Alles wisselt.

JAN GRIFFIOEN (1841-1922) EN ZIJN NAZATEN 1)

Deze bijdrage schetst een manier van le- trekt. Bovendien wil het geval dat later de ven die binnen een bepaalde groep van Vrije Universiteit zal verrijzen op land dat boeren uit onze omgeving heeft bestaan. voor een deel tot Zorgmeer behoort. En De aanleiding ligt in een onderzoek naar tenslotte besluit deze universiteit in 1989 boerderijen die aan de Amstelveenseweg het fabeldier de griffioen als beeldmerk waren gelegen, ter hoogte van waar nu de te nemen – waardoor als vanzelf een link Vrije Universiteit gevestigd is. Omdat de met boer Griffioen wordt gelegd. focus van dat onderzoek op de boerderij Het bleek evenwel voor geïnteresseerden van Jan Griffioen was gericht, en ik met aan de VU niet eenvoudig wat meer over wat goede wil tot zijn nazaten gerekend dit stukje geschiedenis aan de weet te ko- kan worden 2) (en aan de VU verbonden men. De twee Zorgmeers, de omnumme- ben geweest) raakte ik zijdelings er bij be- ring van huisnummers en van kavels na trokken. Door de onderzoekgegevens te de annexatie door Amsterdam van dit ge- combineren met wat uit familieannalen bied (1921) zorgden voor de nodige ondui- en overgeleverde verhalen bekend is, ont- delijkheden. Er kwam bij dat uit de ar- staat een boeiend beeld. De betekenis chieven van de stad Amsterdam niet goed voor dit blad ligt onder meer hierin dat di- viel op te maken wat wel en wat niet tot recte nazaten zich op markante plekken het bezit van Jan Griffioen heeft be- in onze omgeving vestigden: in Vreeland hoord.5) Pas in een recent afgesloten on- waren dat de hoeve Ruimzicht aan de derzoek van Theo Wajer werd de zaak hel- Knollenbrug, het Papiere(-n) Huisje aan der.6) De moeilijkheid bleek vooral te lig- de Bergse weg en Alef Hoeve aan de Oost gen in ingewikkelde eigendomsverhou- Kanaaldijk 3); in de hoeve Wel- dingen. Zo waren de gebouwen en weilan- gelegen, aan het begin van de Vreelandse- den eigendom van een Amsterdamse ef- weg. fectenhandelaarsfamilie (die het in 1927

Zorgmeer Jan Griffioen Rond 1860 verlaat Jan Griffioen het ouderlijk huis even ten noorden van om als knecht op een boerde- rij aan de toenmalige Amstelveenscheweg te gaan werken, toen nog gemeente Nieuwer-Amstel. Daar trouwt hij in 1866 met Maria Verburg (1845-1921). Het jonge paar trekt op de hoeve Zorg- meer bij haar vader Abraham Verburg in, die dan al in ruste is, en vestigt daar een veehouderij. Na verloop van tijd wordt de oude boerderij afgebroken en een nieuw Zorgmeer verrijst er pal naast, aan de oostkant van de Amstelveenscheweg. Tot nu toe niets bijzonders. Maar vader Verburg bezit land en een tweetal boerde- rijen 4), terwijl Jan uit een gezin komt dat van pachtboerderij naar pachtboerderij

21 (buurtschap ); verhuisde later naar de boerderij Vischmeer, even ten noorden van Ouderkerk 8), en overleed in 1866 op de boerderij Grootlust in Baam- brugge (nu Rijksstraatweg 123). Moeder Emmetje Pijnze van der Aa (1814-1848), was een telg uit een oud en inmiddels ver- armd geslacht. Zij overleed op Vischmeer. vechtkroniek 39 Het echtpaar behoorde tot de afgeschei- denen die zich vanaf 1834 los- maakten uit de Hervormde kerk. 9) Het was op de boerderij van Gerrits vader, Willem Griffioen, in , dat op woensdag 30 november 1836 de eerste regionale sa- menkomst van deze groepering werd ge- houden. Voor een gezelschap van onge- veer 50 mensen ging de toenmaals beken- de Ds H.J. Budding voor; er werd het Maria Verburg avondmaal bediend en 5 jonge mensen verkocht aan de gemeente Amsterdam). deden belijdenis van hun geloof. De bij- Jan Griffioen is dus nooit de eigenaar van eenkomst begon om 8 uur en ging door gebouwen en land geweest. Volgens Wajer tot 1 uur in de nacht. 10) was dit in die tijd eerder regel dan uitzon- Dit soort samenkomsten was onwettig. dering. Zoals hij schrijft: ‘daardoor kon- Na een serie van waarschuwingen volgde den de veehouders hun winsten investe- een strafmaatregel in de vorm van ge- ren in hun vee, wat voor hen veel belang- dwongen inkwartiering van soldaten en rijker was.’ Dankzij de behoefte aan melk paarden. Toentertijd was dit een veel toe- in de groeiende stad was het bedrijf wel zo gepaste strafmaatregel: de plicht om per- winstgevend dat Jan belastingplichtig sonen en paarden te onderhouden, druk- was (en dus ook stemrecht bezat). te zwaar op de in meerderheid weinig ge- goede afgescheidenen. Het Brievenboek Begon met de komst van Jan Griffioen op van de burgemeester van Kockengen, 19 Zorgmeer een nieuwe dynastie? Je zou het maart 1840, vermeldt: ‘Een brigadier en haast denken bij het bezien van de hier af- twee manschappen benevens drie paar- gedrukte foto van de dochters, zonen en den bij Willem Griffioen, ouderling. aanhang. De nieuwe generatie woonde op Twee manschappen en twee paarden bij boerderijen te Aalsmeer, Nieuwer-Amstel, Hendrik Griffioen Wzn en een gelijk aan- Nigtevecht, Vreeland en Aboude, Om de tal bij Gerrit Griffioen Wzn, tot de verwachting te temperen, zijn hierbij fo- Afgescheidene behorende.’ 11) to’s afgedrukt van het statige Zorgmeer Die manschappen en paarden zullen het en de huidige staat van Ruimzicht, de bij die boeren prima naar de zin hebben Vreelandse boerderij waar een zoon van gehad, want gastvrijheid was in deze Jan zich vestigde. Het contrast tussen kring vanzelfsprekend. Dat deze deze beide foto's drukt iets uit van wat de Griffioenen geen overbezorgde pieke- titel alles wisselt is bedoeld. raars waren blijkt ook uit het volgende verhaal. Niet lang na de geboorte van Jan, Wie was Jan? in 1841, pachtte vader Gerrit de boerderij Vader Gerrit Griffioen werd in 1808 in Vischmeer, toen nog gemeente Nieuwer- -Nijenrode geboren en verhuis- Amstel. Toen de boedel uitgeladen was de als kind naar Nieuwersluis – voor zover en, zo stel ik me voor, binnen de zelfge- bekend naar de boerderij waar Harry maakte advocaat rond ging, met een bor- Spruijt zijn bedrijf heeft (nu Rijksstraat- rel voor de mannen, ontdekte men na eni- weg 30).7) Hij groeide op in Kockengen ge tijd dat het jongste kind ontbrak: het

22 bleek nog in de schuit te liggen. Jan was Familiealbum de laatste die in Kockengen werd geboren; In het familiealbum bevindt zich de gro- dit moet dus zijn eerste kennismaking te foto die hierbij is afgedrukt van zoon met Nieuwer-Amstel zijn geweest. Gerrit Griffioen en vrouw Maria Moeder Emmetje overleed in het kraam- Wilhelmina van der Lee omringd door bed, in 1848. Tussen 1855-1857 vond een zussen, broers en aangetrouwden. Gerrit nieuwe verhuizing plaats: dit maal naar en zijn vrouw woonden op Meerzicht, het Baambrugse Grootlust. Een paar jaar achter het Abcoudermeer, één van de later ging Jan terug naar Nieuwer-Amstel, twee boerderijen uit het bezit van vader nu als knecht bij Abraham Verburg aan Van der Lee. De foto dateert van voor 1918, de Amstelveenscheweg. want de als derde van links op de tweede rij poserende Abram zal in dat jaar overlij- De afgescheidenen uit die buurt, waartoe den aan de Spaanse griep. Het kan haast o.a. de fam. Verburg en de buren Van niet anders of de gelegenheid was die van Barneveld behoorden, kerkten in het har- het twaalf-en-half jarige huwelijksfeest tje van de Jordaan, de Lauriergracht. Van van Gerrit en Maria Wilhelmina. Klopt Jan is bekend dat hij elke zondag de af- dit, dan dateert de foto van november stand te voet aflegde, vermoedelijk twee- 1911. Zelfverzekerdheid straalt van de ge- maal. Jan en Maria zouden lid van deze zichten af. De personen zijn zorgvuldig gemeente blijven. geschikt, met Gerrits formidabele zusters op de voorste rij. Let ook op de poses. Is het Hoe actief hij kerkelijk is geweest, is (mij) niet alsof men gewend was te poseren? De niet bekend. In de Handelingen van de foto van de ouders, Jan en Maria, heeft de- Synoden van de Christelijke Gerefor- zelfde uitstraling. En dat terwijl er in het meerde Kerken van 1872-1892 komt zijn familiealbum niets dan één vage foto rest naam niet voor; ook niet waar van Jans oudere zus, Marretje (Gd)! Amsterdamse zaken aan de orde komen. Het moet wel opvallen dat de ouders op Omdat ook de namen van geestverwante de grote foto ontbreken. De reden is dat in boeren langs de Amstelveenscheweg ont- dit milieu feesten in etappes werden ge- breken, vermoed ik dat dezen in het alge- vierd. Vermoedelijk was er al een avond meen in die stadse omgeving wat op de geweest voor de ouders, ooms, tantes en Gerrit en Maria met achtergrond bleven. speciale genodigden zoals de predikant, broers, zussen en en vermoedelijk kwam er nog een avond aangetrouwden.

Voorste rij zittend v.l.n.r.: Maria Griffioen-Griffioen (1869-1945), Marretje Kersbergen-Griffioen (1870-1953), Maria Wilhelmina Griffioen-Van der Lee (1870-1946), Gerrit Griffioen (1872-1963), Jan Griffioen Jr. (1879-1948), Immetje Pik-Griffioen (1876-1957) 2e rij v.l.n.r. Marinus Griffioen (1869-1954), Neeltje Griffioen-Van den Bosch (1876-1966), Abram Griffioen (1868-1918: overleden aan de Spaanse griep), Gerrit Jan Kersbergen (1864-1945), Lambertus Griffioen (1883-1962; ongehuwd). Jan van der Bilt (1879-1936), Willem Griffioen (1882-1948), Neeltje Griffioen-Oussoren (1883-1968), Lukkea Van der Bilt-Griffioen (1877-1944), Maria Griffioen-Van Barneveld (1888-1954), Cornelis Griffioen (1887-1956), Jannetje Griffioen - Van der Bilt (1887-1949), Jan Pik(1873-1954).

23 voor neven, nichten, vrienden en beken- Eigen kring den. Het was geen uitzondering dat een In de loop van het onderzoek van Theo feest over vier avonden was gespreid - een Wajer ontstond een correspondentie tus- gebruik dat nog in mijn jeugd bestond. sen ons beiden over de godsdienstige ach- Op twee echtparen na waren alle gefoto- tergrond van de bewoners van Zorgmeer. grafeerden eigenaars of pachters van boer- Het bleek al snel dat pas tegen deze ach- derijen. Als we ons tot onze streek beper- tergrond de verwantschapsrelaties tus- ken, zien we uiterst links Maria, gehuwd sen de boeren aan de Amstelveenscheweg vechtkroniek 39 met Marinus Griffioen; Marinus (‘Rien’) en omgeving zich scherp gaan aftekenen. was geboren op Groot Kantwijk, Vreeland, Tussen hen die tot de afgescheidenen be- en behoorde als volle neef van vader Jan hoorden blijken steevast meerdere lijnen tot een eerdere generatie; zij woonden een te lopen: de families Verburg, Van leven lang in het Papiere(-n) Huisje aan de Barneveld, Streefkerk, Van de(-r) Bilt, Roos Bergse Weg, gelegen pal naast Groot en Griffioen waren alle op meer dan één Kantwijk. Dan komt Marret-je, getrouwd wijze onderling verwant, terwijl naar de met Gerrit Jan Kersbergen (met vlinder- RK-families Bon, Kragtwijk en Helsloot strikje); zij woonden op Welgelegen aan de geen lijnen lopen. Vreelandse weg.12) In het midden staart Het is misschien al opgevallen dat ook Willem ons aan, met naast hem zijn eega binnen de families getrouwd werd. Het Neeltje Oussoren. Zij woonden op Ruim- zou u doen duizelen als ik al de Griffioen- zicht aan de Knollenbrug (waar met de Griffioen combinaties opsomde; laat me aanleg van de N201 zowel de brug als het volstaan met te verzekeren dat er vele wa- ruime zicht verdween). Naast Marretje ren, waaronder combinaties van achter- zien we Maria Wilhelmina en Gerrit die neef-achternicht en tenminste eenmaal zoals gezegd op Meerzicht woonden, ach- van een neef en nicht. Ook in dit opzicht ter het Abcoudermeer; hun dochter is het ‘alles wisselt’ van toepassing, want Martha Lukea (1904-1937) zou in 1930 met enerzijds zien we grote gezinnen, maar mijn vader HoopRust te betrekken anderzijds trad door inteelt ook verzwak- Zorgmeer. (nu Dorpsstraat 98). king van het geslacht op. Er is aanleiding

24 Groot Kantwijk. voor de veronderstelling dat er in deze deren op een boerderij te krijgen. kring relatief veel kinderloosheid en kin- Waarom zou dat zo belangrijk zijn ge- dersterfte voorkwam.13) weest? Het ligt voor de hand aan vrijheid Vaak wordt aangenomen dat trouwen en onafhankelijkheid te denken. Baas te binnen de familiekring werd ingegeven zijn op eigen erf: er was veel aan gelegen. door de wens geld en goed binnen de fa- Maar bij boeren van het slag van Jan milie te houden. Ik denk dat hier andere Griffioen speelde ook beoefening van gast- belangen een grotere rol speelden. vrijheid een rol. Hiervoor was ruimte no- Uit alles blijkt een sterke voorkeur voor dig; meer ruimte dan doorgaans achter huwelijkspartners die minstens aan twee een kruidenierswinkel of meelhandel be- voorwaarden voldeden: uit eigen gods- schikbaar was. Op de achtergrond zal ook dienstige kring afkomstig en tot de boe- nog een ander motief gespeeld hebben: renstand behorend. Over dit laatste nu de bewoners van Grootlust, Zorgmeer en wat meer. Bij mijn vaders eerste huwelijk Groot Kantwijk, met hun geestverwanten deed de wonderlijke situatie zich voor dat op andere boerenhoeven, hadden allen de schoonvader en vader dezelfde naam nog hun herinneringen aan de clandes- droegen en bovendien volle neven waren. tiene bijeenkomsten uit de tijd van hun Zijn vader was Gerrit Hzn (afstammeling (groot-)ouders. Ik vertelde van een bijeen- van Hendrik Wzn van Groot Kantwijk) en komst op 30 november 1836 in het buurt- schoonvader was Gerrit Jzn, zoon van schap Spengen waar een vijftigtal perso- onze hoofdpersoon. Opmerkelijk genoeg nen aanwezig was. Op 8 oktober 1837 was het aanvankelijke bezwaar van laatst- vond in Laag Nieuwkoop, bij een andere genoemde tegen het voorgenomen huwe- ouderling aan huis, een bijeenkomst lijk dat mijn vader niet van boerenstand plaats waarbij de politie rond de 150 aan- was! Hij kwam uit de armere tak waar van wezigen telde. Nu was het Ds Hendrik de lieverlee burgerberoepen werden geko- Cock, de voorman van de afgescheidenen, zen - in het geval van zijn vader was dat die voorging (en de doop bediende aan een het beroep van winkelier en handelaar.14) kind van Hendrik Griffioen Wzn en Aagje Kruiswijk).15) Het kon voor het besef van Dit voorval uit de familiegeschiedenis il- de eerstvolgende generaties zo weer actu- lustreert een algemener punt. Er was de eel worden. En waar anders dan op boer- gegoede boeren veel aan gelegen de kin- derijen waren zulke dingen mogelijk?

25 Een kenner van het Amsterdamse leven legde eens uit hoe de Amsterdammer zich in zijn stad oriënteert. Op de kaart die zich in het hoofd bevindt, staan voor- al markante punten aangegeven: De Dam, het Concertgebouw, de Heineken- brouwerij, 'het VU' (kort voor: het VU Ziekenhuis). Hij zal dus altijd beginnen met de gezochte plek te lokaliseren ten opzichte van het dichtstbijzijnde mar- kante punt. Bij de boer lag het eender: hier vormden boerderijen de markante punten in het landschap, en veel minder de dorpen, zoals bij ons, burgers. Het wa- ren en bleven buitenlui, die in dit opzicht op de bezitters van de buitenplaatsen le- ken die immers ook niet snel met de dorpsbewoners om hen heen eigen wer- Het Papiere(-n) Huisje. Buitenlui den. Het verhaal gaat dat Gerrit Jan Bij het onderhouden van netwerken Kersbergen (de man met de vlinderstrik speelden de al genoemde familiefeesten op de grote foto) zich in het voorjaar van een grote rol. Je hoort nog al eens dat het 1893 een week te vroeg bij Zorgmeer verkapte huwelijksmarkten waren, maar meldde om zijn bruid op te halen. Als het vergeten wordt dan wat ze voor de gehuw- verhaal op waarheid berust, kunnen we den, en vooral voor de getrouwde vrou- ons troosten met de gedachte dat de on- wen betekenden: dezen onderhielden fortuinlijke Gerrit Jan op weg terug van door de netwerken relaties met familiele- Nieuwer-Amstel naar Nigtevecht plaatsen den, en ook met vrienden en bekenden te over had waar hij kon uitspannen en uit eigen jeugd, binnen een regio die bij zijn verhaal kon doen: aan de Amsteldijk Jan Griffioen & nazaten Amsterdam- was er Vischmeer, waar vermoedelijk nog Buitenveldert, Aalsmeer, Abcoude, Nigte- bekenden woonden; bij het Abcouder- , Vreeland, Breukelen, Kockengen meer was Meerzicht, in Baambrugge had- (en in feite nog meer) omvatte. Niemand den de Kersbergens eigen verwanten. hoefde op één locatie te verpieteren! In de Kortom: een boer op reis in eigen streek twintigste eeuw begint deze levensstijl te kon overal terecht en had bepaald geen veranderen. De plaatselijke binding wordt café of restaurant nodig. sterker. Het verenigingsleven is van niet

Genealogisch overzicht

Willem Griffioen (1782-1846) (Breukelen-Nieuwersluis-Kockengen) | Gerrit (1808-1866) Hendrik(1809-1893) (Grootlust, Baambrugge) (Groot Kantwijk,Vreeland) | Jan (1841-1922) (Zorgmeer, Nieuwer-Amstel) | Gerrit (1872-1963) (Meerzicht, bij Abcoude)

26 te onderschatten betekenis is geweest. Men kan dan typische boerennamen te- genkomen onder de leden van de meest uiteenlopende organisaties en verenigin- gen, van de vrijwillige brandweer tot de historische kring. Zoals in ‘t algemeen integratie ten koste van traditionele levensvormen gaat, zo versleten hier de oude netwerken. En zo kon tenslotte onder deze buitenlui het soort isolement ontstaan waarvan de po- pulariteit van een programma als ‘Boer zoekt vrouw’ een droef stemmend symp- toom is.

Alles wisselt Halverwege Vreeland en Loenen staat de boerderij Alles wisselt. Het lijkt me een passend woord voor de hier beschreven afgescheiden landverhuizers die onder leiding van de predikant Ruimzicht, boerderij manier van leven. Ik ben blij dat ik er nog Hendrik Scholte naar Pella (Iowa) emigreerden. Hij overleed in van de ‘Knollenboeren’ een staartje van heb meegemaakt. 1896 te Prairy City (Iowa). Bram, Gerrit en Bertus. 8. Nu Amstelkade N34, Amstelveen. Op de Lindengracht in 9. Over de afgescheidenen in de voormalige gemeente Loenersloot, Vreeland.Thans gekraakt. Sander Griffioen zie: Jaap Berghoef, ‘Burgemeester Sanderson en de Afscheiding in Loenersloot ‘, Vechtkroniek, nr. 16, mei 2002, p. 16-22. Er be- stond een nauwe betrekking tot de geloofsgenoten in Kockengen NOTEN: en omstreken. 1. Ik ben veel dank verschuldigd aan dr. Theo Wajer te Oegstgeest en 10. C. Smits, De Afscheiding van 1834. Deel 4: De provincie , Drs. Albert Griffioen Dzn te Spankeren. Dhr. Wajer gaf toestem- Dordrecht: J.P. van den Tol, 1980, p. 324. ming gegevens uit zijn onderzoek te gebruiken: ‘Boerenhofstede 11. Idem, p. 328. en veehouderij “Zorgmeer”, Nieuwer-Amstel en Amsterdam, 12. Andere leden van de uit Baambrugge afkomstige Kersbergens ver- 1860-1960’, gedateerd op februari 2013; geregistreerd bij de huisden naar de hoeve Overberg, verderop langs de Vreelandse Koninklijke Bibliotheek onder depot van e-publicaties. Ab Griffioen weg, zie: Arjan van ’t Riet, ‘Een boerderij in Nigtevecht. “Overberg” is de samensteller van een nieuwe editie van het familieboek: en de familie Kersbergen’, Vechtkroniek, nr. 15, december 2001, Willem Griffioen (1782) en Marretje de Haan (1783). Two p. 9-17. Centuries Before. Two Centuries After, uitgegeven in eigen beheer, 13. Mogelijk is deze aanname gekleurd door de specifieke omstandig- 1999. Hij verstrekte voorts diverse gegevens over Jan Griffioen. heden in de eigen familiegeschiedenis. Mijn overgrootvader Beiden dank ik ook voor hun correcties en aanvullingen op een eer- Hendrik (Hzn), geboren op Groot Kantwijk, trouwde zijn volle nicht, dere versie van dit artikel. Mijn zoon Sjoerd Griffioen heeft de taak Marretje, de al eerder genoemde oudere zus van Jan. Op één na van eindredacteur op zich genomen. stierven al hun kinderen kort na de geboorte. 2. Strikt gesproken geldt dit alleen voor de kinderen uit mijn vaders 14. Gerrit, de enige overlevende in het hierboven genoemde gezin, eerste huwelijk (met Martha Lukea, 1904-1937, kleindochter van dreef aan de Baambrugse Dorpsstraat een winkel in comestibles Jan Griffioen). en koloniale waren, met daarnaast de van zijn vader overgenomen 3. In dit geval ging het om een kleinzoon van Jan Griffioen: Abram handel in veevoeder en kunstmest. Lambertus Griffioen Gzn (1906-1991), gehuwd met Anna Sophia 15. C. Smits, p. 325. De dopeling was Jan, een neefje van ‘onze’ Jan. Griffioen Jd (1905-1992). De boerderij was eigendom geweest Hendrik Griffioen en Aagje Kruiswijk vestigden zich later op Groot van Piet van der Lee, een oom van moederszijde. Kantwijk 4. Th. Wajer over Abraham Verburg: zijn ‘totale in de loop van de ja- ren opgebouwde bezit omvatte 45,5 ha waaronder twee boerde- rijen in 1875’. 5. Ik doel op een onderzoek uit de periode 2008-2009 door mevr. Irene Janze, kunsthistorica (BuroJanze). 6. De interesse van de onderzoeker had een eigen oorsprong: zijn grootvader Jacob Wajer, aannemer uit Medemblik, was in 1899 betrokken bij een aanbesteding voor de bouw van het nieuwe Zorgmeer. 7. In de annalen staat bij Gerrits jongere broer Jan (geb. 1815) Nieuwersluis als geboorteplaats. Deze Jan Griffioen (Wzn) en zijn vrouw behoorden tot het groepje van twaalf Kockengenaren (met kinderen) die zich in 1847 aansloten bij de groep van in totaal 850

27