Saeculum Christianum 2015.Indb
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
PISMO HISTORYCZNE rocznik ROK XXI 2014 Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa SSaeculumaeculum CChristianumhristianum 22015.indb015.indb 1 22015-05-18015-05-18 222:13:442:13:44 UNIWERSYTET KARDYNAŁA STEFANA WYSZYŃSKIEGO WYDZIAŁ NAUK HISTORYCZNYCH I SPOŁECZNYCH Wersja papierowa czasopisma jest wersją pierwotną Kolegium Redakcyjne: Adam Buława, Rita Čapaite, Penelope Filacchione, Anna Głusiuk (Sekretarz), Waldemar Graczyk (Redaktor Naczelny), Stefan Kozłowski, Jolanta M. Marszalska, Dariusz Milewski, Janusz Nowiński, Tomasz Skibiński Rada Naukowa: prof. Marco Conti (USA, Rzym), prof. dr hab. Waldemar Deluga (UKSW), prof. dr hab. Jan Dzięgielewski (UKSW), prof. Penelope Filacchione (UPS Rzym), prof. dr hab. Martin Gojda (Uniwersytet w Pilźnie, UKSW), ks. prof. dr hab. Waldemar Graczyk (UKSW), ks. prof. dr hab. Ryszard Knapiński (KUL), ks. prof. dr hab. Kazimierz Łatak (UKSW), prof. dr hab. Ewa Łużyniecka (PWr), prof. dr hab. Rastislav Koziak (Bańska Bystrzyca, Słowacja), ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk (UKSW), prof. dr hab. Jolanta M. Marszalska (UKSW), prof. dr hab. Mirosław Nagielski (UW), ks. prof. dr hab. Józef Naumowicz (UKSW), prof. dr hab. Janusz Odziemkowski (UKSW), prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz (UO), prof. dr hab. Bogdan Rok (UWr), ks. prof. Manlio Sodi (UPS, Rzym), ks. prof. dr hab. Józef Stala (UPJPII), prof. dr hab. Leonid Tymoszenko (Uniwersytet w Drohobuczu, Ukraina), prof. dr hab. Andrzej Wyrwa (UAM), prof. dr hab. Wiesław Jan Wysocki (UKSW), prof. dr hab. Jan Żaryn (UKSW), prof. dr hab. Dorota Żołądź-Strzelczyk (UAM) Recenzenci tomu: prof. dr hab. Małgorzata Dąbrowska, dr hab. Dariusz Dekański, prof. dr hab. Ewa Dubas- Urwanowicz, dr hab. Wojciech Gajewski, ks. prof. dr hab. Michał Janocha, prof. dr hab. Eugeniusz Koko, dr hab. Aneta Kramiszewska, ks. prof. Mario Maritano, dr hab. Jacek Pielas, dr hab. Marta Pieniążek-Samek, prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz, dr hab. Michał Polak, ks. prof. dr hab. Roland Prejs, prof. dr hab. Bogdan Rok, prof. dr hab. Waldemar Rozynkowski, ks. dr hab. Mieczysław Różański, prof. dr hab. Tadeusz Rutkowski, ks. prof. Manlio Sodi, dr hab. Krzysztof Sychowicz, ks. dr hab. Tadeusz Syczewski, dr hab. Anna Szylar, prof. dr hab. Stanisław Wiech, ks. prof. dr hab. Antoni Żurek, dr hab. Beata Wojciechowska Korekta edytorska: Joanna Graczyk Korekta języka angielskiego: Patrick Hennessy Korekta języka włoskiego: prof. Manlio Sodi Projekt okładki: ks. Paweł Dudziński ISSN 1232-1575 Zgłoszenia prenumeraty przyjmuje Wydawnictwo UKSW ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa, tel./fax 22 561 89 23 www.wydawnictwo.uksw.edu.pl Adres redakcji: ul. Wóycickiego 1/3 bl. 23 pokój 320 01-938 Warszawa www.saeculum.christianum.uksw.edu.pl Druk i oprawa: Ofi cyna Wydawniczo-Poligrafi czna „Adam” 02-729 Warszawa, ul. Rolna 191/193 tel. (22) 843-37-23, (22) 843-08-79, tel./fax (22) 843-20-52 SSaeculumaeculum CChristianumhristianum 22015.indb015.indb 2 22015-05-18015-05-18 222:13:442:13:44 HISTORICAL WRITINGS annual YEAR XXI 2014 Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa SSaeculumaeculum CChristianumhristianum 22015.indb015.indb 3 22015-05-18015-05-18 222:13:442:13:44 CARDINAL STEFAN WYSZYŃSKI UNIWERSITY FACULTY OF HISTORY AND SOCIAL SCIENCES Print edition is the original version of the periodical Editorial Staff: Adam Buława, Rita Čapaite, Penelope Filacchione, Anna Głusiuk (Secretary of editorial staff), Waldemar Graczyk (Editor-in-chief), Stefan Kozłowski, Jolanta M. Marszalska, Dariusz Milewski, Janusz Nowiń- ski, Tomasz Skibiński Advisory Board: prof. Marco Conti (USA, Rzym), prof. dr hab. Waldemar Deluga (UKSW), prof. dr hab. Jan Dzięgielewski (UKSW), prof. Penelope Filacchione (UPS Rzym), prof. dr hab. Martin Gojda (Uniwersytet w Pilźnie, UKSW), ks. prof. dr hab. Waldemar Graczyk (UKSW), ks. prof. dr hab. Ryszard Knapiński (KUL), ks. prof. dr hab. Kazimierz Łatak (UKSW), prof. dr hab. Ewa Łużyniecka (PWr), prof. dr hab. Rastislav Koziak (Bańska Bystrzyca, Słowacja), ks. prof. dr hab. Józef Mandziuk (UKSW), prof. dr hab. Jolanta M. Marszalska (UKSW), prof. dr hab. Mirosław Nagielski (UW), ks. prof. dr hab. Józef Naumowicz (UKSW), prof. dr hab. Janusz Odziemkowski (UKSW), prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz (UO), prof. dr hab. Bogdan Rok (UWr), ks. prof. Manlio Sodi (UPS, Rzym), ks. prof. dr hab. Józef Stala (UPJPII), prof. dr hab. Leonid Tymoszenko (Uniwersytet w Drohobuczu, Ukraina), prof. dr hab. Andrzej Wyrwa (UAM), prof. dr hab. Wiesław Jan Wysocki (UKSW), prof. dr hab. Jan Żaryn (UKSW), prof. dr hab. Dorota Żołądź-Strzelczyk (UAM) Reviewing Editors: prof. dr hab. Małgorzata Dąbrowska, dr hab. Dariusz Dekański, prof. dr hab. Ewa Dubas-Ur- wanowicz, dr hab. Wojciech Gajewski, ks. prof. dr hab. Michał Janocha, prof. dr hab. Eugeniusz Koko, dr hab. Ane- ta Kramiszewska, ks. prof. Mario Maritano, dr hab. Jacek Pielas, dr hab. Marta Pieniążek-Samek, prof. dr hab. Anna Pobóg-Lenartowicz, dr hab. Michał Polak, ks. prof. dr hab. Roland Prejs, prof. dr hab. Bogdan Rok, prof. dr hab. Waldemar Rozynkowski, ks. dr hab. Mieczysław Różański, prof. dr hab. Tadeusz Rutkowski, ks. prof. Manlio Sodi, dr hab. Krzysztof Sychowicz, ks. dr hab. Tadeusz Syczewski, dr hab. Anna Szylar, prof. dr hab. Stanisław Wiech, ks. prof. dr hab. Antoni Żurek, dr hab. Beata Wojciechowska Editing: Joanna Graczyk Proofreading of texts in English: Patrick Hennessy Proofreading of texts in Italian: prof. Manlio Sodi Cover design: ks. Paweł Dudziński ISSN 1232-1575 Requests for subscription should be sent to Editor: Wydawnictwo UKSW ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa, tel./fax 225618923 www.wydawnictwo.uksw.edu.pl Publisher: ul. Wóycickiego 1/3 bl. 23 pokój 320 01-938 Warszawa www.saeculum.christianum.uksw.edu.pl Printed by: Ofi cyna Wydawniczo-Poligrafi czna „Adam” 02-729 Warszawa, ul. Rolna 191/193 tel. (22) 843-37-23, (22) 843-08-79, tel./fax (22) 843-20-52 SSaeculumaeculum CChristianumhristianum 22015.indb015.indb 4 22015-05-18015-05-18 222:13:442:13:44 ROZPRAWY I ARTYKUŁ Y Saeculum Christianum t. XXI (2014) s. 5-15 PRZEMYSŁAW NOWOGÓRSKI WNHiS UKSW, Warszawa SYNAGOGI W PALESTYNIE W OKRESIE DRUGIEJ ŚWIĄTYNI W KONTEKŚCIE HISTORYCZNYM I ARCHEOLOGICZNYM Zainteresowanie historią i archeologią starożytnych synagog w basenie Morza Śródziem- nego, a zwłaszcza w Palestynie, trwa od wielu dziesięcioleci1. Po zniszczeniu Świątyni Je- rozolimskiej synagoga stała się najważniejszą instytucją religijną judaizmu, a budynek sy- nagogi stał się niejako substytutem Świątyni i stanowi do tej pory główny budynek religijny Żydów. W diasporze synagoga była nie tylko miejscem modlitwy, ale nade wszystko miej- sce, w którym żył każdy Żyd. Israel Abrahams pisał: […] Żyd w synagodze był czasem pełen głębokiej czci, a czasami czuł się całkiem swobodnie2. Całe jego życie toczyło się w synago- dze i wokół synagogi. Aż trudno uwierzyć, że pochodzenie tak ważnej instytucji religijnej nie jest jednoznacznie wyjaśnione i nadal budzi wiele kontrowersji. Podobnie jest z genezą architektury synagogalnej. Od początku XX wieku powstało wiele hipotez i teorii na temat narodzin i rozwoju synagogi. Odsłaniano i interpretowano najstarsze źródła pisane i pozo- stałości archeologiczne najstarszych synagog, głównie na terenie Izraela. W ostatnich la- tach, zwłaszcza w zakresie archeologii, nastąpiły spore zmiany w tej problematyce. Nastą- piła zmiana w dotychczasowej interpretacji budynków uchodzących za modelowe dla wczesnych synagog przy jednoczesnym odkrywaniu kolejnych obiektów hipotetycznie identyfi kowanych jako najwcześniejsze przykłady synagog zaliczanych do okresu Drugiej Świątyni. Niniejszy artykuł stanowi syntetyczne ujęcie w kontekście historycznym jak również re- zultatów badań archeologicznych problematyki synagog w okresie Drugiej Świątyni, czyli tak zwanych wczesnych synagog z terenu Palestyny, budzących najwięcej kontrowersji i wątpliwości. W polskiej literaturze naukowej tematyka ta oraz dyskusja z nią związana nie jest zbyt powszechna, dlatego warto poświęcić jej nieco uwagi. I Omawiając historyczne i archeologiczne zagadnienia synagog, należy zwrócić uwagę na podwójne znaczenie terminu synagoga. Powszechnie przyjęta nazwa, wywodząca się z języka greckiego, jest uogólnieniem bardziej szczegółowych pojęć hebrajskich i aramej- skich. Bowiem grecki wyraz (hê) synagogê, obecny już w Septuagincie, stanowi odpowiednik 1 Nazwa Palestyna użyty jest jako terminus historicus i jest równoznaczny z antycznym rozumieniem Palaestina, 2 I. Abrahams, Życie codzienne Żydów w średniowieczu, tłum. B. Gadomska, Warszawa 1996, s. 25. SSaeculumaeculum CChristianumhristianum 22015.indb015.indb 5 22015-05-18015-05-18 222:13:442:13:44 PRZEMYSŁAW NOWOGÓRSKI 6 hebrajskiego wyrażenia ʽedah, oznaczającego zgromadzenie religijne oraz polityczne Ży- dów.3 Żydzi w Diasporze już od wczesnego hellenizmu nazwę synagogê stosowali zarówno do zgromadzenia religijnego, jak i budynku, w którym zgromadzenie to się odbywało. W tym przypadku grecka nazwa jest odpowiednikiem aramejskiego kenisah (zgromadzenie) i bejth kenistah (dom zgromadzenia) oraz hebrajskiego hak-keneset i bejth hak-keneset. Na- dal nie są jednoznacznie ustalone miejsce i czas powstania tej instytucji religijnej. Filon z Aleksandrii oraz Józef Flawiusz uznawali Mojżesza jako twórcę synagogi. Był to typowy zabieg nadania już istniejącej instytucji pochodzenia określonego i sankcjonowanego uzna- nym autorytetem. Bardziej prawdopodobne jest doszukiwanie się początków synagogi w czasie niewoli babilońskiej i bezpośrednio po powrocie części Żydów do Judei. Niektórzy widzą korzenie synagogi