor cameraman. Nadat ik met records en snelheid te maken had- Bij het afrekenen van de puntzaken met was aangenomen heb ik dit nog vijf jaar den. Ik begon met het aanschrijven van chemicaliën werd me op het hart gedrukt gedaan.” mensen zoals David Simons, die in 1957 vooral voorzichtig te zijn. Nadat ik alles van 30 kilometer hoogte sprong met een in de schuur gemengd had, wilde ik het Rudolf loopt weer naar achteren voor een parachute, en John Paul Stapp die het raketje, de SP1 (van Spoor), afsteken in aantal andere plakboeken. Hij laat ons wereldsnelheidsrecord in 1954 verbrak de duinen bij Zandvoort maar mijn vader veel foto’s zien van zijn raketjes de SP1 met een raketslee. Omdat ruimtevaart zei de wijze woorden: doe maar in de ach- t/m de SP7. Met een Hasselblad-camera nog in zo’n pril stadium was, vond men tertuin. De lancering van de SP1 ging niet met zelfontspanner maakte hij toen de het waarschijnlijk bijzonder om brieven geheel volgens plan. Het raketje ont- foto’s in de duinen en lanceerde ook tor- te krijgen van de andere kant van de plofte, de stukken vlogen in het rond en retjes en kevertjes. Op één van de foto’s is wereld. En omdat ik steeds antwoord alle ramen lagen eruit. Deze gebeurtenis zelfs een krater te zien met een doorsnede kreeg van die mensen die ik aanschreef haalde de Heemsteedse Krant wat later van ongeveer een meter die één van de kreeg ik daar plezier in, ben ik dit blijven werd opgepikt door de Telegraaf die er raketjes achterliet na de lancering. doen en heb ook veel mensen in de ook een artikel aan wijdde; ‘Zelfgemaak- ruimtevaart waaronder alle maana- te raket is geen speelgoed’ en cartoon Regisseur stronauten en veel andere mensen van waarin ikzelf en mijn ouders wegduiken “Daarna begon mijn interne opleiding NASA aangeschreven, wat inmiddels tot voor een raket. Een aantal brokstukken tot regisseur. Ik kreeg onder andere les heel wat mooie en bijzondere reacties, van de SP1 heb ik nog steeds. van mensen van de BBC die overkwa- brieven en foto’s heeft geleid die ik geor- men en regisseur Frits Butzelaar in stu- dend heb in 42 plakboeken, met de hele Rudolf haalt een kleine glazen vitrine dio Sandbergen. Toen ik bij de televisie geschiedenis van de ruimtevaart vanaf waarin de brokstukken liggen van zijn begon waren er rond de 500 toestellen in 1954. Alleen al van het jaar 1958 heb ik SP1. Nederland en werd er uitgezonden van 7 twee plakboeken. Ik heb alles compleet tot 10 uur ‘s avonds. In 1967 was ik regis- tot het einde van Apollo. Maar ik schreef “Ik heb verschillende raketjes gebouwd seur, één jaar voor de vlucht van Apollo ook brieven met het verzoek om haartjes tot en met de SP7. De laatsten hadden 8. Carel Enkelaar was toen directeur van van de eerste apen die een ruimtereis zelfs een parachuutje waardoor ze weer de Nederlandse Televisie Stichting (NTS) maakten.” konden landen. Het televisieprogramma en vroeg mij om het onderwerp ruimte- “Achter het Nieuws” vond mijn raketjes vaart te gaan doen omdat ik inmiddels De SP1 zo interessant dat ze bij mij thuiskwa- al, door mijn correspondentie, een uit- “Toen ik begin twintig was woonde ik in men om te filmen en ze maakten er bereid netwerk had in de Amerikaanse Heemstede en zat in militaire dienst bij een reportage over. De militaire dienst ruimtevaart. Een maand voor de lan- de technische troepen in Amersfoort. reageerde verbazend genoeg erg posi- cering van Apollo 8, in december 1967, Het leek mij leuk om zelf mijn eigen tief op mijn verschijnen in het nieuws. vroeg ik of ik naar Amerika mocht gaan

Ruimtevaart 2020 | 2 9 Links: De handtekening van Wernher von Braun op de helm. Rechts: De helm met voor op de klep handtekeningen van Apollo 11 bemanning.

als voorbereiding voor de lancering, die had afgestoken en wij geen politieke tijd voor het interview en laat ons de bij- op de Nederlandse televisie zou worden reportages maakten maar puur over de zondere foto’s objecten zien die hij in de uitgezonden, voor te gaan bereiden. De ruimtevaart. We namen het interview zo loop der jaren heeft verzameld. trip zou drie dagen duren en bestaan uit op, ook omdat we geen reporter bij ons “Ook heb ik de handtekeningen van een bezoek aan het NASA hoofdkantoor hadden, dat er geen vraag te horen was de gehele bemanning van Apollo 11, in Washington om informatie te verza- maar hij meteen begon te praten en het Armstrong, Aldrin en Collins op deze melen. Toen ik in Amerika was vertelden werden daardoor complete statements helm staan. Ik stond ze op te wachten mensen van NASA dat ze voor mij een die uitgezonden konden worden. Aan onderaan de trap van het presidentiële heel programma hadden georganiseerd mijn bezoek aan Cape Canaveral heb vliegtuig Air Force 1 toen ze naar Neder- van een week met bezoek aan diverse ik nog een heel bijzonder voorwerp land kwamen na hun succesvolle maan- locaties. Ik correspondeerde inmiddels overgehouden. Toen ik voor de Saturnus landing. Inmiddels is de helm helemaal al jaren met hen en was voor hen een V raket stond moest ik, vanwege veilig- vol en staan er 32 handtekeningen op. Ik bekende. Een telefoontje van NASA aan heidsredenen, een helm dragen. Ik vroeg heb handtekeningen van alle twaalf as- mijn directeur Enkelaar in Hilversum of ik die helm mocht houden maar in tronauten die op de maan zijn geweest. was genoeg om mijn reis in Amerika te eerste instantie gingen ze niet in op mijn Ook Wernher von Braun heeft zijn hand- verlengen. Ik heb voor de Saturnus V verzoek. Groot was mijn verbazing toen tekening op de helm gezet en een heel raket van Apollo 8 gestaan en heb excur- ik even later diezelfde helm op de ach- aantal van de belangrijke vluchtleiders sies gehad naar Cape Kennedy, Florida, terbank van mijn huurauto zag liggen. van de Apollo-vluchten.” Mission Control in Houston en ik mocht Die hadden ze er voor mij in gegooid. De zelfs Wernher von Braun ontmoeten en helm vormt inmiddels het pronkstuk van Maanlanding interviewen in Huntsville, Alabama. Een de tentoonstelling in Amerika en is van “En dan was er in 1969 de uitzending radiocorrespondent Peter Schröder ge- onschatbare geschiedkundige waarde. over de maanlanding van Apolo 11. Henk naamd, van de AVRO in New York werd Ik besloot namelijk om op deze helm al- Terlingen, een heel deskundige man, zou er nog snel bijgehaald om opnames te lerlei handtekeningen van kopstukken in presentator zijn van de live-uitzending maken van het interview”. de ruimtevaart te gaan verzamelen.” op de Nederlandse televisie. Samen met “De allereerste astronaut die zijn hand- hem ben ik een maand voor de lance- Rudolf pakt opnieuw een plakboek en laat tekening op de helm zette was Frank ring naar NASA in Amerika gegaan om foto’s zien van de Saturnus V raket van Borman van Apollo 8. De bemanning van de uitzendingen voor te bereiden. We Apollo 8 waar hij voor staat. Ook laat hij Apollo 8 kwam na hun vlucht op tournee namen interviews met astronauten op. een ringband zien waarin alle brieven die in Nederland en ik vroeg hem, bij de Ook namen we filmmateriaal, foto’s, hij ontving van Wernher von Braun waar ambassade van Den Haag, of hij zijn schaalmodellen, een hoeveelheid ruim- hij jaren mee correspondeerde voordat hij handtekening wilde zetten op de helm. tevoedsel mee en een Omega-horloge, hem ontmoette voor het interview. Frank deed dit met alle plezier.” eenzelfde als de bemanning van Apollo 11 droeg. Dit alles wilden we in de studio Helm In weer een ander plakboek laat Rudolf in Hilversum gebruiken tijdens de uitzen- “Met Wernher von Braun zat ik net foto’s zien van deze gebeurtenis. Op foto’s ding van de maanlanding. We waren zeer zo gezellig en geïnteresseerd over is te zien hoe Frank Borman als eerste zijn goed voorbereid. De NTS gaf ons alle ruimtevaart te praten zoals wij dat handtekening zet op de helm. De klok in ruimte en met Henk Terlingen en Chriet nu doen, met koffie en een koek. Dit zijn huiskamer slaat inmiddels vijf uur. De Titulaer hadden we een fantastisch des- kwam ook omdat hij wist, door onze vriendelijke meesterverteller, zoals Rudolf kundig team dat alles op een deskundige correspondentie, dat ik zelf een raketje ook wel eens wordt genoemd, neemt alle maar begrijpelijke manier uitlegde. Eerst

10 Ruimtevaart 2020 | 2 Links: Maine Mineral & Gem Museum in Bethel, Maine USA. Rechts: Cartoon zoals gepubliceerd in de Telegraaf van 18 april 1958. hadden we professor Kees de Jager staat namelijk: ‘Eindtijd: onbekend’. Er mijn tijd kon ik met gemak de astronau- gevraagd en die stelde zijn ex-student was dus geen geplande eindtijd”. ten aanschrijven en ik kreeg ook gewoon Titulaer voor. En omdat we van te voren “Eén dag voor de lancering van Apollo 11 antwoord van ze. Ze vonden het zelfs wisten dat we geen live beelden van de begonnen we al met onze uitzendingen. leuk dat ik hen aanschreef. In deze tijd maanlanding konden uitzenden, heb- We gebruikten daarvoor de interviews kan dat absoluut niet meer. Ik maakte ben we in de studio gebruik gemaakt met de bemanning die we een maand ook goed gebruik van mijn bestaande van een model, een maquette, van de ervoor hadden opgenomen in Amerika. correspondentie en stuurde kopieën maanlander en een slang waardoor Tijdens de dagen na de lancering, de reis mee van brieven die ik ontvangen had rook geblazen kon worden. De eerste naar de maan, deden we live verslag van van Lyndon B. Johnson en Wernher von beelden konden namelijk pas naar de de gebeurtenissen en ook nog een dage- Braun, maar ook foto’s van de televisie- aarde worden gezonden op het moment lijkse samenvatting. De terugkeer van de studio waarin ik ontvangen materiaal dat Neil Armstrong de camera had ge- astronauten en de landing hebben we gebruikt had”. activeerd op de trap waarvan hij afliep. volledig verslagen”. “Ruimtevaart was in die tijd enorm popu- Wij waren koploper in Europa tijdens de lair. Elke week kregen we postzakken vol maanlanding, dankzij Enkelaar die alles Pionierswerk met brieven en kaarten van enthousiaste fantastisch vond en ons ook toestond “De maanlanding van 1969 is één van kijkers en liefhebbers van de ruimtevaart. om in te schrijven voor al het bekende mijn hoogtepunten geweest in mijn car- Hoewel de populariteit afnam naarmate beeldmateriaal dat beschikbaar kwam. rière. Al vanaf het begin van de ruimte- het Apollo-programma vorderde, met Ieder moment konden we uitzenden, vaart, in de jaren 50, was ik er in geïnte- weer een piek tijdens Apollo 13, bleven zelfs midden in de nacht.” resseerd. En ook was ik vanaf het begin er altijd nog veel mensen kijken naar de van de televisie in Nederland betrokken uitzendingen. Apollo 17 was de laatste Rudolf laat een plakboek zien met foto’s bij alle ontwikkelingen. Zoals gezegd maanmissie”. van de live uitzending van de maanlan- waren er toen ik begon maar zo’n 500 ding. Op foto’s is te zien dat mensen onder televisietoestellen in Nederland en had Rudolf pakt er weer een plakboek bij en wie Joseph Luns en de ouders van Rudolf, je maar één net. Als je me zou vragen laat foto’s zien van de Apollo-astronauten die aanwezig waren, aan tafeltjes zitten. of ik in deze tijd als regisseur zou willen die hij heeft ontmoet. Op een foto is te Op een andere foto is te zien hoe het ruim- beginnen met de opkomst commerciële zien hoe Gene Cernan, van Apollo 17, zijn tevoedsel, wat ze mee hadden genomen ruimtevaart, high-tech en plannen om handtekening zet op de helm. Ook laat hij uit Amerika staat tentoongesteld. naar Mars te gaan zou mijn antwoord een klein stukje film zien van Apollo 17, zijn: nee. Ik had het begin van de ruimte- dat op de maan is gefilmd. Draaiboek vaart en al het pionierswerk wat daarbij “Ik heb zelf het technische draaiboek van hoort voor geen goud willen missen. Het Nieuws uit de ruimte de uitzending nog bewaard. Daar staat is toch bijzonder dat ik in de hele ge- “Na het Apollo-programma begonnen onder andere in te lezen dat we tijdens schiedenis (ook die nog gaat komen) van de Amerikanen met de Space Shuttle die uitzendingen met twintig man tech- de ruimtevaart precies aanwezig was op en de Voyagers in de jaren ’80. Ik werkte nisch personeel werkten, dat er tachtig het moment dat de mens voor het eerst toen nauw samen met Chriet Titulaer en mensen bij de maanlanding, in de zaal, voet zette op de maan. De maanlanding Piet Smolders (ruimtevaartjournalist, aanwezig konden zijn en het aantal is één van de belangrijkste gebeurtenis- de opvolger van Henk Terlingen en NVR microfoons dat we moesten gebruiken. sen in de recente geschiedenis van de erelid). Piet spreekt Russisch en had Eén opmerking in dit draaiboek is heel mensheid”. heel goede contacten met de Russische typerend voor de uitzending geweest. Er “De tijden zijn ook enorm veranderd. In autoriteiten in de ruimtevaart. Zo heeft

Ruimtevaart 2020 | 2 11 kreeg ik van mijn vrouw een exemplaar van het prachtige boek ‘The NASA Ar- chives – 60 year in Space’. Sinds twee en een half jaar ben ik bezig met het uitzoeken van al mijn eigen archiefmateriaal. Tijdens het catalogiseren van dit materiaal probeer ik zoveel mogelijk te verwijzen naar dit boek”. “Het grootste gedeelte van mijn verzameling staat nu in het Maine Mineral & Gem Museum in Bethel in de staat Mai- ne, Amerika. Daar is het via een online veiling terecht gekomen. Ik heb eerst in Nederland gekeken, bijvoorbeeld bij de Space Expo, maar daar zou het in de opslag terecht komen en alleen bij speciale tentoonstellingen eruit gehaald worden. Ik ben het afgelopen jaar drie keer naar het museum geweest en het geeft me een goed gevoel dat alles daar nu permanent tentoongesteld wordt. Al De redactie op bezoek bij Rudolf Spoor. de foto’s, brieven en interessante objecten liggen in grote vitrines of in grote hij er onder andere voor gezorgd dat we andere boek, ‘Wernher von Braun, één ladekasten. Ook heeft het museum mij alle belangrijke mensen in de Russische van de 118”, heb ik in 1977 geschreven geïnterviewd. Die interviews worden ruimtevaart konden ontmoeten en heeft samen met Klaas Jan Hindriks. In 1945 nu op beeldschermen afgespeeld in dit hij geregeld dat ik, via de Sovjet ambas- kwamen Wernher von Braun en 117 museum. Het model van de maanlander, sade in Den Haag, een foto met handte- Duitse technici en wetenschappers naar dat we tijdens de live televisie uitzending kening van Joeri Gagarin heb. En samen de Verenigde Staten. Zij ontwikkelden hebben gebruikt, staat er ook. Het hoog- met Chriet Titulaer heb ik een prachtige daar de raket, zonder welke de vluch- tepunt van de tentoonstelling is de helm documentaire gemaakt over het grote ten naar de maan niet mogelijk waren met 32 handtekeningen. ruimtevaartmuseum in Moskou, maar geweest. Dit boek is een samenvatting “Van het museum heb ik nog een inte- we mochten verder niet in ruimtevaart- van de NOS televisie-uitzendingen over ressant object ontvangen. Een stukje faciliteiten filmen in Moskou en ook niet deze ontwikkeling en geeft daarnaast van een maanmeteoriet die in de Saha- naar Baikonur. We deden dit in het kader een overzicht van het ontstaan van de rawoestijn is terechtgekomen. De ten- van het televisieprogramma “Nieuws uit documentaires. Hiervoor ben ik ook bij toonstelling is inmiddels geopend en in de Ruimte”.” generaal Dornberger, de grote com- de eerste drie weken mocht het museum “Het programma “Nieuws uit de Ruimte” mandant van Peenemünde, in Mexico 1.300 bezoekers verwelkomen”. verscheen op de Nederlandse televisie op bezoek geweest. Na een telefonisch “Ik vind het echt fantastisch dat al dit van 1983 tot 1989. Ik was daarvan de verzoek voor een interview gaf Dorn- archiefmateriaal terecht is gekomen regisseur en het werd gepresenteerd berger aan er wel aan te willen werken op één plek en dat in de toekomst nog door Piet Smolders. We besteedden veel maar dan moest ik binnen vier dagen veel mensen het kunnen gaan bekijken. aandacht aan het Shuttle-programma in een bepaald Mexicaans café zijn. Van Veel van het materiaal is van historische en de Voyagers die naar de buitenplane- de NTS kreeg ik de mogelijkheid om op waarde. En met het uitzoeken van al ten gingen en de eerste beelden van het zo’n korte termijn te gaan en via Reuters het archiefmateriaal kon ik mijn carrière Mars oppervlakte naar de aarde stuur- Mexico konden we een cameraploeg weer herbeleven. Regelmatig dacht ik den. Ook kwam de vlucht van Wubbo meekrijgen. De documentaire is twee tijdens dit proces: ’Dat ik dit heb mogen Ockels, in 1985, uitvoerig aan bod”. keer uitgezonden op de Nederlandse te- meemaken’. Ik was er precies op het juis- levisie en daarna aan Frankrijk verkocht. te moment: het begin van de televisie en Twee boeken Daarmee was NTS ook uit de kosten. het begin van de ruimtevaart. “Ik heb twee boeken geschreven. Eén daarvan gaat over het Apollo-program- Rudolf loopt naar een boekenkast en haalt Rudolf legt de plakboeken van zijn schoot ma en heet: ‘Apollo, dossier van het daar exemplaren van de twee boeken uit op de grond en we beëindigen het gesprek. project’. Ik heb dit boek geschreven met en laat die aan ons zien. De appelbeignet waar hij aan het begin Chriet Titulaer in 1973. Ik heb astronaut van het gesprek nog een hapje van had Eugene Cernan, commandant Apollo 17 Museum genomen ligt nog onaangeroerd op het en de laatste man op de maan, gevraagd “Inmiddels ben ik zo’n zestig jaar bezig schoteltje. In al zijn enthousiasme en be- om een voorwoord te schrijven voor dit met mijn verzameling over de ruim- vlogenheid heeft hij niet de tijd genomen boek. Dit deed hij met alle plezier. Het tevaart. En om dit ‘jubileum’ te vieren om nog een hapje te nemen.

12 Ruimtevaart 2020 | 2 En nu naar Mars

Peter Buist

Helaas gebeurt het niet te vaak dat een van uitgebreide uitzetting over waarom de ontwikkelingen gaande die passen binnen origine Nederlandstalig ruimtevaartboek aanwezigheid van maanstof, met hele verde onderwerpen die in dit boek behandeld verschijnt, maar als dat gebeurt dan staat velende eigenschappen, onze naaste buur worden, maar soms geeft het onderwerp de redactie te popelen om het te lezen. Dit eigenlijk ongeschikt maakt voor bewoning wel aanleiding om een bijdrage uit de boek begint met een overzicht van met en Mars de voorkeur geniet. lage landen te vermelden, zoals bij de name de Amerikaanse ruimtevaartge- De laatste hoofdstukken eindigen met een omschrijving van de Chinese missie naar schiedenis, inclusief een omschrijving van bespreking van de mogelijkheden voor de achterkant van de maan. Het blijft bij de stagnatie na de maanlandingen. In dit permante Marsnederzettingen, terra-vor- enkele vermeldingen; zo is er aandacht prettig geschreven inleidend gedeelte zal ming op Mars en, daaruit voortvloeiend, voor Mars One en de Wageningse experi- voor de gemiddelde Ruimtevaartlezer niet de uiteindelijk onvermijdelijke afscheiding menten met het verbouwen van groente veel nieuws staan, maar vanaf het vijfde van Mars. In dit laatste gedeelte komen op nagemaakte Marsgrond. hoofdstuk wordt de nieuwe ruimterace ook weer interessante gedachtenexperi- Het boek is vlot geschreven en leest daar- besproken waarin tycoons die lonken naar menten aan bod, bijvoorbeeld hoe conflic- door lekker weg. Veel van het beschreven de maan en verder de hoofdrol spelen. ten tussen de aarde en Mars uitgevochten materiaal is wel bekend uit Engelstalige Na een eeuw afwezigheid zijn er nu weer zouden kunnen worden (spoiler alert: de publicaties, maar het is goed om een Ne- succesvolle bedrijven die geïdentificeerd aarde is niet altijd in het voordeel). Verge- derlandstalig boek te zien verschijnen worden met één man, rijk genoeg om lijkingen worden getrokken met het Wilde waarin deze onderwerpen met een origi- geld te kunnen steken in projecten zonder Westen, waar de grote afstanden van de nele inval behandeld worden. “En nu naar winstgevend doel maar met een hoge kolonie tot het moederland en de verzelf- Mars” is daarmee ook een aanrader om waarde voor de menselijke ontwikkeling standiging van de gemeenschap tot on- cadeau te doen aan iedereen die u wilt of gewoon voor het avontuur. Dit zijn de afhankelijkheid leidden, maar ook met de overtuigen van hoe spannend de laatste bedrijven met figuren als Elon Musk (Tesla, huidige situatie rond de Noordpool, waar ontwikkelingen op ruimtevaartgebied SpaceX), Jeff Bezos (Amazon), Richard tussen verschillende landen een strijd zijn. Branson (Virgin) en wijlen Paul Allen (Mi- gaande is om grondstoffen en handelsrou- Pieter Van Dooren is een Vlaamse weten- crosoft) aan het hoofd. tes. De auteur wijst erop dat in het Wilde schapsjournalist voor o.a. De Standaard Naast de omschrijving van de nieuwe Westen uiteindelijk niet de goudzoekers en schreef een tiental populairweten- ruimterace tussen staten en tycoons, het meeste geld verdienden, maar vooral schappelijke boeken over verschillende draagt de auteur in de volgende hoofd- de partijen die de ontginning mogelijk onderwerpen. Pieter is van oorsprong stukken veel redenen aan waarom het maakten. Blijkbaar hebben de eerderge- scheikundige, wat soms ook te merken is belangrijk is om aan ruimtevaart te doen, noemde tycoons dit ook begrepen. in “En nu naar Mars”. zoals wetenschap, ruimtemijnbouw, poli- Enige kleine minpunten van ‘En nu naar tiek, ruimtetoerisme, de menselijke zucht Mars’ zijn het ontbreken van bronvermel- naar avontuur en het overleven van de dingen (al zal de doelgroep daar misschien mensheid. Of zoals een NASA-baas ooit geen directe behoefte aan hebben) en dat treffend samenvatte: “for Fear, Greed and er relatief weinig informatie over Europese Glory”. Ook alle aspecten van leven op ontwikkelingen in het algemeen, en over Mars worden behandeld, inclusief bouw- Belgische of Nederlandse in bijzonder, constructies, radiocommunicatie, tijds- gegeven wordt. Nu zijn er in dit gedeelte aanduiding en navigatie. De auteur weet van de wereld waarschijnlijk ook minder steeds aardige inzichten aan te dragen bij op zich bekende gebeurtenissen, zoals wat een briljante PR-stunt de lancering van En nu naar Mars – De nieuwe een Tesla op de eerste vlucht van de Falcon ruimterace Heavy was. Hij legt daarbij de nadruk op Pieter van Dooren hoeveel rekenwerk het gekost moet hebben om de camera’s zo te plaatsen dat de Uitgeverij Sterck & De Vreese aarde fotogeniek op de juiste plaats achter 2020 de auto en Starman hing, met op het dash- ISBN 9789056155964 board zichtbaar de tekst “Don’t panic” uit 192 pagina's de Hitchhiker’s Guide to the Galaxy. De € 19,90 auteur geeft verder bijvoorbeeld ook een

Ruimtevaart 2020 | 2 13 De Vertregt-raket NVR raketontwerp uit 1954 door een moderne bril bekeken

Berry Sanders, met 3D CAD-modellering van Thijs van Leeuwen

Opgedragen aan mijn ouders, Math en Bertha Sanders (januari en oktober 1942 – april en september 2019) ze waren trots op elk artikel dat ik schreef.

In Ruimtevaart 2019-2 stond een biografie van Marius Vertregt, een van de grondleggers van de Nederlandse ruimtevaart. In het artikel stond een plaatje van zijn raketontwerp uit de vijftiger jaren, een voorstel om kleine satellieten mee te lanceren. Ik had al eerder gehoord dat er zo’n ontwerp bestond, maar dit was de eerste keer dat ik er een afbeelding van zag. Als raketliefhebber was ik direct geïnteresseerd, vanwege mijn voorliefde voor raketontwerpen uit het pre-ruimtevaarttijdperk van 1930 tot 1957. Dat er ook gedetailleerde gegevens van het ontwerp beschikbaar waren was nieuw voor mij en opende de mogelijkheid het eens nader te bekijken. Het feit dat het een studie van een NVR-werkgroep was maakte het geheel nog interessanter.

De verschillende configuraties van de Vertregt-raket tijdens de vlucht. De tanks van de eerste trap worden hier, volgens het oorspronkelijke ontwerp van Vertregt, zijwaarts afgeworpen. [Thijs van Leeuwen]

14 oe realistisch was dit ontwerp instabiele baan, en verhoogde daarom de Maar hier moest de werkgroep het dan uit 1954, gezien vanuit onze baanhoogte naar 500 km. Een NVR-werk- ook mee doen, want veel meer was er huidige kennis op het gebied groep toog onder zijn leiding aan het werk begin jaren vijftig gewoon nog niet; van kleine lanceerraketten? Bij en produceerde in 1954 een rapport. He- meertrapsraketten waren voornamelijk H de beantwoording van deze vraag is het laas is het exemplaar dat nog beschikbaar nog theorie. Het was ook een tijd waarin belangrijk om het ontwerp te zien in de is voor een groot deel onleesbaar. Wel zijn er bijvoorbeeld in Nederland maar twee context van haar tijd: tot welke gegevens enkele krantenartikelen overgebleven computers waren en alle complexe en kennis de werkgroep toegang had en is er een artikel uit het Poly Technisch berekeningen dus nog met de hand en waar ze noodgedwongen aannames Tijdschrift van 25 maart 1956, ‘De kunst- gedaan moesten worden. De werkgroep moesten maken. Voor het analyseren van matige satelliet MOUSE’, waarin de raket van Vertregt kon niet, zoals de auteur en de Vertregt-raket gebruikten we moderne in detail wordt beschreven. illustrator, gebruik maken van profes- middelen zoals CAD en baanberekenings- sionele raketvoortstuwingsboeken met software, uitgebreide literatuur op gebied Waar moest de NVR-werkgroep gedetailleerde ontwerpbeschrijvingen, van rakettechnologie en gegevens die op van Vertregt mee werken? handleidingen en gegevens, een uitge- internet te vinden zijn. Uit het artikel in het Poly Technisch breide raketten- en motorendatabase, Tijdschrift blijkt dat het raketontwerp het internet, computerprogramma’s voor Aanleiding voor het ontwerp uitging van zoveel mogelijk “uit de prak- raketbaanberekeningen, 3D CAD-model- De raket is ontworpen als reactie op een tijk bekende gegevens”, oftewel toen len en spreadsheets om de gegevens na artikel van de Amerikaanse Professor Sin- bestaande technologie. Deze praktijkge- te rekenen en te bewerken. ger waarin hij, op het vierde International gevens omvatten met name het ontwerp Uit mijn onderzoek bleek ook dat de NVR- Astronautical Congress (IAC) in Zurich van de V2, waarvan goede beschrijvingen werkgroep waarschijnlijk geen toegang in 1953, een minimum-satellietontwerp beschikbaar waren, en de artikelen die had tot kennis over het uitvoeren van presenteerde dat met een kleine raket Werner von Braun begin jaren vijftig in thermochemische berekeningen voor gelanceerd kon worden. Omdat alles het tijdschrift ‘Collier's’ heeft gepubli- verbrandingsprocessen. Ook kon men klein en eenvoudig was zou dit binnen ceerd. In deze beschreef von Braun zijn waarschijnlijk geen numerieke baanbe- enkele jaren en voor een relatief beschei- ontwerpen voor grote bemande raketten rekeningen doen omdat die, door het den bedrag gerealiseerd kunnen worden. en hoe daarmee een ruimteprogramma ontbreken van computers, te arbeidsin- Het artikel gaat nauwelijks in op de raket kon worden opgezet, inclusief ruimte- tensief waren. Het was duidelijk pioniers- die nodig was, maar behandelde vooral station en maanreizen. Deze ontwerpen werk dat hier werd verricht. de satelliet zelf en wat men daarmee zou werden door de Walt Disney Studios kunnen doen. verder gepopulariseerd in een drietal tele- Beschrijving van de Vertregt was ook bij dit congres aanwezig visiedocumentaires. Het verhaal gaat dat raket van Vertregt en stelde zich toen ten doel om een bijpas- Disney de zeer functionele, maar lelijke Het ontwerp doet sterk denken aan dat sende raket te ontwerpen. Volgens Singer en plompe raket van von Braun eerst ge- van de V2; iets langer maar met een zou de satelliet van 50 kg op 300 km hoog- restyled heeft tot een slank en futuristisch vergelijkbare diameter. De vinnen en de te om de aarde moeten cirkelen. Vertregt uitziend geheel. Tot slot waren er, zo blijkt motor van de eerste trap doen ook sterk was zich er toen al van bewust dat kleine uit het artikel van Vertregt, gegevens van denken aan de V2. Echter, de Vertregt- fouten in de snelheid en baanhoek van de Amerikaanse Viking en de Franse Vero- raket heeft vier trappen die niet op, maar de lanceerraket zouden leiden tot een nique sondeerraketten beschikbaar. meer in elkaar gebouwd zijn. De eerste

Eenzelfde overzicht, maar nu met als een bloemkelk openklappende tanks in de eerste trap. [Thijs van Leeuwen]

15 en tweede trap hebben motoren met Kwantitatieve analyse van het trappen optimaal was. De uitstroomsnel- turbopompen, terwijl bij de bovenste ontwerp van de Vertregt-raket heid is de snelheid waarmee de verbran- twee trappen de tanks onder druk wor- Op basis van het artikel in het Poly dingsgassen de raketmotor verlaten en den gezet. Opvallend is dat de motoren Technisch Weekblad heeft de auteur een een belangrijke prestatieparameter voor in plaats van onder de tanks, tussen de kritische kwalitatieve analyse van het een raket. Daarna berekende hij dat, tanks zitten. Ook opmerkelijk is dat er ontwerp uitgevoerd. Hieronder wordt met dezelfde aannames, een raket met geen neuskegel of aparte satelliet is: de het ontwerp stap voor stap besproken; een nuttige lading van 50 kg ongeveer satelliet bestaat in feite uit in de laatste bij elke stap wordt gekeken naar de logica even groot en zwaar zou worden als een trap gemonteerde instrumenten, zenders erachter en wat we daar vanuit de huidige V2. Dit komt goed overeen met de satel- en andere elektronica. kennis over kunnen zeggen. lietmassa versus raketmassa van kleine Frappant is dat Vertregt voor de numme- raketten die later daadwerkelijk vlogen, ring van de vier trappen de omgekeerde Bepaling van het aantal trappen zoals de Black Arrow, Diamant en ook de volgorde gebruikte van wat nu gangbaar Vertregt begon met de formule van huidige Electron. is: de trap die ontbrandt bij de lancering is Tsiolkovski, die hij zelf voor meertraps- de vierde trap, en de bovenste noemde hij raketten had uitgewerkt. Hiermee bere- Brandstofselectie de eerste trap. In dit artikel zal de tegen- kende Vertregt hoe zwaar de raket zou Als stuwstof werd de combinatie van woordig gangbare nummering gebruikt worden onder een aantal aannamen. Bij salpeterzuur een hydrazine genomen, worden: de eerste trap wordt als eerste de aangenomen uitstroomsnelheid van vanwege de hoge soortelijke massa’s ontstoken en de laatste brengt de satel- 2800 m/s (dus een Specifieke Impuls, Isp, van deze vloeistoffen. Omdat von Braun liet in de ruimte. van 285 seconden) bepaalde hij dat vier dezelfde combinatie gebruikte in zijn

Links: de gehele Vertregt-raket in een Hollandse beschildering: oranje met een Nederlandse vlag op de neus [Thijs van Leeuwen]. Midden: schema van de raket uit het oorspronkelijke NVR-rapport. Rechts: lengtematen en trap-scheidings- vlakken van de Vertregt-raket. [Thijs van Leeuwen]

16 Ruimtevaart 2020 | 2 Collier's-ontwerpen waren er goede vergelijking: de Russische RD-211 motor door de formule van Tsiolkovski uit te gegevens beschikbaar. Deze combinatie van de SS-4 raket uit midden jaren vijftig werken voor meertrapsraketten. De NVR- komt nu wat vreemd over, maar werd in gebruikte kerosine en IRFNA/stikstofte- groep van Vertregt schatte in dat naast die tijd als veelbelovend gezien. Eind ja- troxide en had een uitstroomsnelheid van de baansnelheid van 7,6 km/s er 2,6 km/s ren vijftig kwam men er echter achter dat 2250 m/s op zeeniveau; de Amerikaanse extra prestatie nodig was voor het com- deze combinatie moeilijk te ontsteken Bell XLR-81 motor uit 1957, bedoeld voor penseren van verliezen. Hierbij werd met is en niet erg stabiel verbrandt. Pas toen hogere rakettrappen, gebruikte UDMH name luchtweerstand genoemd. Deze hydrazine werd vervangen door UDMH en IRFNA als stuwstoffen en had een aanname voor verliescompensatie is (Unsymmetrical DiMethylHydrazine) en vacuüm-uitstroomsnelheid van 2874 m/s. hoog: tussen de 1,5 en 2,0 km is gebruike- puur salpeterzuur door IRFNA (Inhibited Interessant is dat vloeibare stuwstof werd lijk voor huidige raketten, waarvan 85% Red Fuming Nitric Acid; salpeterzuur gekozen voor alle vier de trappen en vaste tot 90% gravitatieverliezen zijn (energie met toevoegingen) werd de gewenste stuwstof in het geheel niet werd overwo- nodig om de raketmassa in het gravita- verbrandingsstabiliteit wel verkregen. In gen. De meest waarschijnlijke verklaring tieveld omhoog te brengen) en typisch de jaren zestig werd salpeterzuur weer hiervoor is dat in de jaren vijftig vaste slechts 10% luchtweerstandsverliezen. vervangen door het beter presterende stuwstoffen nog niet voldoende hoge Stuurverliezen (door het niet-optimaal stikstoftetroxide. Met andere woorden, prestaties konden leveren en daarom richten van de stuwkracht voor besturing de door de NVR-werkgroep geplande voor de ruimtevaart niet als veelbelovend van de raket) zijn meestal in de orde van stuwstofcombinatie had in oorspronke- werden gezien. Daarnaast waren de enkele procenten. Ook wat dit betreft is lijke vorm niet gewerkt, maar was wel een voorbeelden waarover Vertregt kon be- het ontwerp dus conservatief, en daar- stap in de goede richting. schikken allemaal raketten met vloeibare mee realistisch. Interessant is ook dat men aannam dat stuwstof. de mengverhouding stoichiometrisch Motoren moest zijn, dus dat er gestreefd werd Massa’s van de rakettrappen Voor het berekenen van de stuwkracht naar een volledige reactie van alle stuw- Voor het bepalen van de massa van de van de motoren gebruikte Vertregt een stoffen. In de praktijk is brandstofrijke trappen gingen Vertregt en zijn studie- vaste brandtijd van 62 seconden. De reden verbranding vaak efficiënter omdat dan groep uit van een massaverhouding van hiervoor is niet geheel duidelijk. Mogelijk de (gemiddelde) molecuulmassa van de 4,4 voor de lagere trappen en 4,0 voor de is dit gebaseerd op de korte brandtijden verbrandingsgassen lager is (en daardoor hogere trappen. Hij baseerde deze op ge- van de toen bekende raketten, zoals de de uitstroomsnelheid hoger). De geko- gevens die hij tot zijn beschikking had van Veronique en de V2, die allemaal rond een zen mengverhouding was 1.56, terwijl de raketten Veronique, Viking en V2. Deze minuut lagen. Een aanwijzing hiervoor is 1.45 (dus enigszins brandstofrijk) voor massaverhoudingen zijn zonder meer re- dat in het artikel wordt aangegeven dat de motorprestaties beter is. Het verschil delijk en zelfs aan de conservatieve kant. de stuwkracht van de V2 ook 30 ton is, en in prestatie is echter klein en heeft geen Een analyse van vroege kleine (lanceer) de startmassa van een V2 is vergelijkbaar grote gevolgen voor het ontwerp. In raketten zoals de Vanguard, de Jupiter C, met die van de Vertregt-raket. De geko- de beschrijvingen zijn geen indicaties de Franse Diamant en de Engelse Black zen korte brandtijd levert, in vergelijking gevonden dat de werkgroep zelf thermo- Arrow laat zien dat deze al veel betere met huidige raketten, hoge stuwkrachten chemische berekeningen van de verbran- verhoudingen hadden. en versnellingen op. Zo heeft de raket dingsreacties kon uitvoeren. Men heeft De relatief hoge massaverhoudingen een startversnelling van 1 g en de andere zich voor de specifieke impuls dan ook op dicteerden ook dat een 4-trapsraket trappen een startversnelling van 2 g. Dit de gegevens van von Braun gebaseerd. het optimale ontwerp was in plaats van soort hoge startversnellingen zien we De aannamen van een uitstroomsnel- een twee- of drietrapsraket zoals later tegenwoordig alleen bij raketten met heid van 2250 m/s op zeeniveau en van gebruikelijk werd. Vertregt heeft zelf de vaste stuwstoffen. Ter vergelijking, voor 2800 m/s in vacuüm waren realistisch. Ter hierbij benodigde theorie ontwikkeld een moderne lanceerraket met vloeibare stuwstoffen is de startversnelling - nor Tabel met de massaverdeling van de Vertregt-raket (de “satelliet” maal gesproken rond de 0,2 tot maximaal bestaat hierbij uit aan de vierde trap toegevoegde apparatuur). 0,5 g. De motoren in het ontwerp van de werkgroep zijn dus groter en zwaarder constructie [kg] stuwstof [kg] totaal [kg] dan eigenlijk nodig zou zijn. Het ontwerp 1e trap 2540 8634 11174 had op dit punt dus eenvoudiger gekund, en lichter: kleinere motoren hebben een 2e trap 856 2909 3765 lagere massa en nemen tevens minder e 3 trap 183 550 733 ruimte in, wat resulteert in een kleinere 4e trap 42 126 168 raket (of volume voor extra stuwstof). Wel realistisch is de analyse van Vertregt dat de motoren van de eerste twee trap- Totaal lanceerraket 15840 pen van turbopompen voorzien moeten Satelliet 50 zijn en de bovenste trappen van drukgas- systemen. Moderne lanceerraketten zijn Totale startmassa 15890 ook zo ontworpen, omdat een drukgas-

Ruimtevaart 2020 | 2 17 De lanceerbaan van de Vertregt-raket weergegeven in grafieken van verschillende parameters. [Berry Sanders]

systeem voor kleine motoren efficiënter vreemd over en is zeker niet optimaal. De inwendige configuratie brengt an- is. In dit aspect had Vertregt het dus vol- Vertregt geeft in het artikel aan dat de dere problemen met zich mee. Zo is de ledig bij het rechte eind. motoren zeer grote straalpijpen heb- gewichtsverdeling in de eerste trap wat ben zodat de verbrandingsgassen goed betreft massaverdeling asymmetrisch, Configuratie kunnen expanderen en dat de maximale met de salpeterzuurtank aan de ene en Op basis van de massaverdeling en diameter van de uitlaat bepaald is door de de hydrazinetank aan de andere kant. stuwkrachten zijn de hoofdafmetingen diameter van de raket. Inmiddels weten De salpeterzuurtank bevat namelijk an- van de raket bepaald. De uiterlijke vorm we dat zulke grote straalpijpen te zwaar en derhalf keer zoveel stuwstofmassa als de lijkt veel op die van de V2 omdat men van daarom niet efficiënt zijn. Echter, de groep hydrazinetank. Het zwaartepunt ligt dus die raket wist dat hij een gekromde baan Vertregt had geen vergelijkingsmateriaal rechts van het midden en dat betekent kon volgen zonder door aerodynamische en kon waarschijnlijk ook de stroming in de dat de raket met een invalshoek zou krachten in stukken te breken. Vertregt straalpijp niet zelf doorrekenen. Bij afwe- moeten vliegen om hem op koers te kun- geeft aan dat hij de slankheid van de zigheid van goed vergelijkingsmateriaal nen houden, of er zou door middel van de raket (lengte gedeeld door diameter) tot en gegeven de randvoorwaarden, is hun staartvinnen flink gecorrigeerd moeten 7 heeft beperkt vanwege de verwachte keuze begrijpelijk en op een creatieve ma- worden (en dat zou alleen werken zolang dwarskrachten in de gekromde baan. nier geïmplementeerd. Waarom Vertregt de atmosfeer dicht genoeg is). Dit zou het Ook dit is een conservatieve aanname: de echter niet heeft gekeken naar het gebruik besturen van de raket niet gemakkelijk Amerikaanse Vanguard die in 1957 vloog van meerdere kleinere motoren is niet be- hebben gemaakt. had een lengte-diameterverhouding van kend; het ontwerp van von Braun’s raket in De tanks van de tweede en derde trap 20 en kon de dwarskrachten prima aan. Collier's, waarop Vertregt de stuwstoffen zouden zijdelings moeten worden af- Wat betreft de inwendige configuratie baseerde, had juist vele kleine motoren. geworpen. Dit is technisch mogelijk, vallen onmiddellijk de enorme straalpij- In conclusie: voor de gewenste prestaties zoals de Space Shuttle (External Tank en pen van de bovenste trappen op. Deze waren de straalpijpen veel te groot. Met Solid Rocket Boosters) en diverse andere zijn zo groot dat ze het gehele ontwerp kleinere straalpijpen had de configuratie lanceerders met booster-raketten heb- beheersen, waardoor de stuwstoftanks een stuk efficiënter gemaakt kunnen ben laten zien. Deze methode is echter aan de buitenkant ervan moesten worden worden, met een veel compacter raket- complex, omdat leidingen met klep- geplaatst. Deze configuratie komt ons ontwerp als gevolg. pen aan beide kanten van de scheiding

18 Ruimtevaart 2020 | 2 Links: de verschillende trappen van de Vertregt-raket naast elkaar. Let op de grote uitlaten van de motoren [Thijs van Leeuwen]. Rechts: de open- gewerkte vier trappen van de Vertregt-raket; rood voor de hydrazine- en blauw voor de salpeterzuur-tanks. De open ruimtes zijn voor de motoren van de eerstvolgende trap. [Thijs van Leeuwen] moeten worden afgesloten en daarna Rijswijk. Vandaag de dag beschikken we derde trap is er een lange ballistische fase doorgesneden. Waarschijnlijker was over krachtige PC’s die in een korte tijd ingebouwd waarbij de raket naar 500 km het eenvoudiger geweest om de tanks complexe baanoptimalisatie-problemen opklimt. Daar brengt de vierde trap zich- rondom een scharnierpunt onderaan om kunnen oplossen. De auteur gebruikte zelf met de MOUSE satelliet in een baan te laten klappen en zo de volgende trap het programma SKYNAV om de raket om de aarde. de ruimte te geven. Hierbij zou met een van Vertregt in te modelleren en de Met een ballistische fase ingebouwd is flexibel leidingdeel kunnen worden vol- baan ervan te bepalen. SKYNAV is een een realistische opstijgbaan mogelijk en staan, zodat er geen stuwstofleidingen raketbaanoptimalisatie-programma dat is de nuttige last hoger dan verwacht. zouden hoeven te worden losgekoppeld. op een PC kan draaien en dat in de jaren Daarmee is het ontwerp dus realistisch. Extra voordeel daarbij zou zijn dat de negentig door het Duitse ingenieursbu- opengeklapte tanks als aerodynamische reau Dr. Schlingloff is ontwikkeld. In de Analyse: hoe realistisch rem kunnen werken om de afstand tussen modellering is ervan uitgegaan dat er een was het ontwerp de scheidende trappen snel te vergroten. ballistische fase tussen de derde en vierde De vraag aan het begin van dit artikel is trap zat, anders is het onmogelijk om met niet direct met ja of nee te beantwoor- Besturing de gegeven korte brandtijden een hoogte den; het antwoord is genuanceerd. Wat In de beschrijving van Vertregt is nauwe- van 500 km te bereiken. Deze mogelijk- betreft de massaverdeling, specifieke lijks aandacht gegeven aan de besturing heid zal de groep Vertregt zich misschien impulsen en stuwkrachten is het ontwerp van de raket, alleen dat die nodig zal zijn niet hebben gerealiseerd, maar is wel realistisch, zoals de prestatie- en baanbe- om een gekromde baan te volgen. Een logisch en wordt vaak toegepast bij kleine rekeningen laten zien. De interne confi- kantelbare motor zou de beste oplossing raketten. guratie is niet optimaal, en dat komt door zijn, maar in de jaren vijftig zou men ook De berekeningen geven een positieve het gebruik van de (te) grote straalpijpen. voor roeren in de uitlaatstraal hebben kun- nuttige last van 68 kg aan, 18 kg meer De noodzaak daarvan is een aanname nen kiezen (zoals bij de V2 en de Redstone) dan waar de groep Vertregt op uitkwam. van de werkgroep geweest, waarschijnlijk omdat die in die tijd gebruikelijk waren. Daarmee zaten ze dus best een eind in de omdat ze geen motoren en straalpijpen goede richting, zeker gezien hun redelijk konden doorrekenen. Met de huidige Prestaties en baan van de raket conservatieve ontwerp. kennis weten we dat straalpijpen voor De groep Vertregt heeft waarschijnlijk Wat opvalt is dat de eerste trap al op bovenste trappen veel kleiner kunnen zijn geen detailbaanberekeningen gedaan. 22 km hoogte uitbrandt en dat de schei- dan in de Vertregt-raket. Het blijft wel de Hiervoor was de kennis en de rekenkracht ding van de eerste en tweede trap moet vraag waarom Vertregt er niet voor heeft niet aanwezig. Om een idee te geven: plaatsvinden in de hogere lagen van gekozen meerdere kleinere motoren te midden jaren vijftig waren er twee com- de atmosfeer, bij een nog relatief hoge gebruiken, zoals in het ontwerp van von puters in Nederland: de zelfontwikkelde dynamische druk. Dit zal de scheiding Braun (voor een weliswaar veel grotere ARRA van de Universiteit van Amster- complex hebben gemaakt, zeker gezien raket) dat zijn groep als referentie ge- dam en de in Engeland aangekochte het feit dat er twee stuwstoftanks zijde- bruikte. Mogelijk heeft men zich te veel Ferranti Mark 1-computer bij Shell in lings moeten worden afgeworpen. Na de laten leiden door de bestaande ontwer-

Ruimtevaart 2020 | 2 19 4 3 2 1 4 3 2 1

F F F F

E E E E 203cm

110cm D D D D

80cm 85cm C C C C 275cm 50cm 110cm 168cm 260cm

90cm B B B B

A A A A

4 3 2 1 4 3 2 1

F F F F 320cm

E E E E

156cm 140cm

D D D D 185cm

C C C C 740cm 570cm

B B B B 235cm 380cm 290cm

135cm A A A A

4 3 2 1 4 3 2 1

Linksboven: zijaanzicht van de eerste trap [Thijs van Leeuwen]. Rechtsboven: zijaanzicht van de tweede trap [Thijs van Leeuwen]. Linksonder: zijaanzicht van de derde trap [Thijs van Leeuwen]. Rechtsonder: zijaanzicht van de vierde trap en geïntegreerde satelliet. [Thijs van Leeuwen]

20 Ruimtevaart 2020 | 2 Tabel: baangegevens van de Vertregt-raket. Lancering vanuit Suriname, baaninclinatie 10°. Tijd [s] Gebeurtenis Hoogte [km] Snelheid t.o.v. roterende aarde [m/s] Baanhoek [°] 0 Start 0 0 90,0 62,0 Ontsteking tweede trap 23,3 1202 44,0 121,9 Ontsteking derde trap 84,1 3380 22,7 181,7 Uitbranden derde trap 169,2 5539 17,4 555,4 Ontsteking vierde trap 496,0 4996 2,5 615,4 Uitbranden vierde trap 500,0 7121 (7613 m/s inertiale snelheid) 0 pen van kleinere sondeerraketten en/of in Nederland ontwikkeld hebben kunnen Raketmotoren zijn een ander verhaal, vond men een configuratie met meerdere worden op basis van de aanwezige ken- hierin heeft Nederland nooit een grote motoren te complex. Helaas zijn de pa- nis? Stel dat de economische, politieke en rol gespeeld. Als de raket verder zou zijn gina’s over de configuratie uit het NVR- maatschappelijke belemmeringen er niet ontwikkeld zouden de motoren mogelijk rapport dat ons ter beschikking stond waren geweest, hoever had men kunnen samen met Frankrijk (de motoren van onleesbaar geworden, dus we zullen dit komen? hun Veronique raketten gebruikten ver- mogelijk nooit weten. Daarnaast waren Waarschijnlijk heel ver. Er was in de gelijkbare stuwstoffen) of met Engeland de motoren veel groter dan noodzakelijk vijftiger jaren een goede luchtvaart- (de Black Knight waterstofperoxide- en was het ontwerp asymmetrisch en infrastructuur in Nederland opgebouwd, technologie) zijn ontwikkeld of direct zijn daardoor moeilijk te besturen. waarin men grote projecten zoals het ingekocht. Eigen ontwikkeling zou ook Toch had het ontwerp kunnen werken; er F-27 verkeersvliegtuig succesvol had mogelijk zijn geweest, bijvoorbeeld van- zaten geen fundamentele fouten in, alle afgerond. Fokker had de kennis om vlieg- uit de basiskennis van de TU Delft en het problemen hadden gecorrigeerd kunnen tuigen te bouwen en het NLR en de TU TNO Prins Maurits lab, maar dit zou een worden. Daarom is het ontwerp, met wat Delft hadden de mogelijkheden om deze enorme inspanning en onrealistisch veel nuances, realistisch te noemen. ontwikkelingen te ondersteunen. geld hebben gekost. Waarschijnlijk was het raketontwerp dan Voor de lanceerbasis waren er Nederland- Invloed van het ontwerp eerst door een aantal iteraties gegaan, se opties aanwezig: vanaf de Waddenei- De invloed van het ontwerp op het den- waarbij het redelijk is te veronderstellen landen zou er in noordelijke richting ge- ken over ruimtevaart in Nederland is jam- dat de meeste in dit artikel gesignaleerde lanceerd kunnen worden, maar Suriname mer genoeg beperkt gebleven. Er zijn wel problemen aan het licht waren gekomen (toen nog van Nederland) of de Antillen krantenartikelen over het ontwerp geen vervolgens zouden zijn opgelost. Zo zouden veel betere opties zijn geweest. publiceerd, maar daarin noemt Vertregt lijkt het redelijk te veronderstellen dat De huidige Europese lanceerbasis te zelf het ontwerp “slechts een schema” en men er dan achter was gekomen dat de Kourou in Frans-Guyana ligt bijvoorbeeld stelt hij dat er “voor Nederland wegens uitlaten veel kleiner gemaakt konden maar 200 km van Paramaribo en wordt gebrek aan technische ervaring op het worden, of worden verdeeld over meer- gezien als een van de meest geschikte gebied van raketten geen mogelijkheden dere kleinere motoren. De configuratie lanceerlocaties ter wereld. tot vervaardiging van de raket zijn”. Hier- zou dan geëvolueerd zijn naar een die Vanuit een technisch oogpunt lijkt het mee sloot Vertregt dus zelf de ontwikke- veel meer op die van de huidige raketten dus aannemelijk dat, indien er politieke ling uit. Dat is te begrijpen: in 1954 zat zou lijken, met tanks tussen de motoren en financiële steun was gegeven, Neder- Nederland nog vol in de wederopbouw in plaats van eromheen. land in de eerste helft van de jaren zestig en was men aan het herstellen van de wa- Het ontwerp bevat twee kritische techno- een eigen kleine lanceerraket zou kunnen tersnoodramp in 1953, geen tijd dus voor logieën waarvoor Nederland toen geen hebben gehad. futuristische frivoliteiten. directe achtergrond had: geleidingssys- Het ontwerp en de publicaties zullen wel temen en raketmotoren. Holland Signaal Het is goed mogelijk dat er nog meer publi- hebben bijgedragen aan het besef dat Apparaten maakte destijds echter wel al caties over deze raket bestaan, die nog niet ruimtevaart en kleine satellieten met de vuurgeleidingssystemen, een enigszins bekend zijn bij de redactie. We zijn ook op toenmalige technologie mogelijk waren, aan raketgeleiding gerelateerde techno- zoek naar een beter leesbare versie van het maar niet meer dan dat. Toen enkele logie, en ook was er veel kennis bij het originele rapport van de NVR-werkgroep. jaren later de ruimterace tussen Rusland NLR en de TU Delft op het gebied van Mochten er lezers zijn die deze of andere en de Verenigde Staten startte werd het stabiliteit en besturing. Verder heeft het documentatie over het ontwerp van Vert- raketontwerp van Vertregt helaas snel bedrijf Van der Heem (later onderdeel van regt hebben, dan zou de auteur het zeer op vergeten. Signaal) in de jaren zestig een deel van het prijs stellen als zij via de redactie contact besturingssysteem van de Europa-raket met hem zouden opnemen. Zou de raket in Nederland ge- ontwikkeld en gebouwd. Waarschijnlijk bouwd hebben kunnen worden? hadden deze partijen in de jaren vijftig De auteur wil Frits Arink danken voor het Tot slot een gedachtenexperiment: zou gezamenlijk wel een besturing voor de aanleveren de literatuur waarop dit artikel de raket van de groep Vertregt toendertijd Vertregt-raket kunnen ontwikkelen. is gebaseerd.

Ruimtevaart 2020 | 2 21 Samenwerking tussen Zuid-Holland en Bremen tijdens Space Tech Expo verder ingevuld

Ingrid Houthuysen, SpaceNed

e provincie Zuid-Holland en de dat er rondom het bezoek van de koning Zuid-Holland en SpaceNed de overeen- deelstaat Bremen zijn beide en koningin in maart 2019 een handels- komst ondertekend, aan Duitse zijde de belangrijke gebieden voor missie is georganiseerd met als thema deelstaat Bremen en Aviaspace. ruimtevaart. In beide regio’s ‘Ruimtevaart’. Tijdens deze handelsmis- De Space Tech Expo (STE) in Bremen in D vindt veel bedrijvigheid op dit gebied sie is in het bijzijn van het koninklijk november 2019 was een moment waarop plaats bij zeer innovatieve bedrijven en paar een overeenkomst getekend om Zuid-Hollandse partijen en partijen uit er zijn toonaangevende kennisinstel- de samenwerking te versterken. Aan de Bremen elkaar goed konden ontmoeten. lingen gevestigd. Het was daarom ook Nederlandse kant hebben de provincie De STE is een beurs die voor veel Neder-

22 landse partijen interessant is. Er komen veel toeleveranciers en eindgebruikers uit de ruimtevaart en daarnaast is het een toegankelijke beurs. Het is ‘om de hoek’ en ook veel partijen die daar aanwezig zijn, komen uit de regio. Tot nu toe werd deze beurs om het jaar gehouden, maar vanaf nu zal het een jaarlijks evenement worden. Er zal vanuit SpaceNed en NSO gewerkt worden aan een gezamenlijke Nederlandse stand in 2020. Juist omdat beide regio’s goed vertegen- woordigd waren op de STE, was dit een uitgelezen moment om deze samenwerking verder in te vullen door het lanceren van een actieagenda. Deze actieagenda werd gepresenteerd door Hans-Georg Tschupke (Hoofd van de Afdeling Innova- tie en Industrie bij het Ministerie van Eco- nomische Zaken van Bremen) en Wiebe Brandsma (directeur Economie en Sa- menleving bij de provincie Zuid-Holland) samen met Jeroen Rotteveel en Holger Oelze (de voorzitters van respectievelijk SpaceNed en Aviaspace). Tijdens de lancering werd enkele keren benadrukt dat we nu zo makkelijk onze partners aan de andere kant van de wereld zoeken, zoals in China, maar dat het veel logischer is om met de naaste buur samen te werken. En daar is dit een heel mooi voorbeeld van. Na deze lancering was er ruimte voor we- derzijdse kennismaking tussen bedrijven onderling of met kennisinstellingen tijdens de matchmaking ‘Meet the Dutch’. En onder het genot van Zuid-Hollandse De actieagenda. stroopwafels en een borrel kon er ook informeel verder gesproken worden. knowledge netwerk bijeenkomsten. Daar over AR/VR, hebben ruim 30 deelnemers Voor het opstellen van de agenda is een waar de belangrijkste spelers uit beide gediscussieerd over onderwerpen voor delegatie uit Bremen afgelopen zomer in regio’s elkaar kunnen tegenkomen, zoals mogelijke samenwerkingsprojecten. Dat Zuid-Holland op bezoek geweest. Zij heb- op internationale beurzen, worden mo- was de eerste stap, maar hier gaat zeker ben op hun eerste bezoekdag verschil- menten gefaciliteerd om elkaar ook echt nog een vervolg op komen. lende bedrijven, kennisinstellingen en te ontmoeten. Een voorbeeld hiervan is Tijdens de eerste ronde-tafel, over ma- ESA-ESTEC bezocht om een beter beeld het gezamenlijke netwerkborrel op de terialen (inclusief ontwerp en manufac- te krijgen van de kansen die Zuid-Holland International Astronautical Congress (IAC) turing), is gesproken over het vervangen biedt. De tweede dag is er bij de TU Delft Washington. De tweede lijn is de handels- van aluminium structuren door compo- gewerkt aan de opzet van de agenda. missie, waarbij Bremen op bezoek komt siet, extreme omstandigheden voor ge- De samenwerking zal zich gaan rich- in Zuid-Holland. Deze is gepland voor bruik, verhoging van het productietempo ten op drie thema’s: aardobservatie, september 2020. En de derde lijn is het in combinatie met kostenbesparing en lichtgewicht materialen en Augmented samenwerken in projecten. niet destructief testen. Reality/Virtual Reality (AR/VR) in ruim- Tijdens de STE is er direct een start Bij de ronde-tafel over AR/VR is met tevaart toepassingen. De activiteiten gemaakt met de voorbereiding van name gesproken over het gebruik van AR/ in het kader van deze agenda zijn op te gezamenlijke projecten. Tijdens twee VR in een eerder stadium in het ontwerp- delen langs drie lijnen. Als eerste zijn ronde-tafel-bijeenkomsten, waarvan en ontwikkelproces, ondersteuning op de er de business to business en business to een over lichtgewicht materialen en een werkvloer en remote operating.

Links: Presentatie van de actieagenda door Hans-Georg Tschupke (Hoofd van de Afdeling Innovatie en Industrie bij het Ministerie van Economi- sche Zaken van Bremen), Wiebe Brandsma (directeur Economie en Samenleving bij de provincie Zuid-Holland), Jeroen Rotteveel en Holger Oelze (de voorzitters van respectievelijk SpaceNed en Aviaspace) [Ingrid Houthuysen].

Ruimtevaart 2020 | 2 23

Supersonic Parachute Experiment Aboard REXUS

A student-lead supersonic parachute flight test onboard the REXUS rocket

Esmée Menting, Lars Pepermans, Delft Aerospace Rocket Engineering

Almost every sounding rocket mission to date has a parachute recovery system allowing safe recovery of the experiments. The DARE Stratos sounding rocket is no exception. The responsible team within DARE for the development, construction and testing for these systems is the Parachute Research Group (PRG). This team, founded in February 2017, works on the development of parachutes, but also flies test missions to show the potential of the recovery system. One of these missions is the Supersonic Parachute Experiment Aboard REXUS (SPEAR). As the name suggests, this mission flies onboard the REXUS sounding rocket and will test the Stratos drogue parachute at supersonic conditions.

elft Aerospace Rocket Engi- parachute system under those conditions. the maximum allowed inflation force im- neering, DARE, is a student Unfortunately, the mission was post- posed on the structure and the maximum society that was founded in poned due to engineering challenges, but velocity at inflation allowed by the main 2001. Its goals are to build a the knowledge of the parachute system parachute. For all three missions in which Dsounding rocket to reach space and to remained within DARE. The Stratos III LEAPS was implemented, the drogue provide hands-on engineering tasks to parachute system relied heavily on the parachute was made out of an aramid students. The flagship mission Stratos I knowledge of the Aether mission. After material. Aramids have been used as they flew in 2009 and set the first European the Stratos III flight in the summer of have a higher breaking strength com- altitude record at Esrange. In 2015 Stratos 2018, Project Stratos IV was started. The pared to Nylon and are more thermally II+ set this record to 21.5 km. When the recovery system of Stratos IV was up- stable. Thermal stability is vital as the record was broken by University of Stutt- dated based upon experience and is set to drogue parachute might heat up during gart’s HyEnD’s HEROS 3 sounding rocket, fly in the summer of 2020. The parachute its supersonic flight. The main parachute DARE started project Stratos III. Stratos system developed for these missions has for Aether and Stratos III were variants of III required a parachute system that could been dubbed the Large Envelope Ad- the cross parachute whereas the Stratos operate at supersonic conditions, a mis- vanced Parachute System (LEAPS). IV mission will use a Disk Gap Band (DGB) sion at such conditions had not yet been LEAPS is a two-stage parachute system parachute. The DGB parachute is used as it tackled by DARE. relying on a Hemisflo drogue parachute of is supersonically capable, which is needed The aim of the mission was to fly at su- either 0.6 or 0.2 square meters. The size of in case the drogue parachute fails, and it is personic velocities and test a two-stage the drogue parachute mainly depends on aerodynamically stable in the wind tunnel.

26 Ruimtevaart 2020 | 2 1) Picture of the Stratos III Hemisflo drogue parachute in the Open Jet Facility. 2) Stratos III just before being erected into the tower. 3) The SPEAR capsule during the supersonic flight under the drogue parachute. 4) The SPEAR capsule hanging from its two main parachutes. 5) Stratos III on the day of the launch, the rocket is erected in the tower. LEAPS was only supposed to recover the (orange) nose cone. 6) The SPEAR capsule after landing. 7) The Parachute Research Group team in the summer of 2019. Testing There are several test opportunities History of the Stratos missions for LEAPS that are available to DARE. These include tabletop and field tests. and their recovery They are mainly used for confirming the packing techniques of the parachute In 2009 DARE launched its first larger sounding rocket Stratos I, a two-stage solid, and the functionality of the deployment from Esrange, Kiruna. It reached an altitude of 12.5 km and set the European amateur devices. Further testing includes tensile rocketry altitude record. Unfortunately the recovery sequence was not actuated and vibration testing for the structural during flight leading to a crash of the vehicle. The development continued with a elements of the recovery system. On new, hybrid propelled, Stratos rocket. In 2014 DARE held a launch campaign for the aerodynamics of the parachutes, Stratos II at El Arenosillo, INTA, Spain. Unfortunately, the launch was unsuccessful the most crucial test opportunity is a due to technical problems and a misfire. The team returned in 2015 with the test campaign in the Open Jet Facility improved Stratos II+ rocket. Stratos II+ was launched to 21.5 km altitude with (OJF) of Delft University of Technology. which DARE increased the European amateur rocketry altitude record. The aimed The OJF has a test section of 2.85 x 2.85 recovery sequence, in which a drogue and subsequently main parachute would carry meters and can reach velocities up to both the tank and the nose cone, failed due to higher inflation loads than expected. 35 m/s. This gives DARE the ability to Fortunately the nose cone entered a flat spin which decelerated the vehicle and thus confirm the drag coefficient and stability allowed for main parachute deployment. Under the main parachute, the nose cone of the parachutes. However, given that was safely brought down, allowing for retrieval of flight data and video. the Stratos main parachute inflates at A new goal was set for the next Stratos mission: to reach space, set at the Von velocities between 50 and 100 m/s, the Karman line at 100 km altitude. To achieve this the Stratos III rocket was designed, inflation conditions cannot be simu- built and flown from El Arenosillo INTA, Spain. The recovery system solely aimed lated. To achieve this a project was set up at recovering the nose cone, housing the flight data and video. This was the first called Parachute Investigation Project rocket flown in which LEAPS, the supersonic capable 2 stage parachute system, was (PIP). The PIP rocket is based upon the fully implemented. During the launch, the vehicle broke up after approximately 20 DARE CanSat Launcher v7 and can fly in seconds due to an unfortunate in-flight event. However, it was deemed feasible for the Netherlands. At the moment PIP has a Stratos III-like rocket to reach space. Therefore Stratos IV was started and is aimed completed its first demonstration flight at launching in the summer of 2020 from OTR, South Africa. which was a partial success. However, a drogue parachute test requires a much higher velocity at deployment to reach the desired inflation conditions. DARE Just before the summer of 2018, PRG learned about the REXUS/BEXUS pro- Delft Aerospace Rocket Engineering (DARE) was founded in 2001 as a commission gram; a collaboration between SNSA, of the Aerospace Student Society, the Leonardo VSV. Its goal is to enable students DLR, ESA, ZARM, and SSC with the goal to also develop practical skills in the aerospace sector to utilize the theoretical of flying student payloads in either a knowledge made available during the study program. Over the 18 years of DARE’s balloon or a rocket. During the Stratos existence, it has evolved into a significantly large independent student society of III campaign, the first mission proposals 150 students. All operations are entirely run by students. The flagship project of the for a DARE REXUS mission were written society is the Stratos mission, which have the objective to break the Von Karman down. The proposal was pitched in De- line and reach space! cember 2018 and subsequently accepted Aside from the Stratos mission, there are multiple R&D teams within DARE. They for the 12th cycle of REXUS/BEXUS set work on developing different technologies that can be implemented in future DARE to fly onboard REXUS 28 in March 2020. missions, such as active stabilization, cryogenic propulsion or steerable parachutes. The society also participates in educational projects, such as launching the Dutch SPEAR CanSat competition or hosting design minor tracks at the TU Delft. The REXUS mission, called SPEAR is located in the nose cone of the REXUS 28 rocket. At about 50 km the rocket separates the nose cone, exposing SPEAR to the surroundings. Shortly af- PRG ter, SPEAR separates from REXUS using a clamp band separation system similar The Parachute Research Group was formed early 2017 by the merger of the Stratos to Stratos III and IV and continues its and DARE recovery teams. It was seen that the teams have significant overlap own trajectory. The projected apogee is in knowledge and development. The merger allowed for an increase in research between 75 and 85 km after which the in parachute systems and lead to the creation of PIP and SPEAR projects. Both vehicle falls back down to earth. Just projects aim to increase the reliability of the Large Envelope Advanced Parachute before SPEAR hits the atmosphere a System used in Stratos. stabiliser is deployed to ensure SPEAR

28 Ruimtevaart 2020 | 2 does not tumble and the maximum Parachute flight testing history terminal velocity can be reached. The stabiliser consists of a 3D printed drag In the history of aerospace, there have only been few supersonic parachute cone. The advantage of the drag cone is flight tests. NASA performed a series of supersonic parachute tests during the that, unlike a parachute, it does not re- planetary entry parachute program (PEPP) from 1965. During PEPP cruciform, quire inflation and thus it does not have Disk-Gap-Band (DGB) and Ringsail parachutes were tested. The program was a minimum dynamic pressure require- successful and almost all NASA missions such as Orion and many Mars landings ment. At an altitude of about 25 km, the made use of the parachute designs tested during this research program. drogue parachute is deployed, as the It wasn’t until the failure of the Disk-Gap-Band parachute during the Low-Density Mach number and dynamic pressure are Supersonic Decelerator (LDSD) tests in 2014 and 2015 that it appeared that the comparable to the inflation conditions current DGB parachute design was unable to handle the previously expected of the drogue for a Stratos mission. loads. It was concluded that flight tests of the adjusted system were necessary During the drogue parachute flight the to approve the parachute system for new Mars missions. To perform these drag and stability performance of the flight tests the Advanced Supersonic Parachute Inflation Research Experiment parachute is observed using a variety (ASPIRE) was started. The ASPIRE mission has successfully tested the DGB of sensors. When the vehicle reaches a parachute up to the desired velocities and dynamic pressures during three test sufficiently low velocity the main para- flights. chutes, two Disk-Gap-Band parachutes, For ExoMars, ESA initiated a collaboration with Vorticity to test the Huygens type are deployed. These ensure a safe land- Disk-Gap-Band parachute supersonically. The Supersonic Parachute Experiment ing. During flight, data is collected using Ride on a MAXUS rocket (SuperMAX) mission performed this test as a piggyback several instruments. These instruments payload on the MAXUS 9 flight in 2017. The mission was highly successful and include an IMU measuring rotations, ac- formed the inspiration for the SPEAR mission. celerations, and the magnetic field, load cells to measure the parachute inflation load, and a heat flux sensor to measure the heat of atmospheric entry. Finally REXUS/BEXUS program SPEAR has an upward-looking camera to film the parachutes deployment and The REXUS/BEXUS project is an educational program under a bilateral agreement inflation. between SNSA, DLR, ESA, SSC and ZARM. It has a yearly cycle in which they At the moment SPEAR has gone through launch two balloons and two rockets. The SPEAR vehicle is housed inside the the design and acceptance reviews. The nose cone of REXUS 28. There are two other student experiments in the modules next step will be the “Integration and below: TUPEX 7 and ROACH, which are researching CubeSat ADCS and robotic Testing Week” at ZARM. During the in-orbit analysis of hulls. REXUS 28 will be launched in March 2020 from Esrange, integration and testing week, the inter- Kiruna. During the REXUS/BEXUS program the teams are also subjected to a action of SPEAR with the REXUS rocket series of reviews on design and progress by the organizers. and other experiments will be checked. SPEAR will also undergo a vibration test for flight acceptance. After this week the REXUS rocket will be calibrated and prepped for flight in March 2020. The Stratos recovery system design launch will take place from the Esrange space centre, operated by SSC. It is pre- The Stratos recovery system, LEAPS, makes use of a two-stage parachute dicted that the SPEAR vehicle will reach system. The drogue parachute decelerates and stabilizes the vehicle such that a top speed of around Mach 3 and the the main parachutes are able to deploy. A Hemisflo ribbon parachute design drogue parachute will inflate at mini- was chosen as it is theoretically able to perform up to Mach 3.0. The parachute mally Mach 1.6 with a dynamic pressure was sized to be as small as possible to reduce the inflation loads. As the Stratos about 6 kPa. If all goes well the parachute nose cone only weighs 16 kg, the size of 0.2 m2 is sufficient to decelerate and research group can collect valuable data stabilize the vehicle to within the operational envelope of the main parachute. on the Hemisflo drogue behaviour at It is deployed using a parachute mortar to enable a short deployment time supersonic velocities. The data collected which prevents entangling around the vehicle. The deployment only occurs at will increase the accuracy of the flight 4 km altitude so that the vehicle can decelerate as much as possible by just the predictions and will allow for a decrease atmosphere. in the safety margins used in the current From the Stratos III to the Stratos IV design, some iterations were made to improve design. In short, SPEAR will allow for a LEAPS and optimize it even more for the Stratos IV mission requirements. These lighter and more reliable system to re- improvements include adjusting the main parachute to the more stable Disk- cover the future Stratos missions!

Gap-Band design and using pyrotechnics (hot gas) instead of CO2 (cold gas) for the pressurization of the parachute mortar. Esmée is Team Leader and Lars Chief Engi- neer of SPEAR.

Ruimtevaart 2020 | 2 29 Starliner zet eerste stappen

Gerard van de Haar & Jacques van Oene

Lift off. [Jacques van Oene] De ontwikkeling van Starliner De ontwikkeling van de Starliner begon in 2010 toen Boeing, samen met Bigelow Aerospace, een eerste CCDev-contract ($18 miljoen) van NASA ontving, in 2011 aangevuld met $92 miljoen (CCDev-2) en in 2012-13 met circa $500 miljoen. Het ruimteschip heette toen nog CST-100 en gemikt werd op een eerste lancering in 2015. Dat jaar vloog CST-100 nog niet, maar Boeing wijzigde de naam in Starli- ner. Bigelow was in 2014 afgehaakt. De CST-100/Starliner heeft ruwweg dezelfde vorm als de bekende Apollo capsule, maar iets andere afmetingen, uitvoering en gewicht (zie kader). In september 2014 kregen twee geselec- teerde bedrijven, Boeing en SpaceX, het uiteindelijke contract voor een bemand herbruikbaar ruimteschip. Boeing kreeg $4,2 mld en SpaceX voor haar Crew Dra- gon $2,6 mld. Boeings totaal kwam daarmee op $4,8 mld, SpaceX kreeg totaal $3,1 mld. NASA stelde toen eind 2017 als target voor de eerste bemande testvlucht. Door allerlei problemen zouden beide bedrijven dit lang niet halen. SpaceX’s onbemande Crew Dragon vloog in maart 2019 en moet nog bemand vliegen. Nog meer vertra- ging had Boeing: door diverse problemen, met name de parachutes, brandstofklep- pen, ontsnappingsraket en trage toeleveranciers, was de (eerste) onbemande Starliner testvlucht pas eind 2019 en die slaagde maar ten dele. De auteurs waren bij de lancering en ons verslag volgt hieronder. Er zijn drie Starliner capsules gemaakt, capsule 1 onderging een geslaagde launch abort test op 4 november jl. te White Sands. Op 1350 meter hoogte werkte de ontsnappingstoren prima. Helaas opende een van drie parachutes zich niet, maar de test werd toch een succes genoemd. Cap- sule 2 wordt momenteel op KSC gereed gemaakt voor de eerste bemande missie

30 en capsule 3 vloog als eerste in de ruimte. Starliner lijkt op kleinere uitvoering van de Orion. Capsule 1 is vervolgens teruggebracht Starliner/CST-100 Apollo naar KSC en is niet bedoeld voor een ruimtevlucht. Command module Afmeting 4,56 m diameter, 2,5 m lang 3,9 m diameter, 3,5 m lang De OFT-1 missie Volume + crew 11 m³, 4-7 pers. 6,2 m³, 3 pers. De eerste Starliner ruimtemissie begon met het naar het lanceercomplex 41 rijden Gewicht 7,2 ton 5,5 ton van de capsule (plus service module) van- Motoren 12 RCS 440N position engines 12 RCS 410N position engines uit de KSC hangar (C3PF) op 21 november, Service module waarna hij bovenop de daar in de assemblagetoren gereedstaande Atlas-V raket Afmeting 4,56 m diameter, 2,5 m lang 3,9 m diameter, 7,6 m lang werd gezet. Daarbij waren de astronauten Gewicht ca. 6 ton 24,5 ton voor de eerste bemande Starliner vlucht Motoren 4 RS-88 180kN abort engines 1 SPS 91kN main engine (Ferguson, Fincke en Mann) aanwezig. 16 (4x4) RCS 440N position De Atlas-V raket was al op 20 november 20 OMAC 6kN orbit engines 2018 per schip van de fabriek in Alabama engines naar Florida gebracht en op 4 november jl. 28 RCS 440N position engines in de assemblagetoren gehesen. De twee- motorige Centaur tweede trap (de eerste op een Atlas-V) werd er samen met een zogenaamde aeroskirt een paar dagen later op gezet. De raket werd op 3 december naar de vlakbij gelegen lanceertoren gereden voor de Wet Dress Rehearsel (WDR), een test van de brandstoftank tijdens een gesimuleerde countdown drie dagen later en vervolgens weer terug in de assemblagetoren gebracht. Ondertussen was door kleine probleem- pjes de lancering uitgesteld van 17 naar 20 december. Twee dagen voor de geplande start werden raket en capsule opnieuw naar lanceerplatform 41 gereden. De volgende dag mochten we daar remote camera’s opzetten, hetgeen natuurlijk voor ons liefhebbers gelijk al fraaie plaatjes opleverde. Ondertussen waren er ook diverse persconferenties en ontmoetingen met astronauten plus een bezoek aan de Starli- ner hangar op KSC (zie kader)! Bovendien had Boeing, fabrikant van de Starliner, een grote tent opgezet waar voortdurend presentaties werden gegeven plus veel informatie te krijgen was. De nacht voor de lancering werd de raket volgetankt en het aftellen verliep vlek- keloos. Omdat ook het weer meewerkte vertrok de 80e Atlas-V precies op tijd, om 6.36.43 uur lokale tijd (12.36 Nederlandse tijd): de Orbital Flight Test (OFT)-1 missie was begonnen. Vanwege de ochtend- schemering werd het een spectaculaire en fraaie reis naar de ruimte. Na 4,5 minuut werd de Atlas afgestoten en bracht de tweede trap na zeven minuten Starliner Boven: Starliner op de Atlas-V raket. Onder: eerste en tweede starliner bemanning. [Jacques in een initiële baan van 73 x 181 km waarna van Oene]

Ruimtevaart 2020 | 2 31 de 20 OMAC motoren van de service Astrovan-II brengt de Starliner module de omloopbaan hadden moeten verhogen richting ISS. Een half uur na de bemanning naar lanceerpad start ontbrandden deze motoren evenwel niet en erger: de boordcomputer dacht Al sinds de eerste dagen van de bemande ruimtevaart worden de astronauten dat de ISS-nadering al begonnen was en en kosmonauten met een bus naar hun raket gebracht. Wereldberoemd zijn liet de 40 kleine RCS stuurraketjes vuren in de beelden van de Apollo-11 bemanning als ze het gebouw uitlopen waar ze aanloop naar de vermeende aanstaande hun maanpakken hadden aangetrokken en al zwaaiend op weg gingen naar de ISS-koppeling; de reden: de computerklok gereedstaande bus (een witte omgebouwde Clark-Cortez motorhome) om aan bleek er 11 uur(!) naast te zitten. hun historische reis te beginnen. Deze zelfde bus werd voor de eerste acht Space Vanwege een verkeerde stand van Starli- Shuttle vluchten ook nog gebruikt, maar naarmate de bemanningen groter ners antennes en een wisseling van TDRS- werden was al snel duidelijk dat deze bus te klein zou zijn, en in 1983 nam NASA relay satelliet duurde het bijna 10 minuten de Airstream 27 motorhome in gebruik als astronautenbus (Astrovan). Deze ene voor mission control het probleem door unieke zilveren bus is sindsdien gebruikt voor elke Space Shuttle vlucht om de had en kon ingrijpen. Toen was er echter bemanning van het O&C (Operations and Checkout Building) naar het ongeveer 15 al te veel brandstof verloren gegaan en kilometer verderop gelegen lanceerpad te brengen. In 2011, na de laatste Shuttle restte er te weinig voor een daadwerke- landing op KSC, ging deze bus net als de Space Shuttle met pensioen en hij is nu lijke ISS-nadering en -koppeling. Besloten als museumstuk te bewonderen in het Atlantis gebouw op het bezoekerscentrum werd daarom de ISS-koppeling te schrap- van KSC. De Apollo bus staat in het KSC Saturnus-5 gebouw (zie RV 2016 nr.2) pen en werden de OMAC motoren alsnog In 2018 werd het bedrijf Airstream door Boeing gevraagd om een nieuwe aangezet om een stabiele omloopbaan astronautenbus te bouwen voor het Starliner programma. In de zomer van van 241 x 265 km te bereiken, veel te laag 2019 werd in Ohio begonnen aan de bouw, of beter gezegd de ombouw van een voor ISS maar voldoende om nog twee Airstream Atlas Touring Coach die als basis de Mercedes-Benz sprinter heeft. dagen uitgebreide tests te doen alvorens Ook deze astronautenbus is weer een uniek exemplaar en speciaal ontworpen en veilig te kunnen landen te White Sands, in gebouwd voor deze ene taak, om de Starliner bemanning zo comfortabel mogelijk de staat Nieuw Mexico, zes dagen eerder bij de gereedstaande Atlas-V raket te brengen. In oktober 2019 was de bus klaar dan gepland. Tijdens de tweedaagse mis- voor gebruik en omgedoopt tot Astrovan-II. Binnen in de bus is plaats voor acht sie werden nog zoveel mogelijk boord- personen, twee voorin, en achterin is plek voor zes astronauten (eventueel uit te systemen uitgeprobeerd, om nog zoveel breiden naar zeven). De astronautenstoelen zijn speciaal voor Boeing gemaakt, mogelijk de oorspronkelijke missiedoel- met inspraak van astronaut Chris Ferguson, en voorzien van USB en 110 volt stellingen te realiseren. stroomaansluiting. Tegen de achterwand van de bus is een LCD beeldscherm Tijdens de uitgebreide persconferentie gemonteerd die live beelden kan laten zien met updates voor de lancering. In op KSC, circa drie uur na de lancering, december was de Astrovan-II te bewonderen voor de pers die aanwezig was op haastten NASA-baas Jim Bridenstine en KSC voor de eerste (onbemande) testvlucht van de Starliner capsule. De auteurs Boeing ruimtevaartbaas Jim Chilton zich van dit artikel vonden dit een mooie gelegenheid om zich even astronaut te te verklaren dat als astronauten aan boord voelen en plaats te nemen in deze bijzondere bus. waren geweest, ze nooit in gevaar waren en zelfs meteen hadden kunnen ingrijpen zodat de ISS-trip dan alsnog mogelijk was gebleven. “A lot of things went right,” zei Bridenstine; “this is, in fact, why we test”, waarna hij toevoegde: “A lot of firsts did happen today that were very good, and we're going to continue to learn [...] from this test flight.” Chilton gaf aan te zullen zoeken naar de oorzaak van het timing probleem: “We do not understand [yet] the root cause of that.” De ISS-vracht aan boord van Starliner keerde dus onafgeleverd retour. De 272 kg bestond vooral uit voedsel en kleding voor de eerste Starliner crew, die een half jaar in ISS zal verblijven. Ook aan boord was de mensachtige dummy ‘Rosie’ die vol zat met allerlei meetapparatuur om de ef- fecten van de vlucht op mensen te meten. De Astrovan. [Jacques van Oene] Starliner’s service module voerde op 22 december om 13.23 Nederlandse tijd de de-orbit burn uit en werd twee minuten

32 Ruimtevaart 2020 | 2 later afgestoten, waarna de capsule in het beoogde gebied landde aan de drie C3PF, voormalige Space parachutes om 13.57.55 Nederlandse tijd na een ruimtevlucht van ruim twee dagen Shuttle hangar tour en 33 aardomlopen. Het was de eerste keer dat een Amerikaanse capsule op land Twee dagen voor de lancering van de eerste Starliner capsule werden de media terugkeerde. Starliner werd vervolgens uitgenodigd door Boeing om een bezoek te brengen aan de voormalige Space leeggehaald en is in januari per truck naar Shuttle hangar OPF-3 (Orbiter Processing Facility), op Kennedy Space Center. de Boeing hangar op KSC terug gebracht Deze hangar, die staat tegenover OPF-1 en -2 en naast het VAB, was oorspronkelijk ter voorbereiding op de volgende, moge- de Orbiter Maintenance and Refurbishment Facility (OMRF) en bedoeld voor lijk bemande, missie naar het ISS. onderhoud van de Space Shuttle vloot. Na de ramp met de Challenger in 1986 De deels geslaagde missie had volgens werd deze hangar in 1989 omgebouwd tot volwaardige OPF. De inhoud kwam NASA de volgende resultaten geboekt: over van Vandenberg Air Force Base. De Space Shuttle zou immers niet meer • Successful launch of the first human- vanuit Californië gelanceerd worden en zo konden de werkplatformen hergebruikt rated United Launch Alliance (ULA) worden. Atlas-V rocket Na het einde van het Space Shuttle programma heeft Boeing in 2012 deze hal • Checked out the Starliner propulsion overgenomen voor het Starliner programma en omgedoopt tot C3PF (Commercial systems Crew and Cargo Processing Facility). Alle werkplatformen van de Shuttle werden • Tested space-to-space communicati- gesloopt en verwijderd uit de hangar en Boeing heeft de hangar zo ingericht dat ons het een bijna clean-room is waar de Starliner capsules gebouwd zijn en klaar • Confirmed Starliner tracker alignments gemaakt kunnen worden voor hun vlucht naar het ISS. using its navigation system Toen wij (de auteurs van dit artikel) op 18 december een bezoek brachten aan • Tested Starliner’s NASA Docking Sys- C3PF bevonden zich twee Starliner capsules in de hangar. Als eerste zagen we tem de capsule die gebruikt was voor de abort test op 4 november 2019. De airbags • Validated all environment control and hingen nog onder de capsule en wat ook opviel was dat de hele capsule onder life support systems de handtekeningen en gelukwensen stond, er op geschreven door medewerkers • Completed a positive command uplink van Boeing die deze “abort” test mogelijk gemaakt hadden. Naast deze capsule between the International Space Sta- stond de service module voor de eerste bemande vlucht opgesteld. Er werd tion and Starliner. niet aan gewerkt, dus waarschijnlijk was deze al zo goed als gereed. Daar weer Boeing meldde na de landing dat de naast stond het hitteschild opgesteld wat onder de capsule komt en deze gaat capsule in prima staat verkeert maar beschermen als hij door de dampkring raast. dat men nog enige tijd nodig heeft om Links in de hangar stond de Starliner capsule die gebruikt gaat worden voor de de missie te analyseren Dan wordt ook eerste bemande vlucht naar het ISS. Althans: dat was het plan in december. Door bepaald of de tweede Starliner capsule de “mislukte” eerste vlucht kan het zo zijn dat deze capsule gebruikt gaat worden inderdaad bemand vliegt of dat toch eerst voor een tweede onbemande testvlucht. Aan deze capsule werd nog volop een tweede onbemande testvlucht moet gewerkt en het was best bijzonder dat we er zo dicht bij mochten komen en foto’s volgen. Bridenstine zei zelfs dat van deze maken. Boeing heeft maar drie Starliner capsules gebouwd en twee ervan zullen vlucht waarschijnlijk meer is geleerd dan bij toerbeurt naar het ruimtestation vliegen. Na elke vlucht worden ze in de C3PF wanneer alles goed gegaan zou zijn, en weer schoongemaakt, nagekeken en klaar gemaakt voor hun volgende lancering. hij achtte een bemanning op de volgende Op de vraag wat er met de “abort” capsule gaat gebeuren kwam het simpele missie zeker nog steeds mogelijk. antwoord dat ze het nog niet weten. Boeing laat de optie open om hem om te bouwen tot volwaardige ruimtecapsule zodat deze ook gebruikt kan worden voor Komende vluchten bemande vluchten naar het ISS. Ervan uitgaande dat de tweede Star- liner missie bemand zal zijn, zullen de astronauten Chris Ferguson (oud-shuttle tijdens een interview, waarbij ze ook aan- doende zijn. Boeing behoudt zich echter commandant, werkt nu bij Boeing), Mike gaven dat hun ruimteschip eventueel ook het recht voor een vijfde persoon als beta- Fincke en Nicole Mann (beiden van NASA) als reddingssloep dient. Williams heeft lende passagier mee te laten vliegen. daaraan deelnemen (en anders doen ze haar Starliner (capsule no.3) alvast ‘Calyp- dat op de derde vlucht, na twee onbe- so’ genoemd, naar het bekende schip van Update: Het NASA-Boeing Investigation mande testmissies). Dit zou dan zomer oceaanpionier Jacques Cousteau. Treffend Team bracht op 7 februari een statement 2020 gebeuren. Voor de tweede bemande is ook dat in de Griekse mythologie Calyp- uit. Daarin werd gemeld: 1) de ‘root cause’ missie zijn NASA-astronauten Suni Wil- so een dochter is van Atlas. Op de derde van de timing fout is bekend, 2) een ander liams en Josh Casada aangewezen. Aan bemande vlucht in 2021 zou de Fransman software probleem is tijdens de vlucht hen worden waarschijnlijk toegevoegd de Thomas Pesquet kandidaat zijn, gevolgd verholpen en 3) er wordt aan gewerkt om Russische kosmonaut Andrei Borisenko door de Duitser Matthias Maurer. de communicatie dropout in de toekomst en de Japanner Akihiko Noguchi. Beide Starliner is weliswaar ontworpen voor te voorkomen. Begin april gaf NASA toch bemande ISS missies gaan een half jaar maximaal zeven astronauten maar NASA aan dat er nog een 2e onbemande test- duren, zo meldden Fincke en Williams ons bepaalde in 2014 dat vier zitplaatsen vol- vlucht moet komen.

Ruimtevaart 2020 | 2 33 Satellite orbit prediction A computationally efficient method with a focus on drag force

Pugazhenthi Sivasankar

Space Situational Awareness (SSA) is vital for international safety and security, and the future of space travel. Ever since the launch of Sputnik 1 into a very low Low-Earth Orbit (LEO) in 1957, the number, size and complexity of Earth orbiting satellites have increased tremendously. This article throws light on an efficient and accurate method of orbit prediction which helps in SSA.

PROBA-V. [Qinetiq Space] Crowding of space near Earth. [AGI] SAOCOM-CS. [Qinetiq Space]

Introduction tiny pressures caused by the light of the because of its highly accurate navigation Earth observation missions, both civil and Sun and by the tenuous upper atmos- data. Hence, using two different satel- military, make extensive use of the very phere of the Earth. Geodetic missions lites with one below and the other above low LEO region where the International increased the precision in modelling the the altitude of the planned SAOCOM-CS Space Station (ISS) also operates. The Earth's gravitational field. Among the mission, this project also studies the be- region of space between the altitudes of non-gravitational forces, solar radiation haviour of atmosphere at two different 200 to 1500 km is getting crowded fast pressure and atmospheric drag predomi- regions. with the advent of cost effective and nantly affect the evolution of a satellite's easy to launch micro- and nano-satellites. orbit in the very low LEO. Compared to Force models and Collisions can occur between the space the drag force, the effect of solar radia- measurement models assets and space debris. For example, tion pressure on a satellite's orbit in the The orbit of a satellite at any time instant the hypervelocity collision in February very low LEO is of low magnitude and has is described by its state vector which con- 2009 between the satellites Iridium 33 been modelled to a reasonable degree sists of three position and three velocity and Kosmos-2251 at 789 km altitude of accuracy. The drag force, however, is coordinates. Once a satellite is launched resulted in approximately 1000 pieces of highly variable and difficult to predict due into orbit, its state vector is determined debris larger than 10 cm. This can lead to a to the dynamic nature of the atmosphere. for every pre-defined interval of time cascade of debris generation that further Hence, improvement in drag force mod- which depends on many factors such increases the risk of collision. To prevent elling significantly enhances the orbit as the mission requirements, on-board such events from happening, it is essen- prediction accuracy for satellites in the processing power, etc. The state vector of tial to predict the orbits of satellites in the very low LEO. GRACE-A is determined for every 5 sec- very low LEO region, till 800 km altitude, The objective of my project work is to pre- onds with a position accuracy of 3.7 mm with a reasonable degree of accuracy. dict the orbit of the SAOCOM-CS satellite and that of PROBA-V is determined for This is the focus of my project work that for one day with a maximum position er- every 60 seconds with a position accuracy is described in this article. ror of 125 m. This objective was provided of 2.5 m. This process of determining the by the company Qinetiq Space, Belgium, state vector is known as ‘precise orbit Why the drag force? which was at the time responsible for the determination’ or more commonly as ‘or- Newton's laws of gravitation and equa- previously planned SAOCOM-CS hydrol- bit estimation’. It is a non-linear process tions of motion were used in earlier days ogy and land observation satellite that that requires the use of force models and to predict the orbit of a satellite. Modern was to orbit at a reference altitude of measurement models. The results of orbit methods in digital computing and satel- 619.6 km. estimation are used as inputs to the next lite tracking enhanced the orbit deter- Since the data required for the orbit pre- step, the orbit prediction. mination and prediction for satellites. diction of SAOCOM-CS is not available, Force models are precise mathematical Satellites in LEO experience perturbing GRACE-A and PROBA-V satellites are representations of the forces experienced forces that cause deviations to the stand- chosen for the project work. PROBA-V by a satellite in its orbit. The analytical ard Kepler orbit. These perturbations are (reference altitude 820 km) is chosen due form of the acceleration experienced due to higher order spherical harmonics to the availability of GPS (Global Posi- by a satellite, along with its initial state, in Earth's gravitational field that are due tioning System) state vector data from is input into a highly precise numerical to the Earth not being a perfect sphere, Qinetiq Space. The GRACE-A satellite integrator, which upon integration pro- tidal forces that are due to the gravita- (reference altitude 485 km) is chosen as a duces the velocity and the position of the tional influence of the Sun and the Moon, reference for a more precise assessment satellite at discrete time intervals. For this and non-gravitational forces such as the of the software algorithms of this project, project work, the following force models

Ruimtevaart 2020 | 2 35 a greater influence of the drag force. F10.7

and Ap are two indices that indicate the

density of the upper atmosphere. F10.7 serves as a proxy to the solar Extreme Ultra-Violet (EUV) radiation input to the

upper atmosphere and Ap serves as a proxy to the geomagnetic response to the solar wind energy input. The esti-

mated orbit and the Cd are used as inputs to the orbit prediction for an arc length of one day (i.e. the distance travelled along the orbit in one day). The predicted orbit is then compared with the reference orbits provided by NASA JPL for GRACE-A and by Qinetiq Space for PROBA-V. Both the orbit estimation and prediction are performed by object oriented programs in C++ and MATLAB. Several schemes for orbit estimation and prediction are GRACE-A [NASA/DLR] experimented with to find the best solution.

The Cd value is also a function of the attitude of the satellite, such as in which direction the solar arrays are pointing, and therefore changes constantly. For PROBA-V, orbit estimation with a resolu-

tion of 1 fixed Cd value per day and orbit

prediction using the Cd of the previous day gives the least prediction error of 24.1 m. For GRACE-A, orbit estimation with a

resolution of 4 Cd values per day and orbit

prediction using the last Cd of previous day gives the least prediction error of 243.5 m. Using the prediction results of these two satellites and the parameters of SAOCOM-CS, an acceleration ratio is derived for the drag force. This ratio is used for interpolation resulting in the pre- Position errors of GRACE-A (top) and PROBA-V (bottom) resulting from orbit prediction using diction error for SAOCOM-CS to be in the Cd of previous day. range of 40 to 76 meters, which satisfies the objective of the project. are considered: spherical harmonic Earth GRACE-A and PROBA-V are used. Nei- gravity field of degree and order 50; gravi- ther the force model nor the observations Impact of space weather forecast tational perturbation due to the Sun and is perfect. Hence, the physical parameter The orbit prediction results mentioned the Moon; accelerations due to the solid called drag scale factor (C ) is introduced so far are obtained using the observed

Earth tides; solar radiation pressure and into the drag model to absorb modelling space weather indices, F10.7 and Ap. How- aerodynamic drag. For the drag force, the errors. Initial weights are assigned to the ever, real world orbit prediction involves

atmospheric density is obtained from the force model and to the observations, the use of forecast values for F10.7 and Ap. NRLMSISE-00 model and both satellites based on their quality. They are optimally Research in the area of density model- are considered as spheres with sizes de- combined using a technique called the ling indicates imperfect correlations

fined by their respective cross-sectional ‘batch least squares estimator’ to get the between F10.7, Ap and density, which is areas. best estimate of the orbit and the C in an a large source of error. The proxies are A satellite’s orbit can be observed by iterative manner. ground-based measurements, with a use of tracking systems such as radar limited temporal and spatial sampling. and GPS. These observations produce Results of orbit estimation By their very nature, they are not truly measurements that are related to the and prediction representing the processes happening at

state vector of the satellite through the The orbit and the Cd of both the satellites the satellite’s altitude. To study the effect

application of measurement models. are estimated for a period of 3 months of the forecast errors in F10.7 and Ap on the In this project, GPS measurements of during high solar activity when there is orbit prediction process, predetermined

36 Ruimtevaart 2020 | 2 Results of interpolation Satellite name Acceleration ratio Maximum position error from linear Maximum position error from exponential interpolation (m) interpolation (m) GRACE-A 1.00 (baseline) 243.50 243.50 SAOCOM-CS 0.25 75.59 41.32 PROBA-V 0.02 24.10 24.10

Comparison of the estimated drag scale factors (1 Cd per day) of GRACE-A & PROBA-V. errors are introduced in the indices while tenance of satellite formations for Earth radiation pressure and tidal forces, along executing the best prediction strategies observations missions in LEO. Methods with a six-hour estimation arc length has for both satellites. For the F10.7 index, an to improve the computational efficiency proven to be the most computationally error of 10% is introduced and for the Ap of the orbit estimation and prediction for efficient combination. For prediction arc index, random variations are introduced PROBA-V help Qinetiq Space to cut op- lengths between one and three days, it during the prediction process. For the erating costs. This is achieved by altering is recommended to include the atmos-

10% error in F10.7, the prediction error of the force models and arc lengths used for pheric force with a constant Cd of 1.57 to PROBA-V increases by 2.5 m and that of estimation and prediction with respect to the force model and the estimation arc GRACE-A increases by 149 m. Due to ran- a nominal case of estimation and predic- length combination mentioned above to dom variations in Ap, the prediction error tion. The nominal case for estimation is stay within the 125 m limit of acceptable of GRACE-A increases by a factor of 0.82 defined as the estimation carried out us- prediction error. whereas the prediction error of PROBA-V ing the force models with the resolution Future efforts towards improving the remains constant. of 1 Cd value per day for an arc length of prediction accuracy of GRACE-A will be one day. The nominal case for prediction focused on employing a more accurate Computational efficiency is defined as the one carried out using the geometry model of the satellite with

In orbit determination, computational force models with the Cd of the previous the use of accurate knowledge on the efficiency is required to produce low- day for an arc length of one day. The com- satellite’s orientation through the use latency satellite orbits for use in weather putations are carried out on a Linux ma- of attitude modelling and/or star sensor forecasting applications. In case of orbit chine with 62 GB RAM, 3 GHz clock speed data, and on a more realistic gas-surface prediction, high computational efficiency and 56 processors. For a prediction arc interaction model. Including machine is required for autonomous satellite length of one day, the force model com- learning in the orbit prediction process operations, because of limited onboard prising an Earth gravity field of degree will greatly enhance the capabilities and processing power. The related applica- and order 30 with luni-solar perturbations its applicability in the area of Space Situ- tions for this include autonomous main- and devoid of atmospheric drag, solar ational Awareness.

Ruimtevaart 2020 | 2 37 Memories

De prinses en de sterren

Piet Smolders

oewel ik veertien jaar lang de horizon was het zwarte silhouet van Het planetarium in Den Haag viel in 1976 hoofd van een planetarium Den Haag te zien. Raimond vertelde ten prooi aan de vlammen. Jaren zat was, is de betovering ervan geweldig. Nederland zonder planetarium, maar voor mij nog altijd niet verbro- Hij was ook de vertaler van het eerste in 1982 kwam er tijdens de Floriade een H ken. Rond 1955 bezocht ik voor het eerst sterrenkundeboek dat ik van mijn moe- nieuw Zeiss Planetarium in Amsterdam een planetarium: het Zeiss Planetarium der kreeg: “Hemel en Heelal”, geschre- bij de Gaasperplas. Prof. dr. Ed van den Haagsche Courant aan de Wagenstraat. ven door prof. dr. Oswald Thomas. Die Heuvel, voorzitter van het bestuur, vroeg Daar werden prachtige verhalen verteld was óók directeur van een planetarium: mij of ik directeur wilde worden. Maar ik over de sterren en over de mythologie dat van Wenen, vlakbij het Riesenrad. Ik wees zijn verzoek beleefd af: “Na de Flo- achter de sterrenbeelden. Vaak was de schreef dr. Raimond een brief en hij gaf riade ligt het planetarium daar te ver van spreker dr. J.J. Raimond jr, baas van het mij het adres van prof. Thomas met wie de bewoonde wereld en een planetarium planetarium en NVR bestuurslid. Rond ik jarenlang correspondeerde. is nu eenmaal geen Disneyworld dat bezoekers uit de wijde omgeving aantrekt.” In 1986 ging het Planetarium aan de Gaasperplas failliet. Gelukkig was de di- rectie van Artis geïnteresseerd. De Zeiss projector werd overgeplaatst en in mei 1988 – toen Artis 150 jaar bestond – werd het Artis Planetarium geopend door Wubbo Ockels en de Russische kosmonaut Valeri Koebasov (Apollo-Sojoez). Opnieuw was ik gevraagd door prof. Van den Heuvel om hoofd te worden en nu had ik toegestemd: bezoekers waren bij Artis sowieso in ruime mate voorhanden! Enkele dagen na de opening bezocht koningin Beatrix het planetarium en kort daarna haar moeder Juliana, die altijd een bijzondere belangstelling voor de kosmos aan de dag had gelegd. Juliana kwam incognito en voor haar hadden we de maandagochtend gereserveerd, die we normaal gebruikten voor technisch onderhoud. Vijf minuten voor de afgesproken tijd kwam onze technicus Mark Spoelstra mijn kamer binnenstormen: “Er is een lampje in de hoofdprojector kapot gegaan en ik krijg dat niet meer op tijd vervangen!”. “Maak je niet druk Mark”, zei ik. “Dat ziet die ouwe dame toch niet als er een paar sterren niet zijn. Zet de getekende sterrenbeelden er maar overheen, dan ziet ze het zeker niet.” Enkele minuten later arriveerde de prinses door een zij-ingang, alleen ver- De Zeiss projector van het Artis Planetarium. [foto Artis] gezeld door een hofdame. De koffie, een

38 Ruimtevaart 2020 | 2 glaasje water en haar favoriete sigaretjes stonden klaar, maar ze wilde meteen de koepel in. Sterren en sterrenbeelden stonden al aan. De prinses ging niet zitten. In het pikkedonker draaide ze rond en de hofdame draaide angstvallig met haar mee. “Mijnheer Smolders, kunt U die tekeningen niet even wegdoen? Ik kan me zo niet goed oriënteren!” zei Juliana. Geen ontkomen aan: ik draaide de sterrenbeelden weg. Gespannen tuurde de prinses omhoog. “Eh..ja....” zei ze na enkele seconden. “Dat ziet er toch wel iets anders uit dan in Porto Ercole (het buitenverblijf van de Oranjes – S). Wacht eens... ik mis daar een ster in de Grote Beer!” Juliana bleek veel beter op de hoogte dan ik gedacht had. Ik legde haar uit wat er was gebeurd en kon haar tegelijkertijd een compliment maken ten aanzien van haar kennis van de ster- renhemel. Ze maakte er geen punt van en met een kopje koffie en een sigaretje werd het nog heel gezellig! Wubbo Ockels en Valeri Koebasov openen samen het Artis Planetarium. [ESTEC] Ruimtevaartkroniek Marco van der List

Deze kroniek beschrijft de belangrijkste gebeurtenissen 1 november 2019 in de ruimtevaart die hebben plaatsgevonden tussen 12 Het Japanse vrachtschip HTV-8, nu volgeladen met afval en over- oktober 2019 en 1 januari 2020. Tevens zijn alle lancerin- bodige spullen, wordt van het ISS losgemaakt en in haar eigen baan gen vermeld waarbij een of meerdere satellieten in een uitgezet. Twee dagen later keert de HTV-8 in de atmosfeer terug en baan om de aarde of op weg naar verder in de ruimte ge- verbrandt boven de Grote Oceaan. legen bestemmingen zijn gebracht. Alle in deze kroniek vermelde tijden zijn in UTC (Coordi- 2 november 2019 | 13:59 uur nated Universal Time). Draagraket: Antares • Lanceerplaats: Wallops • Cygnus CRS-12 • COSPAR: 2019-071A 17 oktober 2019 | 01:22 uur Amerikaanse onbemand vrachtschip met voorraden voor het Draagraket: Electron • Lanceerplaats: Mahia, NZ ISS. Het toestel is “S.S. Alan Bean” gedoopt, naar de in 2018 • Palisade • COSPAR: 2019-069A overleden Apollo 12 astronaut. Twee dagen later arriveert de Amerikaanse technologische CubeSat van AstroDigital. In een Cygnus bij het ISS en wordt deze aan de nadirpoort van de Unity zonsynchrone baan (309 km x 1200 km x 87,9°). module gekoppeld. Er zijn nu twee Cygnussen tegelijkertijd in de ruimte, daar de CRS-11 nog steeds bezig is met haar zelfstan- 17 oktober 2019 | 15:21 uur dige vlucht. Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang • TJS-4 • COSPAR: 2019-070A 3 november 2019 | 03:22 uur Chinese militaire geostationaire elektronische afluistersatelliet. Draagraket: Chang Zheng-4B • Lanceerplaats: Tiayuan • Gaofen-4 • COSPAR: 2019-072A 18 oktober 2019 Chinese civiele aardobservatiesatelliet. In een zonsynchrone om- De eerste ruimtewandeling uitgevoerd door louter vrouwen vindt loopbaan (489 km x 518 km x 97,5°). plaats als Christina Koch en Jessica Meir een zeven uur durend uit- • Huangpu-1 • COSPAR: 2019-072 stapje maken. Ze vervangen onder andere een batterijlader die na Chinese commerciële aardobservatiesatelliet met een massa van de vorige ruimtewandeling een week eerder niet correct opstartte. ongeveer 100 kg. • Sudan Kexue Shiyan • COSPAR: 2019-072 27 oktober 2019 Soedanese technologische satelliet, gebouwd door Shenzhen Het Amerikaanse militaire onbemande ruimtevliegtuig X-37B landt DFH HIT (massa 100 kg). op de verharde baan van het Kennedy Space Center. Hiermee komt • Dianfeng • COSPAR: 2019-072 na 780 dagen een einde aan de OTV-5 missie. Chinese CubeSat.

Rechts de bovenste trap, Curie genaamd, met de Palisade CubeSat, gefotografeerd vanuit de tweede trap van de Electron raket. [Rocket Lab]

40 Ruimtevaart 2020 | 2 §º§

4 november 2019 | 17:43 uur 13 november 2019 | 06:35 uur Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang Draagraket: Chang Zheng-6 • Lanceerplaats: Tiayuan • Beidou DW-49 • COSPAR: 2019-073A • Ningxia 1-1 t/m 1-5 • COSPAR: 2019-076 Chinese navigatiesatelliet, in een geosynchrone omloopbaan Vijf Chinese commerciële aardobservatiesatellieten van Ningxia (35.652 km x 35.959 km x 55°). Jingui Information Technology Co.

11 november 2019 | 14:56 uur 13 november 2019 Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral De Japanse sonde Hayabusa-2, sinds anderhalf jaar in een baan om • Starlink 1-1 t/m 1-60 • COSPAR: 2019-074 de planetoïde Ryugu, verlaat haar omloop en begint aan de terug- Zestig Amerikaanse commerciële communicatiesatellieten van reis naar de Aarde. In december 2020 moet de sonde met aan boord SpaceX. Elke kunstmaan heeft een massa van 260 kg en moet bodemmonsters van de planetoïde een parachutelanding maken in uiteindelijk in een operationele baan op 550 km hoogte met een Australië. inclinatie van 53° komen. 15 november 2019 13 november 2019 | 03:40 uur ISS-bewoners Parmitano en Morgan beginnen aan de eerste van Draagraket: Kuaizhou-1A • Lanceerplaats: Jiuquan een serie geplande ruimtewandelingen om het koelsysteem van het • Jilin-1 Gaofen-02A • COSPAR: 2019-075A AMS-2 experiment te repareren. Tijdens de 6,5 uur durende ruimte- Chinese commerciële aardobservatiesatelliet van Chang wandeling verwijderen ze o.a. thermische dekens en installeren ze Guang Satellite Technology Co., een spin-off van de Chi- tijdelijke handrails, zodat men tijdens de latere ruimtewandelingen nese wetenschappelijke academie. In een zonsynchrone baan het koelsysteem kan bereiken. (550 km x 550 km x 97,5°). AMS-2, de Alpha Magnetic Spectrometer, is een experiment om

Boven: een flinke tegenslag voor de Mars Insight missie eind oktober Boven: op 4 november voert Boeing een succesvolle test uit van het als de boorhamer van het Heat Probe experiment zichzelf uit de Mars- ontsnappingssysteem van haar Starliner capsule [SpaceflightNow]. bodem heeft gewerkt, ondanks het aandrukken van de bodem door de Onder: lancering van de Chang Zheng-6 op 13 november, met vijf com- robotarm van de lander [NASA/JPL]. Onder: de Chang Zheng-3B raket merciële Chinese aardobservatiesatellieten. [Xinhua] staat klaar op de lanceerbasis Xichang om de Beidou-49 navigatiesatelliet in de ruimte te brengen [CALT].

Ruimtevaart 2020 | 2 41 Opname van de Kleine Magellaanse Wolk, gemaakt op 18 november door de 4-meter telescoop van de Cerro Tololo Inter-American Observatory (CTIO) in Coquimbo, Chili. In de opname zijn negentien Starlink satellieten te zien die een week eerder gelanceerd zijn. [CTIO/ Cliff Johnson].

23 november 2019 | 00:55 uur Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang • Beidou DW-50 & -51 • COSPAR: 2019-078A & -078B Twee Chinese navigatiesatellieten. De kunstmanen worden in een 12-uursbaan geplaatst (21.533 km x 22.193 km x 55°).

Andrew Morgan aan het werk buiten het ISS tijdens de ruimtewande- 25 november 2019 | 17:52 uur ling op 15 november. Een deel van het AMS-2 experiment is links van Draagraket: Soyuz-2.1v • Lanceerplaats: Plesetsk hem zichtbaar. [NASA] • Cosmos-2542 • COSPAR: 2019-079A Russische militaire satelliet. Het Ministerie van Defensie meldt te zoeken naar door kosmische straling gegenereerde ongewone dat de satelliet bedoeld is om de conditie van andere Russische materie, zoals antimaterie en donkere materie. AMS-2 werd in 2011 satellieten te monitoren (in januari blijkt deze satelliet echter ook gelanceerd en is oorspronkelijk ontworpen voor een levensduur van een Amerikaanse militaire satelliet te benaderen). In een zonsyn- 10 jaar. Het experiment is niet ontworpen om in de ruimte te onder- chrone omloopbaan (383 km x 863 km x 97,9°). houden of gerepareerd te worden, waardoor de huidige reparaties complexer zijn dan die werden uitgevoerd aan de Hubble Space 26 november 2019 Telescope. Aan boord van de in mei 2018 gelanceerde Queqiao satelliet worden De koelinstallatie van de deeltjesdetector werd ontworpen de drie antennes van het Nederlands-Chinese NCLE instrument door Nikhef en daarna verder ontwikkeld en gebouwd door met succes ontplooid. Queqiao draait in een halobaan om het het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartcentrum (NLR). Lagrange-punt L2 in het Aarde-Maan system, en verzorgt de communicatie met de Chang’e-4 lander die in januari 2019 als eerste 17 november 2019 | 10:00 uur sonde op de achterzijde van de Maan landde. De Netherlands-China Draagraket: Kuaizhou-1A • Lanceerplaats: Jiuquan Low-Frequency Explorer (NCLE) is het eerste instrument bedoeld • KL-Alpha-A & -B • COSPAR: 2019-077A & -077B om laagfrequente radiosignalen van o.a. kort na de Big Bang te Twee Duitse commerciële communicatiesatellieten (massa detecteren. Om storingen door de ionosfeer van de Aarde en com- respectievelijk 70 en 90 kg), gebouwd door het Chinese CAS municatiesignalen te vermijden is het instrument aan boord van een Microspace in opdracht van KLEO Connect in München. satelliet achter de Maan geplaatst. Het NCLE-instrument is gebouwd door een consortium be- 22 november 2019 staand uit ISISpace en Astron onder leiding van het Radboud Parmitano en Morgan gaan weer naar buiten voor de tweede Radio Lab. ruimtewandeling voor de reparatie van het AMS-2 experiment. Ze installeren o.a. een steunpunt en bekabeling voor de nieuwe, later 26 november 2019 | 21:23 uur te installeren, koelpomp. Ook snijden ze een aantal koelleidingen Draagraket: Ariane-5 • Lanceerplaats: Kourou door om het systeem te ventileren van het oude koelmiddel (kool- Deze lancering markeert de 250ste Arianevlucht sinds 1979. stofdioxide). • TIBA-1 • COSPAR: 2019-080A

42 Ruimtevaart 2020 | 2 §º§

Op 26 november wordt voor de 250ste keer een raket uit de Ariane- Een prototype Core Stage tank van het Space Launch System (SLS), na familie gelanceerd (de eerste vertrok in december 1979). [ESA] een test om de maximale faalcondities te verifiëren. [NASA]

Geostationaire civiele communicatiesatelliet (massa 5640 kg), • Meshbed • COSPAR: 2019-081 gebouwd door Airbus Defence and Space in opdracht van de Amerikaanse CubeSat van Analytical Space. Egyptische overheid. De communicatieapparatuur is toegeleverd De twaalf SuperDove CubeSats worden uitgezet door middel door Thales Alenia Space. van QuadPack deployers van ISISpace. • Inmarsat-GX5 • COSPAR: 2019-081B Geostationaire commerciële communicatiesatelliet voor het in 27 november 2019 | 23:52 uur Londen gevestigde Inmarsat. De 4007 kg zware kunstmaan is Draagraket: Chang Zheng-4C • Lanceerplaats: Taiyuan gebouwd door Thales Alenia Space, gebaseerd op hun Spacebus- • Gaofen-12 • COSPAR: 2019-082A 4000B2 platform. Chinese civiele aardobservatiesatelliet. In een zonsynchrone Airbus en APP hebben respectievelijk het motorframe en de baan (595 km x 599 km x 97,9°). ontstekers van de eerste trap van de Ariane-5 gebouwd. 29 november 2019 27 november 2019 | 03:58 uur Het onbemande vrachtschip Progress MS-12 wordt losgekoppeld Draagraket: PSLV • Lanceerplaats: Satish Dhawan van de Pirs module, en verbrandt enkele uren later in de atmosfeer. • Cartosat-3 • COSPAR: 2019-081A Indiase civiele aardobservatiesatelliet met een grondresolutie 2 december 2019 van 25 cm. De 1625 kg zware kunstmaan is door ISRO gebouwd Parmitano en Morgan voeren de derde ruimtewandeling uit om en heeft een hogere wendbaarheid dan eerdere Cartosat- het AMS-2 experiment te repareren. Ze installeren met succes de satellieten, zodat een bepaald gronddoel langer waargenomen nieuwe koelpomp en verbinden deze met de eerder doorgesneden kan worden terwijl de satelliet overvliegt. In een zonsynchrone leidingen van het koelcircuit. omloopbaan (500 km x 519 km x 97,5°). • Flock-4p-1 t/m -12 • COSPAR: 2019-081 5 december 2019 | 17:29 uur Twaalf Amerikaanse commerciële aardobservatie-CubeSats van Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral Planet. De CubeSats staan ook bekend onder de naam Super- De eerste trap landt op een drijvend platform in de Atlantische Oce- Doves. aan.

Ruimtevaart 2020 | 2 43 De exoplanetensatelliet Cheops tijdens voorbereidingen voor de lancering. [ESA]

• Dragon CRS-19 • COSPAR: 2019-083A 7 december 2019 | 08:52 uur Amerikaanse onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. Draagraket: Kuaizhou-1A • Lanceerplaats: Jiuquan • HEDE-2A & -2B • COSPAR: 2019-087 6 december 2019 | 09:19 uur Twee Chinese commerciële maritieme scheepssignalerings- Draagraket: Electron • Lanceerplaats: Mahia, NZ satellieten van HEDE Aerospace. In een zonsynchrone baan • ALE-2 • COSPAR: 2019-084A (495 km x 511 km x 97,4°). Japanse microsatelliet (68 kg) met een experiment om een kunst- • Tianqi-4A & -4B, Tianyi-16 & -17 • COSPAR: 2019-087 matige meteorenregen te veroorzaken. In een zonsynchrone Vier Chinese commerciële aardobservatiesatellieten. baan (479 km x 512 km x 97,3°). • NOOR-1A & -1B, ATL-1, FossaSat-1, SMOG-P & TRSI-Sat • 9 december 2019 COSPAR: 2019-084 De Progress MS-13 arriveert bij het ISS en koppelt aan de Pirs module. 6 CubeSats. 11 december 2019 | 08:54 uur 6 december 2019 | 09:34 uur Draagraket: Soyuz-2.1b • Lanceerplaats: Plesetsk Draagraket: Soyuz-2.1a • Lanceerplaats: Baykonur • Cosmos-2544 • COSPAR: 2019-088A • Progress MS-13 • COSPAR: 2019-085A Russische Glonass militaire navigatiesatelliet. In een hoge baan Russisch onbemand vrachtschip met voorraden voor het ISS. (19.125 km x 19.150 km x 64,8°).

6 december 2019 11 december 2019 | 09:55 uur Na een lange zelfstandige vlucht komt er een einde aan de missie Draagraket: PSLV • Lanceerplaats: Satish Dhawan van het vrachtschip Cygnus CRS-11 als het toestel terugkeert in de • RISAT-2BR1 • COSPAR: 2019-089A dampkring en verbrandt. Indiase civiele aardobservatiesatelliet (628 kg) met een X-band SAR-instrument. In een 564 km x 574 km x 37° baan. 7 december 2019 | 02:55 uur • Izanagi • COSPAR: 2019-089B Draagraket: Kuaizhou-1A • Lanceerplaats: Jiuquan Japanse radarsatelliet met een schotel van 3,6 meter doorsnede. • Jilin-1 Gaofen-02A • COSPAR: 2019-086 De 100 kg zware satelliet is gebouwd door QPS Labs in Fukuoka. Chinese commerciële aardobservatiesatelliet van Chang • 1HOPSAT, Duchifat-3, Tyvak-0092 & -0129, Lemur 2-108 t/m Guang Satellite Technology Co. In een zonsynchrone baan 2-111 • COSPAR: 2019-089 (531 km x 544 km x 97,5°). Acht CubeSats.

44 Ruimtevaart 2020 | 2 §º§

De Starliner capsule op het landingsterrein White Sands na haar eerste, ingekorte testvlucht. [NASA]

16 december 2019 | 07:22 uur worden en daaruit de dichtheid en de aanwezigheid van een Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang eventuele atmosfeer. De door Airbus gebouwde kunstmaan heeft • Beidou DW-50 & -51 • COSPAR: 2019-090A & -090B een massa van 273 kg, en wordt in een 698 km x 709 km x 98,2° Twee Chinese navigatiesatellieten. De kunstmanen worden in baan geplaatst. een 12-uursbaan geplaatst (21.528 km x 22.192 km x 55°). Met • ANGELS, EyeSat, OPS-SAT • COSPAR: 2019-092 deze lancering is het Beidou navigatiesysteem volledige opera- Drie CubeSats. tioneel. Bradford heeft druksensoren voor zowel CSG-1 als CHEOPS geleverd. 17 december 2019 | 00:10 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral 18 december 2019 De eerste trap landt op een drijvend platform in de Atlantische Oce- De redactie van het blad Ruimtevaart wint de NVR Pubquiz aan. met een overweldigende score van 54 uit 60 vragen. • JCSAT-18/Kacific-1 • COSPAR: 2019-091A Commerciële geostationaire communicatiesatelliet, gezamenlijk 20 december 2019 | 03:22 uur eigendoem van Sky Perfect JSAT in Tokio en Kacific Broadband Draagraket: Chang Zheng-4B • Lanceerplaats: Taiyuan in Singapore. De 6956 kg zware kunstmaan is gebouwd door • CBERS-4A • COSPAR: 2019-093A Boeing. Chinees-Braziliaanse aardobservatiesatelliet (1980 kg), gebouwd door CAST in Beijing. In een zonsynchrone baan 18 december 2019 | 08:54 uur (615 km x 635 km x 98°). Draagraket: Soyuz ST-A • Lanceerplaats: Kourou • Tianqin-1 • COSPAR: 2019-093 • CSG-1 • COSPAR: 2019-092A Chinese technologische satelliet (35 kg) voor het testen van tech- Italiaanse aardobservatiesatelliet met een SAR-radar. De door nologieën voor de detectie van zwaartekrachtsgolven. Thales Alenia Space gebouwde kunstmaan weegt 2205 kg en wordt • ETRSS-1 • COSPAR: 2019-093 in een zonsynchrone baan gebracht (619 km x 619 km x 97,9°). Ethiopische aardobservatiesatelliet met een massa van 70 kg. • CHEOPS • COSPAR: 2019-092B De kunstmaan is gebouwd door het Chinese DHF en is de eerste Astronomische satelliet van ESA, bedoeld voor verdere karakteri- kunstmaan van Ethiopië. sering van reeds bekende exoplaneten. Door de helderheidsvari- • Weillai-1R • COSPAR: 2019-093 aties tijdens het begin en einde van een exoplaneet-transit beter Chinese aardobservatiesatelliet (65 kg), specifiek voor agrarische te meten, kan de radius van de planeet nauwkeuriger bepaald doeleinden.

Ruimtevaart 2020 | 2 45 Christina Koch en Jessica Meir tijdens de voorbereidingen voor hun ruimtewandeling op 15 januari. [NASA]

• Tianyan-01 • COSPAR: 2019-093 24 december 2019 | 12:03 uur Chinese commerciële aardobservatiesatelliet (72 kg) van Jiangsu Draagraket: Proton-M • Lanceerplaats: Baykonur in Yizheng. • Elektro-L No. 3 • COSPAR: 2019-095A • Yuheng & Shuntian • COSPAR: 2019-093 Russische civiele geostationaire weersatelliet. De kunstmaan, Twee Chinese militaire technologische satellieten. met een massa van 2094 kg, is gebouwd door NPO Lavochkin. • Tianyan-02 & FloripaSat • COSPAR: 2019-093 Twee CubeSats, respectievelijk Chinees en Braziliaans. 26 december 2019 De Amerikaanse Parker Solar Probe passeert de planeet Venus. 20 december 2019 | 11:36 uur Hierdoor wordt het perihelium van de sonde verkleind van 0,16 naar Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Canaveral 0,13 Astronomische Eenheden. • Starliner OFT • COSPAR: 2019-094A Onbemande testvlucht van Boeing’s nieuwe ruimteschip Starli- 26 december 2019 | 23:12 uur ner. Een softwareprobleem direct na de lancering zorgt ervoor Draagraket: Rokot • Lanceerplaats: Plesetsk dat de capsule te veel stuwstof verbruikt tijdens het circulariseren Dit is de laatste lancering van een Rokot raket; oorspronkelijk een van haar baan, waardoor het oorspronkelijke doel om te koppe- ballistisch intercontinentaal kernwapen, beter bekend onder de len met het ISS moet worden afgeblazen. NAVO-naam SS-19, dat na het einde van de koude oorlog is ingezet Starliner is ontwikkeld in het kader van het commerciële be- om satellieten te lanceren. mande ruimtevaartprogramma van NASA en moet vanaf 2020, • Gonets M-24 t/m -26 • COSPAR: 2019-096A t/m C net als de Crew Dragon van SpaceX, Amerikaanse astronauten Drie Russische civiele communicatiesatellieten. Vanuit hun naar het ISS brengen. 1500 km x 1508 km x 82,5° baan verzorgen de satellieten met name medische en verzorgingscommunicatie met afgelegen gebieden. 22 december 2019 Na haar ingekorte testvlucht maakt Starliner een succesvolle pa- 27 december 2019 | 12:463 uur rachutelanding op de vlakte White Sands in New Mexico. Dit is de Draagraket: Cheng Zheng-5 • Lanceerplaats: Wengchang eerste Amerikaanse capsule die ontworpen is om op vaste bodem te • Shijian-20 • COSPAR: 2019-097A landen; een zestal airbags vangen de klap van de landing op. Chinese civiele geostationaire communicatiesatelliet, prototype White Sands is eenmaal eerder gebruikt voor een landing van een van het nieuwe platform DFH-5. De kunstmaan heeft een massa ruimtevaartuig: in maart 1982 landde de Shuttle Columbia er na de van meer dan 8000 kg en kan 28 kW elektrisch vermogen aan de STS-3 vlucht. communicatieapparatuur ter beschikking stellen.

46 Ruimtevaart 2020 | 2 AdvertSpace_HighresWB.pdf 1 01/04/20 1:18 PM

Usage of Galileo PRS

Galileo Public Regulated Service (PRS) is de unieke en uiterst betrouwbare tijden positiebepalingsfunctionaliteit van het Europees satellietnavigatiesysteem Galileo. Het door de overheid gereguleerde PRS kan weleens hét antwoord zijn op diverse urgente vraagstukken. Organisaties moeten voor kritieke infrastructuren immers C kunnen vertrouwen op betrouwbare informatie en juist

M daarin kan PRS voorzien. Bij CGI bouwen we al jaren

Y mee aan PRS. We beschikken over end-to-end kennis, die we gebruiken om te ontwikkelen, te adviseren, te CM trainen en te innoveren. Ons doel: helpen bij het MY toegankelijk maken, stimuleren van het gebruik en CY optimaliseren van PRS.

CMY Voor deze ruimtevaartprojecten zoeken wij K Security Operations consultants, (Cyber) security consultants en Communication Security (COMSEC) engineers. Ben jij toe aan een nieuwe internationale uitdaging? Kijk op werkenbijcgi.nl!

cginederland.nl/ruimtevaart De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in contact te brengen. Nog altijd geldt:

De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin.

De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart betrokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde stu- dierichtingen als ook op andere belangstellenden, en biedt haar leden en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR representeert haar leden en streeft na een gerespecteerde partij te zijn in discus- sies over ruimtevaart met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie, zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Astronautical Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de NVR ontvangen regelmatig een Nieuwsbrief en mailings waarin georganiseerde activiteiten worden aangekondigd zoals lezingen en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als weten- schapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor individuele leden € 35,00 per jaar. Voor individueel lidmaatschap en bedrijfslidmaatschap: zie website.