Boryszewo Wind Invest Sp

Eco-Expert Specjalistyczne Analizy Przyrodnicze ul.Chopina 51, 71-450 Szczecin e-mail: [email protected] www.eco-expert.pl

Szczecin, dn. 19.01.2010r.

Boryszewo Wind Invest Sp. z o.o. ul. Gotarda 9 02-683 Warszawa

W odniesieniu do tre ści pisma Oddziału ds. Ocen Oddziaływania na Środowisko w Koszalinie Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Szczecinie (sygnatura: RDOS-32- WST.I.K-6650-157-2/09/mc) z dnia 23 grudnia 2009 roku, skierowanego do Inwestora, tj. Boryszewo Wind Invest Sp. z o.o., wzywaj ące do przekazania wyja śnie ń informacji zawartych w raporcie o oddziaływaniu na środowisko przedsi ęwzi ęcia polegaj ącego na budowie i eksploatacji farmy wiatrowej „Boryszewo III", gm. Darłowo, jako autor cz ęś ci ekspertyz przyrodniczych wchodz ących w skład przedmiotowego raportu, przedstawiamy w zał ączeniu wyja śnienia i uzupełnienia.

1. Ad. pkt 4.:

W raporcie podsumowuj ącym roczny monitoring ornitologiczny, monitoring chiropterolgiczny oraz inwentaryzacje przyrodnicz ą, w tym szczegółow ą inwentaryzacje botaniczn ą znajdowały si ę nast ępuj ące zał ączniki graficzne: - Mapa cało ści badanego obszaru. - Mapa badanego obszaru z zaznaczonymi transektami i punktami obserwacyjnymi. - Mapa lokalizacji planowanej inwestycji wzgl ędem najbli Ŝszych obszarów cennych przyrodniczo. - Mapa stanowisk l ęgowych gatunków ptaków z I Zał ącznika Dyrektywy Ptasiej. - Mapa ukazuj ąca główne kierunki przelotów oraz główne korytarze migracyjne ptaków podczas w ędrówki jesiennej. - Mapa ukazuj ąca kierunki przelotów ptaków podczas w ędrówki wiosennej. - Powierzchnie wszystkich planowanych farm wiatrowych, nale Ŝą cych do spółek zwi ązanych z inwestorem, na terenie gmin Darłowo i Malechowo. - Rozkład planowanych turbin, wraz ze wskazaniem lokalizacji, z których zrezygnowano w trakcie monitoringu oraz potencjalnie najbardziej kolizyjnych lokalizacji, z których zdaniem autorów nale Ŝy jeszcze zrezygnowa ć. Monitoring ornitologiczny Autorzy raportu podsumowuj ącego monitoring ornitologiczny uwarzaj ą, Ŝe wy Ŝej wymienione zał ączniki graficzne w sposób wierny i całkowicie wystarczajacy oddaj ą wyniki przeprowadzonych bada ń. Nanoszenie na map ę wi ększej ilo ści stanowisk ptaków (mniej cenne od naniesionych na mapie gatunków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz Polskiej Czerwonej Ksi ęgi) autorzy opracowania uznali za bezcelowe - zmniejszaj ące jedynie czytelno ść mapy. Fotografie 1 - 4 przedstawiaj ą typowe dla terenów otwartych pospolite gatunki ptaków. Fotografie 5 – 8 przedstawiaj ą najciekawsze na omawianej powierzchni fragmenty siedlisk i krajobrazu. Mapa 1 przedstawia rozmieszczenie transektów i punktów obserwacyjnych, na których wykonywano fotografie.

Monitoring chiropterologiczny W trakcie realizacji monitoringu chiropterologicznego na omawianej powierzchni (rok 2008) nie istniały jeszcze w naszym kraju Ŝadne wytyczne sugeruj ące metodyk ę prowadzenia tego rodzaju monitoringu. Pierwsze tymczasowe wytyczne powstały dopiero na pocz ątku 2009 roku, kiedy to wspomniany monitoring został ju Ŝ zako ńczony. Warto równie Ŝ nadmieni ć, Ŝe autorami sprawozdania z tego Ŝ monitoringu s ą autorzy wspomnianych tu wytycznych, co jedynie potwierdza, Ŝe monitoring wykonywany i opracowywany w ten sposób był standardem stosowanym przez specjalistów z tej dziedziny przed utworzeniem przez nich pierwszych tymczasowych wytycznych.

Inwentaryzacja botaniczna Je śli chodzi o flor ę to na mapach naniesione zostały jedynie te fragmenty siedlisk, które sąsiaduj ą z planowan ą inwestycj ą i które przy niedostosowaniu si ę do zapisów zaproponowanych przez specjalist ę botanika mogłyby si ę okaza ć lokalizacjami potencjalnie konfliktowymi. Na omawianej powierzchni był to rejon lokalizacji planowanej turbiny B21 - bogata gatunkowo ł ąka nawi ązuj ąca swym składem florystycznym do klasy Molinia- Arrhenatheretea . Na obszarze tym, przeci ętym kilkoma płytkimi i wysuszonymi rowami, dominuj ącymi gatunkami były: Rumex acetosa , Ranunculus repens , kupkówka pospolita Dactylis glomerata , Potentilla anserina , Achillea milefolium , przetacznik o Ŝankowy Veronica chamaedrys , Alopecurus pratensis i Holcus mollis . Za wysok ą ró Ŝnorodno ść florystyczn ą tej biocenozy odpowiedzialne były równie Ŝ mniej liczne gatunki jak: skrzyp polny Equisetum arvense , Cirsium vulgare , gwiazdnica pospolita Stellaria media , wyka czteronasienna Vicia tetrasperma , kosmatka polna Luzula campestris , babka lancetowata Plantago lanceolata , rze Ŝucha ł ąkowa Cardamine pratensis , koniczyna pogi ęta Trifolium medium , koniczyna biała Trifolium repens , Tanacetum vulgare , Vicia angustifolia , chaber bławatek Centaurea cyanus . Łąka cechowała si ę równie Ŝ wilgotnym akcentem reprezentowanym przez gatunki charakterystyczne dla siedlisk mokradłowych. Były one rozproszone na cz ęści jej powierzchni (toje ść zwyczajna Lysimachia vulgaris , Ranunculus acer , Lychnis flos-cuculi , dziurawiec skrzydełkowaty Hypericum tetrapterum , sit skupiony Juncus conglomeratus ). Jedynie Carex gracilis rosła w wi ększym skupieniu, tworz ąc płat turzycowiska o powierzchni ok. 20m 2. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ silnie zakrzewiony rów odwadniaj ący, poło Ŝony na północ od projektowanej turbiny B21. Proponowana lokalizacja turbiny wiatrowej oraz dochodz ących do niej dróg i kabli (po istniej ących ju Ŝ drogach polnych) nie powinna wpłyn ąć negatywnie na opisywany obszar . Mapa nr 2 przedstawia lokalizacje najcenniejszego w rejonie bada ń siedliska botanicznego.

Fot. 1. Mazurek Passer montanus

Fot. 2. Potrzeszcz Emberiza calandra

Fot. 3. Rudzik Erithacus rubecula

Fot. 4. Trznadel Emberiza citrinella

Fot. 5-6. Widok z transektu D1T2

Fot. 7-8. Widok z transektu D2T1

Mapa 1. Transekty i punkty obserwacyjne, na których wykonano dokumentacje fotograficzn ą

Mapa nr 2. Lokalizacja najcenniejszego w rejonie bada ń siedliska botanicznego

2. Ad. pkt 6.:

Opis oddziaływania skumulowanego planowanej inwestycji z innymi istniej ącymi lub planowanymi w pobli Ŝu farmami wiatrowymi na poszczególne grupy systematyczne roslin i zwierz ąt:

Ornitofauna - Efekt skumulowany Przy badaniu efektu skumulowanego podstawowym problemem jaki mo Ŝna wzi ąć pod uwag ę jest utrata siedlisk (np. Higgins et al. 2006) i zwi ększona śmiertelno ść ptaków wynikaj ąca ze zwi ększonej liczby kolizji przypadaj ącej na turbin ę wraz ze wzrostem liczby turbin na okre ślonym obszarze (np. Johnson et al. 2000). W powy Ŝszym opracowaniu zostały wzi ęte pod uwag ę wszystkie istniej ące oraz projektowane farmy (tylko te z rozpocz ętą procedur ą OO Ś, pozostałe pomini ęto) na terenie gmin Darłowo, Postomino, Malechowo i Sławno. Rozmieszczenie istniej ących i projektowanych farm wiatrowych w s ąsiedztwie planowanej inwestycji przedstawia mapa nr 3.

- Utrata siedlisk W chwili obecnej na terenie wy Ŝej wspomnianych gmin znajduj ą si ę dwie farmy wiatrowe z 15 turbinami (Barzowice – 6 i Cisowo – 9), planowanych jest kolejnych 148 turbin w 23 lokalizacjach. Ze wzgl ędu na to, Ŝe inwestycja pod Tychowem (planowane 21 turbin) znajduje ok. 30 km od wybrze Ŝa i 16 km od najbli Ŝszej farmy wiatrowej, dlatego te Ŝ ona nie będzie wpływała w sposób znacz ący na wielko ść efektu skumulowanego pozostałych farm wiatrowych. Jak na warunki polskie 142 turbiny na 900 km 2 to liczba du Ŝa, ale nie ma danych dotycz ących wymaga ń dotycz ących wielko ści areału ptaków przelotnych. W przypadku ptaków l ęgowych, wymagania s ą znane, a zalecenia monitoringu przedinwestycjnego powinny zapobiec utracie najcenniejszych siedlisk dla tych ptaków. Rzeczywisty wpływ efektu skumulowanego na ptaki l ęgowe b ędzie mo Ŝna okre śli ć po zako ńczeniu I etapu inwestycji (konieczne jest zebranie informacji dotycz ących wpływu inwestycji na ptaki na terenie inwestycji po jej uruchomieniu oraz na terenach s ąsiednich, w tym celu konieczny jest równoczesny przedinwestycyjny monitoring ptaków na terenie inwestycji planowanej jako I i II etap. Po uruchomieniu farmy po zrealizowaniu I etapu, nale Ŝy kontynuowa ć monitoring przedinwestycyjny (drugi rok monitoringu przedinwestycyjnego) na terenie powierzchni planowanej jako II etap. Porównuj ąc jak zmieniło si ę u Ŝytkowanie przestrzeni przez ptaki na terenie farmy (I etap) i w jej s ąsiedztwie (II etap) mo Ŝna okre śli ć czy np. spadkowi uŜytkowania terenu farmy towarzyszył wzrost u Ŝytkowania terenów s ąsiednich (dane zebrane zostan ą w ramach monitoringu przedinwestycyjnego na powierzchni zaplanowanej jako II etap). Je Ŝeli tak, to mamy do czynienia z efektem skumulowanym i powinno si ę okre śli ć jego zasi ęg przed wydaniem pozytywnej decyzji na lokalizacj ę farmy w pobli Ŝu inwestycji zrealizowanej w I etapie. Bior ąc pod uwag ę odległo ść do 20 km od brzegu Bałtyku planowane i istniej ące farmy wiatrowe (poza Tychowem) znajduj ą si ę na ok. 900 km 2 gmin Darłowo, Postomino, Malechowo i Sławno. Na obszarze tym znajduje si ę ok. 260 km 2 lasów, w zwi ązku z tym ok. 600 km 2, to pola i ł ąki. Zakładaj ąc, Ŝe turbina wiatrowa generuje hałas zmniejszaj ący atrakcyjno ść dla ptaków danego obszaru w odległo ści do 500 m, to na podstawie map planowanych farm wiatrowych dostarczonych przez RDOŚ, mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe średnia powierzchnia negatywnego oddziaływania na ptaki wynosi ok. 0,5 km 2/turbin ę. W zwi ązku z powy Ŝszym 142 turbiny (istniej ące i planowane) spowoduj ą spadek atrakcyjno ści ok. 80 km 2 pól i ł ąk. Stanowi to ok. 14% dost ępnych dla ptaków terenów otwartych na rozpatrywanym obszarze. Czy spadek atrakcyjno ści 14% pól i ł ąk mo Ŝe negatywnie odbi ć si ę na kondycji 9 ptaków poka Ŝe monitoring poinwestycyjny oraz etapowanie inwestycji. Badania prowadzone w innych cz ęś ciach kraju i świata wskazuj ą, Ŝe niektóre ptaki adoptuj ą si ę do obecno ści turbin wiatrowych, inne np. siewki unikaj ą farm, a reakcja cz ęś ci gatunków (np. orlika krzykliwego) wci ąŜ nie jest znana. Skal ę problemu zwi ązanego z utrat ą siedlisk mo Ŝna monitorowa ć równie Ŝ analizuj ąc sukces lęgowy i zachowanie bocianów l ęgn ących si ę we wsiach w pobli Ŝu inwestycji (ze wzgl ędu na du Ŝą łatwo ść uzyskania informacji mo Ŝna skontrolowa ć wszystkie wsie w promieniu 15-20 km od inwestycji). W przypadku spadku sukcesu l ęgowego i/lub zmiany zachowania par w sąsiedztwie farm wiatrowych (rezygnacja z polowania na obszarze farmy wiatrowej i szukanie Ŝerowisk w dalszej odległo ści od gniazda), konieczne b ędzie wskazanie terenów na których powinien obowi ązywa ć bezwzgl ędny zakaz sytuowania farm wiatrowych na analizowanym obszarze.

Jak si ę wydaje etapowanie pozwoli okre śli ć czy mamy znacz ącą utrat ę siedlisk spowodowan ą realizacj ą inwestycji w okolicy (nie tylko inwestycji realizowanej jako I etap, ale równie Ŝ wszystkich pozostałych). Je Ŝeli w okolicy planowanej inwestycji po jej realizacji zwi ększy si ę zag ęszczenie ptaków l ęgowych i przelotnych, podczas gdy na terenie wybudowanej farmy zag ęszczenie spadnie to mo Ŝna przypuszcza ć, Ŝe przynajmniej w odległo ści mi ędzy zrealizowana inwestycj ą, a planowan ą w drugim etapie farm ą, ilo ść odpowiednich biotopów dla ptaków l ęgowych i przelotnych jest zbyt mała i mo Ŝe doj ść do zwi ększenia zag ęszczenia ptaków prowadz ącego do zmniejszenia sukcesu l ęgowego lub tez wi ększej konkurencji o pokarm u ptaków przelotnych. Na ostateczny efekt wpłynie nie tylko farma budowana jako I etap ale równie Ŝ wszystkie farmy funkcjonuj ące w okolicy, poniewa Ŝ one równie Ŝ powodowa ć b ędą wzrost u Ŝywalno ści obszarów badanych w trakcie drugiego roku monitoringu przedinwestycyjnego na obszarach wyznaczonych jako etap II. W celu okre ślenia zasi ęgu efektu skumulowanego mo Ŝna wyznaczy ć punkty w ró Ŝnej odległo ści od terenu monitorowanego jako I i II etap inwestycji. Porównanie liczby ptaków w odległo ści 500, 1000 i 2000 m od terenu zrealizowanej inwestycji pozwoli okre śli ć zasi ęg ewentualnego negatywnego oddziaływania. - Zwi ększona śmiertelno ść Du Ŝa liczba farm wiatrowych mo Ŝe powodowa ć zwi ększon ą śmiertelno ść . Zwi ększona śmiertelno ść na wielu farmach w jednej okolicy mo Ŝe działa ć jak „czarna dziura”. Np. ze wzgl ędu na to, Ŝe biotop jest dobry ptaki b ędą osiedlały sie w pobli Ŝu farmy , nast ępnie b ędą zabijane, miejsce b ędzie si ę zwalnia ć i na miejsce ptaka zabitego b ędzie si ę pojawiał ptak nowy, który zach ęcony dobrym siedliskiem wprowadzi si ę na to miejsce. W ten sposób dojdzie do drena Ŝu lokalnej populacji, (ptaki z okolic o mniejszej śmiertelno ści b ędą zapełnia ć woln ą przestrze ń w okolicy farm) co jest zjawiskiem bardzo niebezpiecznym. Dotyczy to przede wszystkim szponiastych najbardziej nara Ŝonych na kolizje. Dlatego te Ŝ, poza standardowym wyszukiwaniem ofiar, proponuj ę badanie sukcesu l ęgowego ptaków szponiastych w ró Ŝnej odległo ści od farmy. To powinno wystarczy ć do okre ślenia czy mamy do czynienia z negatywnym wpływem wielu farm. Badanie kolizyjno ści poprzez wyszukiwanie zwłok jest metod ą bardzo czasochłonn ą i mało efektywn ą. W trakcie monitoringu przedinwestycyjnego wyszukiwane s ą gniazda na skraju lasów s ąsiaduj ących z inwestycj ą i one wraz z gniazdami ptaków chronionych strefowo o znanej lokalizacji powinny by ć podstaw ą do okre ślenia efektu skumulowanego. W tym celu powinno si ę prowadzi ć badania sukcesu l ęgowego w pobli Ŝu terenu inwestycji (do 3 km) oraz porównywa ć je z sukcesem w gniazdach od niej oddalonych (ponad 5 km). Dane dotycz ące gniazd oddalonych byłyby dostarczane w ramach monitoringu przedinwestycyjnego z terenu innych farm (powinno si ę nało Ŝyć taki wymóg na inwestorów chc ących lokowa ć swoje farmy na tym obszarze). Ponadto do analizy powinno si ę wł ączy ć sukces l ęgowy ptaków, których gniazda 10 obj ęte s ą ochron ą strefow ą, gnie ŜdŜą cych si ę na obszarze Natura 2000 (w promieniu 15 km od inwestycji). W przypadku gdy w s ąsiedztwie planowanej inwestycji (do 5 km) znajduj ą si ę zaj ęte rewiry l ęgowe ptaków, których gniazda obj ęte s ą ochron ą strefow ą, wskazane jest wyszukanie gniazd tych ptaków, powołanie stref oraz wł ączenie ich do monitoringu sukcesu lęgowego. Analiza sukcesu l ęgowego ptaków b ędzie dostarczała danych dotycz ących wpływu budowanych farm na sukces l ęgowy i zasiedlanie gniazd poło Ŝonych w ró Ŝnej odległo ści od farm wiatrowych i na tej podstawie b ędzie mo Ŝna okre śli ć wpływ kolejnej inwestycji na ptaki.

Chiropterofauna Rozpoznanie wykorzystywania przez nietoperze obszaru planowanych farm wiatrowych nie pozwala na przewidywanie oddziaływa ń wynikaj ących ze zmiany formy u Ŝytkowania terenów s ąsiaduj ących. S ąsiedztwo innych farm wiatrowych mo Ŝe powodowa ć zmian ę sposobu wykorzystywania przestrzeni przez nietoperze, równie Ŝ nieznaczne oddziaływanie poszczególnych farm wiatrowych mo Ŝe da ć efekt znacz ącego ł ącznego oddziaływania na nietoperze – efekt skumulowanych oddziaływa ń. Okre ślenie stopnia ryzyka pojawienia si ę efektu skumulowanych oddziaływa ń na etapie monitoringu przed inwestycyjnego jest nie mo Ŝliwe, st ąd miedzy innymi konieczno ść monitorowania oddziaływania elektrowni wiatrowych w pierwszych latach funkcjonowania.

Siedliska i gatunki ro ślin naczyniowych, mszaków i grzybów

Planowana farma wiatrowa mo Ŝe wpłyn ąć negatywnie na ro śliny i ich biotopy jedynie w docelowym miejscu realizacji inwestycji. Jednak w wi ększo ści przypadków, z punktu widzenia botanicznego, nie s ą to cenne przyrodniczo siedliska. Jedynie w przypadku budowy wi ększej ilo ści farm wiatrowych na tym samym rozległym obszarze mokradłowym (o ile ju Ŝ jedna farma nie wykazuje tego wpływu) mo Ŝe wyst ąpi ć negatywny wpływ na siedlisko spowodowany efektem oddziaływania skumulowanego tych farm, wynikaj ący z mo Ŝliwej zmiany stosunków wodnych na całym analizowanym obszarze. W takim przypadku wskazana jest szczegółowa analiza hydrologiczna. Projektowane i funkcjonuj ące farmy wiatrowe w gminach Darłowo, Postomino. Malechowo i Sławno wzi ęte pod uwag ę przy okre ślaniu oddziaływania efektu skumulowanego

Projektowane

1. Farma wiatrowa Boryszewo I w gminie Darłowo – 5 elektrowni, 2. Farma wiatrowa Boryszewo II w gminie Darłowo – 7 elektrowni, 3. Farma wiatrowa Boryszewo III w gminie Darłowo – 3 elektrownie, 4. farma wiatrowa Wiekowice w gminie Darłowo – 8 elektrowni, 5. farma wiatrowa Dobiesław w gminie Darłowo – 10 elektrowni, 6. farma wiatrowa Je Ŝyce w gminie Darłowo – 10 elektrowni, 7. farma wiatrowa Wiatropol International Sp. z o.o. w gminie Darłowo – 21 elektrowni, 8. farma wiatrowa Projekt Ekovest Polska Sp. z o.o. w gminie Darłowo – 16 elektrowni,

9. farma wiatrowa Krupy I w gminie Darłowo – 7 elektrowni, 10. farma wiatrowa Stary Jarosław w gminie Darłowo – 9 elektrowni, 11. farma wiatrowa Nowy Jarosław w gminie Darłowo – 11 elektrowni, 12. farma wiatrowa Sulimice gm. Darłowo – 4 elektrownie 13. farma wiatrowa Kleszcze w gm. Darłowo – 35 elektrowni 14. farma wiatrowa Bylice – Rusinowo w gm. Postomino – 15 elektrowni, 15. farma wiatrowa Postomino - Pie ńkowo – Chudaczewko spółki Invest – Eco w gminie Postomino – 6 elektrowni 16. pojedyncza elektrownia wiatrowa Dzier Ŝę cin nale Ŝą ca do firmy AGRO&EKOPLAN w gminie Postomino 17. pojedyncza elektrownia w miejscowo ści Ł ącko w gminie Postomino, 18. farma wiatrowa Megawat Kanin sp. z o.o. w gminie Postomino – 13 elektrowni 19. farma wiatrowa Pie ńkowo gm. Postomino – 4 elektrownie 20. farma wiatrowa Karwice w gm. Malechowo – 18 elektrowni 21. farma wiatrowa Tychowo gm. Sławno – 20 elektrowni

Istniej ące

22. Cisowo – 9 elektrowni 23. Barzowice – 6 elektrowni

Mapa 3. Rozmieszczenie istniej ących i projektowanych farm wiatrowych w s ąsiedztwie planowanej inwestycji.

3. Ad. pkt 8.: Poinwestycyjny monitoring ornitologiczny Monitoring porealizacyjny na terenach nowopowstałych farm wiatrowych powinien trwa ć 3 lata, licz ąc od momentu rozpocz ęcia pracy wi ększo ści turbin w danym projekcie inwestycyjnym. W ramach bada ń terenowych, na powierzchniach, na których zlokalizowane są farmy wiatrowe oraz na powierzchniach referencyjnych (tereny planowanych farm obj ęte równoległ ą kontynuacj ą monitoringu przedrealizacyjnego) nale Ŝy wykona ć 6 rodzajów licze ń:

− liczenia z transektów, − liczenia z punktów obserwacyjnych, − liczenia w standardzie MPPL (Monitoring Pospolitych Ptaków L ęgowych), − inwentaryzacja stanowisk l ęgowych du Ŝych oraz kluczowych gatunków ptaków − liczenia nocne, − monitoring śmiertelno ści (tylko na powierzchni istniej ącej farmy).

Podstawowe liczenia, wykonywane podczas ka Ŝdej wizyty na powierzchni, obejmuj ą liczenia transektowe i liczenia z punktów obserwacyjnych. Liczba dni prowadzenia monitoringu porealizacyjnego i czas obserwacji w poszczególnych miesi ącach powinny odpowiada ć czasowi obserwacji i liczbie dni w monitoringu przedrealizacyjnym przeprowadzonym wcze śniej na tej samej powierzchni. Terminy kontroli w poszczególnych miesi ącach nale Ŝy tak rozplanowa ć aby przerwy pomi ędzy kolejnymi liczeniami były (na ile to mo Ŝliwe) równie długie. W ramach licze ń rejestrowane s ą wszystkie widziane lub słyszane gatunki ptaków. W okresie l ęgowym, okresie dyspersji pol ęgowej (kwiecie ń – wrzesie ń) oraz w zimie (grudzie ń – luty) liczenia na transektach powinny rozpoczyna ć si ę po wschodzie sło ńca i ko ńczy ć nie pó źniej ni Ŝ o 10:00. Po ich uko ńczeniu nale Ŝy liczy ć na punktach obserwacyjnych, nie pó źniej niŜ do 16:00. W okresie przelotów (marzec, pa ździernik – listopad) kolejno ść jest odwrotna. W trakcie kolejnych kontroli dobrze jest zmienia ć kolejno ść licze ń poszczególnych transektów, oraz kierunek przemarszu nimi, a tak Ŝe kolejno ść licze ń na poszczególnych punktach obserwacyjnych. Je Ŝeli w obr ębie płata terenu istniej ą alternatywne punkty obserwacyjne, nale Ŝy kontrolowa ć je na przemian podczas kolejnych wizyt w terenie.

Monitoring śmiertelno ści - wyszukiwanie ofiar kolizji, w przypadku braku mo Ŝliwo ści regularnego sprawdzania (podczas ka Ŝdej zasadniczej kontroli) całej farmy, powinien obejmowa ć połow ę farmy podczas jednej kontroli i drug ą połow ę podczas kolejnej kontroli (naprzemiennie). W przypadku du Ŝych farm nale Ŝy kontrolowa ć skrajne turbiny, zmieniane za ka Ŝdym razem. Pozostałe rodzaje kontroli wykonywane s ą w okresie l ęgowym, poza zasadniczym schematem regularnych licze ń: • kwiecie ń - jedno liczenie du Ŝych oraz kluczowych gatunków ptaków (inwentaryzacja), w tym kontrola lasów przylegaj ących do powierzchni • maj - jedno liczenie du Ŝych oraz kluczowych gatunków ptaków (inwentaryzacja) oraz liczenia MPPL (dwa liczenia – na pocz ątku i na ko ńcu miesi ąca) • czerwiec - jedno liczenie du Ŝych oraz kluczowych gatunków ptaków (inwentaryzacja), liczenie gatunków ptaków o aktywno ści nocnej oraz jedno liczenie MPPL • lipiec - jedno liczenie du Ŝych oraz kluczowych gatunków ptaków (inwentaryzacja), przede wszystkim bocian biały (w przypadku tego gatunku równie Ŝ sukces l ęgowy)

Wi ęcej szczegółów zwi ązanych z metodyk ą poszczególnych kontroli monitoringu porealizacyjnego zawieraj ą ”Wytyczne w zakresie oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na ptaki” (PSEW 2008).

Monitoring wpływu na obszary Natura 2000 Du Ŝa liczba turbin wiatrowych mo Ŝe powodowa ć zwi ększon ą śmiertelno ść . Zwi ększona śmiertelno ść w danej okolicy mo Ŝe działa ć jak „czarna dziura”. Np. ze wzgl ędu na to, Ŝe biotop jest dobry ptaki b ędą osiedlały sie w pobli Ŝu farmy , nast ępnie b ędą zabijane, miejsce będzie si ę zwalnia ć i na miejsce ptaka zabitego b ędzie si ę pojawiał ptak nowy, który zach ęcony dobrym siedliskiem wprowadzi si ę na to miejsce. W ten sposób dojdzie do drena Ŝu lokalnej populacji, (ptaki z okolic o mniejszej śmiertelno ści b ędą zapełnia ć woln ą przestrze ń w okolicy farm), w tym populacji zasiedlaj ącej obszary Natura 2000, co jest zjawiskiem bardzo niebezpiecznym z punktu widzenia trwało ści populacji gatunków z I zał ącznika dyrektywy ptasiej. Dotyczy to przede wszystkim szponiastych najbardziej nara Ŝonych na kolizje. Monitoring sukcesu l ęgowego ptaków szponiastych w ró Ŝnej odległo ści od farmy powinien dostarczy ć informacji niezb ędnych do okre ślenia czy mamy do czynienia z negatywnym wpływem turbin wiatrowych. W tym celu powinno si ę prowadzi ć badania sukcesu l ęgowego wszystkich ptaków szponiastych w pobli Ŝu terenu inwestycji (do 3 km) oraz porównywa ć je z sukcesem w gniazdach od niej oddalonych (ponad 5 km). Dane dotycz ące gniazd oddalonych byłyby dostarczane w ramach monitoringu przedinwestycyjnego z terenu innych farm (powinno si ę nało Ŝyć taki wymóg na inwestorów chc ących lokowa ć swoje farmy na tym obszarze). Porównanie sukcesu l ęgowego pospolitych gatunków b ędzie dobrym wska źnikiem wpływu turbin na wszystkie ptaki szponiaste, równie Ŝ na gatunki strefowe. Ponadto do analizy powinno si ę wł ączy ć sukces l ęgowy ptaków, których gniazda obj ęte s ą ochron ą strefow ą, gnie ŜdŜą cych si ę na obszarze Natura 2000 (w promieniu 15 km od inwestycji). W przypadku gdy w s ąsiedztwie planowanej inwestycji (do 5 km) znajduj ą si ę zaj ęte rewiry l ęgowe ptaków, których gniazda obj ęte s ą ochron ą strefow ą, wskazane jest wyszukanie gniazd tych ptaków, powołanie stref oraz wł ączenie ich do monitoringu sukcesu l ęgowego. Analiza zebranego materiału b ędzie dostarczała danych dotycz ących wpływu budowanych farm na sukces l ęgowy i zasiedlanie gniazd poło Ŝonych w ró Ŝnej odległo ści od farm wiatrowych i na tej podstawie b ędzie mo Ŝna okre śli ć wpływ inwestycji na ptaki zamieszkuj ące obszar Natura 2000.

Poinwestycyjny monitoring chiropterologiczny Monitoring po uruchomieniu farmy powinien być prowadzony przez co najmniej 3 lata, w trakcie pierwszych 5 lat jej funkcjonowania (w 1, 2 i 5 roku; 1, 2 i 4; albo 1, 2 i 3). Monitoring ten polega na: - badaniu śmiertelno ści nietoperzy, - automatycznej rejestracji aktywno ści nietoperzy w pobli Ŝu elektrowni wiatrowych.

Poszukiwania martwych nietoperzy nale Ŝy przeprowadza ć w odst ępach 5-dniowych, co najmniej w okresach 1 kwietnia – 15 maja, 15 czerwca – 15 lipca, 1 sierpnia – 1 pa ździernika. Badania śmiertelno ści wymagaj ą na ka Ŝdej farmie dodatkowo co najmniej 2-krotnej kontroli skuteczno ści odnajdowania ofiar w danym miejscu i przez dany zespół oraz szybko ści ich znikania z powierzchni (metody takich kontroli opisane s ą np. przez: Arnett i in. 2005, Arnett i in. 2009, Brinkmann 2006, Schmidt i in. 2003). W przypadku je śli zaszła istotna zmiana, mog ąca mie ć znaczenie dla skuteczno ści odnajdowania ofiar (np. zmiana sposobu zagospodarowania istotnej cz ęś ci badanej powierzchni lub zmiana zespołu prowadz ącego badania), kontrol ę tę nale Ŝy powtorzy ć.

Automatyczn ą rejestracj ę aktywno ści nietoperzy prowadzi si ę na wysoko ści osi rotora, a je śli jest to niewskazane ze wzgl ędow technicznych (np. wpływ hałasu powodowanego przez urz ądzenia na jako ść nagra ń) – na wie Ŝy poni Ŝej rotora w odpowiednim od niego oddaleniu, lecz wci ąŜ na wysoko ści pracy łopat. Rejestracj ę nale Ŝy prowadzi ć na co najmniej 1/3 elektrowni wiatrowych, przez wszystkie sezony aktywno ści nietoperzy.

W przypadku je śli monitoring w pierwszym roku wyka Ŝe brak śmiertelno ści nietoperzy oraz brak lub znikom ą ich aktywno ść , w kolejnych latach monitoring mo Ŝna ograniczy ć do jednej z dwoch wskazach form, ktora w danym wypadku b ędzie uznana za skuteczniejsz ą. Jednak w przypadku je śli w drugim roku stwierdzona zostanie śmiertelno ść lub zwi ększona aktywno ść - w trzecim roku nale Ŝy powroci ć do rownoległego stosowania obu metod.

W przypadku je śli monitoring wyka Ŝe znacz ące negatywne oddziaływanie na nietoperze lub jego istotne niebezpiecze ństwo, nale Ŝy ustali ć i zastosowa ć odpowiednie działania zapobiegawcze lub łagodz ące i rozpocz ąć ponowny 3-letni monitoring.

Propozycja przeprowadzenia poinwestycyjnego monitoringu chiropterologicznego oparta jest na metodyce zawartej w najnowszej wersji (wersja II, grudzie ń 2009) tymczasowych wytycznych dotycz ących oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze.

4. Ad. pkt 9-10.: UŜytek Ekologiczny UE-1 „Bagno” Jest to śródle śne zagł ębienie, okresowo wypełnione wod ą, otoczone lasem bukowym, na którego obrze Ŝach znajduj ą si ę zaro śla wierzbowe. Omawiany U Ŝytek ekologiczny znajduje si ę na obszarze farmy wiatrowej „Dobiesław” Budowa elektrowni wiatrowych nie jest zagro Ŝeniem, natomiast mo Ŝe nim by ć budowa infrastruktury towarzysz ącej (np. kabli przesyłowych). Jednak infrastruktura towarzysz ąca farm wiatrowych została tak zaprojektowana, Ŝe nie b ędzie kolidowała z utrzymaniem warto ści przyrodniczej tego obiektu. Najpowa Ŝniejszym zagro Ŝeniem jest obni Ŝenie poziomu wód gruntowych w pobli Ŝu tego u Ŝytku oraz wycinka drzewostanów otaczaj ących u Ŝytek, w zwi ązku z tym wszelkie inwestycje ł ącz ące si ę z kopaniem zagł ębie ń w gruncie nale Ŝy maksymalnie odsun ąć od tego obiektu.

5. Ad. pkt 11-12.:

Ad 11. Wyja śnienie nie ścisło ści zawartej w przedło Ŝonym raporcie znajduj ącej si ę w zał ączniku nr 7, na stronie 42, tabela 8 pod nazw ą „Liczebno ść i udział poszczególnych gatunków z I Zał ącznika Dyrektywy Ptasiej stwierdzonych w czasie licze ń na transektach” - biegus zmienny Calidris alpina nie powinien by ć wymieniony w tej tabeli jako gatunek z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej. W Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej wymieniony jest tylko jeden z podgatunków biegusa zmiennego Calidris alpina shinzii . Jest to podgatunek uznany za wymarły ju Ŝ w tej chwili w Polsce a osobniki spotykane w naszym kraju podczas przelotów zaliczane s ą

do podgatunku przelotnego Calidris alpina alpina , który nie jest wymieniony w Zał. I DP.

Wyja śnienie nie ścisło ści zawartej w przedło Ŝonym raporcie znajduj ącej si ę w zał ączniku nr 7, na stronach 31-35, tabela 2 pod nazw ą „Wykaz stwierdzonych gatunków ptaków w okresie czerwiec 2008 – maj 2009 r. na terenie planowanej inwestycji, wraz z ich statusem ochronnym” – świergotek polny Anthus campestris , jako gatunek stwierdzony na omawianym obszarze powinien by ć wymieniony równie Ŝ w tej tabeli.

Ad 12. Wyja śnienie nie ścisło ści zawartej w przedło Ŝonym raporcie z monitoringu ornitologicznego na terenie planowanej inwestycji w okresie czerwiec 2008 – maj 2009 r. znajduj ącej si ę w omówieniu wyników bada ń uzyskanych podczas licze ń na transektach i punktach obserwacyjnych – bernikla białolica Branta leucopsis jako gatunek stwierdzony podczas licze ń na punktach obserwacyjnych powinien znale źć si ę w powy Ŝszym zestawieniu, w którym w wyniku bł ędu został pomini ęty.

Wyja śnienie nie ścisło ści zawartej w przedło Ŝonym raporcie z monitoringu ornitologicznego na terenie planowanej inwestycji w okresie czerwiec 2008 – maj 2009 r. znajduj ącej si ę w omówieniu wyników bada ń uzyskanych podczas licze ń na transektach i punktach obserwacyjnych – trzmielojad Pernis apivorus jako gatunek stwierdzony jedynie podczas inwentaryzacji ptaków lęgowych, nie powinie ń znale źć si ę w powy Ŝszym omówieniu wyników dotycz ącym licze ń na transektach oraz punktach obserwacyjnych, na których nie stwierdzono tego gatunku.

6. Ad. pkt 14-15.: W trakcie realizacji monitoringu chiropterologicznego na omawianej powierzchni (rok 2008) nie istniały jeszcze w naszym kraju Ŝadne wytyczne sugeruj ące metodyk ę prowadzenia tego rodzaju monitoringu. Pierwsze wytyczne (Tymczasowe wytyczne dotycz ące oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze) powstały dopiero na pocz ątku 2009 roku, kiedy to wspomniany monitoring został ju Ŝ zako ńczony. Mimo to znaczna cz ęść analiz wykonanych podczas monitoringu przeprowadzonego na omawianej powierzchni w 2008 roku pokrywa si ę z pó źniej powstałymi wytycznymi. Zasadnicza cz ęść bada ń według tymczasowych wytycznych na rok 2009 zawiera nast ępuj ące elementy: a. rejestracja głosow nietoperzy b. analiza nagra ń i wyznaczanie indeksow aktywno ści nietoperzy c. kontrole potencjalnych kryjowek kolonii rozrodczych nietoperzy d. kontrole obiektow mog ących stanowi ć zimowiska nietoperzy

Podczas monitoringu przeprowadzonego na omawianej powierzchni w 2008 roku wykonano wszystkie analizy sugerowane w pó źniejszych wytycznych poza kontrol ą obiektów mog ących stanowi ć zimowowiska nietoperzy. Nale Ŝy jednak w tym miejscu wspomnie ć o innym zapisie zawartym w tych samych wytycznych, mówi ącym o tym, Ŝe monitoring wykonany wcze śniej nie musi mie ć takiej samej formy jaka obowi ązuje od lutego 2009 a jedynie do niej zbli Ŝon ą. Warto równie Ŝ nadmieni ć, Ŝe autorami sprawozdania z tego Ŝ monitoringu s ą autorzy

17 wspomnianych tu wytycznych, co jedynie potwierdza, Ŝe monitoring wykonywany i opracowywany w ten sposób był standardem stosowanym przez specjalistów z tej dziedziny przed utworzeniem przez nich pierwszych tymczasowych wytycznych.

Propozycja przeprowadzenia poinwestycyjnego monitoringu chiropterologicznego opisana we wcze śniejszej cz ęś ci niniejszego opracowania została ju Ŝ w pełni oparta na metodyce zawartej w najnowszej wersji (wersja II, grudzie ń 2009) tymczasowych wytycznych dotycz ących oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze.

7. Ad. pkt 16.:

Zestawienie w danym projekcie odległo ści wszystkich lokalizacji planowanych turbin od najbli Ŝszych stanowisk wszystkich gatunków cennych (Zał ącznik I Dyrektywy Ptasiej oraz Polska Czerwona Ksiega Zwierz ąt) autorzy opracowania uznali za bezcelowe z kilku podstawowych wzgl ędów:

- stosunek zag ęszczenia planowanych turbin (ł ącznie na wszystkich powierzchniach ok. 100 turbin) do zag ęszczenie stanowisk l ęgowych cennych gatunków ptaków (ł ącznie na wszystkich powierzchniach ok. 200 stanowisk) jest zbyt wysoki aby w sposób przejrzysty i sensowny przekaza ć informacje na temat relacji (odległo ści) pomi ędzy poszczególnymi lokalizacjami planowanych turbin a stanowiskami ptaków stwierdzonymi w ich okolicach. W pobli Ŝu niemal ka Ŝdej turbiny znajduje si ę przynajmniej jedno stanowisko cennego gatunku i kilka kolejnych w dalszej odległo ści, w zwi ązku z czym ka Ŝda turbina wymagałaby osobnego potraktowania i opisania.

- je śli analizowa ć stosunek odległo ści planowanych turbin do stanowisk ptaków to przede wszystkim nale Ŝałoby podzieli ć stwierdzone tu ptaki na grupy gatunkowe, gdy Ŝ na ka Ŝdą grup ę/gatunek (w wielu przypadkach „grup ę” stanowiłby jeden gatunek) elektrownie wiatrowe oddziaływa ć mog ą w inny sposób i jako potencjalnie oddziałuj ące nale Ŝałoby uzna ć inne dla ró Ŝnych grup/gatunków odległo ści od poszczególnych turbin – dla niektórych ści śle zwi ązanych ze stanowiskiem l ęgowym ptaków b ędzie to kilkadziesi ąt metrów dla innych poluj ących z dala od gniazda kilka kilometrów. Nie da si ę zatem w sposób klarowny, a zarazem jednoznaczny okre śli ć wspomnianej tu zale Ŝno ści.

- problem ze sporz ądzeniem tego rodzaju zestawienia pot ęguje dodatkowo fakt, Ŝe znacz ąca cz ęść lokalizacji stanowisk ptaków w poszczególnych latach nie pozostaje stała. Cz ęść stanowisk (le śne szponiaste, bociany i inne, głównie du Ŝe gatunki ptaków) wykorzystywana jest najcz ęś ciej przez kilka sezonów, inne takie jak błotniaki, derkacz oraz wróblowe znacznie cz ęś ciej, nawet z roku na rok ch ętnie zmieniaj ą stanowiska l ęgowe przemieszczaj ąc si ę na inne bardziej dogodne w danym sezonie do odbycia l ęgów miejsca, oddalone niekiedy nawet o kilkaset metrów.

Nale Ŝy równie Ŝ doda ć, Ŝe na mapie stanowi ącej zał ącznik nr 8, przedstawiaj ącej stanowiska lęgowe gatunków z I zał ącznika DP naniesiono podziałk ę kilometrow ą (odcinki 500 i 1000m), co w razie zaistniałej potrzeby pozwoli na orientacyjne okre ślenie odległo ści stanowisk ptaków w stosunku do poszczególnych turbin. Okre ślenie tych odległo ści dodatkowo ułatwi ć mo Ŝe porównanie wspomnianej mapy z zał ączonymi do raportu OO Ś mapami 1:25 000 ukazuj ącymi lokalizacje planowanych elektrowni, dróg i kabli.

8. Ad. pkt 17.: W pobli Ŝu terenu planowanej farmy wiatrowej l ęgnie si ę 9 gatunków z I Zał ącznika Dyrektywy Ptasiej. Hałas generowany przez pracuj ące turbiny zmniejsza atrakcyjno ść terenów l ęgowych, jednak w przypadku lokalizacji turbin B19, B21, D12 wpływ na te gatunki oraz ich siedliska powinien by ć znikomy. Teren lokalizacji planowanej farmy wiatrowej le Ŝy poza obszarem intensywnych przelotów blaszkodziobych, liczebno ść bocianów, Ŝurawia i ptaków siewkowych nale Ŝy uzna ć za średni ą lub mał ą, natomiast liczebno ść szponiastych za stosunkowo du Ŝą . Najbardziej nara Ŝonymi na kolizje grupami ptaków s ą szponiaste (du Ŝa cz ęść obserwowanych przelotów odbywa si ę na wysoko ściach kolizyjnych), siewkowe, Ŝurawie i bociany. Wi ększo ść obserwacji kani rudej dotyczy 1 pary lęgowej w bezpo średnim s ąsiedztwie planowanej inwestycji. Kolejnymi cennymi gatunkami potencjalnie nara Ŝonymi na kolizj ę są l ęgn ące si ę w pobli Ŝu planowanych farm bielik i orlik krzykliwy. Wydaje si ę jednak, i Ŝ przeloty od gniazda na tereny Ŝerowiskowe nie b ędą w sposób istotny kolidowały z planowan ą lokalizacj ą turbin. Opis wpływu poszczególnych lokalizacji na gatunki ro ślin i ich siedliska znajduje si ę w punkcie 1. niniejszego opracowania. Nie wskazano Ŝadnej lokalizacji mog ącej w istotny sposób oddziaływa ć na chiropterofaun ę.