Giresun Yöresinde Bir Alevi-Bektaşi Çepni Yerleşimi: Zirhan Mahallesi an Alevi-Bektashi Chepni Settlement in the Province of Giresun: the District of Zirhan
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ The Journal Of Alevi Studies HAKEMLİ DERGİ Kış/Winter 2011, Sayı/Volume 2 Uluslararası Süreli Yayın - 6 ayda bir yayımlanır - Ücretsizdir. ISSN 2146-4421 Ankara, Aralık - 2011 GİRESUN YÖRESİNDE BİR ALEVİ-BEKTAŞİ ÇEPNİ YERLEŞİMİ: ZIRHAN MAHALLESİ AN ALEVI-BEKTASHI CHEPNI SETTLEMENT IN THE PROVINCE OF GIRESUN: THE DISTRICT OF ZIRHAN Abonoz KÜÇÜK1 ABSTRACT Özet The Chepni population residing in the geography of Anatolia, especially in the Anadolu coğrafyasında özellikle ba- West including Balıkesir, İzmir, Aydın, etc., tıdaki Balıkesir, İzmir, Aydın vb. vilayet- has appeared as completely Alevi. Although lerde bulunan Çepniler, tamamıyla Alevi the Chepni population in the Black Sea Re- olarak karşımıza çıkmaktadır. Karadeniz gion is known to have become Alevi in the Bölgesi’ndeki Çepnilerin ise geçmişte Alevi past, most of them have appeared as Sun- oldukları bilinse de bugün bölgede yaşayan ni today. However, there are a few Alevi- Çepnilerin büyük çoğunluğu Sünni olarak Chepni people residing in this area where karşımıza çıkmaktadır. Ancak Çepnilerin the majority of the Chepni people have beco- büyük çoğunluğunun sünnileştiği bu coğ- rafyada bazı yörelerde Alevi Çepniler de me Sunni. The most important ones are the bulunmaktadır. Bunlardan en önemlileri Chepni people living in the county of Gür- bugün Ordu Gürgentepe ilçesi, Kürtün Taş- gentepe, Ordu, in the village of Taslıca, Kür- lıca köyü, Trabzon Eskiköy ve Dereli ilçesi tün, in the village of Eskiköy, Trabzon, and Bahçeli köyüne bağlı Zırhan Mahallesi’nde in the district of Zırhan located in the village yaşayan Çepniler’dir. Bu çalışmada Giresun of Bahçeli linked to the county of Dereli. In yöresinde Alevi-Bektaşi bir Çepni yerleşimi this paper, we will argue the history of the olarak karşımıza çıkan Zırhan Mahallesi’nin district of Zırhan appearing as a settlement tarihi ve Güvenç Abdal Ocağı ile ilişkisi hak- of Alevi-Chepni population in the province kında alan araştırması ve yazılı kaynaklar- ofGiresun, the research about its relation dan elde edilen veriler değerlendirilecektir. with Güvenc Abdal Associaton and the data obtained from the written sources. Anahtar Kelimeler: Giresun, Çepni, Alevi-Bektaşi, Alan Araştırması. Key Words: Giresun, Chepni, Alevi- Bektashi, Field Research. 1 Arş. Gör., Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fa- kültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. 265 ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Giriş Giresun şehrini oluşturan kalenin ne zaman kurulduğu ve nasıl bir yerleşmeye Doğu Karadeniz’in ilk yerli halkları; sahne olduğu hakkında kesin bilgi yoktur. Gaşkalar, İskitler, Kimmerler, Amazonlar, Grek kaynaklarında Kerasus adlı bir yerleş- Diriller, Hunlar, Kumanlar, Peçenekler, Sa- me yerinin veya kalenin, M.Ö. 670’lerde Ka- birler, Hazarlar ve Bulgarlar’dır. Yukarıda radeniz bölgesinde koloniler teşkil etmeye ismi yazılan ulusların hepsi de Türk kavmi başlayan Miletoslar tarafından kurulduğu olarak bilinmektedir. Yerli ve yabancı bütün ileri sürülür. Fakat bu ad altındaki koloni- ilim adamlarının eserlerinde Türk kavimleri nin Giresun’un bugünkü yerinde bulunup olarak anlatılmaktadır(Gökdağ, 1997: 29). bulunmadığı tartışma konusudur(Emecen, Giresun’un ismi bilinen ilk sakinle- 1996: 78). ri, Hititlerin çağdaşı olan Gaşkalar’dır. Bu Bu hususta ünlü bir fi lozof ve tarihçi topluluğun M.Ö. XVI. yüzyılın ortaların- olan Ksenophon(M.Ö. 450-355), Anabasis da bölgeye hakim olduğu bilinmektedir. adlı eserinde Perslerle yapılan Kunaska Yörede varlığı bilinen bir diğer topluluk Savaşı’ndan sonra alınan yenilgiyle bir- ise Kimmerler’dir. Kimmerler M.Ö. 695 yı- likte Helen askerlerinin dönüş yolunda lında İç Anadolu’nun yanı sıra Giresun’un Trabzon’dan üç gün yürüyerek Kerasus’a da içinde bulunduğu Doğu Karadeniz yö- vardığını yazmaktadır(Ksenophon, 1974: resine hakim olmuşlardır(Altınkaynak- 156-157). Emecen vd., 2008: 42). Öyle ki Kimmerler’e ait höyüklerin XX. yüzyılın ortalarına kadar Ksenophon’un Trabzon’dan üç gün yü- Şebinkarahisar’a ait köylerde bulunduğu rüyerek Giresun’a gelmesi mümkün değil- bilinmektedir(Okutan, 1948: 36). dir. Ksenophon’un Trabzon’dan üç günde yürüyerek geldiği yer Vakfıkebir körfezin- Kimmerlerin M.Ö. 585’ten itibaren İskit deki Kireson/Kirazlık olarak bilinen yerdir. baskısı sebebiyle göç ederek Karadeniz’in Yapılan araştırmalar sonucunda Karade- kuzeyine çıkarak bölgeyi terk etmeleri- niz Bölgesi’nde Kerasus adlı üç farklı yer- ne rağmen, bölgedeki Türk varlığı İskit leşim yeri tespit edilmiştir. Bunlardan ilki hâkimiyetiyle devam etmiştir. Günümüzde Sinop’un batısında, ikincisi Vakfıkebir’in bu bölgede İskitlerin bir boyu olan Kolatların doğusunda, üçüncüsü ise Giresun’un biraz adı Kolatlar/Kolatoğulları ve İran kaynakla- uzağındaki vadide yer almaktadır(Emecen, rında geçen İskit/Sakaların adı Sakaoğulları 1997: 21). şeklinde yaşamaktadır2(Togan, 1981: 34). Strabon, Amisos’tan(Samsun) itibaren şehirleri sayarken Kytoros’tan(Ordu) sonra 2 Günümüzde Trabzon’a bağlı Akçaabat ilçesinde Farnika’nın geldiğini, buranın Kytoros’ta Kolotoğulları, Çarşıbaşı ilçesi ve Akçakale beldesinde oturanlarca iskan edildiğini, buradan Sakaoğulları adıyla anılan aileler bulunmaktadır. 266 2011 / Yıl: 1 Sayı: 2 İskhopolis’e(Tirebolu?), oradan da orta bü- Kudüs yerine İstanbul’u işgal etmişlerdir. yüklükteki Kerasus’a ve Trapezus’a ula- Bu işgal üzerine İstanbul’dan kaçan Alek- şıldığını yazar. Bundan dolayı Kerasus ve sis Komninu, Anadolu’nun kuzeydoğusun- Farnika’nın ayrı şehirler olduğu ifade edilir. da Trabzon Rum Devleti’ni kurmuştur. Bu Bu bilgilere göre Kerasus günümüzdeki Vak- devletin etrafı sayı ve köken bakımından fıkebir ilçesine bağlı Kirazlık mahallesinin, farklı, çok sayıda Türkmen boyu ile kuşatıl- Farnika ise Giresun ilinin eski adıdır. Roma mış vaziyetteydi. 1204 yılından 1461’de Fa- İmparatorluğu döneminde Giresun’da vali- tih Sultan Mehmet’in Trabzon’u fethine ka- lik yapan Arrien, Roma imparatoruna yaz- dar hüküm süren bu imparatorluk devrinde dığı bir mektupta Farnika’nın eski adının Karadeniz’deki Türkmen varlığından, özel- Kerasus olduğunu ve buranın da Sinoplular likle de Çepni boyundan haberdar olmaya tarafından kurulduğunu bildirir. Bütün bu başlamaktayız(Shukurov, 1999: 11). bilgilerden hareket eden birçok araştırmacı, 1071 Malazgirt zaferinden sonra M.Ö. 183’te Sinop’u aldıktan sonra bölgeyi Anadolu’ya giren Oğuz boylarından biri de ele geçiren Pontus Kralı I. Farnakes(M.Ö. Çepnilerdir. Anadolu coğrafyasında Çep- 190-169) tarafından kurulan Farnakia’nın niler, ilk olarak Trabzon Rum İmparotoru bugünkü şehrin bulunduğu yarımadada yer Giorgi’nin Moğol istilası sonucu oluşan ka- aldığını, uzun süre bu adla anıldığını ve Ro- rışıklığı fırsat bilerek Sinop’a düzenlediği malılar döneminde buranın Kerasus şeklinde baskında karşımıza çıkmaktadır. İlerleyen adlandırıldığını belirtir(Emecen 1996: 79). süreçte Çepniler, Sinop’tan doğuya doğru Giresun, Pontusluların ardından Roma ilerleyerek Karadeniz’in bir Türk yurdu ha- İmparatorluğu’nun hâkimiyetine girmiştir. line gelmesinde önemli işler başarmıştır. Ancak tarihi kaynakların belirttiğine göre Çepnilerin Giresun’da ilk görülüşü 1301 Romalılar bu bölgede tam bir hâkimiyet yılında olmuştur. 1301 yılında Ordu’dan kuramamışlardır. İlerleyen süreçte şehir hareket edip Giresun’a kadar gelen Türk Romalılar’ın idaresinden Bizans denetimine beylerinden Küçük Ağa’yı İmparator II. geçmiştir. 1071 Malazgirt Savaşı sonrasın- Aleksios(1297-1331) karşılayarak daha fazla da hızlı Türk fetihleri sırasında ele geçirilen ilerlemesine engel olmuştur(Bryer, 1980b: yerler arasında Trabzon ve yöresinin de bu- 143). Bahsi geçen zamana kadar Çepniler, Ka- lunduğu bilinmektedir. Ancak Kerasus’un radeniz sahil şeridinde Sinop’tan Giresun’a Selçuklular’ın hâkimiyetine girdiğine dair kadar olan bölgeyi kontrol altına almışlar- bir bilgiye rastlanmamaktadır(Emecen, dır. Ekim 1313’te Çepnilerin lideri Bayram 1996: 79). Bey’in Komnenosların sınırları dâhilinde 1204 yılında, Anadolu Selçuklu Devleti bulunan bir pazar yerine baskın yaptığı be- ile ticari ve siyasi ilişkilerinin bozulması- lirtilmektedir. Bu, Ordu vilayetini fetheden nı istemeyen Latinler, IV. Haçlı Seferi’nde ve orada bir beylik kuran(Bayramlu Beyliği) 267 ALEVİLİK ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Bayram Bey’e dair ilk haberlerdir(Sümer, büyük oranda Türkleştirilmiştir. Fatih Sul- 1992b: 13). Bayram Bey 30 Ağustos 1332’de tan Mehmet’in 1461 yılında Trabzon’u fet- ordusu ile Hamsiköy yakınlarına kadar gel- hinden sonra Karadeniz Bölgesi tamamıyla miş ve burada Komnenoslar’a yenilerek çok Osmanlı Devleti’ne bağlanmıştır. sayıda kayıp vermiştir(Bostan, 2002: 300). Giresun, Osmanlı hâkimiyetine gir- Görüldüğü gibi Giresun’a yönelik ilk dikten sonra 1515 tarihli Trabzon Tahrir fetih hareketi 1301 yılında gerçekleştirilmiş Defteri’nde3 vilayet-i Çepni olarak adlan- ancak başarısızlıkla sonuçlanmıştır. XIV. dırılmaktadır. Bu adlandırma Giresun’daki yüzyıl boyunca bu fetih hareketlerinin de- Çepni varlığını ifade etmesi bakımından vam ettiği muhakkaktır. Ancak Giresun tam bizce büyük önem taşımaktadır. Çepni vila- anlamıyla, Ordu bölgesini fethederek Bay- yetine bağlı yedi nahiyede bu defterde yer ramlı Beyliği’ni kuran Bayram Bey’in toru- almaktadır. Bu yedi nahiyeden Kürtün na- nu ve Hacı Emir Bey’in oğlu Süleyman Bey hiyesi hariç diğerleri günümüzde Giresun tarafından 1397’de fethedilmiştir(Sümer, iline bağlı ilçe, köy ve mahallelerden oluş- 1992b: 40). Bu fetihle ilgili olarak Estere- maktadır. badi, Bezm ü Rezm adlı eserinde: Kadı Biz geçmişte Giresun Çepnileriyle il- Burhaneddin’in, Karamanoğulları üzerine gili olarak hazırlamış