WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE

OSOBLIWOŚCI PRZYRODNICZE I GEOLOGICZNE REGIONU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

2017 Spis treści Osobliwości przyrodnicze i geologiczne regionu świętokrzyskiego

3 Spis treści

Trasa 1. Kieleckie osobliwości geologiczne s. 6

Trasa 2. Przez podziemny Raj do Piekła s. 11

Trasa 3. Szlakiem cennych kruszców, s. 17 marmurów i śladów pradawnych zwierząt

Trasa 4. Wokół Łysogór s. 24

Trasa 5. Tropem dinozaurów s. 32

Trasa 6. Przez sandomierskie wąwozy s. 37 w Góry Pieprzowe

Trasa 7. Świętokrzyski step i gipsowy kras s. 40

Trasa 8. Od piaskowcowych skał do tajemniczego s. 45 torfowiska Wstęp Osobliwości przyrodnicze i geologiczne regionu świętokrzyskiego

4 5 Świętokrzyskie – gołoborza i torfowiska, wąwozy Świętokrzyskich, poprzez rozległe lasy Puszczy one przede wszystkim dawne kopalnie i kamie- narodowych i krajobrazowych, rezerwatach i na in- lessowe i stepowe równiny, dzikie ostępy pusz- Świętokrzyskiej, kompleksy Lasów Iłżeckich oraz niołomy z odsłonięciami ciekawych geologicznie nych obszarach chronionych czy przy pomnikach czańskie i rozległe pola – mało jest w Polsce regio- Koneckich, po mniej rozległe, lecz i tak interesujące formacji skalnych. Niezwykle cenne są również przyrody. Wszędzie dbajmy o to, by ­pozostawić po nów tak niezwykle zróżnicowanych przyrodniczo bory i lasy na południe od pasm Świętokrzyskich rezerwaty roślinności stepowej i słonoroślowej na sobie odwiedzane miejsca w takim stanie, w jakim i krajobrazowo. Bogactwo przyrody, choć od wie- – lasy stanowią ponad 27% powierzchni woje- Ponidziu. Ogromne znaczenie mają też tereny pod- chcielibyśmy je zastać: wszelkie śmieci zabieramy ków czerpał z niego pełnymi garściami człowiek, wództwa i są domem dla wielkiej liczby zwierząt. mokłe i wodne, objęte ochroną rezerwatową, m.in. ze sobą, nie niszczymy roślinności oraz elementów wciąż jest zdumiewające. Dziś o zachowanie tego To pośród lasów znajdziemy tajemnicze mokradła trzy największe rezerwaty województwa: Wisła pod przyrody nieożywionej. Żyjące tu zwierzęta pozo- wspaniałego dziedzictwa doskonale się zatrosz- i torfowiska oraz fragmenty starych, wspaniałych Zawichostem, Górna Krasna oraz torfowisko Białe stawiamy w spokoju – co najwyżej utrwalając je czono – aż 62% powierzchni województwa świę- drzewostanów przypominających pierwotne, na- Ługi. Uzupełnieniem sieci terenów chronionych są na fotografiach. Na terenach rezerwatów i parku tokrzyskiego to obszary objęte różnymi formami turalne puszcze. Ale i poza lasami przyroda zadzi- pomniki przyrody – należą do nich interesujące narodowego poruszamy się wyłącznie po udo- ochrony przyrody, najwięcej w całym kraju! Jedną wia: skaliste wzgórza porastają murawy naskalne, formacje skalne oraz drzewa – ze sławnym dębem stępnionych dla ruchu turystycznego ścieżkach z przyczyn tego zróżnicowania i bogactwa jest a ciepłe, nasłonecznione ich zbocza sprzyjają ro- „Bartkiem” koło Zagnańska na czele. i drogach. Pamiętając o tych ważnych zasadach, skomplikowana budowa geologiczna regionu. To ślinności ciepłolubnej. Pośród licznych ciekawych Przemierzając województwo świętokrzyskie możemy wyruszyć na opisane w przewodniku tra- także za jej sprawą przez długie wieki od prasta- gatunków roślin w wielu miejscach trafimy na ta- w poszukiwaniu tych niezwykłości, pamiętajmy sy, by samodzielnie odkrywać bogactwo przyrody rych kopalń krzemienia pasiastego aż po współ- kie ich zbiorowiska, które występują na odległych, o przestrzeganiu zasad obowiązujących w parkach świętokrzyskiej! czesne kamieniołomy – Góry Świętokrzyskie i ich dzikich stepach południowo-wschodniej Europy, okolice miały ogromne znaczenie gospodarcze. a także na unikatowe słonorośla. Przemierzając region w poszukiwaniu najbar- Aby zachować dla przyszłych pokoleń to wspa- dziej niezwykłych, najciekawszych czy najrzad- niałe bogactwo przyrody regionu, podjęto liczne szych osobliwości natury, musimy zwrócić uwagę działania ochronne. Już w latach międzywojen- zarówno na świat ożywiony, jak i na obiekty przy- nych powstały zalążki Świętokrzyskiego Parku Na- rody nieożywionej. Z tych ostatnich najbardziej rodowego, który ostatecznie w 1950 r. objął ochro- znanymi są gołoborza, czyli jeden z symboli Gór ną najwyższe pasmo gór – Łysogóry i ich okolice. Świętokrzyskich. Prócz nich występują w regionie Park z czasem powiększono, by ochronić także również krasowe jaskinie i to nie tylko powstałe fragmenty sąsiednich pasm. Inne części Gór Świę- w skałach wapiennych w okolicach Kielc i Chęcin, tokrzyskich znalazły się granicach pięciu parków ale i w gipsie – na Ponidziu. Zarówno wapienie, jak krajobrazowych: na południe od Łysogór powstał i gipsy zobaczyć można także na powierzchni jako Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy, a drugie naturalne skałki oraz w niezliczonych kamienioło- co do wysokości pasmo gór objął Jeleniowski Park mach. To w nich przede wszystkim geologowie po- Krajobrazowy. Od strony północnej znajdziemy szukują śladów burzliwej przeszłości kształtowania parki krajobrazowe Suchedniowsko-Oblęgorski się Gór Świętokrzyskich – najstarszych w kraju. oraz Sieradowicki, zaś w okolicach Kielc – Chęciń- Poza odsłonięciami interesujących i nieraz niezwy- sko-Kielecki. Kolejne parki krajobrazowe powstały kle uformowanych warstw skalnych odkrywane są na Ponidziu. Tu znajdują się Szaniecki Park Kra- tu również skamieniałe pradawne organizmy: od jobrazowy – po wschodniej stronie tego regionu miniaturowych graptolitów po tropy ogromnych – oraz leżący na zachodzie Kozubowski. Centralną dinozaurów. A do tego dochodzi jeszcze ogromna część doliny Nidy zajmuje zaś Nadnidziański Park ilość znajdowanych tu minerałów, cennych krusz- Krajobrazowy. Na terenie województwa znajdują ców, dekoracyjnych kamieni i wielu innych bogactw. się również aż 72 rezerwaty przyrody! Do najcie- Szata roślinna i świat zwierząt także kryją wie- kawszych, ale i najcenniejszych pod względem le niespodzianek. Leśne ostępy prastarej Puszczy przyrodniczym zalicza się liczne rezerwaty przyro- Jodłowej, porastającej najwyższe pasma Gór dy nieożywionej w Kielcach i okolicach. Obejmują Gołoborze na Łysej Górze, fot. K. Bzowski Samsonów Kielce i okolice

6 Bobrza 7 Kieleckie osobliwości 1 geologiczne Zagnańsk  Rezerwat Kadzielnia – Muzeum Geologiczne (1,4 km) – Rezerwat Wietrznia (3,1 km) – Centrum Geoedukacji

9–10 h (4,3 km) – Bukówka (7 km) – Telegraf (8,3 km) – AlejaChrusty na

Stadion (12,8 km) – PierścienicaTumlin- (14,5 km) – Rezerwat -Węgle  Biesak-Białogon (16,7 km) – Białogon (18,1 km) – Brusznia (20Miedziana km) – Rezerwat Karczówka (22 km) – Rezerwat Skalny Góra Rezerwat Kadzielnia, fot. K. Bzowski 26 km im. J. Czarnockiego na Ślichowicach (26 km) Kajetanów

Wycieczka pozwala odkryć osobliwości przyrodnicze blisko centrum Kielc. 1 Rezerwat Kadzielnia Muzeum Narodowego) oraz barokowej kate- Możemy pokonać całą trasę pieszo w jeden lub dwa dni. Pierwszego dnia z Podziemną Trasą dry. Warto też odwiedzić budynek dawnego Wiśniówka więzienia, w którym mieści się dziś Ośrodek proponujemy wędrówkę od Rezerwatu Kadzielnia do podnóży góry Tele- Turystyczną Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej. graf, a drugiego – z parkingu przy alei Na Stadion do rezerwatu skalnego  N50.86276, E020.61724 im. J. Czarnockiego. Do większości obiektów można też dojechać samocho- Teren rezerwatu obejmuje dawne wyrobisko wa- ""Podziemna Trasa Turystyczna – dem, a potem do pozostałych kilku przejść pieszo niewielkie już odległości. pieni. Ponad nim wznoszą się skalne urwiska, m.in. Jaskinie na Kadzielni W okolice wszystkich opisanych miejsc da się również dotrzeć autobusami efektowna Skałka Geologów przepruta licznymi  al. Legionów, 25-202 Kielce S7 naturalnymi otworami skalnymi będącymi świa- komunikacji miejskiej. Dobrą alternatywę dla transportu samochodowego tel.: 695 213 381 dectwem procesów krasowych. Spośród licznych stanowi przejażdżka rowerowa. Masłów jaskiniakadzielnia.pl jaskiń (jest ich tu aż 26 – najwięcej w regionie  czynna: wt.–nd. (zwiedzanie w grupach 1 74 świętokrzyskim) trzy zostały połączone i tak po- M 73 Rezerwat Skalny a Łód z przewodnikiem, konieczna rezerwacja pn.– ja z a ka im. J. Czarnockiego k i wstała udostępniona do zwiedzania podziemna 6 s c ń a ś sb. 9.00–17.00 z co najmniej jednodniowym na Ślichowicach a k o 786 Piekoszowska s n n ar trasa turystyczna. g w a id a z l Z s o wyprzedzeniem); wstęp płatny. r . S a al W rezerwacie Kadzielnia chroni się przede W Parking od strony ulicy Krakowskiej. Obok re- 786 G S74 wszystkim skały wapienne z okresu górnego de- run zerwatu przy ulicy Krakowskiej jest przystanek wa ldz S wonu z licznymi skamieniałościami koralowców, ka and omie „Krakowska Kadzielnia” (autobusy nr 4, 6, 19, S7 5 rska Brusznia Rezerwat 73 trylobitów, łodzikowatych i innych. Wapienie prze- 309 m n.p.m. Karczówka 27, 29). 1 Muzeum Zbiorów cięte są żyłami kalcytu i obfitują w formy krasowe. 2 Geologicznych 762 Rezerwat Kadzielnia Cenna jest również roślinność naskalna rezerwatu. Białogon ka z Podziemną ows Krak KIELCE Trasą Turystyczną i k 761 o z Ło g s pusz e u 3 ańsk ł n 2 a n Kadzielnia e Muzeum Zbiorów i o n Rezerwat Wietrznia i

e p Rezerwat d i o a g im. Z. Rubinowskiego P t e . S i Biesak-Białogon J

a c Geologicznych k a . i Centrum Geoedukacji s Ś s 764 N Kadzielnia oddalona jest zaledwie o niecały ki- . k w . l P o k 4 a . ra s Bukówka K k  N50.86115, E20.62894 W lometr od najcenniejszych zabytków śródmie- Chęcińsko - o M j s ó k a jc ścia Kielc – ze wzgórza obok Skałki Geologów Z Kadzielni spacerowym szlakiem zielonym moż- Kamienna Góra Telegraf P z - Kielecki PK o a ls 366 m n.p.m. Pierścienica 408 m n.p.m. k 73 ie widać nawet wieże wczesnobarokowego pa- na dojść do ulicy Zgoda. Tam mieści się placówka g 367 m n.p.m. o 762 łacu biskupów krakowskich (obecnie siedziba muzealna, która ma w swoich zbiorach kilkanaście 764 1 Kieleckie osobliwości geologiczne Kielce i okolice

8 9 Świętokrzyskich, których dzieje sięgają 600 milio- Pieszą wędrówkę z Wietrzni możemy konty- nów lat. Częścią ekspozycji jest wizyta w kapsule nuować zielonym szlakiem do pętli autobusowej 5D. Dzięki niej można odbyć wirtualną podróż do Bukówka, następnie żółtym szlakiem spacerowym wnętrza Ziemi. u stóp góry Telegraf, a dalej przez górę Pieścienicę. ""Geopark Kielce – Centrum Geoedukacji Stąd schodzi się do ukrytego pośród lasów u stóp północnych zboczy Kamiennej Góry (366 m n.p.m.)  ul. Daleszycka 21, 25-202 Kielce jeziorka powstałego w niewielkim wyrobisku. Jest centrum-geoedukacji.pl to dla geologów miejsce niezwykle interesujące  czynne: 15 IV–14 X wt.–pt. 10.00–17.00, – w ramach rezerwatu Biesak-Białogon o po- sb.–nd. 12.00–18.00; 15 X–14 IV wt.–pt. wierzchni 13 hektarów ochronie podlegają tu wy- 10.00–16.00, sb.–nd. 11.00–16.00 (zwiedza- chodnie skał ordowickich (piaskowce z wkładkami nie o pełnej godzinie, konieczna wcześniejsza iłów i mułowców) i z okresu dolnego kambru (mu- rezerwacja pn.–pt. 10.00–15.00, tel.: 41 367 łowce i szare piaskowce kwarcytowe). W osadach 68 00). Parking przed budynkiem. z ordowiku pozostały szczątki ówczesnej fauny oraz wkładki skał pochodzenia wulkanicznego. Dojazd z ulicy Zgoda, ulicami: Wojska Polskiego i Daleszycką. Najbliższy przystanek autobusowy: Od parkingu przy alei Na Stadion prowadzi żółty ulica Wojska Polskiego „Wietrznia” (autobus nr 3), szlak spacerowy. Możliwy jest także dojazd więcej autobusów zatrzymuje się na przystan- rowerem (niebieski lub czarny szlak rowerowy). Muzeum Geologiczne, fot. K. Bzowski ku przy skrzyżowaniu ulic Wojska Polskiego Do pobliskiej pętli autobusowej al. Na Stadion z Tarnowską. dojeżdżają autobusy miejskie nr 4, 103 i 107. tysięcy okazów skał, skamieniałości i ­minerałów. 3 Rezerwat Wietrznia Wiele z nich prezentowanych jest na stałej wysta- im. Z. Rubinowskiego 5 Rezerwat Karczówka wie obrazującej 600 milionów lat historii geolo- i Centrum Geoedukacji gicznej Gór Świętokrzyskich. Obok budynku moż-  N50.86833, E20.58722 na obejrzeć plenerową wystawę skał i minerałów  N50.85243, E20.64951 Ambitni piechurzy mogą z rezerwatu Biesak-Bia- z regionu oraz... stadko dolnojurajskich dinozau- Od ulicy Zgoda szlak zielony prowadzi dalej do łogon udać się przez las (bez szlaku) do ulicy Na rów, a także płyty piaskowców z ich tropami! Wietrzni. Jest to rezerwat przyrody nieożywio- Ługach i dzielnicy Białogon, by stąd czerwonym nej o charakterze zbliżonym do Kadzielni, jednak szlakiem pieszym przez wzgórze Brusznia dojść do ""Muzeum Geologiczne – Oddział znacznie rozleglejszy – zajmuje powierzchnię Karczówki. Oczywiście można tam udać się także Świętokrzyski Państwowego Instytutu ponad 17 ha. Podobnie jak w Kadzielni, tu również samochodem lub podjechać autobusem z prze- Geologicznego eksploatowano skały wapienne oraz dolomitowe siadką w centrum. z okresu górnego dewonu. Można tu zobaczyć Ekspozycja w Centrum Geoedukacji, Rezerwat Karczówka znajdujący się na zachód  ul. Zgoda 21, 25-953 Kielce ciekawe odsłonięcia geologiczne z mineralizacja- fot. K. Bzowski od centrum Kielc obejmuje większą część wzgórza tel.: 41 361 25 37 mi żyłowymi, krasem podziemnym i powierzch- Karczówka (335 m n.p.m.) zbudowanego z wa- kielce.pgi.gov.pl niowym oraz licznymi skamieniałościami. Pośród pieni środkowo- i górnodewońskich. W ich spęka-  czynne: pn.–pt. 8.00–16.00, wstęp bezpłatny. 4 Rezerwat Biesak-Białogon skalnych urwisk poprowadzono dróżki spacerowe niach występują żyły galeny (rudy ołowiu), a także i ustawiono tablice informacyjne.  N50.84455, E20.57321 kalcyty i baryty. Wędrując przez teren rezerwatu Dojazd z Kadzielni ulicami: Krakowską, Wojska Tuż obok wyrobisk powstał nowoczesny budy- Odcinek trasy z Wietrzni do kolejnego rezerwa- czerwonym szlakiem, przekracza się dawne chod- Polskiego, Zgoda. Najbliższy przystanek nek Centrum Geoedukacji. Mieści się tu oryginalna tu jest bardzo długi – można zatem skorzystać niki górnicze, tzw. szpary, czyli wydłużone, wyku- autobusowy: ulica Wojska Polskiego Poliklinika ekspozycja, którą trzeba zobaczyć, by zrozumieć z komunikacji miejskiej (konieczna jest przesiadka te w skale zagłębienia, z których w XVI–XVIII w. (autobusy nr 3, 33, 113). fenomen odległej przeszłości geologicznej Gór w centrum). pozyskiwano rudy ołowiu. W rezerwacie ochronie 1 Kieleckie osobliwości geologiczne Kielce i okolice

Promnik 10 11 Przez podziemny Raj do Piekła Chęciny, ul. Armii Krajowej – Rezerwat GóraJulianów Zelejowa (2 km) – Czerwona Góra (4 km)Stara – Wieś Kamieniołom Zygmuntówka Brynica 2 (5,6 km) – Jaskinia Raj (7,4 km)Micigózd – Szewce-Zawada (7,9 km) Dolna Kolonia  – Kamieniołom Szewce (9,4 km) – Rezerwat Góra Żakowa (13,2 km) – Jaskinia Piekło (14 km) – KamieniołomPodzamcze 7–8 h Piekoszów Stokówka (15,5 km) – Chęciny, ul. Armii Krajowej (21 km) Szczukowice – Rezerwat Góra Rzepka (22,5 km) – Góra Zamkowa Wincentów  786 786 (23,6 km) – Chęciny, ul. Armii Krajowej (25 km) Szczukowskie Plebańskie 25 Górkikm Okolice niewielkich Chęcin słyną z wielu osobliwości przyrody ożywionej S7 i nieożywionej. Dzięki nim – oraz dzięki wielu cennym zabytkomGniewce – to jedna z najciekawszych części regionu świętokrzyskiego. Skomplikowana761 budo- wa geologiczna zapewniła obfitość cennych kruszców i skał, znakomicie Rezerwat na Ślichowicach, fot. K. Bzowski nadających się na materiał budowlany. Dzięki temu Chęciny przed wiekami Rykoszyn Zagórze czerpały pełnymi garściami z tych bogactw jako jeden Jaworzniaz najważniejszych KIELCE podlega również fragment ponad 180-letniego Ślichowice. Dystans ten najlepiej jednak pokonać ośrodków miejskich regionu. Trasa wycieczki wiedzie od samych Chęcin drzewostanu sosnowego okalającego wznoszący samochodem lub autobusem miejskim. Tam, za- Jaworznia poprzez liczne interesujące miejsca, m.in. sławną jaskinię Raj i znacznieFabryczna 761 się na szczycie klasztor pobernardyński (obec- raz w bezpośrednim sąsiedztwie bloków miesz- mniej znaną grotę zwaną Piekło. nie księży pallotynów). To cenny zabytek sztuki kaniowych Ślichowic, niespodziewanie otwiera się 74 późnego renesansu i baroku; wraz z kościołem w ziemi głęboka odkrywka. To obecnie rezerwat Gałęzice

św. Karola Boromeusza ufundowany został w la- skalny będący dawniej kamieniołomem wapienia. 762 Szewce S7 tach 1624–1631. Eksploatacja skał odsłoniła tu podręcznikowe Jaskinia Sitkówka- Piekło – Gałęzice Rezerwat -Nowiny przykłady form tektonicznych takich jak fałdy oba- Góra Od parkingu przed bramą klasztoru na końcu Kamieniołom Stokówka 6 5 Żakowa lony i leżący, wyraźnie uformowane w wapieniach Szewce- Kamieniołom Słowik ulicy Karczówkowskiej przez teren rezerwatu 4 z dewonu górnego. Są one świadectwem ruchów -Zawada Szewce prowadzi czerwony szlak pieszy. Najdogodniejsze Zagrody górotwórczych orogenezy hercyńskiej, podczas dojście z przystanku autobusowego wiedzie ulicą Chęcińsko - Czerwona Góra 328 m n.p.m. Zgórsko 762 których wypiętrzone zostały Góry Świętokrzyskie. Rezerwat 3 Nowiny Karczówkowską – od przystanku „Jagiellońska/ Góra Zelejowa Wyrobisko podzielone jest wąską listwą skalną na Polichno Jaskinia Raj i Centrum 1 Karczówkowska” (autobusy nr 8 i 28). Skiby 2 Neandertalczyka dwie części. Można tam obserwować także wapie- Gościniec Kamieniołom nie bitumiczne. Zygmuntówka S7 Sitkówka 6 Rezerwat Skalny Dojście żółtym szlakiem spacerowym wzdłuż ulicy - Kielecki PK im. J. Czarnockiego Kazimierza Wielkiego lub bez szlaku od pętli au- 762 tobusowej os. Ślichowice wzdłuż ulicy Triasowej Chęciny 73 na Ślichowicach 762 Bolechowice (liczne autobusy z przystanków Żelazna PKP lub ul. Armii Krajowej  N50.88666, E20.58777 Korzecko Czarnowska PKS; z okolic Karczówki – autobusy 7 7 Ostatni etap wędrówki wiedzie żółtym szlakiem nr 8 i 108 z ulicy Jagiellońskiej). Rezerwat Góra Rzepka 8 Góra Zamkowa spacerowym od podnóży Karczówki do osiedla Wola Murowana

Wrzosy Radkowice 763 2 Przez podziemny Raj do Piekła Kielce i okolice

12 13 (328 m n.p.m.), nieco w bok od szlaku znajduje się duże wyrobisko kolejnego z marmurów chę- cińskich, tzw. zygmuntówki. To rodzaj zlepieńca, utworzonego z okruchów różnobarwnych wapieni dewońskich. Zygmuntówka zawdzięcza swoją na- zwę najsławniejszej budowli wykonanej z tej skały – kolumnie króla Zygmunta III Wazy, ustawionej na Placu Zamkowym w Warszawie w 1643 r. Kamieniołom Zygmuntówka znajduje się w lesie na wschód od czerwonego szlaku pieszego; dochodzi do niego znakowany szlak spacerowy, oddzielający

Marmur chęciński, fot. K. Bzowski się od czerwonego. Jadąc samochodem, trzeba z głównej szosy z Chęcin do Kielc skręcić w lewo 2 Kamieniołom Zygmuntówka do Czerwonej Góry. Auto można zostawić na początku drogi leśnej do kamieniołomu (odbija ona Zamek w Chęcinach, fot. arch. UMWŚ w Kielcach  N50.81842, E20.49623 w prawo na ostrym zakręcie szosy w lesie). Z Góry Zelejowej czerwony szlak pieszy wiedzie przez miejscowości Zelejowa i Czerwona Góra 1 Rezerwat Góra Zelejowa Samochód najlepiej pozostawić na parkingu między wzniesienia Bolechowickiego Grzbietu. obok hali sportowej w Chęcinach przy ulicy Armii 3 Jaskinia Raj i Centrum  N50.81904, E20.45671 Tam, na południowym zboczu Czerwonej Góry Krajowej i stąd dojść do rezerwatu czerwonym Szerokie obniżenie, w którym leżą Chęciny, zwa- Neandertalczyka szlakiem pieszym. ne Doliną Chęcińską, ograniczają od północy  N50.82319, E20.50346 niewysokie wzgórza Pasma Zelejowskiego. Jego Szlak czerwony omija od zachodu szczyt Czerwo- najwyższym wzniesieniem jest Góra Zelejowa Marmury chęcińskie nej Góry i przez las wiedzie do parkingu przed Ja- (372 m n.p.m.). Czerwony szlak pieszy z Chęcin skinią Raj. Została ona odkryta w 1963 r. podczas osiąga jej grzbiet tuż ponad nieużywanym wyro- Okolice Chęcin są miejscem występowania eksploatacji kamienia na północnym zboczu góry biskiem wapienia zwanego różanką zelejowską, wielu odmian wapieni, charakteryzujących Malik. Grota zawdzięcza swoją nazwę niezwykłe- będącą jednym z tzw. marmurów chęcińskich się wielobarwnością i ciekawym rysunkiem. mu bogactwu szaty naciekowej z licznymi stalak- – wapieni wydobywanych w okolicach miasta. Doskonale nadają się one do polerowania tytami, stalagmitami i stalagnatami (kolumnami Z różanki zelejowskiej wykonano wiele elementów i obróbki rzeźbiarskiej, dlatego były chętnie naciekowymi). Jaskinię wraz z otaczającym ją dekoracyjnych świętokrzyskich kościołów. Wyko- wydobywane od późnego średniowiecza. Za- lasem objęto ochroną rezerwatową. Zwiedzając rzystywana była także w miejscach kultu zlokalizo- wdzięczają swoją nazwę podobieństwu do jaskinię, można dostrzec reliktowe okazy pająków, wanych nieco dalej, m.in. w Katedrze Wawelskiej. prawdziwych marmurów, jednak te ostatnie pod ziemią bytują również nietoperze. Obok jaskini Na Górze Zelejowej znajduje się kilka mniejszych są skałami metamorficznymi, zaś marmury warto odwiedzić Centrum Neandertalczyka z natu- tzw. szpar, czyli szczelinowych wyrobisk, przecina- chęcińskie powstały w wyniku odmiennych ralnych rozmiarów repliką mamuta. Można się tam jących grzbiet z północy na południe. procesów. Najbardziej znana i najpiękniejsza dowiedzieć co nieco o życiu codziennym i polowa- Góra Zelejowa jest interesująca nie tylko ze ich odmiana to różanka zelejowska z białymi niach łowców mamutów. względów geologicznych. Na skrasowiałych skałach lub różowymi kryształami kalcytu, otoczonymi ""Jaskinia Raj i Centrum Neandertalczyka jej grani – najdłuższej skalnej grani Gór Świętokrzy- ciemniejszym, wiśniowym hematytem tworzą-  ul. Dobrzączka, 26-060 Chęciny skich – rośnie wiele chronionych gatunków roślin cym charakterystyczne różyczki. tel.: 41 346 55 18 (pn.–pt. 9.00–17.00) ciepłolubnych i naskalnych, które można podziwiać, jaskiniaraj.pl wędrując jej krawędzią wzdłuż szlaku czerwonego. Kamieniołom Zygmuntówka, fot. K. Bzowski 2 Przez podziemny Raj do Piekła Kielce i okolice

14 15

Samochodem w okolice kamieniołomu dotrzeć można od szosy Chęciny – Kielce przez Zgórsko, kierując się następnie do miejscowości Szewce- -Zawada. Tam trzeba ulicą Marmurową dojechać do skraju lasu i tu zostawić samochód. Dojście do kamieniołomu leśną drogą (ok. 1 km) jest dobrze oznakowane.

5 Jaskinia Piekło – Gałęzice

 N50.83102, E20.43260 Dalszy odcinek szlaku niebieskiego od kamie- niołomu Szewce przechodzi pod szosą S7, a na- Kamieniołom Stokówka, fot. K. Bzowski stępnie przez lasy Doliną Zelejowską na Żakową Jaskinia Raj, fot. K. Bzowski Górę (352 m n.p.m.). W sąsiedztwie rozciąga się Dojazd z Chęcin w okolice jaskini jest dość popularniejsze miejsce wspinaczkowe w okolicy geologiczno-leśny rezerwat przyrody Góra Żakowa skomplikowany – trzeba jechać przez Piekoszów Chęcin.  czynna: wt.–nd. I–IV i XI 10.00–17.00; V–VI ze śladami górniczej eksploatacji rud ołowiu i wie- i stąd do Rykoszyna, by tam skręcić w drogę do 9.00–19.00; VII–VIII 9.00–18.00; IX–X Samochodem można przez Chęciny i Skiby doje- loma chronionymi gatunkami roślin. Sama jaskinia Gałęzic. Około 500 m na północ od jaskini kończy 9.00–17.00; wstęp płatny, tylko w grupach chać leśnymi drogami w bezpośrednie sąsiedztwo Piekło znajduje się pod niewielką skałą, na której się asfaltowa droga z Rykoszyna do Gałęzic – tam z przewodnikiem, wyłącznie z rezerwacją kamieniołomu – pojazd trzeba zostawić w lesie stoi wyrzeźbiona w drewnie diabelska rodzina. Ja- można zostawić samochód i do jaskini dojść minimum 4 dni wcześniej. obok dróżki z drogowskazem do kamieniołomu, skinia mierzy 57 m długości i można ją zwiedzić pieszo bez szlaku. około 250 m od celu. Droga gruntowa od końca indywidualnie, konieczne jest jednak posiadanie Dojazd do jaskini z szosy nr 762 z Chęcin do Kielc asfaltu w Skibach jest bardzo nierówna, nie wska- ze sobą latarki. W podziemnych korytarzach żyją jest dobrze oznakowany, przed jaskinią i Centrum 6 Kamieniołom Stokówka zana dla nisko zawieszonych samochodów. nietoperze i pająki. znajduje się duży parking.  N50.83255, E20.42426 Od jaskini Piekło można wędrować dalej niebie- 7 Rezerwat Góra Rzepka 4 Kamieniołom Szewce skim szlakiem wokół Żakowej Góry albo bez szla- ku udać się w kierunku kolejnego interesującego  N50.79690, E20.44909  N50.82886, E20.47715 kamieniołomu. W tym celu trzeba od jaskini zejść W drodze powrotnej od kamieniołomu Stokówka Przechodząc przez teren Jaskini Raj, czerwonym schodkami do drogi leśnej w dole i tam kierować należy udać się znów dużą drogą leśną w okolice szlakiem wydostajemy się na skraj lasu obok za- się w lewo. Schodząc na południową stronę Góry Góry Żakowej (nie trzeba wracać aż do jaskini Pie- budowań miejscowości Szewce-Zawada. Idąc bez Żakowej, na kolejnych rozwidleniach trzeba wy- kło). Tu u południowych podnóży grzbietu Żakowej szlaku ulicą Leśną (prosto na zachód), a następ- bierać drogi kierujące na skos w prawo. W ten dołączy do drogi szlak niebieski. Idąc nim, można nie ulicą Rajską na północ, trafić można na znaki sposób dojdzie się do większej gruntowej drogi przejść do przełęczy między górami Żakową a Ze- niebieskiego szlaku pieszego. Skręca on w lewo ze Skibów w kierunku Charężowa. Po 200 m od- lejową, następnie przez pola z pięknym widokiem uliczką między domy i wiedzie dalej skrajem lasu chodzi w prawo (tuż przed skrajem lasu) dróżka na zamek w Chęcinach wrócić do miasteczka. Od u stóp wzgórza Okrąglica na zachód. W pewnym oznaczona drogowskazem, która zaprowadzi nas jego południowej strony wznoszą się dwa kolejne momencie mijamy oznakowane dojście do pobli- do celu. Kamieniołom Stokówka to malownicza ciekawe przyrodniczo wzgórza, do których moż- skiego (nieczynnego) kamieniołomu Szewce. Eks- szczerba, z której wydobywano kalcyt. Jej szero- na dojść pieszo lub podjechać samochodem. Po ploatowany tu był piękny kolorystycznie piaskowo- kość dochodzi maksymalnie do 15 m, a gładkie prawej – czyli po południowo-zachodniej stronie -różowy wapień dewoński. Jaskinia Piekło, fot. K. Bzowski wapienne ściany przyciągają wspinaczy – to naj- Chęcin – wyrasta Góra Rzepka (357 m n.p.m.), 2 Przez podziemny Raj do Piekła Kielce i okolice

16 17 Gielniów Sławno Opoczno Szlakiem cennych kruszców, Przysucha Wieniawa marmurów i śladów Paradyż 3 Borkowice

Białaczówpradawnych zwierząt 

Kielce – Rezerwat ZachełmieGowarczów (20 km) – Zagnańsk, dąb 2–3 dni „Bartek” (23 km) – Samsonów (26 km) – Rezerwat Kręgi Żarnów Kamienne (30 km) – Ciosowa Góra (37 km) – Rezerwat Chlewiska Szydłowiec Barania Góra (42 km) – Rezerwat Perzowa Góra (49 km) –  Rezerwat Chelosiowa Jama (67 km) – Rezerwat Moczydło 147 km (69 km) – Rezerwat GóraKońskie Miedzianka (82 km) – Rezerwat Milechowy (89 km) – Rezerwat Wolica (123 km) – Chęciny

Europejskie Centrum Edukacji Geologicznej, fot. arch. UMWŚ w Kielcach Ruda (134Maleniecka km) – Kielce (147 km) Skarżysko- Stąporków -Kamienna objęta rezerwatem o tej samej nazwie. Można tu nak, że interesująca jest także sama góra – w po- Fałków zobaczyć wiele ciekawych roślin rosnących po- bliżu żółtego szlaku pieszego ponad parkingiem Trasa samochodowej wycieczki zaprowadzi nas w okolice Kielc. Na północ od śród lasu, ślady prac górniczych, a także ciekawe znajduje się tzw. kamieniołom zachodni. Można miasta rozciągają się pasma wzgórz piaskowcowych, pośród których też nie-Bliżyn przekroje geologiczne w nieczynnym kamienioło- tu zobaczyć sztucznie odsłonięty profil stromo na- mało jest atrakcjiRadoszyce i osobliwości geologicznych. Z kolei wokół Chęcin kryjeSuchedniowsko- się mie Korzecko na południowym zboczu góry. Przed chylonych wapieni dewońskich. wiele wyrobisk dawnych kamieniołomów,Smyków nieczynnych kopalń, a także-Oblęgorski skali Suchedniów- kilku laty powstał tam kompleks Europejskiego Kamieniołom znajduje się 100 m od parkingu stych wzgórz wapiennych z ciekawą roślinnością oraz zjawiskami krasowymi. Centrum Edukacji Geologicznej Uniwersytetu War- Park przy ulicy Jędrzejowskiej, od którego zaczyna się Na pokonanie całej trasy najlepiej przeznaczyć dwa lub trzy dni. szawskiego o interesującej nowoczesnej archi- Słupia Krajobrazowy dróżka do ruin zamku prowadząca południowym Łączna tekturze, pięknie komponującej się z krajobrazem Samsonów zboczem Góry Zamkowej. Mniów 74 Huta „Józef” okolic. Przez rezerwat prowadzi szlak spacerowy Rezerwat 2 Dąb „Bartek” S7 751 Lasocin 728 Rezerwat Kręgi Kamienne Rezerwat od ulicy Jędrzejowskiej w Chęcinach. Dobrzeszów 6 Barania Góra Zagnańsk 1 Wzdół 3 Zachełmie Rządowy Łopuszno Rezerwat 5 Góra Grodowa Chrusty Samochód można zostawić na parkingu obok Zabytki Chęcin 786 Perzowa Góra 4 Świętokrzyski Ewelinów Oblęgorek 399 m n.p.m. 748 Ciosowa Centrum Edukacji Geologicznej. Aby tam dotrzeć, Strawczyn Miedziana Park Poza ruinami zamku z przełomu XIII i XIV w. Korczyn Muzeum Góra trzeba skręcić w brukowaną drogę do Centrum Promnik Góra Wiśniówka w Chęcinach jest kilka innych wartych Henryka Ciekoty 786 Sienkiewicza Krajno- z ulicy Jędrzejowskiej naprzeciwko parkingu po S7 uwagi zabytków. U stóp północnego zbo- Krasocin 728 Masłów -Zagórze południowej stronie Góry Zamkowej. Piekoszów 745 cza Góry Zamkowej, ponad malowniczym, Miedzianka – Narodowy spadzistym rynkiem, wznosi się główna Rezerwat Góra Miedzianka Rezerwat S74 i Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego Chelosiowa Kielce Cedzyna 74 Czostków Rezerwat 7 świątynia Chęcin – gotycki kościół farny Zajączków Jama 8 Góra Zamkowa 8 Moczydło Górno św. Bartłomieja. Blisko parkingu przy Cen- Ludynia Skorzeszyce  Chęcińsko - Sitkówka- KIELCE Niestachów Brzechów N50.79804, E20.45853 trum Kultury i Sportu można obejrzeć zespół Kozłów Leśnica 9 -Nowiny 764 Sieraków Zwieńczona ruinami średniowiecznego zamku kró- klasztorny franciszkanów fundacji króla Ka- Małogoszcz 762 Rezerwat Milechowy i Jaskinia Piekło Chęciny 73 Suków Daleszyce lewskiego Góra Zamkowa jest tłumnie odwiedzana zimierza Wielkiego z 1368 r. Godna uwagi Niwy Żarczyce Mieronice Skansen 763 Cisowsko- Duże w Tokarni Podzamcze Marzysz przez turystów, zdążających do murów tej sławnej jest jeszcze późnorenesansowa synagoga - Kielecki PK Borków -Orłowiński Rezerwat Wolica Park 764 warowni. Niewielu odwiedzających zamek wie jed- z 1638 r. znajdująca się przy ulicy Długiej. Węgleszyn Tokarnia Złotniki 7 10 Morawica Krajobrazowy Cisów 728 Zbrza Mzurowa Skrzelczyce Brzeźno Łukowa 73 3 Szlakiem cennych kruszców, marmurów i śladów pradawnych zwierząt Kielce i okolice

18 19

3 Rezerwat Kręgi Kamienne  N50.96789, E20.57731 Z Zagnańska udajemy się przez Samsonów do Tumlina-Węgli. Tu na grzbiecie pasma Wzgórz Tumlińskich stoi kościół zbudowany w końcu XVI w. z piaskowca tumlińskiego, wyróżniającego się czerwoną barwą. Niedaleko, na zboczu Góry Grodowej (399 m n.p.m.), znajduje się kamienio- łom, w którym piaskowce te są wciąż wydoby- wane. Część góry jest objęta ochroną w ramach rezerwatu Kamienne Kręgi. Jego nazwa odwołuje się do kamiennych kręgów z VIII–IX w. będących słowiańskim miejscem kultu istniejącym tu we wczesnym średniowieczu. Na grzbiecie, którym przechodzi czerwony szlak pieszy, wznosi się ka- Dąb „Bartek”, fot. K. Bzowski mienna kaplica z 1850 r., a tuż poniżej zobaczyć można odsłonięte w niewielkim wyrobisku dolno- sko-triasowymi. Jednak najcenniejsze są odkryte triasowe piaskowce tumlińskie. 1 Rezerwat Zachełmie niedawno tropy tetrapoda, zwierzęcia będącego Samochód można zostawić na skraju lasu na  N50.96929, E20.68984 ogniwem przejściowym między rybami a czwo- końcu wiejskiej dróżki, odbijającej do szosy Gdy z drogi S7 skręci się w kierunku Zagnań- ronożnymi zwierzętami lądowymi, pochodzące Ruiny huty „Józef” w Samsonowie, Samsonów – Miedziana Góra naprzeciwko szkoły ska, po chwili mija się po prawej Górę Chełmową sprzed blisko 400 milionów lat. Szeroka płyta, na fot. K. Bzowski w Tumlinie-Węglach lub na parkingu obok kościo- (399 m n.p.m.). Stojący na niej kościół w Zacheł- której skamieniałe ślady są najlepiej widoczne, pułkowego szacowany był dawniej nawet na 1200 ła i cmentarza w tej miejscowości. Do rezerwatu miu zbudowany został z czerwonego piaskowca znajduje się w północnej ścianie kamieniołomu lat, ale zapewne ma on nie więcej niż 700–1000 wiedzie stąd czerwony szlak pieszy. triasowego. Grzbiet góry za świątynią, rozcięty w jego wewnętrznej części. lat. Obwód pnia przy ziemi to aż 13,4 m, a wyso- wyrobiskiem nieczynnego kamieniołomu w Za- kość – 28 m. Dojazd do rezerwatu Zachełmie od drogi woje- chełmiu, to teren rezerwatu. W ścianach wyrobiska wódzkiej nr 750 jest oznakowany, samochód „Bartek” rośnie przy drodze nr 750, nieco ponad 4 Ciosowa Góra widać miejsca kontaktu środkowodewońskich można zostawić na parkingu przed kościołem. kilometr na zachód od centrum Zagnańska. dolomitów ze zlepieńcami i piaskowcami perm-  N50.94903, E20.53517 Stąd asfaltową dróżką można w parę minut dojść Naprzeciwko drzewa jest duży parking. Następnym przystankiem na trasie jest kolejne ze do rezerwatu. Wzgórz Tumlińskich, Ciosowa Góra (365 m n.p.m.), Huta „Józef” w Samsonowie wznosząca się nad wsią Ciosowa. Z Tumlina-Wę- 2 Dąb „Bartek” gli należy przez Tumlin-Podgrodzie dojechać do W centrum Samsonowa wznoszą się ruiny ta- drogi nr 74 i skierować się w stronę Kielc. Zaraz  N50.98729, E20.65008 jemniczo wyglądającej budowli z cylindryczną, po przekroczeniu zalesionego pasma wzgórz z to- Przejeżdżając przez Zagnańsk, możemy trafić pod masywną „basztą” i przylegającą do niej wieżą. rem wyścigowym trzeba skręcić do Ciosowej. Tu majestatyczne konary dębu „Bartek”. Mimo że ten To jednak pozostałości nie zamku czy pałacu, ponad szosą na południowym zboczu Ciosowej pomnik przyrody nie jest najstarszym drzewem lecz dużej huty żelaza z wielkim piecem, dzia- Góry znajduje się w lesie stary kamieniołom. Eks- w kraju, zdecydowanie cieszy się największą sła- łającej tu w latach 1817–1866. Założony przez ploatacja kamienia odsłoniła czerwone piaskowce Tropy tetrapoda w rezerwacie Zachełmie, wą. W 1934 r. uznano go nawet za „najokazalsze Stanisława Staszica zakład był jednym z naj- tumlińskie z okresu triasu. Można zaobserwować fot. K. Bzowski drzewo w Polsce”. Wiek imponującego dębu szy- ważniejszych w Zagłębiu Staropolskim. doskonale widoczne uwarstwienia, świadczące 3 Szlakiem cennych kruszców, marmurów i śladów pradawnych zwierząt Kielce i okolice

20 21 o pochodzeniu tego kamienia – to pradawne, ska- Auto trzeba zostawić na parkingu (w sezonie ny zza zabudowań niski, pękaty ceglany komin. mieniałe wydmy. Piaskowcom można się dobrze płatny) przy głównej drodze przez wieś i następnie To ruiny wapiennika, w którym wypalano wapno przyjrzeć przy górnej krawędzi kamieniołomu – tuż udać się pieszo do rezerwatu czarnym szlakiem, z wapienia wydobywanego w położonym tuż obok nad przepaścią przechodzi czerwony szlak pieszy. który zaczyna się na początku długiej alei lipowej, kamieniołomie. Znajduje się tu rezerwat geologicz- wiodącej do pałacu i muzeum Henryka Sienkiewi- ny Chelosiowa Jama, obejmujący dwa wyrobiska, Droga nr 74 do Porzecza przez wieś Ciosowa cza. Dojście szlakiem przez rezerwat aż na szczyt ciekawe dzięki widocznemu w ich ścianach kon- prowadzi skrajem lasu. Około 250 m od zjazdu Baraniej Góry zajmuje 45 minut. taktowi wapieni środkowego dewonu z osadami z głównej szosy można na szerokim poboczu permskimi i triasowymi. W wapieniach powsta- zostawić samochód. Jest tu tablica informacyjna ły różnorodne formy krasowe – nigdzie indziej i w tym miejscu do góry w las prowadzi czerwony Muzeum Henryka Sienkiewicza w Górach Świętokrzyskich kras nie jest tak dobrze szlak pieszy, którym dojść można do kamienio- W malowniczym parku na wzgórzu ponad wsią Kapliczka św. Rozalii, fot. K. Bzowski rozwinięty. Znajduje się tu kilka jaskiń, m.in. nie- łomu. stoi pałacyk o urozmaiconej bryle. Rezyden- udostępniany turystycznie system jaskiniowy Che- cja ta była darem dla Henryka Sienkiewicza, losiowa Jama – Jaskinia Jaworznicka. Długość jej 6 Rezerwat Perzowa Góra ofiarowanym mu przez naród polski w 1900 r. korytarzy wynosi ponad 4 km: to najdłuższa jaski- z okazji 25-lecia pracy twórczej. Dziś mieści  N50.96912, E20.38855 nia Polski poza Tatrami. się tu muzeum poświęcone nobliście z kom- Zachodnią część Pasma Oblęgorskiego stanowią Niecałe 2 km na zachód za zabudowaniami pletnym, oryginalnym wyposażeniem wnętrza, dwa zalesione wzniesienia, wyrastające mię- głównej części Jaworzni widać zalesione wzgórze obejmującym wiele cennych przedmiotów dzy Kuźniakami a Huciskiem. Wyższe z nich to Moczydło (317 m n.p.m.), teren rezerwatu Moczy- i dzieł sztuki oraz pamiątek związanych z pi- Perzowa Góra (395 m n.p.m.), na której rozciąga dło. Zachowały się tu liczne tzw. szpary i szybiki, sarzem (więcej informacji można znaleźć na się rezerwat o tej samej nazwie. Przez jego teren ślady prac górniczych z XVII–XIX w. Z występują- stronie: mnki.pl). przechodzi czerwony szlak. Szczyt góry zna- cych tu żył kalcytu pozyskiwano galenę (ruda oło- czą odsłonięcia bloków czerwonego piaskowca wiu) i baryt. Zwiedzanie rezerwatu utrudnia bujna z okresu triasu, tworzące mur skalny o wysoko- roślinność. ści dochodzącej do 6 m. W tym miejscu znajdu- Rezerwat Chelosiowa Jama rozciąga się po Wąwóz lessowy w rezerwacie Barania Góra, je się niewielka jaskinia, zamieniona w kaplicę północnej stronie drogi nr 761. Samochód można fot. K. Bzowski św. Rozalii. Porastający wzgórze las wielogatunko- zostawić koło stacji benzynowej zaraz obok węzła wy z przewagą buczyny jest wiosną pełen kwiatów: z drogą S7, gdzie znajduje się tablica informacyjna rosną tu śnieżyczki przebiśnieg, konwalie majowe, 5 Rezerwat Barania Góra o rezerwacie. kokorycz pełna, lilie złotogłów oraz łany czosnku Dojście do rezerwatu Moczydło możliwe jest od  N50.96188, E20.47534 niedźwiedziego. niewielkiego parkingu obok szkoły w Jaworzni. Na zachód od Ciosowej Góry, za doliną Bobrzy, wy- Na Perzową Górę najlepiej wspiąć się ze wsi Hu- rastają wzgórza Pasma Oblęgorskiego Gór Święto- cisko. Na jej zachodnim krańcu można zostawić krzyskich. Pierwsze od wschodu to Barania Góra auto obok tablicy informacyjnej rezerwatu. Stąd (426 m n.p.m.), wznosząca się ponad Oblęgorkiem. do kaplicy św. Rozalii wiedzie oznakowana na Na jej południowych zboczach rozciąga się leśny zielono ścieżka spacerowa. rezerwat Barania Góra. Najlepiej udać się do niego na spacer z centrum Oblęgorka czarnym szlakiem pieszym, który przechodzi przez ukryty w lesie cie- 7 Rezerwat Chelosiowa Jama nisty wąwóz lessowy. Wokół wyrastają ogromne buki i jodły. W runie leśnym występują liczne rośliny  N50.85886, E20.50259 chronione, m.in. wawrzynek wilczełyko, widłak wro- Pałacyk Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku, Opuszczając Kielce szosą nr 761 w kierunku Pie- niec czy bujnie rosnący bluszcz pospolity. fot. K. Bzowski koszowa, mijamy w Jaworzni Fabrycznej widocz- Rezerwat Chelosiowa Jama, fot. K. Bzowski 3 Szlakiem cennych kruszców, marmurów i śladów pradawnych zwierząt Kielce i okolice

22 23

8 Miedzianka – Rezerwat północno-wschodniej stronie Góry Miedzian- Aby dostać się do rezerwatu Wolica, trzeba skręcić Miedzianka i Muzealna Izba ka) i stąd podejść wyraźną ścieżką na teren w niewielką polną dróżkę z ulicy Małej w Wolicy. Górnictwa Kruszcowego rezerwatu. Nie ma tu miejsca na pozostawienie samochodu; zaparkować można 150 m dalej, obok skrzyżo-  N50.84709, E20.35877 wania ulicy Małej z ulicą Ostrowską. Polna droga Nazwa wsi i wznoszącej się nad nią góry, objętej 9 Rezerwat Milechowy do oddalonego o niecałe 100 m od ulicy Małej ochroną rezerwatową, pochodzi od występującej rezerwatu jest nieoznakowana – znajduje się tu rudy miedzi. Początki jej pozyskiwania sięgają i Jaskinia Piekło zaraz obok mostu na niewielkim strumieniu. średniowiecza, a na szeroką skalę górnictwo roz-  N50.83680, E20.30981 winęło się w XVI w. Zbudowane z wapieni przety- Rozległy rezerwat leśny Milechowy obejmuje po- kanych żyłami kalcytowymi wzgórze kryło w swym nad 130 hektarów lasów w zachodniej części pa- Skansen w Tokarni wnętrzu także inne cenne kruszce, m.in. srebro oraz sma Grząbów Bolmińskich. W rezerwacie, u styku wiele minerałów. Prace górnicze, które zarzucono dwóch grzbietów z wapienia górnojurajskiego, Wracając z Wolicy do Chęcin, trzeba przejechać Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego po II wojnie światowej, przepruły skały korytarzami między Górą Milechowską a Górą Brodową, po- w Miedziance, fot. arch. UMWŚ w Kielcach przez wieś Tokarnia. Znajduje się tu skansen – o długości 4 kilometrów. Rezerwat Miedzianka po- wstał niewielki wąwóz z wychodniami skał wa- Park Etnograficzny Muzeum Wsi Kieleckiej. wstał m.in. dla ochrony śladów dawnej działalności piennych, rumowiskami i wieloma zjawiskami kra- wschodniej stronie wsi, obok niewielkiej dróżki (uli- Na obszarze obejmującym aż 65 ha zobaczyć wydobywczej. Na skałkach, wieńczących grzbiet sowymi, m.in. kilkoma grotami. Największa z nich ca Mała) łączącej szosę z Łukowej do Wolicy z drogą można przykłady drewnianego budownictwa Miedzianki (354 m n.p.m.) występują liczne chro- z korytarzami o długości 17,5 m zwana jest Jaski- z Wolicy do Ostrowa. Łagodne wzgórze pośród pól wiejskiego, małomiasteczkowego i dworskie- nione gatunki roślin naskalnych i ciepłolubnych, nią Piekło. Wejście do niej znajduje się pod skałką kryje zupełnie niewidoczną z daleka odkrywkę – go. Są tu m.in. dwór z Suchedniowa, kościół m.in. zawilce wielkokwiatowe. Odsłonięty szczyt i jest widoczne z dna wąwozu. Porastający wzgó- dawne wyrobisko wapienia, którego dno wypełnia z Rogowa, liczne zagrody wiejskie (wśród nich góry jest punktem widokowym – wspaniale pre- rza las mieszany obejmuje buczyny o charakterze obecnie woda. W ścianach kamieniołomu odsło- najstarsza w skansenie chałupa z Szydłowa zentuje się stąd ciąg wzniesień zwanych Górami naturalnym, lasy dębowo-grabowe i bory sosnowe. nięte są profile skalne z wapieniem muszlowym z 1705 r.), wiatraki, młyny... Więcej informacji Chęcińskimi z ruinami zamku w Chęcinach. Na niewielkich fragmentach muraw naskalnych z okresu środkowego triasu, układające się w bardzo o skansenie na stronie internetowej muzeum: Po północno-wschodniej stronie grzbietu Mie- i pośród kserotermicznych zespołów zaroślowych wyraźnych, poziomych płytach. mwk.com.pl. dzianki warto zwiedzić Muzealną Izbę Górnictwa rośnie tu wiele roślin chronionych. Kruszcowego, mieszczącą się w budynku dawnej Od strony Miedzianki w pobliże rezerwatu trzeba szkoły. Zgromadzono tu kolekcję minerałów po- jechać drogą z Zajączkowa w kierunku Bolmina. chodzących głównie z Gór Świętokrzyskich oraz Samochód można zostawić we wsi Milechowy, wiele ciekawych skamieniałości. Przedstawiona skąd do rezerwatu można dojść znakowaną na została również historia górnictwa w regionie. zielono ścieżką dydaktyczną, prowadzącą do ""Muzealna Izba Górnictwa Kruszcowego samego otworu Jaskini Piekło.  Miedzianka 1, 26-060 Chęciny tel.: 784 377 444  czynna: pn.–pt. 10.00–17.00, sb. do 16.00; 10 Rezerwat Wolica wstęp płatny.  N50.75131, E20.48948 Z miejscowości Milechowy do kolejnego punktu na Na szczyt Góry Miedzianka prowadzi ze wsi trasie, czyli rezerwatu Wolica, czeka nas dłuższa Miedzianka żółty szlak pieszy, który następnie droga. Wiedzie ona przez Bolmin i Korzecko, wzdłuż schodzi w stronę Zajączkowa. Samochód można wzgórz Grząbów Bolmińskich i Grzyw Korzeczkow- pozostawić na parkingu przed muzeum (przy skich. Następnie można przez Tokarnię skierować bocznej drodze z Miedzianki do Zajączkowa, po się do Wolicy. Rezerwat Wolica znajduje się po Skansen w Tokarni, fot. arch. UMWŚ w Kielcach Góry Świętokrzyskie

Wolanów 24 Radom 25

Przysucha Wieniawa ""Centrum Kulturowo-Archeologiczne Wokół Łysogór  ul. Świętokrzyska, Kowala Skaryszew 26-006 Nowa Słupia Borkowice Nowa Słupia – Huta Szklana (12 km) – Łysa Góra (14 km) – Łagów (34 km) – WąwózOrońsko Prągowiec (42 km) – Rezerwat www.dymarki.pl 4   czynne: V–X pn.–sb. 9.00–17.00, nd.  Białe Ługi (58 km) – Ciekoty (82 km) – Święta Katarzyna 10.00–18.00; dla grup zorganizowanych przez (88 km) – Łysica – Święta Katarzyna – Bukowa Góra cały rok po uprzedniej rezerwacji telefonicznej Jastrząb Wierzbica 2–3 dni (105 km) – Rezerwat Kamień Michniowski (123 km) – (rezerwacje i informacje: Centrum Informacji Chlewiska Szydłowiec Turystycznej w Nowej Słupi, tel.: 41 317 83 27); Rezerwat Wąwóz w Skałach (159 km) – Chełmowa Góra Dymarki w Nowej Słupi, fot. A. Śmiałek wstęp płatny.  (165 km) – Nowa Słupia (169 km)-Nowy Mirów- -Stary 1 Nowa Słupia, Muzeum 169 km Wycieczka wokół Łysogór, najwyższego pasma Gór Świętokrzyskich,Iłża roz- Starożytnego Hutnictwa 2 Łysa Góra – gołoborze poczyna się w Nowej Słupi leżącej w ich południowej części. Miejscowość Skarżysko i Centrum Kulturowo- i Muzeum Przyrodnicze położona jest u stóp Łysej Kościelne Góry ze sławnymMirzec klasztorem Świętego Krzyża. Skarżysko- -Archeologiczne Świętokrzyskiego Parku Trasa prowadzi-Kamienna do równie popularnej turystycznie wsi Święta Katarzyna,  N50.86045, E21.08014 Narodowego gdzie można zatrzymać się na noc, by wcześnie rano wyruszyć na najwyż-  N50.85942, E21.05202 Bliżyn Wąchock W Nowej Słupi archeologowie kierowani przez prof. szy szczyt Gór Świętokrzyskich, Łysicę. Potem można skierować się ku Mieczysława Radwana odkryli pozostałości staro- Zachodni kraniec Łysogór stanowi kulminacja Suchedniowsko- kolejnym atrakcjom przyrodniczym9 i osobliwościom geologicznym położo- żytnych pieców hutniczych, zwanych dymarkami. Łysej Góry (595 m n.p.m.), znanej też jako Ły- -Oblęgorskinym Suchedniów po północnej stronie Łysogór, by zakończyć drugi dzień, powracając do Badania wykazały, że w okresie I–III w. n.e. Nowa siec lub Święty Krzyż – od znajdującego się tuż Sieradowicki Starachowice Park Nowej Słupi. Jeśli zdecydujemy się na zwiedzanie wszystkich opisanych tu Słupia z okolicami była ważnym zagłębiem hutnic- pod szczytem klasztoru i sanktuarium Drzewa Krajobrazowy Brody miejsc, może się okazać,Park że naKrajobrazowy całą trasę potrzebne będą aż 3 dni. twa żelaza. W miejscu odkrycia największej liczby Krzyża Świętego. Cały masyw podlega ochro- dymarek utworzono Muzeum Starożytnego Hut- nie w Świętokrzyskim Parku Narodowym. Na Łączna Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskich nictwa. Można tu zobaczyć odkryte ślady dymarek górę można wspiąć się z Nowej Słupi niebie- Centrum Edukacyjne Wzdół 10 „Szklany Dom” Rządowy Rezerwat Kamień Michniowski Zagnańsk oraz wyroby żelazne wykonane na miejscu. By zo- skim szlakiem pieszym, a łagodniejsze dojście S7 Bukowa Góra Pawłów Nietulisko 484 m n.p.m. 751 Godów Duże baczyć proces wytopu żelaza w dymarkach, trze- prowadzi z Huty Szklanej asfaltową drogą. Na Tumlin- Góra Radostowa 9 9 ba przybyć do Nowej Słupi podczas dorocznego Łysej Górze, tuż ­poniżej szczytu, rozciąga się -Węgle 451 m n.p.m. Kunów Kajetanów Świętokrzyski sierpniowego festiwalu „Dymarki Świętokrzyskie" największe świętokrzyskie gołoborze. To ru- Klonówka Bodzentyn Chybice Ostrowiec Krajno- Wiśniówka 473 m n.p.m. 752 Park Świętokrzyski -Zagórze 756 odbywającego się na terenie Centrum Kulturowo- mowisko głazów i kamieni powstało w wyniku Masłów Łysica Waśniów 6 Ciekoty 7 751 -Archeologicznego. Znajduje się tu rekonstrukcja procesów mrozowych podczas zlodowaceń plej- 8 612 m n.p.m. 751 Przełom Lubrzanki 745 Święta Katarzyna – 12 11 Rezerwat Wąwóz starożytnej osady z pierwszych wieków naszej ery. stoceńskich. Wówczas odsłonięta powierzchnia i Góra Klonówka Muzeum Minerałów Narodowy w Skałach Chełmowa Góra S74 i Skamieniałości Huta Szklana ""Muzeum Starożytnego Hutnictwa skał piaskowców kwarcytowych, budujących Ły- KIELCE Nowa Słupia Cedzyna 74 Łysa Góra – gołoborze 2 sogóry, wystawiona była na działanie surowego i Muzeum Przyrodnicze 1 Sadowie Świętokrzyskiego im. prof. Mieczysława Górno Muzeum Starożytnego klimatu arktycznego. Świętokrzyskiego 753 Hutnictwa i Centrum Czerwona Radwana Parku Narodowego Kulturowo-Archeologiczne Góra Wiele ciekawych informacji o przyrodzie Ły- Niestachów Brzechów Skorzeszyce  ul. Świętokrzyska 59, 26-006 Nowa Słupia Belno Jeleniowski PK sogór i całego Świętokrzyskiego Parku Narodo- Lechów -Stary Sieraków tel.: 41 317 70 18 Suków Daleszyce wego można uzyskać w Muzeum Przyrodniczym Makoszyn 74 Łagów – Jaskinia Zbójecka Baćkowice 74 Niwy Cisowsko- www.dymarki.pl Nieskurzów- Modliborzyce ŚPN, zajmującym część zabudowań klasztoru Marzysz 3 -Nowy   5764 czynne wt.–nd. 9.00–17.00; wstęp płatny Borków Sędek Łagów Kobylany Świętego Krzyża. Przygotowana tu nowoczesna Widełki (w cenie biletu w okresie V–X również wstęp na Czyżów Wszachów -Orłowiński 5 756 ekspozycja przybliża także zagadnienia związane Morawica Rezerwat Białe Ługi 4 Stobiec 757 teren Centrum Kulturowo-Archeologicznego) Cisów Jastrzębska 766 Iwaniska z geologią oraz pradziejami regionu. Zbrza PK Ociesęki Wąwóz Prągowiec Wola Skrzelczyce 73 Dębska Wola Rembów Pierzchnica Holendry Ujazd 4 Wokół Łysogór Góry Świętokrzyskie

26 27 węgierskiego, św. Emeryka, szybko stał jednym stępuje wiele rzadkich gatunków roślin, m.in. dwa ""Galeria widokowa na gołoborzu 4 Wąwóz Prągowiec z głównych ośrodków pielgrzymkowych na gatunki owadożernej rosiczki, charakterystyczna  czynna codz. IV–X 9.00–17.00; wstęp płatny. ziemiach polskich. Podczas zwiedzania można  N50.74708, E21.03188 wełnianka, liczne storczyki oraz wypełniające las ""Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego wejść na wieżę kościelną, zejść do krypty księ- W okolicy Łagowa, między Czyżowem i Bardem charakterystyczną wonią bagno zwyczajne. Trud- Parku Narodowego cia Jeremiego Wiśniowieckiego oraz obejrzeć wyrasta wzgórze Świński Ryj (396 m n.p.m.). Jego no dostępne ostępy leśne: olsy, łęgi, grądy i wil- ekspozycję Muzeum Misyjnego. zbocza opadają do zalesionego wąwozu Prągo- gotne bory są miejscem gniazdowania bociana  Święty Krzyż 1, 26-004 Bieliny wiec. Miejsce to jest trudne do odnalezienia, jednak czarnego. tel.: 41 317 70 87 lub 690 080 034 warto się natrudzić – wyjątkowo łatwo natknąć się www.swietokrzyskipn.org.pl 3 Łagów – Jaskinia Zbójecka Teren rezerwatu Białe Ługi jest trudno dostępny – tu na skamieniałe szczątki zwierząt z zamierzchłej  czynne: IV–X codz. 9.00–17.00, XI–III wt.–nd. najlepsze dojście na skraj torfowisk jest od strony  N50.78254, E21.09234 przeszłości geologicznej. W wąwozie odsłonięte 9.00–16.00; wstęp płatny. szosy nr 764. W pobliżu miejscowości Cisów W szerokiej Dolinie Łagowskiej oddzielającej Pa- są w kilku miejscach łupki z okresu syluru, sprzed można zostawić samochód na parkingu leśnym. smo Jeleniowskie od Orłowińskiego przeważają około 400 milionów lat. Można na nich spostrzec Dojście na szczyt Łysej Góry od parkingu Idąc stąd prosto drogą w głąb lasu, można dotrzeć rolnicze krajobrazy. Niespodziewanie obok Łagowa czarne kreski – to niezwykle obficie tu występu- w Hucie Szklanej wzdłuż drogi jezdnej asfaltowej do wilgotnego boru sosnowego. Tu droga zmienia dostrzec można wapienne urwisko. Tu spod młod- jące skamieniałości maleńkich stworzeń zwanych czerwonym szlakiem pieszym, ok. 40 min. Można się w ścieżkę, kończącą się na skraju otwartych szych osadów wyłaniają się wapienie dewońskie, graptolitami, od których pochodzi nazwa tutej- skorzystać z dorożek konnych lub elektrycz- terenów torfowiska. w których powstała Jaskinia Zbójecka. To jedna szych skał – łupki graptolitowe. nych pociągów turystycznych, a w określonych z większych grot regionu – mierzy 160 m długości. przypadkach wjechać na szczyt prywatnym Do wąwozu z Łagowa trzeba ulicą Bardzką Wejście znajduje się tuż pod efektowną skałką po- samochodem. kierować się przez Sędek do Czyżowa, gdzie nad Wąwozem Dule. Jaskinia znana jest jako jedy- naprzeciwko domu nr 74 (obok świetlicy wiejskiej) ne w Górach Świętokrzyskich miejsce występowa- należy skręcić w boczną drogę w lewo, schodzącą nia stygobiontów, czyli ślepych wodnych stworzeń, do podnóży góry Świński Ryj. Na końcu asfaltu przystosowanych do życia w jaskiniach. można zostawić samochód i przejść boczną drogą Jaskinia dostępna jest przez cały rok, trzeba mieć przez potok. Po 50 m droga wspina się na skarpę tylko dobre obuwie i latarkę. Wejście znajduje się ku prawej – trzeba skierować się dalej prosto ponad błotnistym parkingiem na końcu asfaltowej zarastającą polną drogą w dół potoku, następnie drogi przez wąwóz. Od szosy nr 74 w Łagowie na przełaj przez łąkę na dnie doliny. Za łąką trafić trzeba skręcić w ulicę Podskale (można tu także można na zarośnięte chaszczami koryto strumie- dostać się od drogi nr 756), a następnie w ulicę nia, wzdłuż którego wiedzie w lewo mało wyraźna Góra Klonówka, Diabelski Kamień, Dule do wąwozu za drogowskazami do jaskini. ścieżka prosto do wąwozu Prągowiec. fot. K. Bzowski

Klasztor na Świętym Krzyżu, fot. K. Bzowski 5 Rezerwat Białe Ługi 6 Przełom Lubrzanki i Góra Klonówka  N50.75134, E20.85625 Klasztor na Świętym Krzyżu Na południe od szosy Staszów – Kielce, pośród  N50.90966, E20.75011 lasów Cisowsko-Orłowińskiego Parku Krajobrazo- W dalszej drodze udajemy się przez Daleszyce do Tuż pod szczytem Łysej Góry stoi klasztor wego, rozciąga się jeden z największych w woje- Górna i przez Mąchocice Kapitulne do Ciekot. Mię- księży misjonarzy oblatów i kościół – sanktu- wództwie rezerwat Białe Ługi (408,5 ha). Obejmuje dzy tymi dwiema wsiami szosa prowadzi głęboką arium Drzewa Krzyża Świętego. Jego historia on największe na terenie Wyżyn Polskich torfowi- doliną Lubrzanki między Pasmem Masłowskim liczy niemal tysiąc lat, bowiem założony został sko wysokie. Z ostępów śródleśnego uroczyska a Kraińskim Grzbietem. To podręcznikowy przykład przez benedyktynów w XI w. Klasztor dzięki bierze swój początek jedna najczystszych rzek tzw. przełomu regresyjnego, powstałego w wy- cennej relikwii, podarowanej przez królewicza Jaskinia Zbójecka, fot. K. Bzowski regionu – Czarna Staszowska. W rezerwacie wy- niku erozji wstecznej źródeł rzeki, ­prowadzącej 4 Wokół Łysogór Góry Świętokrzyskie

28 29 do przerwania pasma górskiego i przesunięcia wsi prosto). W ten sposób osiągamy wspomnia- działu wodnego na drugą jego stronę. Po wschod- ną szosę. Na grzbiecie jedziemy w prawo. Po niej stronie przełomu wznosi się góra Radostowa ok. 2 km widać po lewej tablice informacyjne (451 m n.p.m.), a po zachodniej – grzbiet Dąbrów- i drogowskazy szlaku. Obok można zaparkować ki i najwyższej w Paśmie Masłowskim Klonówki na poboczu. Tędy przechodzi przez szosę żółty (473 m n.p.m.). Na wschodnim szczycie tej ostat- szlak z Barczy przez Klonów na Bukową Górę – niej wyłania się z ziemi Diabelski Kamień. Jest on odległą stąd o ok. 200 m. najbardziej okazałym fragmentem kwarcytowej grani skalnej na grzbiecie Klonówki. Grzbietem Klonówki wiedzie czerwony szlak 10 Rezerwat Kamień pieszy. Krótkie podejście na szczyt wzdłuż jego Michniowski znaków prowadzi od strony zachodniej, z części Muzeum Minerałów i Skamieniałości w Świętej  N50.99814, E20.86923 Masłowa zwanej Podklonówką. Katarzynie, fot. arch. UMWŚ w Kielcach Na północ od Pasma Klonowskiego wyrasta ostat- i amonity. Przy muzeum działa szlifiernia kamienia nie od tej strony pasmo Gór Świętokrzyskich – Sie-

Stefan Żeromski i Łysogóry i minerałów z pracownią jubilerską i sklepikiem. Bukowa Góra, fot. K. Bzowski radowickie. Jego najwyższym szczytem jest Ka- mień Michniowski (435 m n.p.m.). Góra objęta jest ""Muzeum Minerałów i Skamieniałości – Obok szosy nr 752 na skraju lasu na początku wsi Obok Centrum Edukacyjnego „Szklany Dom” rezerwatem o tej samej nazwie. Ochronie podlega- Galeria „Tajemnice Klejnotów” jest parking. Stąd można iść na szczyt czerwonym w Ciekotach dostrzec można malowniczy, zre- ją lasy z ponad stuletnimi jodłami i bukami, a także  ul. Kielecka 20, 26-010 Święta Katarzyna szlakiem pieszym (wstęp płatny, bilety w kasie obok konstruowany niedawno drewniany dwór. Tu wychodnie skalnych bloków triasowego piaskowca tel.: 41 311 21 16 bramy parku narodowego na skraju lasu). Podejście dzieciństwo spędził pisarz Stefan Żeromski. kwarcytowego. Skałki porastają rzadkie gatunki www.swkatarzyna-muzeum.pl na szczyt i powrót zajmują maksymalnie 3 godz. We dworze znajduje się poświęcona mu eks- roślin naskalnych. Osobliwością jest ukryta wśród  czynne: 15 IV–15 X codz. 9.00–19.00; wstęp pozycja. Z brzegów niewielkiego stawu rozcią- skałek, ok. 350 m na zachód od szczytu, Jaskinia płatny. ga się piękny widok na najwyższy szczyt Gór 9 Bukowa Góra Ponurego. Ta największa w Górach Świętokrzy- Świętokrzyskich – Łysicę. Również i ona jest skich jaskinia szczelinowa jest długa na 25 m. Jej  N50.95466, E20.84343 związana z Żeromskim: do dziś przetrwał wy- 8 Łysica nazwa odwołuje się do czasów II wojny światowej, drapany w tynku niewielkiej kapliczki w Świętej Zachodnia część Świętokrzyskiego Parku Narodo- kiedy mieli się w niej ukrywać partyzanci ze zgru- Katarzynie na początku szlaku na Łysicę jego  N50.89165, E20.89677 wego obejmuje najwyższy szczyt Pasma Klonow- powania mjr. Jana Piwnika „Ponurego”. podpis, ślad odbytej na szczyt wycieczki. Najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich, Łysica skiego, czyli Bukową Górę (484 m n.p.m.) wraz (612 m n.p.m.), wyrasta tuż ponad Świętą Kata- z otaczającymi ją rozległymi lasami mieszanymi rzyną. Podejście czerwonym szlakiem zaczyna się z dominującymi bukami i jodłami. Po północnej 7 Święta Katarzyna – obok klasztoru Bernardynek z kościołem św. Kata- stronie głównego wierzchołka znajdują się ory- Muzeum Minerałów rzyny. Wkrótce szlak wchodzi do lasu, przekracza- ginalne formacje skalne w postaci bloków dolno- jąc granicę Świętokrzyskiego Parku Narodowego. dewońskich piaskowców kwarcytowych. Osiągają i Skamieniałości Potem mijamy źródełko i kaplicę św. Franciszka. one wysokość 5 m, tworząc labirynt wąskich  N50.90631, E20.88167 Wyżej bukowy las zmienia się w bór szpilkowy, szczelin pośród lasu. W Świętej Katarzynie na koniec pierwszego dnia w który dominują – jak przystało na Puszczę W bezpośrednim sąsiedztwie Bukowej Góry prze- wycieczki możemy odwiedzić nieduże Muzeum Jodłową – strzeliste jodły. Tuż pod wierzchołkiem biega asfaltowa droga ze wsi Gózd do Bodzen- Minerałów i Skamieniałości. Zbiory obejmują mi- Łysicy znajduje się niewielki fragment nie poro- tyna. Ze Świętej Katarzyny trzeba kierować się nerały z regionu świętokrzyskiego, ale również śniętego jeszcze lasem gołoborza: głazy je zalega- przez Ciekoty i Brzezinki do Klonowa i stąd wąską z innych części Polski i całego świata. Skamie- jące są większe niż te na gołoborzu pod Łysą Górą, drogą na grzbiet Pasma Klonowskiego (w centrum niałości reprezentowane są przez trylobity, łodziki a tuż obok szczytu wyrasta niewielka skałka. Rezerwat Kamień Michniowski, fot. K. Bzowski 4 Wokół Łysogór Góry Świętokrzyskie

30 31

Mauzoleum Martyrologii Wsi Polskich w Michniowie

Wieś Michniów jest symbolem męczeństwa narodu polskiego w czasie okupacji niemiec- kiej podczas II wojny światowej. Miejscowość została w wyniku pacyfikacji w lipcu 1943 r. spalona, a większość mieszkańców (co naj- mniej 204 osoby) wymordowana. Miał to być odwet za pomoc udzielaną przez mieszkańców Michniowa oddziałom partyzanckim Jana Piw- nika „Ponurego”. Obecnie w odbudowanej wsi

znajduje się mauzoleum, upamiętniające tę Ruiny zamku w Bodzentynie, fot. K. Bzowski masakrę oraz pacyfikacje innych wsi w okresie II wojny światowej w całej Polsce. Do mauzo- 11 Rezerwat Wąwóz leum należą Dom Pamięci Narodowej, San­ Widok na Chełmową Górę, fot. K. Pęczalski ktuarium Męczeństwa Wsi Polskich, cmentarz w Skałach i mogiła ofiar oraz pomnik Pieta Michniowska.  N50.89177, E21.16713 północnej pasmem skałek. Na zboczach i ska- 12 Miniaturowy rezerwat, zlokalizowany w dolinie nie- łach rosną cenne przyrodniczo murawy naskalne Chełmowa Góra wielkiego strumienia, dopływu rzeczki Dobruchny i kserotermiczne. Można tu zobaczyć m.in. rojnik  N50.88477, E21.10816 Rezerwat Kamień Michniowski znajduje się w pobliżu na północ od Nowej Słupi, jest niełatwy do odna- pospolity, czosnek naskalny, zanokcicę murową. Nim zakończymy wycieczkę, warto podjechać do szosy nr 751 z Bodzentyna do Suchedniowa. Jadąc lezienia – jednak niezwykle interesujący. Wąwóz, U podnóża skał da się wypatrzeć m.in. szałwię stóp wznoszącej się na północ od miejscowości od strony Bodzentyna, można zostawić samochód głęboki na około 30 m, zwieńczony jest od strony łąkową czy wilczomlecz sosenka. Pośród tej cie- Stara Słupia Chełmowej Góry (351 m n.p.m.). To na parkingu powyżej wsi Wzdół Rządowy, obok kawej roślinności żyje wiele pająków, owadów najwyższe wzniesienie Pasma Pokrzywiańskiego kapliczki św. Barbary (widać stąd rozległą panoramę i ślimaków. Wielką wartością rezerwatu są liczne Gór Świętokrzyskich jest porośnięte lasem stano- Gór Świętokrzyskich). Tu zaczyna się czarny szlak odsłonięcia dolomitów okresu dewońskiego z wiel- wiącym enklawę Świętokrzyskiego Parku Naro- pieszy do rezerwatu (ok. 20–30 min. spaceru). kim nagromadzeniem skamieniałości: są tu kora- dowego. Jest to zarazem najstarsza jego część – lowce, ramieniorogi czy stromatoporoidy sprzed pierwszy rezerwat powstał tu w 1920 r. Przyczyną, Zabytki Bodzentyna około 380 mln lat. dla której go utworzono, jest naturalny drzewostan modrzewiowy porastający część góry. Występu- Do rezerwatu nie prowadzi żaden szlak tury- W drodze z rezerwatu Kamień Michniowski nie je tu modrzew polski, a niektóre jego okazy mają styczny. Znajduje się on w pobliżu wsi Skała, zawadzi zatrzymać się na chwilę w Bodzenty- ponad 300 lat i 40 m wysokości. Przez rezerwat zlokalizowanej na zachód od szosy Nowa Słupia nie. Miasteczko było niegdyś jednym z głów- na szczyt Góry Chełmowej prowadzi czarny szlak – Ostrowiec Świętokrzyski. Jadąc od strony nych ośrodków regionu oraz centrum dóbr z Nowej Słupi przez Grzegorzowice na Szczytniak. Bodzentyna, trzeba się kierować przez Wawrzeń- biskupów krakowskich. To dzięki nim powstał czyce na Wieloborowice, a następnie tuż za wsią Najkrótsze dojście na Chełmową Górę jest od okazały gotycki kościół pw. Wniebowzięcia NMP Wojciechowice skręcić w prawo w asfaltową dróż- strony wschodniej, z szosy ze Starej Słupi do i św. Stanisława z cennym ołtarzem renesanso- kę do kopalni dolomitu „Skała”. W połowie zjazdu Cząstkowa. W najwyższym punkcie przekracza- wym z katedry wawelskiej, a także zrujnowany należy zostawić auto obok drogowskazu do jącej Pasmo Pokrzywiańskie drogi przecina ją obecnie zamek biskupi z XIV i XVI w. Warto od- Rojnik pospolity – rzadka roślina chroniona, rezerwatu i stąd udać się drogą polną, a następnie czarny szlak turystyczny. Latem 2017 r. szlak wiedzić również drewnianą Zagrodę Czernikiewi- zaobserwowana w rezerwacie Wąwóz ścieżką do rezerwatu. został czasowo zamknięty. czów z 1809 r., oddział Muzeum Wsi Kieleckiej. w Skałkach, fot. K. Bzowski Dolina Kamiennej

32 33 Tropem dinozaurów Skarżysko-Kamienna – Wąchock (14 km) – Starachowice Jedlnia-Letnisko 5 Wolanów(20 km) – Rezerwat Skały pod Adamowem (27 km) – OstrowiecRadom Świętokrzyski (49 km) – Rezerwat12 Krzemionki 79  Gózd 12 Opatowskie (65 km) – Bałtów (73 km) 1–2 dni Zwoleń Tczów DolinaKowala Kamiennej znana jest dziękiSkaryszew licznym zabytkom techniki, związanym z dawną tradycją przemysłową tych ziem. Lecz i tu nie brakuje ciekawo-  Orońsko stek przyrodniczych, śladów pradawnej przeszłości733 geologicznej, a nawet 73 km7 tropów dinozaurów.744 Kazanów 79 Wycieczka samochodowa opisaną trasą nie powinna zająć więcej niż jeCiepielów- Jastrząb Wierzbica 727 den dzień – zwłaszcza jeśli rozpoczniemy ją już w Skarżysku-Kamiennej. Szydłowiec By odwiedzić wszystkie opisane tu miejsca, lepiej zarezerwować dwa dni, zwłaszcza że w Bałtowie na końcu trasy atrakcji jest naprawdę dużo! Ekomuzeum w Starachowicach, ekspozycja paleontologiczna, fot. K. Bzowski

-Nowy Łaziska Mirów- gdyś buzował tu potężny ogień, a z zakładu bez- -Stary Muzeum im. Orła Białego Iłża ustannie wyjeżdżały wagony załadowane żelazem Skarżysko 747 W dzielnicy Rejów w Skarżysku-Kamiennej – to dawna huta, obecnie zamieniona w muzeum. Kościelne Mirzec Rzeczniów znajduje się Muzeum im. Orła Białego. W nie- Można w niej zobaczyć zachowaną w całości linię Skarżysko- Błaziny wielkim budynku zobaczyć można mnóstwo technologiczną wytopu rudy żelaza z końca XIX w. -Stary Dolne -Kamienna Grabowiec Ludwików Małyszyn 9 Rybiczyzna broni strzeleckiej głównie z I oraz II wojny świa- z wielkim piecem oraz ogromną maszyną parową. Górny Muzeum im. Orła Białego Sienno towej oraz kolekcję modeli różnych pojazdów Dla zainteresowanych pradawną przeszłością re- Wąchock Wólka 7 Osówka Suchedniowsko- 744 Modrzejowa bojowych. Główną atrakcją muzeum jest eks- gionu świętokrzyskiego ciekawsza jest ekspozycja 42 Opactwo Wielka Wieś Tarnówek pozycja plenerowa. Zgromadzono tu pokaźną paleontologiczna. Prezentuje ona czasy, w których Mostki Cystersów Muzeum Przyrody i Techniki Antoniów 1 w Starachowicach liczbę artylerii, czołgów i innych militarnych na ziemi panowały dinozaury, a nawet jeszcze Starachowice 9 środków transportu, a także samoloty, rakiety, wcześniejsze, gdy pierwsze zwierzęta wychodzi- Sieradowicki Brody Rezerwat Modrzewie Miłkowska a nawet najprawdziwszy, pełnomorski kuter ły na ląd. W muzeum prezentowane są odkryte Dziurów JuraPark Bałtów 754 Park Karczma 4 Krynki torpedowy. Więcej informacji o muzeum – zob. w regionie ślady z tych pradawnych czasów oraz Krajobrazowy 42 Rezerwat Ulów Bałtów Styków 751 Bronkowice Rezerwat Skały Stara 754 muzeum.skarzysko.pl. naturalnej wielkości rekonstrukcje zwierząt, które Radkowice 756 w Krynkach Dębowa Sudół je pozostawiły. Wzdół Wola Pawłów Nietulisko 3 Muzeum Rządowy Godów Duże Ostrowiec Archeologiczne, ""Muzeum Przyrody i Techniki 752 9 Świętokrzyski rezerwat 1 Świętokrzyski Kunów Chmielów Krzemionki Muzeum Przyrody „Ekomuzeum” im. Jana Pazdura Opatowskie Bodzentyn Chybice i Techniki w Starachowicach Święta Katarzyna Bodzechów   Waśniów w Starachowicach ul. Wielkopiecowa 1 (wejście od ul. Piłsudskie- 751 Żywe Muzeum Park 751 Ćmielów go 95), 27-200 Starachowice 752 Rezerwat Skały 9 Porcelany  2 755 N51.04942, E21.06815 pod Adamowem Grójec tel.: 41 275 40 83 Miłków W centrum Starachowic wznoszą się instalacje Narodowy www.ekomuzeum.pl Jastków przemysłowe z wysokim, ceglanym kominem. Nie-

Jeleniowski PK 5 Tropem dinozaurów Dolina Kamiennej

34 35

 czynne: IV–X wt., śr. i pt. 8.00–16.00, czw. 3 Rezerwat Krzemionki ""Muzeum Archeologiczne i Rezerwat 8.00–17.00, sb.–nd. 11.00–17.00; XI–III wt.– Opatowskie Krzemionki Opatowskie pt. 8.00–15.00, sb.–nd. 11.00–13.00. Wejścia  Sudół 135A, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski  N50.93759, E21.40824 tylko z przewodnikiem o pełnych godzinach; tel.: 41 330 45 50 wew. 61 By z okolic rezerwatu Skały pod Adamowem udać wstęp płatny. krzemionki.pl się do rezerwatu Krzemionki, trzeba jechać główną  czynne: V–IX pn.–pt. 9.00–19.00, sb.–nd. szosą doliny Kamiennej (droga krajowa nr 9) do 11.00–19.00; IV–X codz. 9.00–17.00; XI–III Ostrowca Świętokrzyskiego, a stąd wybrać drogę Opactwo Cystersów w Wąchocku codz. 8.00–16.00. Zwiedzanie w grupach w stronę Bałtowa. W sąsiedztwie tej szosy, koło z przewodnikiem; wstęp płatny. Kiedy w końcu XII w. biskup krakowski Ge- wsi Sudół rozciąga się teren rezerwatu archeolo- deon sprowadził do doliny Kamiennej mni- gicznego Krzemionki Opatowskie. chów cysterskich­ z burgundzkiego Morimond, Rezerwat utworzono w miejscu odkrycia ogrom- Ćmielowska porcelana przystąpili oni do budowy późnoromańskiego nego pola górniczego z epoki kamiennej – przed zespołu klasztornego z elementami architek- tysiącami lat ludzie wydobywali tu krzemienie pa- Nazwa niewielkiego Ćmielowa w dolinie Ka- tury wczesnogotyckiej, a także zaczęli rozwijać siaste. Co prawda współcześnie wykorzystywane są miennej kojarzy się od razu z nadzwyczaj działalność gospodarczą, m.in. hutnictwo że- one do wyrobu oryginalnej biżuterii ze względu na pięknymi (ale i bardzo kruchymi) cudeńkami laza. Dziś zabudowania opactwa składają się atrakcyjny wygląd, jednak dawniej – zanim człowiek wykonanymi z porcelany. To tu od 1804 r. dzia- z XIII-wiecznego kościoła pw. NMP i św. Flo- nauczył się obróbki metalu – istotną ich właściwo- łała fabryka fajansów, w której niedługo potem riana oraz klasztoru, w którym zachowała się ścią była duża twardość, pozwalająca tworzyć z nich rozpoczęto również wytwarzanie porcelany.

część oryginalnych pomieszczeń z XIII w., m.in. Rezerwat Skały pod Adamowem, narzędzia. Po pradawnych górnikach pozostało kil- Ćmielowskie wyroby wkrótce stały się bardzo fot. K. Bzowski romański kapitularz z przepięknym sklepie- ka tysięcy szybów i podziemnych wyrobisk, których cenione, a ich sława nie minęła aż do dziś. niem i podwójnymi okienkami na krużganki. Porastają je chronione rośliny, m.in. miniaturowe niewielką część można zwiedzać z przewodnikiem. Przejeżdżając przez miasteczko, warto odwie- Informacje o zwiedzaniu opactwa na stronie: paprocie: zanokcica skalna i paprotka zwyczajna. Obok muzeum zrekonstruowano osadę górników dzić Żywe Muzeum Porcelany, prezentujące www.wachock.cystersi.pl. Podobne skałki można zobaczyć na drugim, sprzed 4 tysięcy lat. dawne metody wyrabiania tej nadzwyczaj de- południowym brzegu Kamiennej, obok brzegu Za- likatnej i pięknej ceramiki. Przy muzeum działa lewu w Brodach. Tu w sosnowym borze znajduje oczywiście sklep firmowy z porcelanowymi 2 Rezerwat Skały się rezerwat Skały w Krynkach. Poza osobliwymi wyrobami. Więcej informacji o muzeum – zob. ostańcami warto zajrzeć do mrocznego jaru, który www.turystyka.cmielow.com.pl. pod Adamowem został wycięty pośród skał przez wody niewielkie-  N50.89177, E21.16713 go strumienia. Na północ od doliny Kamiennej rozległe tereny po- Rezerwat Skały pod Adamowem znajduje się na 4 JuraPark Bałtów rastają lasy dawnej Puszczy Iłżeckiej. Na ich połu- północ od szosy ze Starachowic przez Adamów dniowym skraju obok wsi Adamów zachowały się  N51.01749, E21.54795 do Rudy. Dojść do niego można czarnym szlakiem partie sosnowego boru mieszanego o charakterze W pięknej scenerii doliny Kamiennej, która przebija pieszym. Trzeba wejść do lasu w pobliżu ostatnich zbliżonym do naturalnego z licznym udziałem dębu się pośród Pagórów Bałtowskich głęboką doliną zabudowań Adamowa (z placu do składowania i brzozy. Pośród drzew na krawędzi niewielkiej do- pełną zakoli, wapiennych skałek i stromych zboczy, drewna) drogą prowadzącą w kierunku skał. liny kryją się interesujące skałki. Dla ich ochrony odkryte zostały w 2001 r. tropy prehistorycznych Z kolei przez rezerwat Skały w Krynkach prowadzą utworzono rezerwat Skały pod Adamowem. Są to gadów – ogromnych dinozaurów. Dziś można je- dwa znakowane szlaki piesze: czerwony i zielony, dolnojurajskie piaskowce o kremowym, jasnosza- den z nich zobaczyć – odbita na wapiennej skałce a sam rezerwat rozciąga się tuż obok bocznej rym lub szarożółtym zabarwieniu, tworzące różno- „Czarcia Stopka” to ślad groźnego drapieżnika, drogi biegnącej południowym brzegiem Zalewu rodne formy: urwisk, ambon, wielkich bloków roz- allozaura. Skałka ze śladem wznosi się nad szosą w Brodach ze Stykowa do wsi Brody. dzielonych szczelinami, a nawet skalnych grzybów. Muzeum Archeologiczne, fot. K. Bzowski z Bałtowa do Skarbki i wiodą na nią strome schodki. 5 Tropem dinozaurów Nowe Ziemia Sandomierska Kichary

36 37

Przez sandomierskie wąwozyDwikozy w Góry Pieprzowe Sandomierz, al. Jana Pawła II – ul. Krakowska (0,3 km) 6 – Wąwóz Królowej Jadwigi (0,6 km) – ul. Staromiejska  (0,9 km) – Wąwóz Świętojakubski (1,2 km) – Wąwóz 3–4 h Piszczele (1,4 km) – ul. J. Słowackiego (2,3 km) – ul. A. Mickiewicza (3 km) – Rynek (3,4 km) – Skarpa Sandomierska (3,6 km) – Rezerwat Góry Pieprzowe  (6,4 km) – Kamień Łukawski (8 km) 8 km

a ł s Sandomierz słynie z malowniczego położenia. Stare dzielnice wznoszą i W się ponad stromą skarpą, opadającą ku dolinie Wisły, są tu również piękne JuraPark Bałtów, fot. K. Bzowski lessowe wąwozy. Zwiedzanie miasta można połączyć z ciekawą wycieczką przyrodniczą. W drugiej części trasy warto przespacerować się do niezbyt Kolejne tropy odsłonięte zostały w tzw. Żydowskim Bałtowskie rezerwaty odległego od miasta rezerwatu – jest to jedno z najbardziej niezwykłych Jarze, przez który wiedzie ścieżka dydaktyczna. By przyrodniczo miejsc w całym województwie. przekonać się, jak wyglądały pradawne stworzenia, W sąsiedztwie Bałtowa znajdują się dwa re- Pierwsza część trasy (poza krótkim odcinkiem przez Wąwóz Królowej Ja- które zostawiły te tropy, wystarczy przejść do wiel- zerwaty przyrody. Pierwszy to rezerwat Mod- dwigi) nie prowadzi znakowanym szlakiem, ale jest łatwa orientacyjnie. Od kiego parku rozrywki JuraPark Bałtów. Jego czę- rzewie, rozciągający się tuż ponad miejscowo- Rynku starego miasta idziemy zaś czerwonym szlakiem pieszym,Mściów który na ścią jest właściwy JuraPark z naturalnej wielkości ścią na północnym zboczu doliny Kamiennej. a k odcinku przez Góry Pieprzowe może być trudny orientacyjniels (braki w ozna- e b posągami dinozaurów i innych tajemniczych zwie- Przez rezerwat głębokim jarem prowadzi szosa u L 79 kowaniu). Na przejście całej trasy trzeba przeznaczyć – bez zwiedzania za- rząt z zamierzchłych epok. Warto także odwiedzić z Bałtowa do Sienna. Kolejny to rezerwat Ulów, wiatkowskiego 77 bytkówE . SandomierzaK – co najmniej 3 godz. niesamowite prehistoryczne oceanarium dysponu- który dzieli się na dwie części, leżące po obu 777 jące wielkimi ekranami 3D. Dzieci na pewno chęt- stronach doliny Kamiennej. Północna część 77 Mś ciow nie odkopią szkielety dinozaurów na specjalnym znajduje się na jej stromych zboczach ponad Sandomierz ska Kamień Łukawski placu zabaw. Ponadto wszystkich powinna zainte- szosą z Bałtowa do Ostrowa Świętokrzyskie- resować ekspozycja Muzeum Jurajskiego z kolek- go. Łatwiej dostępna i większa jest południowa A. Mic kie wi cją minerałów i skamieniałości. część rezerwatu, przez którą wiedzie boczna cza Park Miejski 2 Rezerwat Góry w Sandomierzu Kamień ""JuraPark Bałtów – Bałtowski Kompleks droga z Bałtowa do wsi Lemierze. W lesie grą- ul. J. Słowackiego Plebański Pieprzowe ul. A. Mickiewicza Turystyczny dowym występują tu chronione, rzadkie ga- S y t Wąwóz r a tunki roślin, m.in. tojad mołdawski. Na skraju r u o g Piszczele Rynek i  27-423 Bałtów m W i e i

rezerwatu u stóp stromych zboczy doliny obok j i

sk k a i tel.: 41 264 14 21 ul. Staromiejska r

Wąwóz Królowej Jadwigi 1 w ścieżki spacerowej wybijają spod ziemi wydaj- Ż juraparkbaltow.pl ne źródła krasowe. Wąwóz Świętojakubski   wej Godziny otwarcia i ceny biletów poszczególnych ajo Skarpa Kr ii Sandomierska m ul. Armii części kompleksu najlepiej sprawdzić na stronie Ar Nadbrzeże owska Krajowej internetowej. Krak 79 ul. Krakowska 77 77 6 Przez sandomierskie wąwozy w Góry Pieprzowe Ziemia Sandomierska

38 39 kościoła św. Jakuba. Szerszy i bardziej zielony jest Pieprzowymi. Część tego terenu objęto ochroną. Na Wąwóz Piszczele, do którego prowadzi od dolne- terenie rezerwatu szlak prowadzi niewielką ścieżką, go wylotu Wąwozu Świętojakubskiego wygodny gdzie miejscami trzeba przedzierać się przez gąszcz deptak pieszo-rowerowy. Po wyjściu z Wąwozu kolczastych krzewów. Można też pokonywać stro- Piszczele można dojść do Rynku. Najlepiej udać mizny skalnych usypisk, korzystając z umieszczo- się tam drogą przez Park Miejski, następnie przez nej wzdłuż szlaku grubej liny. Nagrodą za trudy są Bramę Opatowską i dalej ulicą Opatowską. Od po- wspaniałe widoki na tereny rezerwatu, starorzecza łudniowo-wschodniego narożnika Rynku można wiślane u stóp skarpy, szeroko rozlany nurt Wisły trafić do schodów wiodących w dół po stromej oraz sandomierskie stare miasto. Widzimy też wy- skarpie i zejść znów do parkingu przy alei Jana chodnie łupków kambryjskich, w wielu miejscach Pawła II lub udać się za znakami czerwonego szla- nie osłonięte roślinnością. Niezwykła jest również ku na spacer do rezerwatu Góry Pieprzowe. roślinność Gór Pieprzowych – zasłynęły one jako największe na kontynencie naturalne rosarium, Zabytki Sandomierza w którym występuje aż 15 gatunków dzikiej róży. Rosną tu także inne rośliny, którym sprzyja ciepły Stare miasto w Sandomierzu słynie z cennych mikroklimat wystawionej na południe stromej i su- zabytków. Sercem miasta jest Rynek z rene- chej skarpy, m.in. ostnica włosowata, wisienka kar- sansowym ratuszem i urokliwymi kamienicz- łowata i palczatka kosmata.

kami: najpiękniejsza jest podcieniowa kamie- Ratusz w Sandomierzu, fot. K. Bzowski W bezpośrednie sąsiedztwo rezerwatu można nica Oleśnickich. Za nią znajduje się początek To wznosząca się nawet na 60 m ponad nurt Wi- dojechać od strony Sandomierza, docierając do podziemnej trasy turystycznej, która wiedzie sły krawędź Wyżyny Sandomierskiej. Stromiznę Wąwóz Królowej Jadwigi, fot. K. Bzowski niewielkiego parkingu na wale wiślanym na końcu korytarzami, wydrążonymi niegdyś pod całym skarpy rozcinają liczne niewielkie wąwozy, zaś od- ulicy Błonie. Można też dojechać z Kamienia starym miastem. Poniżej Rynku zwracają uwa- słaniające się tu skały w wyniku procesu wietrzenia 1 Wąwóz Królowej Jadwigi Łukawskiego do górnej krawędzi skarpy obok willi gę gotycka katedra i stojący obok dom Długo- rozpadają się na drobiny, przypominające ziarna „Dzika Róża”.  N50.67809, E21.74009 sza. Na krańcu cypla wzgórza staromiejskiego pieprzu – dlatego też nazwano to miejsce Górami Wycieczkę można rozpocząć od parkingu u stóp stoi Zamek Królewski, z kolei na sąsiednim wzgórza staromiejskiego przy alei Jana Pawła II. wzgórzu pięknie prezentuje się zespół klasz- Stąd obok zabytkowego spichlerza i poniżaj zam- torny dominikanów z późnoromańskim ko- ku wzdłuż ulicy Krakowskiej dotrzemy do ulicy ściołem św. Jakuba. Inną ciekawą świątynią św. Jadwigi Królowej: tędy prowadzi do wąwozu Sandomierza jest stojąca na uboczu starówki czerwony szlak pieszy. Podążając za jego znakami, renesansowa synagoga. Poza starym mia- wejdziemy w mroczną czeluść wąwozu. Powstał stem, które można opuścić przez gotycko-re- on w lessach dzięki erozji, wypłukany spływającą nesansową Bramę Opatowską, warto odwie- ku Wiśle wodą. Głęboki miejscami na ponad 10 m, dzić dawny barokowy klasztor benedyktynek ma urwiste ściany, z których co jakiś czas odpada- z kościołem św. Michała. ją bryły lessu – dzięki temu rzeźba jaru wciąż ulega zmianie. Wędrówka przez to tajemnicze miejsce, 2 Rezerwat Góry Pieprzowe uznawane za najpiękniejszy wąwóz w Ziemi San- domierskiej, zajmuje tylko nieco ponad 10 minut.  N50.68460, E21.78588 W okolicy można zobaczyć jeszcze kolejne wą- W pobliżu Sandomierza, w miejscu, do którego dojść wozy – najbliższy to Wąwóz Świętojakubski, któ- można czerwonym szlakiem pieszym wzdłuż wału rym wiedzie ścieżka wprost do późnoromańskiego wiślanego, widoczna jest z daleka wysoka skarpa. Rezerwat Góry Pieprzowe, fot. K. Bzowski Górno Sitkówka- Ponidzie -Nowiny KIELCE Chęcińsko - 40 41 Daleszyce - Kielecki PK Chęciny Cisowsko- Świętokrzyski step Z wizytą u Koziołka Matołka

-Orłowiński Kto nie słyszał o przygodach wesołego Ko- i gipsowy kras ziołka Matołka? Zjechał on pół świata, szuka- 7 Morawica Park  Busko-Zdrój – Sosna w Wełeczu (4 km) – Zimne Wody jąc drogi do Pacanowa, gdzie podobno „kozy (10 km) – Rezerwat Przęślin (24 km) – Rezerwat SkorociKrajobrazowy- kują”... Dziś na pamiątkę jego starań i wędró- 2 dni ce (33 km) – Rezerwat Krzyżanowice (45 km) – Pińczów wek w Pacanowie powstało Europejskie Cen- (55 km) – Rezerwat Skowronno (59 km) trum Bajki im. Koziołka Matołka, które zapra- Pierzchnica Rezerwat Skotniki, fot. K. Bzowski sza nie tylko dzieci, ale i rodziców, na wspólną  Sobków przygodę. Mimo że Pacanów jest dość odda- Łagodne krajobrazy Ponidzia kryją w okolicach Buska-Zdroju i Pińczowa Buski i Solecki zdrój lony od Buska-Zdroju, warto znaleźć czas, by 59 km sporo niespodzianek. Trzeba tylko umieć docenić ich ulotne piękno, a przy tam się udać, szczególnie gdy podróżujemy tym dostrzec przyrodnicze i geologiczne osobliwości. Ciepły, suchy klimat W województwie świętokrzyskim funkcjonują z dziećmi. Więcej informacji o Centrum na i odpowiednie gleby sprzyjają występującej tu florze – w wielu miejscach dwie popularne miejscowości uzdrowiskowe: stronie: www.stolica-bajek.pl. natrafić można na zarośla roślinności kserotermicznej, naskalne murawy, Busko-Zdrój i Solec-Zdrój – zdroje absolut- pochodzącą z dalekich stron roślinność stepową czy też wyjątkową oso- nie unikatowe dzięki specyficznym wodom Kije Chmielnik bliwość: słonorośla. Niezwykłość tutejszego krajobrazu współtworzą także siarczkowym i solankom jodkowym. Obie leżą na Ponidziu, w niewielkiej odległości od siebie. skałki gipsowe i unikatowe w skali kraju formy krasu gipsowego. Na poko- Gnojno Z Buska pochodzi ceniona woda mineralna „Bu- Imielno nanie opisanej tu trasy lepiej przeznaczyć dwa dni, choć jeśli wybierzemy skowianka”, zaś Solec znany jest dzięki wodzie tylko najciekawsze, główne obiekty – wystarczyć może jeden długi dzień. siarczkowej, będącej wodą leczniczą o najwyż- Nadnidziański Szaniecki 73 szym w Polsce stopniu mineralizacji. To dzięki źródłom wód mineralnych w obu miejscowo- Rezerwat 6 Tur Górny Skowronno ściach od blisko dwustu lat działają zdrojowiska. Słabkowice Pińczów

Skorzów 1 Park Kargów Sosna w Wełeczu 73 Sędowice  N50.47286, E20.66139 Michałów Sosna Zimne Wody 768 Zakrzów Lubcza Bogucice I w Wełeczu Kołaczkowice Wycieczkę po osobliwościach przyrodniczych 766 767 2 Góry Widuchowa i geologicznych Ponidzia można zacząć w Lesie Krzyżanowice 1 Średnie Busko-Zdrój Krajobrazowy Wełeckim obok miejscowości Wełecz, na zachód Kozubowski 5 Rezerwat od Buska-Zdroju. Rośnie tu wyjątkowa – uznana Owczary Smogorzów Rezerwat Winiary Sadek Szczaworyż 73 za pomnik przyrody – sosna. Wydaje się, jakby Krzyżanowice Zagojskie 768 Rezerwat 973 Pacanów Park Skorocice 776 drzewo stało na dziwacznych, splątanych nogach Skotniki Chroberz Stara Górne 4 – jest to jednak po prostu odsłonięty w wyniku eks- Zagość Wolica Baranów ploatacji piasku system korzeniowy. Park Kików

Nieprowice Chotel Jadąc z Buska-Zdroju w stronę Pińczowa, musimy Krajobrazowy Czerwony Rezerwat skręcić w prawo w oznaczoną asfaltową drogę Jakubowice Krajobrazowy 3 Przęślin 973 Złota Solec-Zdrój zaraz za przystankiem autobusowym. Sławna Dzierążnia Jurków Działoszyce sosna rośnie tuż obok parkingu na końcu drogi. Malżyce Pełczyska Sosna w Wełeczu, fot. K. Bzowski 768 Wiślica 7 Świętokrzyski step i gipsowy kras Ponidzie

42 43

2 Zimne Wody 3 Rezerwat Przęślin  N50.48089, E20.73307  N50.37848, E20.71624 Zaledwie dwa kilometry od centrum Buska-Zdro- Kierując się z Buska-Zdroju na południe w stronę ju rozciąga się teren, na którym można zobaczyć Wiślicy, odbijamy w kierunku miejscowości Chotel niezwykłą, stepową roślinność oraz gipsowe skał- Czerwony. Tam warto zwrócić uwagę na stojący ki, tak charakterystyczne dla Ponidzia. To obszar na wzgórzu gotycki kościółek. U stóp wzgórza zwany Zimnymi Wodami, na którym planowane odsłaniają się gipsowe skałki. W sąsiedztwie miej- jest utworzenie rezerwatu przyrody. Jego nazwa scowości znajduje się rezerwat Przęślin. Obejmuje pochodzi od niewielkiego źródła z lodowatą wodą, on niewysokie wzgórze, wyraźnie odznaczające bijącego u podstawy gipsowej skały – źródło się w krajobrazie dzięki gipsowej skałce. Na nie- i skała są pomnikiem przyrody. Ponad źródłem na wielkim terenie wyróżniono tu zbiorowiska stepu wzgórzu powstała platforma widokowa, a po ca- ostnicowego, kwietnego i łąkowego. Poza miłkiem łym terenie wędrować można za drogowskazami wiosennym, zawilcem wielkokwiatowym i ostni- ścieżki spacerowej z tablicami informacyjnymi. cą włosowatą występuje tu gęsiówka uszkowata, Poza skałkami z grubokrystalicznych gipsów wy- w Polsce stwierdzona tylko na dwóch stanowi- Rezerwat Skorocice, fot. K. Bzowski stępują tu liczne gatunki roślin stepowych i ciepło- skach. lubnych, m.in. miłek wiosenny oraz dekoracyjna Dojście do rezerwatu Przęślin jest możliwe drogą trawa – ostnica włosowata. można zobaczyć w rezerwacie Skorocice obok polną od bocznej szosy z Chotla Czerwonego do Wiślica wsi o tej samej nazwie. Rezerwat obejmuje wą- Opisywane tereny usytuowane są 300 m od Bilczowa. Samochód można zaparkować obok Kilka kilometrów na południe od rezerwatu wóz o długości około 800 m, rozdzielony na dwie końca asfaltu na ulicy Stawowej w Busku-Zdroju. budynku nieczynnej szkoły, znajdującej się tuż Przęślin leży Wiślica. Ta nieduża miejsco- części naturalnym mostem skalnym. Występują Stamtąd należy udać się polną drogą w kierunku powyżej ścieżki. wość niegdyś stanowiła jeden z najważniej- tu skałki z widocznymi kryształami gipsowymi północnym. Samochód można zostawić w cen- szych ośrodków historycznej Małopolski. oraz groty, w których ginie płynący wąwozem trum Buska i podążać czarnym szlakiem pieszym, Świadectwem dawnego znaczenia Wiślicy są strumień. Natrafić można na wiele chronionych który przechodzi przez Zimne Wody. pozostałości wczesnośredniowiecznych bu- gatunków roślin, choć znaczna część rezerwatu dowli, wały wielkiego grodziska z XI–XIII w., jest zarośnięta pokrzywami i trudnymi do przeby- Halofity a przede wszystkim gotycka kolegiata funda- cia chaszczami. cji Kazimierza Wielkiego. W jej podziemiach W okolicy Skorocic znajdują się ponadto dwa Jedną z największych osobliwości przyrod- odkryto bezcenny przykład sztuki romańskiej rezerwaty roślinności stepowej porastającej gip- niczych Ponidzia są źródła solankowe, dzięki z XII w. – fragment posadzki zwany płytą sowe wzgórza i skarpę kuesty gipsowej ponad którym występuje tu bardzo nietypowa roślin- orantów. doliną Nidy: Skotniki Górne oraz Winiary Zagoj- ność – tzw. halofity. W przeciwieństwie do skie. większości gatunków rodzimej flory roślinom W sąsiedztwie rezerwatu przechodzi niebie- tym nie przeszkadza wysoki poziom zasolenia 4 Rezerwat Skorocice ski szlak pieszy, ale nie dostrzeżemy z niego podłoża, na którym rosną. Na Ponidziu halofity  N50.41957, E20.67124 najciekawszych partii wąwozu. Lepiej zostawić występują w niewielkim rezerwacie Owcza- Zjawiska krasowe – jaskinie, wąwozy i ciekawe samochód na prywatnym parkingu przy drodze ry obok wsi o tej samej nazwie. Nie wolno formy skalne – niemal każdemu kojarzą się ze przez wieś Skorocice w kierunku Buska-Zdroju wchodzić na jego teren, gdyż jest objęty ścisłą skałami wapiennymi, lecz występują one rów- Zaobserwowany w rezerwacie Przęślin i stąd udać się asfaltową dróżką po wspomnianym ochroną. Poza tym tereny te są trudno dostęp- nież w naturalnych gipsach. Takie właśnie twory mikołajek płaskolistny – rzadka w Polsce naturalnym moście skalnym. Od dróżki odchodzi ne z powodu wyjątkowo bujnej roślinności oraz geologiczne odnaleźć można na Ponidziu. Naj- roślina z obszarów stepowych południowo- w lewo nieoznakowana ścieżka na dno wąwozu. podmokłego gruntu. -wschodniej Europy, fot. K. Bzowski lepiej wykształcone przykłady rzeźby krasowej Jeżów Brzeziny Biała 7 Świętokrzyski step i gipsowy kras Okolice KońskichRawska i Włoszczowy Rawa Błędów Mazowiecka 44 Koluszki 45 Czechowice nich znacząco. Powstał bowiem na krańcu pasm Kaleń 5 Rezerwat Krzyżanowice Wale wzgórz zwanych Górami Pińczowskimi – ich Od piaskowcowych skał do Mogielnica  N50.45434, E20.55695 budulcem nie jest gips, lecz skały wapienne. Na Żdżary Wznoszące się ponad wsią Krzyżanowice wzgó- terenie rezerwatu znajdują się pozostałości eks- tajemniczego torfowiska rze, na którym rozciąga się rezerwat, to jedno ploatowanego już w XI w. kamieniołomu wapie- Roszkowa Nowe Miasto Lubochnia Wola nad Pilicą CzarnocinKońskie – RezerwatUjazd Skałki Piekło pod Niekłaniem (23 km) 8 z najpiękniejszych krajobrazowo miejsc Ponidzia. nia. Spośród wielu występujących tu gatunków Rzeczyca Tutaj wąski cypel stromej, gipsowej kuesty wrzy- roślin chronionych i niezwykle rzadko spotykanych – Rezerwat Gagaty Sołtykowskie (34 km) – Rezerwat  na się w dno doliny Nidy. Zbocze kuesty rozcinają w Polsce wymienić trzeba przede wszystkim za- GórnaRaciborowice Krasna (48 km)Tomaszów – Sielpia Wielka (68 km) – Rezerwat płytkie jary, zaś powierzchnię wzgórza znaczą grożoną wyginięciem ostnicę Jana. Klwów1–2 dni Piekiełko Szkuckie Mazowiecki(89 km) – DobromierzInowłódz (122Budzewice km) – zapadliska i lejki krasowe. Z góry roztacza się pa- Rezerwat rozciąga się pośród pól powyżej drogi Wolbórz norama doliny Nidy. Teren tego największego na Rezerwat Ługi (142 km) – Włoszczowa (153 km) ze Skowronna Dolnego do Górnego, w pobliżu Ponidziu rezerwatu roślinności stepowej porasta Smardzewice  jej skrzyżowania z drogą do Sobowic. Nie ma tu Idzikowice aż pięć różnych zespołów roślinnych z cennymi Północne i zachodnie krańce województwa świętokrzyskiego –Drzewica mniej znane żadnego parkingu, a dojście do granicy rezerwatu Sulejowski chronionymi gatunkami, m.in. lnem włochatym, i rzadziejPiotrków odwiedzane przez turystów niż inne części regionu – także kryją 153 km możliwe jest jedynie zarastającymi polnymi miłkiem wiosennym, sasanką łąkową czy ostnicą Trybunalski drogami. kilka niespodzianek i interesujących atrakcji przyrodniczych. Proponowa- włosowatą. na trasa samochodowa wiedzie do SławnonajciekawszychOpoczno miejsc, jednakGielniów podczas Mniszków Przy szosie w Krzyżanowicach naprzeciwko podróży możnaSulejów też odwiedzić kilka innych. Jeśli zdecydujemy się zobaczyćPrzysucha Zabytki Pińczowa kościoła usytuowany jest parking, od którego wszystko, wówczasPark musimy wycieczkę rozłożyć na dwa dni, zatrzymując odchodzi szutrowa droga. Za cmentarzem wiedzie Paradyż Borkowice Rozciągający się między Wzgórzami Piń- się w połowie trasy na nocleg np. w Sielpi, popularnej miejscowości wypo- ona u stóp wzgórza, na którym znajduje się Białaczów czowskimi a Nidą Pińczów był w XVI stuleciu czynkowej z plażamiAleksandrów nad Jeziorem Sielpińskim. opisywany rezerwat. Żarnów Gowarczów znanym ośrodkiem reformacji. Wówczas prze- Krajobrazowy

żywał lata świetności, po których pozostały 74 cenne zabytki renesansu i manieryzmu, jak 6 Rezerwat Skowronno Ręczno - Wielki wznoszący się przy rynku (placu Wolności) ko- Niekłań - Łęki Zabytkowy Zakład Końskie Rezerwat Skałki Piekło 1  N50.54215, E20.48650 ściół św. Jana z dawnym klasztorem Paulinów, Szlacheckie Hutniczy w Maleńcu 42 pod Niekłaniem Ruda - Mały Kolejny rezerwat roślinności stepowej jest po- kościół i klasztor Reformatów „Na Mirowie” 742 Fałków Maleniecka 2 Stąporków 42 łożony nieco dalej od pozostałych i różni się od oraz doskonale zachowana Synagoga Stara. 74 Rezerwat Masłowice 42 4 Odrowąż Gagaty Szkucin Sielpia Wielka 42 Przedbórz Rezerwat Sołtykowskie Przedborski Piekiełko Radoszyce Szkuckie 3 Suchedniowsko- Smyków Rezerwat Park Górna Krasna -Oblęgorski Dobromierz 74 Wielgomłyny Park Słupia 728 Mniów Krajobrazowy

Krajobrazowy Zagnańsk S7 Łopuszno 742 748 Miedziana Strawczyn Góra Kluczewsko 73 785 Masłów 786 Krasocin Piekoszów

Rezerwat Ługi S7 S74 728 5 Włoszczowa KIELCE 74 Sitkówka- Jeżowice Chęcińsko - -Nowiny

786 742 - Kielecki PK 73 Rezerwat Krzyżanowice, fot. K. Bzowski 762 8 Od piaskowcowych skał do tajemniczego torfowiska Okolice Końskich i Włoszczowy

46 47

1 Rezerwat Skałki Piekło się parking i tablice informacyjne rezerwatu. Rezerwat znajduje się około 1,5 km na północ pod Niekłaniem Stąd w 20 min można czerwonym lub niebieskim od miejscowości Odrowąż. Jadąc od Niekłania szlakiem pieszym dojść do skałek. Małego przez Wólkę Plebańską, trzeba w Odro-  N51.18357, E20.66370 wążu skręcić w lewo w szosę nr 42 w stronę Rezerwat ukryty pośród lasów porastających Skarżyska-Kamiennej. Za miejscowością musimy Wzgórza Niekłańsko-Bliżyńskie to jedno z najbar- Zabytki Końskich skręcić w lewo w pierwszą drogę leśną. Można nią dziej osobliwych miejsc w regionie świętokrzyskim. podjechać do oddalonego o ok. 400 m parkingu. Jego teren porasta drzewostan mieszany z blisko W centrum Końskich stoi kamienny kościół Stąd do rezerwatu trzeba dojść pieszo (ok. 20 min 200-letnimi dębami i sosnami. Główną atrakcją są kolegiacki św. Mikołaja. Gotycka budowla po- spaceru) wzdłuż drogi szutrowej, następnie za jednak dwa skupiska skałek, przybierających nie- wstała w latach 1492–1520, jednak obecne drogowskazem w lewo w las. zwykłe kształty: skalnych grzybów, kominów czy szczyty oraz wieża są rezultatem przebudowy kazalnic. Ich wysokość sięga 8 m. Dziwne formy na początku XX w. Od południowej strony wmu- i ciemne zabarwienie były źródłem nazwy „piekło” rowano w ścianę romański tympanon portalu 3 Rezerwat Górna Krasna oraz przyczyniły się do powstania licznych legend. z I poł. XIII w. Na wschód od kolegiaty rozciąga Budulcem skałek jest piaskowiec triasowy i dolno- się zespół pałacowo-parkowy Małachowskich.  N51.06746, E20.56740 jurajski, który został wypreparowany do obecnych Budowę zainicjował w latach 40. XVIII w. Jan Rosiczka okrągłolistna, fot. K. Bzowski W okolicy miejscowości Krasna rozciąga się jeden ostańcowych form w wyniku erozji. Małachowski. Pałacu nigdy nie ukończono – z największych rezerwatów przyrody w wojewódz- powstały jedynie boczne pawilony i oficyny. twie świętokrzyskim, tj. rezerwat Górna Krasna Z Końskich trzeba kierować się drogą krajową 2 Rezerwat Gagaty Kolejni właściciele wznieśli kilka interesujących o powierzchni przeszło 413 hektarów. Obejmuje nr 42 do Stąporkowa i tu skręcić w szosę do Szy- Sołtykowskie budowli parkowych: Świątynię Grecką, Oranże- on zabagniony odcinek doliny górnego biegu rzeki dłowca przez miejscowości Niekłań Wielki i Mały. rię Egipską i neogotycki Domek Wnuczętów.  N51.14623, E20.66687 Krasnej od wsi Szałas niemal po miejscowość Kra- Na skraju tej ostatniej, po prawej stronie znajduje Jest takie miejsce w okolicach Końskich, gdzie sna. Rzeka płynie tu bardzo wolno pośród bujnych zobaczyć można krajobraz przypominający po- szuwarów. Na powierzchni wody dostrzec można wierzchnię Księżyca, a przy tym pełen tropów „lilie wodne” czyli pięknie kwitnące grzybienie białe pradawnych dinozaurów – to dawne wyrobisko i grążele żółte. Wzdłuż doliny rozciągają się pod- glinki ceramicznej. Po zakończeniu eksploatacji mokłe łąki, fragmenty niewielkich torfowisk turzy- utworzono tu rezerwat Gagaty Sołtykowskie. Są cowych oraz zarośla łozy. To znakomite siedliska tu hałdy, zwaliska i wychodnie mułków oraz iłów dla wielu gatunków zwierząt, a zwłaszcza ptaków, z wkładkami piaskowca, które tworzą przeróżne, których stwierdzono tu 125 gatunków. Występują często zupełnie pozbawione roślinności, ciekawe m.in. derkacze, kobuzy, żurawie, błotniaki stawowe formy erozyjne, zabarwione na czerwono zawar- i łąkowe, orliki krzykliwe i wiele innych. Największym tym w nich syderytem. Spotykany jest tu gagat, pojawiającym się tu przedstawicielem fauny jest łoś. zwany czarnym bursztynem, czyli połyskliwie czarna odmiana węgla brunatnego. W wyrobisku W pobliże trudno dostępnych terenów rezerwatu odkryto tropy jurajskich gadów: osłonięte obecnie dojechać można ze wsi Krasna bocznymi asfal- zadaszeniem ślady pozostawiło stado roślino- towymi drogami do wsi Bień oraz Luta. Na końcu żernych zauropodów, a największy w Polsce ślad drogi przez tę ostatnią znajduje się parking, skąd dinozaura o długości 60 cm należał do wielkiego zarastającymi ścieżkami można udać się na skraj drapieżnika z rodziny allozauroidów. Inna oso- rezerwatu lub też skierować się groblą do miejsca, bliwość rezerwatu to oczka wodne, zarastające w którym do niedawna stała wieża obserwacyjna. roślinnością typową dla torfowisk, m.in. owadożer- Do południowej strony rezerwatu można dotrzeć nymi rosiczkami okrągłolistnymi. od wsi Rogowice. Rezerwat Skałki Piekło pod Niekłaniem, fot. K. Bzowski 8 Od piaskowcowych skał do tajemniczego torfowiska Okolice Końskich i Włoszczowy

48 49

(już jako szutrówka) wiedzie skrajem lasu. Sto Zachowane w doskonałym stanie urządzenia metrów dalej na ostrym zakręcie drogi w lewo fabryczne można obecnie oglądać w placówce można zostawić auto i podejść ścieżką w prawo muzealnej Zabytkowy Zakład Hutniczy w Ma- do oddalonych o 50 m skałek. leńcu (więcej informacji na stronie: www.ma- leniec.pl). Gwoździarnia w Maleńcu

W dolinie rzeki Czarnej funkcjonowało od koń- 5 Rezerwat Ługi ca XVIII w. wiele zakładów przemysłu metalo- wego. Jeden z nich powstał w 1784 r. w miej-  N50.85379, E19.85647 scowości Maleniec, 5 km na północ od Rudy W ostępach leśnych na wschód od Włoszczowy, Malenieckiej. Zainstalowane tam w 1856 r. w pobliżu wsi Jeżowice, kryje się tajemnicze tor- maszyny do produkcji gwoździ działały niemal fowisko. Obejmuje je rezerwat Ługi. Pośród borów, bez zmian technologicznych aż do lat 60. XX w. częściowo otoczony pasem piaszczystych wydm Zalew w Sielpi, fot. K. Bzowski

Sielpia wostan z okazałymi dębami i sosnami porasta zgrupowanie niewielkich skałek. Przybierają one Położone pośród lasów nad rzeką Czarną miej- ciekawe formy, powstałe w wyniku erozji zle- scowości Sielpia Wielka i Mała to jedne z najpo- pieńca dolnojurajskiego, którego złożona z wie- pularniejszych w regionie terenów wypoczynko- lu drobnych kamyków struktura jest doskonale wych. Dużą atrakcję stanowi sztuczny zalew na widoczna w dolnych częściach skałek, ukrytych Czarnej, zwany Jeziorem Sielpińskim. Nad jego pod naturalnymi okapami. Ciekawa jest rów- brzegami są plaże, po jeziorze można popły- nież roślinność naskalna z licznymi niewielkimi wać łodziami czy rowerami wodnymi, a pośród paprociami wyrastającymi wprost z wąskich sosnowych borów kryje się wiele ośrodków szczelin w skale. wypoczynkowych. Zalew powstał pierwotnie Do rezerwatu można dojechać, kierując się boczną na potrzeby założonego z inicjatywy Stanisława drogą z Rudy Malenieckiej przez Lipę w stronę Staszica w I poł. XIX w. zakładu przemysłowego Fałkowa. We wsi Szkucin trzeba skręcić w drugą – walcowni i pudlingarni. Dziś w jego budynkach drogę w lewo. Asfalt wkrótce się kończy, a droga z zachowanymi wieloma oryginalnymi maszy- nami mieści się Muzeum Zagłębia Staropolskie- go (czasowo zamknięte dla zwiedzających).

4 Rezerwat Piekiełko Szkuckie

 N51.11160, E20.13632 W lesie obok zabudowań wsi Szkucin rozciąga się rezerwat Piekiełko Szkuckie. Stary drze- Rezerwat Piekiełko Szkuckie, fot. K. Bzowski Zabytkowy Zakład Hutniczy w Maleńcu, fot. arch. UMWŚ w Kielcach 8 Od piaskowcowych skał do tajemniczego torfowiska Informacja turystyczna

50 51 Regionalne Centrum Informacji Turystycznej Punkt Informacji Turystycznej w Ciekotach, w Kielcach, ul. Sienkiewicza 29, 25-007 Kielce, Ciekoty 76, 26-001 Masłów, tel.: 41 311 21 28, tel.: 41 348 00 60, www.swietokrzyskie.travel. www.szklanydom.maslow.pl.

Punkt Informacji Turystycznej w Kielcach, Centrum Informacji Turystycznej w Jędrzejowie, pl. Zamkowy 1, 25-010 Kielce, tel.: 41 343 41 41. pl. Kościuszki 7-8, 28-300 Jędrzejów, tel.: 41 386 54 89, Centrum Informacji Turystycznej w Bałtowie, jedrzejow.travel. Bałtów 8a, 27-423 Bałtów, tel.: 41 264 14 21, www.juraparkbaltow.pl. Centrum Informacji Turystycznej w Kazimierzy Wielkiej, ul. Kościuszki 13, 28-500 Kazimierza Punkt Informacji Turystycznej w Bejscach, Wielka, tel.: 41 350 10 08, kazimierza.travel. 28-512 Bejsce 50, tel.: 41 351 00 28. Punkt Informacji Turystycznej w Klimontowie, Punkt Informacji Turystycznej w Bielinach, ul. Krakowska 19, 27-640 Klimontów, ul. Partyzantów 3, 26-004 Bieliny, tel.: 601 760 948, www.klimontow.pl. tel.: 41 260 81 52, www.bieliny.pl W okresie V-X Punkt Informacji Turystycznej funk- Centrum Informacji Turystycznej w Końskich, cjonuje w kasie Osady Średniowiecznej w ­Hucie ul. Partyzantów 1, 26-200 Końskie, Szklanej, Huta Szklana 37, 26-004 Bieliny, tel.: 41 372 90 88, konskie.travel. tel.: 41 260 81 52, www.osadasredniowieczna.eu. Punkt Informacji Turystycznej w Krzemionkach, Punkt Informacji Turystycznej w ­Bodzentynie, Sudół 135a, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski, pl. Rynek Górny 11, 26-010 Bodzentyn, tel.: 41 330 45 50 wew. 21, www.krzemionki.pl. tel.: 693 690 333.

Droga do rezerwatu Ługi, fot. K. Bzowski Centrum Informacji Turystycznej w Kurozwękach, Centrum Informacji Turystycznej w ­Busku-Zdroju, ul. Zamkowa 3, 28-200 Kurozwęki, porośniętych sosnami, rozciąga się otwarty, pod- Do rezerwatu nie prowadzi żaden znakowany szlak. al. Mickiewicza 22, 28-100 Busko-Zdrój, tel.: 15 866 74 07, www.kurozweki.com. mokły teren. Bujna roślinność zajmuje podmokłe Jadąc z miejscowości Kurzelów drogą wojewódzką tel.: 41 370 10 22, busko.travel. tereny na torfowisku. Natrafić można na wełnianki nr 785, należy skierować się na boczną drogę do Punkt Informacji Turystycznej w Łagowie, z charakterystycznymi białymi kępkami „wełny” Jeżowic. Droga ta wkrótce wchodzi w las. Około Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej Rynek 62, 26-025 Łagów, tel.: 41 343 70 54, oraz efektownie kwitnące późną wiosną kosaćce kilometra dalej odbija od niej w prawo w skos Gminy Chęciny „Niemczówka”, ul. Małogoska 7, www.lagowgmina.pl. żółte. Występują tu również różnej wielkości oczka droga leśna – tu trzeba zostawić samochód. Drogą 26-060 Chęciny, tel.: 41 315 18 29, www.checiny.pl. wodne z szuwarami. To znakomity teren lęgowy leśną należy następnie iść około 20 min do tablicy Punkt Informacji Turystycznej w Miedzianej Górze, dla wielu rzadkich i chronionych gatunków ptaków, wyznaczającej granicę rezerwatu. Kawałek dalej Punkt Informacji Turystycznej w Chmielniku, ul. Urzędnicza 8, 26-085 Miedziana Góra, m.in. brodźca krwawodziobego, czapli siwej, bo- można dojść na skraj torfowisk, kierując się w pra- ul. Wspólna 13, 26-020 Chmielnik, tel.: 41 354 tel.: 41 303 11 01, ciana czarnego i innych. wo ledwie dostrzegalną starą ścieżką. 24 12, www.chmielnik.infocentrum.com.pl. www.miedziana-gora.pl.

Punkt Informacji Turystycznej w Chrobrzu, Punkt Informacji Turystycznej w Morawicy, ul. Parkowa 14, 28-425 Chroberz, ul. Spacerowa 7, 26-026 Morawica, tel.: 41 356 40 03 wew. 33, tel.: 41 311 46 91 wew. 306, www.palac.chroberz.info, www.pinczow.travel. www.morawica.pl. Informacja turystyczna

52 Punkt Informacji Turystycznej w Nagłowicach, Punkt Informacji Turystycznej w Sandomierzu, ul. K. Walewskiego 7, 28-362 Nagłowice, Oddział PTTK, pl. Rynek 12, 27-600 Sandomierz, tel.: 41 381 45 70, www.naglowice.pl. tel.: 15 832 26 82, www.pttk-sandomierz.pl.

Punkt Informacji Turystycznej w Nowej Słupi, Punkt Informacji Turystycznej w Sandomierzu, ul. Świętokrzyska 53, 26-006 Nowa Słupia, Bulwar im. Marszałka Piłsudskiego, tel.: 41 317 83 27 lub 517 349 983, www.dymarki.pl. 27-600 Sandomierz, tel.: 15 644 62 84.

Punkt Informacji Turystycznej w Nowym Korczy- Centrum Informacji Turystycznej w Skarżysku- nie, ul. Rynek 16, 28-136 Nowy Korczyn, -Kamiennej, ul. Wileńska 34a, tel.: 511 299 988, www.nowykorczyn.pl. 26-100 Skarżysko-Kamienna, tel.: 41 252 83 96.

Centrum Informacji Turystycznej w Opatowie, Punkt Informacji Turystycznej w Solcu-Zdroju, pl. Obrońców Pokoju 34, 27-500 Opatów, ul. Kościelna 3, 28-131 Solec-Zdrój, tel.: 15 868 13 01, opatow.travel. tel.: 41 377 67 32, www.solec-zdroj.pl, www.gcksolec.naszgok.pl. Punkt Informacji Turystycznej w Ostrowcu Święto- krzyskim, ul. Siennieńska 54, 27-400 Ostrowiec Centrum Informacji Turystycznej w Starachowi- Świętokrzyski, tel.: 41 24 76 580, 609 222 800, cach, ul. Piłsudskiego 95, ostrowiec.travel. 27-200 Starachowice, tel.: 693 779 899, starachowice.travel. Punkt Informacji Turystycznej w Pacanowie, ul. Kornela Makuszyńskiego 1, 28-133 Pacanów, Punkt Informacji Turystycznej w Staszowie, tel.: 41 376 50 79, www.stolica-bajek.pl. ul. Parkowa 6, 28-200 Staszów, tel.: 508 497 133, turystyka.staszow.pl, staszow.travel. Centrum Informacji Turystycznej w Pińczowie, ul. Piłsudskiego 2a, 28-400 Pińczów, Punkt Informacji Turystycznej w Strawczynku, tel.: 41 357 54 04, ul. Turystyczna 6, 26-067 Strawczynek, pinczow.travel, muzeumpinczow.pl. tel.: 41 333 57 97, www.strawczyn.pl.

Punkt Informacji Turystycznej w Połańcu, Punkt Informacji Turystycznej w Szydłowie, pl. Uniwersału Połanieckiego 1, 28-230 Połaniec, ul. Targowa 3, 28-225 Szydłów, tel.: 41 354 53 13, tel.: 15 832 32 28. www.szydlow.pl, www.gckszydlow.pl.

Punkt Informacji Turystycznej w Rytwianach, Punkt Informacji Turystycznej w Tokarni, ul. Klasztorna 25, 28-236 Rytwiany, Tokarnia 303, 26-060 Tokarnia, tel.: 15 864 77 95, wew. 500, tel.: 515 458 649. www.pustelnia.com.pl. Centrum Informacji Turystycznej we Włoszczowie, Centrum Informacji Turystycznej w Sandomierzu, ul. Wiśniowa 23, 29-100 Włoszczowa, pl. Rynek 20, 27-600 Sandomierz, tel.: 41 394 14 05, tel.: 15 644 61 05, sandomierz.travel. www.lgd-region-wloszczowa.pl.