ĐẠI HỌC HUẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LÊ THỊ THANH KHU HỆ LƢỠNG CƢ VÀ BÒ SÁT VÙNG QUẢNG NGÃI LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC HUẾ - 2017 ĐẠI HỌC HUẾ TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM LÊ THỊ THANH KHU HỆ LƢỠNG CƢ VÀ BÒ SÁT VÙNG QUẢNG NGÃI Chuyên ngành: Động vật học Mã số: 62420103 LUẬN ÁN TIẾN SĨ SINH HỌC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học PGS.TS. ĐINH THỊ PHƢƠNG ANH HUẾ - 2017 i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu do tôi thực hiện. Kết quả nghiên cứu trình bày trong luận án là trung thực, nội dung tham khảo đã được trích dẫn, các bài báo công bố chung đã được đồng tác giả cho phép sử dụng và chưa được bảo vệ trước bất kỳ hội đồng học vị nào trước đây. Tác giả luận án Lê Thị Thanh ii LỜI CẢM ƠN Luận án được thực hiện tại Trường Đại học Sư phạm Huế dưới sự hướng dẫn khoa học tận tình và trách nhiệm cao của cô giáo PGS. TS Đinh Thị Phương Anh, tôi xin kính gửi lời cảm ơn sâu sắc tới Cô. Tôi xin cảm ơn Ban Đào tạo Sau đại học Đại học Huế; Phòng Đào tạo Sau đại học, Khoa Sinh học, Bộ môn Động vật, Ban giám hiệu Trường Đại học Sư phạm Huế; Lãnh đạo Trường Đại học Đồng Tháp đã tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình học tập và hoàn thành luận án. Tôi xin cảm ơn PGS. TS Lê Nguyên Ngật, GS. TS Ngô Đắc Chứng, TS. Nguyễn Quảng Trường, PGS. TS Võ Văn Phú, PGS. TS Nguyễn Văn Thuận, TS. Nguyễn Thiên Tạo, TS. Hoàng Thị Nghiệp, TS. Hoàng Ngọc Thảo, Th.S Phạm Thế Cường đã hỗ trợ tài liệu tham khảo, đóng góp ý kiến, giúp định loại và thẩm định một số mẫu vật nghiên cứu. Xin cảm ơn các cơ quan ban ngành trong tỉnh Quảng Ngãi, Trường Đại học Phạm Văn Đồng và một số học viên cao học của Trường Đại học Sư phạm Đà Nẵng đã phối hợp giúp đỡ trong quá trình khảo sát thực địa. Tôi xin cảm ơn sâu sắc đến gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã giúp đỡ, động viên trong thời gian học tập và nghiên cứu để hoàn thành luận án này. Tác giả luận án Lê Thị Thanh iii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Viết tắt Viết đầy đủ ĐDSH Đa dạng sinh học IUCN International Union for Conservation of Nature (Hiệp hội Bảo tồn thiên nhiên quốc tế) KBTTN Khu Bảo tồn thiên nhiên KVNC Khu vực nghiên cứu LCBS Lưỡng cư, Bò sát cs Cộng sự PTBV Phát triển bền vững SĐVN Sách Đỏ Việt Nam, 2007, Phần I: Động vật TP Thành phố TPL Thành phần loài VN Việt Nam VQN Vùng Quảng Ngãi VQG Vườn Quốc gia iv MỤC LỤC Trang LỜI CAM ĐOAN ...................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ........................................................................................................... ii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................................. iii MỤC LỤC ................................................................................................................ iv DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ vi MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ...................................................................................... 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ............................................................................................ 2 3. Nội dung nghiên cứu ........................................................................................... 2 4. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ............................................................ 2 5. Đóng góp của luận án .......................................................................................... 3 CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU .......................................................... 4 1.1. Lược sử nghiên cứu Lưỡng cư và Bò sát ......................................................... 4 1.1.1. Lược sử nghiên cứu Lưỡng cư và Bò sát ở Trung Bộ .............................. 4 1.1.2. Khái quát nghiên cứu Lưỡng cư và Bò sát ở vùng Quảng Ngãi ............. 14 1.2. Khái quát điều kiện tự nhiên và xã hội vùng Quảng Ngãi ............................. 15 1.2.1. Vị trí địa lý .............................................................................................. 15 1.2.2. Đặc điểm địa hình ................................................................................... 15 1.2.3. Đặc điểm tự nhiên và tài nguyên sinh vật ............................................... 16 1.2.4. Đặc điểm kinh tế xã hội .......................................................................... 20 CHƢƠNG 2. THỜI GIAN, ĐỊA ĐIỂM, PHƢƠNG PHÁP VÀ TƢ LIỆU NGHIÊN CỨU ......................................................................................................... 22 2.1. Địa điểm và thời gian nghiên cứu .................................................................. 22 2.1.1. Địa điểm nghiên cứu ............................................................................... 22 2.1.2. Thời gian nghiên cứu .............................................................................. 22 2.2. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................ 22 2.2.1. Khảo sát thực địa ..................................................................................... 22 2.2.2. Phương pháp nghiên cứu trong phòng thí nghiệm .................................. 24 v 2.3. Tư liệu nghiên cứu ......................................................................................... 31 CHƢƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .............................. 32 3.1. Thành phần loài Lưỡng cư và Bò sát ở vùng Quảng Ngãi ............................ 32 3.1.1. Danh sách thành phần loài ...................................................................... 32 3.1.2. Ghi nhận bổ sung và sự thay đổi về phân loại học ................................. 38 3.1.3. Cấu trúc thành phần phân loại học khu hệ LCBS VQN ......................... 39 3.1.4. Đặc điểm hình thái nhận dạng các loài LCBS ở VQN ........................... 44 3.2. Đặc trưng khu hệ Lưỡng cư và Bò sát vùng Quảng Ngãi ............................ 110 3.2.1. Đặc điểm phân bố của các loài LCBS................................................... 110 3.2.2. Đặc trưng địa lý động vật ...................................................................... 123 3.3. Giá trị bảo tồn và đề xuất giải pháp phát triển bền vững khu hệ Lưỡng cư và Bò sát vùng Quảng Ngãi ................................................................................ 128 3.3.1. Giá trị tài nguyên Lưỡng cư và Bò sát vùng Quảng Ngãi .................... 128 3.3.2. Các nhân tố tác động tiêu cực đến Lưỡng cư và Bò sát vùng Quảng Ngãi ... 132 3.3.3. Đề xuất một số giải pháp phát triển bền vững ...................................... 133 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 136 1. Kết luận ........................................................................................................... 136 2. Kiến nghị ......................................................................................................... 137 DANH MỤC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ............................................................................................................... 139 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 140 PHỤ LỤC vi DANH MỤC BẢNG Thứ Tên bảng Trang tự 1.1 Đặc điểm khí hậu vùng Quảng Ngãi 18 3.1 Danh sách các loài Lưỡng cư và Bò sát ở vùng Quảng Ngãi 32 3.2 Cấu trúc thành phần phân loại khu hệ Lưỡng cư và Bò sát ở VQN 39 3.3 Số lượng loài Lưỡng cư và Bò sát trong họ phân bố theo sinh cảnh 111 3.4 Số lượng loài Lưỡng cư và Bò sát trong họ phân bố theo độ cao 118 3.5 Số lượng loài Lưỡng cư và Bò sát trong họ phân bố theo nơi ở 121 3.6 Quan hệ địa lý động vật của khu hệ LCBS ở VQN với một số tiểu 124 vùng địa lý động vật 3.7 Chỉ số tương đồng (Dice) về TPL LCBS ở VQN với một số tiểu 125 vùng địa lý động vật 3.8 Chỉ số tương đồng (Dice) về TPL LCBS giữa VQN với vùng lân cận 126 3.9 Danh sách các loài LCBS có giá trị bảo tồn ở vùng Quảng Ngãi 130 3.10 Tổng hợp số lượng LCBS có giá trị bảo tồn 131 3.11 Đánh giá các địa điểm ưu tiên bảo tồn LCBS ở VQN 133 vii DANH MỤC HÌNH Thứ Tên hình Trang tự 2.1 Sơ đồ đo lưỡng cư không đuôi 25 2.2 Màng da ở chi lưỡng cư không đuôi 25 2.3 Các tấm khiên ở đầu thằn lằn 26 2.4 Lỗ tai thằn lằn 26 2.5 Nếp mỏng mặt dưới bàn chân thằn lằn 26 2.6 Vảy bụng và vảy đuôi thằn lằn 27 2.7 Lỗ trước hậu môn và lỗ đùi của rắn 27 2.8 Vảy và tấm đầu của rắn 27 2.9 Các loại vảy lưng ở rắn 28 2.10 Cách đếm số hàng vảy thân của rắn 28 2.11 Tấm bụng, tấm dưới đuôi và tấm hậu môn của rắn 28 2.12 Sơ đồ đo các phần cơ thể rùa 29 3.1 Tỷ lệ các bậc phân loại trong các bộ LCBS 40 3.2 Số lượng giống và loài Lưỡng cư theo họ 41 3.3 Số lượng giống và loài ở các họ trong phân bộ Thằn lằn 42 3.4 Số lượng giống và loài ở các họ trong phân bộ Rắn 42 3.5 Số lượng giống và loài ở các họ trong bộ Rùa 43 3.6 Tỷ lệ Lưỡng cư và Bò sát phân bố theo sinh cảnh 113 3.7 Tỷ lệ Lưỡng cư và Bò sát phân bố theo độ cao 119 3.8 Tỷ lệ Lưỡng cư và Bò sát phân bố theo nơi ở 122 3.9 Tỷ lệ LCBS phân bố trong một số tiểu vùng địa lý động vật 124 3.10 Mức độ tương đồng TPL LCBS giữa VQN và vùng lân cận 127 3.11 Tỷ lệ các nhóm giá trị sử dụng LCBS ở VQN 129 3.12 Số lượng cấp độ bảo tồn LCBS có giá trị bảo tồn ở VQN 132 3.13 Tổng hợp số điểm đánh giá các địa điểm ưu tiên bảo tồn 134 1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Việt Nam được đánh giá là nước có đa dạng sinh học khá cao của thế giới, là nước đang phát triển nên bên cạnh thuận lợi, Việt Nam cũng gặp không ít những thách thức trong phát triển kinh tế xã hội, tăng dân số, biến đổi khí hậu đã tạo ra áp lực lớn đến môi trường sống và sự đa dạng sinh học các hệ sinh thái. Nhiều loài động thực vật hoang dã có nguy cơ bị mất sinh cảnh sống, giảm số lượng cá thể của loài hoặc không còn gặp.