Rocznik Przemyski. Zeszyt Literatura I
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
KOMITET REDAKCYJNY „ROCZNIKA PRZEMYSKIEGO” mgr Lucjan Fac (historia wojskowości), mgr Paweł Korzeniowski (historia wojskowości), dr Anna Markiewicz (historia), mgr inż. Tadeusz Misiak (nauki przyrodnicze), dr hab. Andrzej Olejko (historia wojskowości), mgr inż. Grzegorz Poznański (nauki przyrodnicze), dr Tomasz Pu- dłocki (historia, przewodniczący), prof. dr Jerzy Starnawski (literatura i język), dr Wiktor Szymbor- ski (historia). Redakcja zeszytu Literatura i Język prof. dr hab. Jerzy Bartmiński (Lublin, UMCS – redaktor językowy), prof. dr hab. Piotr Borek (Kraków, Uniwersytet Pedagogiczny), dr Tomasz Pudłocki (Kraków, UJ, Przemyśl, TPN – sekretarz), prof. dr hab. Jerzy Starnawski (Kraków, PAU – redaktor naczelny), prof. dr hab. Maria Wichowa (UŁ, Łódź). Rada Naukowa zeszytu Literatura i Język prof. dr hab. Maria Barłowska (Uniwersytet Śląski w Katowicach), prof. dr hab. Elwira Buszewicz (Uni- wersytet Jagielloński), dr hab. Agnieszka Korniejenko (Uniwersytet Jagielloński, Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu), dr hab. Aleksander Madyda (Uniwersytet Mikołaja Ko- pernika w Toruniu). Recenzenci dr hab. Krzysztof Biedrzycki (UJ), prof. dr hab. Piotr Borek (UP w Krakowie), dr hab Marek Buś (UP w Krakowie), prof. dr hab. Marian Kisiel (UŚ), dr hab. Antoni Krawczyk (UMCS), prof. dr hab. Jacek Lyszczyna (UŚ), dr hab. Małgorzata Łoboz (UWr.), dr hab. Agnieszka Korniejenko (UJ-PWSW), dr hab. Aleksander Madyda (UMK), dr hab. Artur Timofiejew (UMCS-PWSW), dr hab. Andrzej Zawadzki (UJ). Redakcja techniczna Janusz Maik, Tomasz Pudłocki, Martyna Tondera Projekt okładki i strony tytułowej Janusz Polaczek Logo TPN wg projektu Marii Witkiewicz Na okładce Zdjęcie nauczycieli I Gimnazjum w Przemyślu, wrzesień 1919 (ze zbiorów Archiwum Państwowego w Przemyślu) Pozycję opublikowano przy pomocy finansowej Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w Warszawie oraz Urzędu Miasta w Przemyślu ISSN 0137-41-68 © Copyright by Wydawnictwo Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu 37–700 Przemyśl, ul. Kościuszki 7, tel. 16 678 56 01 http://www.tpn.pbp.webd.pl; e-mail: [email protected]; [email protected] Wydanie I. Nakład 220 egzemplarzy Druk: Sanset Przemyśl, tel. 16 671 02 22 I. ARTYKUŁY I ROZPRAWY MARIA WICHOWA (Łódź) HUMANITAS GRZEGORZA Z SANOKA Kreacja postaci Grzegorza z Sanoka w jego biografii autorstwa Kallimacha ma charakter parenetyczny. Autor Żywota… przedstawił swojego bohatera jako człowieka w sposób idealny prezentującego humanitas1. Grzegorz, by użyć słów Cycerona, to homo doctissimus atque humanissimus (Verr. 2,4,98), a więc taki, który zdobył wykształcenie, posiadł znajomość sztuk wyzwolonych, opanował studia humanitatis, kształtował w sobie najszlachetniejsze człowieczeństwo. Oznacza to życzliwy stosunek do innych ludzi, dobrotliwość, wielkoduszność, prawość, wytworne obyczaje, elegancki styl życia, skromność, znakomite wy- kształcenie, dążenie do powiększenia wiedzy, eloquentia – duże umiejętności re- toryczne. Arcybiskup lwowski prezentuje model życia pełnego, jako vir illustris realizuje się w wielu aspektach działalności: jako twórca i wielbiciel poezji, jako muzyk i miłośnik muzyki, homo politicus, filozof wyznający eudajmonistycz- ną etykę Epikura, intelektualista prezentujący nowoczesne pojmowanie historii, odznaczający się humanistyczną ciekawością świata. Wykazuje wielkie zaintere- sowanie dla spraw ludzkich, „niezmierną dla wszystkich życzliwość”, czystość życia i obyczajów, umiłowanie cnoty, vivendi libertas – naturalną swobodę życia polegającą na nieuleganiu ani żadnym obawom czy strachom ani pożądaniom, lecz nakierowaniu się ku sprawom szlachetnym Wysoko cenił godność człowie- ka. Jako epikurejczyk szczęście czerpał z życia tak ułożonego, aby zapewniało 1 Pojęcie renesansowej humanitas ma bogatą literaturę przedmiotu. Oto ważniejsze pozycje: Juliusz Domański, O dwu cycerońskich znaczeniach humanitas jako „człowieczeństwa kwalifiko- wanego”, w: Wielkość i piękno filozofii,red. J. Lipiec, Kraków 2003, s. 157-168, por. tomy: Huma- nitas. Projekty antropologii humanistycznej. Cz. I Paradygmaty – tradycje – profile historyczne red. Alina Nowicka-Jeżowa, Warszawa 2009-2010; tam również: Wiesław Pawlak, Z dziejów pojęcia humanitas (do końca XVII w); A. Nowicka-Jeżowa, Humanitas w literaturze polskiego renesansu, w: Humanitas, projekty antropologii humanistycznej Cz. II Inspiracje filozoficzne projektów antro- pologicznych, red. A. Nowicka-Jeżowa, Warszawa 2010, tamże: J. Domański, „Paideia” Platona i „humanitas” Cycerona. 4 MWARIA IChowa spokój, możliwość lektury poetów, możliwość pisania wierszy własnych, czy- tania dzieł filozoficznych, spotkań i dysput z przyjaciółmi. Kreacja Grzegorza to modelowy przykład humanitatis indywidualnej2, kiedy to bohater utworu w poszukiwaniu siebie podąża drogą do pełni swego człowieczeństwa. Vir illustris Jak wiadomo w wieku XV humaniści uprawiali kult wybitnych indywidu- alności3 i taki rys nosi wizerunek Grzegorza w Żywocie… Kallimacha. Arcy- biskup lwowski jest człowiekiem wybitnym, nieprzeciętną indywidualnością, wzorem osobowym do naśladowania. Kallimach zbudował parenetyczny wize- runek przede wszystkim humanisty, w drugim rzędzie duszpasterza. Arcybiskup lwowski jako vir illustirs był człowiekiem wyjątkowym pod każdym względem: posiadał urodę, piękno ciała i piękno wewnętrzne, duchowe. Był znakomitością swoich czasów, ceniony zarówno w kraju jak i na Węgrzech, a także we Wło- szech. Jego formację intelektualną ukształtowały studia humanitatis, był wielką osobowością, człowiekiem czynnym i twórczym, wszechstronnie uzdolnionym (talent pisarski, poetycki, muzyczny, prace historyczne), znakomitym intelek- tualistą, zdolnym administratorem diecezji, którą w krótkim czasie podźwignął z upadku gospodarczego i doprowadził do stanu kwitnącego. Był człowiekiem twórczym, w sposób aktywny kształtującym otoczenie. Wykonywał prace uży- teczne dla społeczeństwa: (…) będąc panem i ojcem miasta, łagodnością i przychylnością przewyższał nawet wszystkich swych poddanych i niczyje powodzenie ani niepowodzenie nie było mu obojętne, lecz wszystkich jednakowo otaczał opieką i stosownie do okoliczności i ludzkich potrzeb, jednym udzielał rady, drugim pomocy, tym pomagał w spra- wach prawnych, tamtym w majątkowych, tym winszował szczęścia, owych pocie- szając podnosił na duchu, i z takim oddaniem zajmował się sprawami wzrastające- go z każdym dniem miasta, iż od tego czasu nie można go było nakłonić, aby gdzie indziej częściej przebywał. Było to w wielu wypadkach zbawienne dla nowego miasta, któremu nie tyle korzyści przynosiły umocnienia zamkowe, fosy i wały, ile wspaniałe zalety umysłu i charakteru Grzegorza (r. 27, s. 37)4. Grzegorz konsekwentnie realizował swój cel bycia panem i ojcem poddanych poprzez postawę humanitatis - „ludzkości” wobec tych, nad którymi sprawował zwierzchnictwo i opiekę. Wspomniane tu „wspaniałe zalety umysłu i charakteru” są znamieniem jego wielkości, zapewniają mu wieczną sławę. 2 Pisała o tym obszernie A. Nowicka-Jeżowa w pracy Humanitas w literaturze polskiego rene- sansu, rozdz. Humanitas indywidualna. 3 Por. Tibor Klaniczay, Humanistyczny kult wybitnych indywidualności w XV w., w: Idem, Rene- sans, manieryzm, barok, wybór i posłowie Jan Ślaski, przekł. Elżbieta Cygielska, Warszawa 1986, s. 29-66. 4 Cytaty podaje się według edycji: Filip Kallimach, Życie i obyczaje Grzegorza z Sanoka, tłum. Irmina Lichońska, opracował Andrzej Obrębski, Łódź 1994. HUMANITAS GRZEGORZA Z SANOKA 5 Nie lubił opuszczać zbudowanego przez siebie miasta. W Dunajowie miał swoje otium litterarum. Do Lwowa wyjeżdżał na krótko, aby uczestniczyć w uroczystościach i obrzędach kościelnych, a w swym pałacu „szukał spokoju i ciszy” (r. 29, s. 39). […] oddał się spokojnemu życiu, do którego z natury się skłaniał, i odsunąwszy się od hałaśliwych spraw i zajęć poświęcił się głównie czytaniu. W latach mło- dzieńczych interesował się najbardziej dziełami historycznymi i utworami poetyc- kimi; później w wieku dojrzałym, ze względu na swój zawód zajmował się przede wszystkim teologią i tą częścią filozofii, która zowie się etyką. Starał się też obecną pilnością w czytaniu nadrobić opóźnienie z jakim zabrał się do pism religijnych, jednakże nigdy nie przestał czytać autorów świeckich, lecz o ile nauki i przepisy boskie studiował systematycznie, o tyle świeckie tylko przy okazji (r. 29, s. 40). Objawia się tu epikurejski eudajmonizm. Grzegorzowa etyka wysoko sta- wia wartość spokojnego życia5. Arcybiskup lwowski cenił nade wszystko swe dunajowskie otium litterarum6. Ten dobrze zagospodarowany czas wolny prze- znaczony był na działalności intelektualną, dostarczającą przyjemności, spo- koju, satysfakcji najwyższego rzędu, i pożytku duchowego, największej miary. Dunajowskie otium było wypełnione radością tworzenia dzieł literackich, gro- madzenia książek, wspierania twórców. Grzegorz jako vir illustris na każdym kroku dawał dowody, że jest jednostką nieprzeciętną, objawiał znamiona wy- bitności nawet wtedy, gdy odsunął się od działalności publicznej, by oddać się w domowym zaciszu przyjemnościom najwyższego rzędu, czytaniu, dyspu- tom z przyjaciółmi i nieustannemu pogłębianiu wiedzy. Dodajmy, że Grzegorz uprawiał to otium negotiosum – czyny wypoczynek, zgodnie ze swą pozycją społeczną i sytuacją materialną. Ważną rolę w kształtowaniu jego humanita- tis odgrywała filozofia, delektowanie się dziełami literackimi a także muzyka, w zakresie której był bardzo uzdolniony i która do otium arcybiskupa wprowa- dzała element ludyczny. Wykłady Grzegorza w Akademii Krakowskiej Grzegorz z Sanoka w roku 1428 został studentem