PIESZO PRZEZ ŚWIĘTOKRZYSKIE Przewodnik Pieszy

WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE

PIESZO PRZEZ ŚWIĘTOKRZYSKIE WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE Teksty: Krzysztof Bzowski Koordynacja projektu: Teresa Karkowska (Amistad Sp. z o.o.), Małgorzata Władyszewska (UMWŚ) Redakcja: Iwona Baturo Korekta: Agnieszka Szmuc Fotograﬁ e na okładce: s. 1. – Krzysztof Pęczalski, s. 2. – arch. UMWŚ Mapy: Dawid Kwoka Projekt okładki, koncepcja graﬁ czna: Michał Tincel Skład: Iwona Baturo Druk: System Graf

Wydawca: PIESZO PRZEZ Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego w Kielcach al. IX Wieków Kielc 3, 25-516 Kielce tel.: 41 3421530 ŚWIĘTOKRZYSKIE www.sejmik.kielce.pl, www.swietokrzyskie.travel

Opracowanie wydawnicze: Amistad Sp. z o.o. – Program PolskaTurystyczna.pl pl. Na Groblach 8/2, 31-101 Kraków tel.: 12 4229922 e-mail: [email protected], www.polskaturystyczna.pl

Kraków 2017

2017 Pieszo przez Świętokrzyskie Wybrane trasy piesze

Trasa 1 Przez najwyższe szczyty Pieszo przez Świętokrzyskie s. 4 Gór Świętokrzyskich Województwo świętokrzyskie zaprasza wędrow- kami – od ścieżek spacerowych po stolicy woje- ców do odkrywania niezwykłego bogactwa przy- wództwa, Kielcach, przez Góry Świętokrzyskie, Trasa 2 Spacerem po Kielcach rodniczego i krajobrazowego regionu. okolice Końskich i doliny Kamiennej, po Wyżynę s. 14 Sandomierską oraz Ponidzie. Niektóre z krótszych Pośród wzniesień Gór Świętokrzyskich i wzgórz tras są doskonałe na spacer nawet z młodszymi Wyżyny Sandomierskiej kryją się krasowe jaskinie dziećmi, inne wymagają kondycji na tyle dobrej, Trasa 3 Między zamkiem a klasztorem – i labirynty wypreparowanych w lessie wąwozów, by pokonać dystans ponad 20 kilometrów. Nie ma s. 22 wędrówka z Chęcin do Kielc w przepastnych lasach dawnej Puszczy Święto- wśród nich wycieczek szczególnie trudnych, warto krzyskiej dotrzeć można do „piekielnych” skał, jednak wziąć pod uwagę, że czasem przyjdzie nam a pośród mokradeł i dzikich ostępów traﬁ ć na zdobyć stromy stok lub przedzierać się przez bujną Trasa 4 Z Końskich do Piekła pod Niekłaniem przejmujące ślady dalszej i bliższej historii. Nad roślinność. s. 30 regionem górują szczyty Łysogór, gdzie pośród Wędrując wytyczonymi szlakami, tak naprawdę wspaniałych drzewostanów Puszczy Jodłowej trudno się zgubić. Znaki są regularnie odnawiane, rozciągają się usiane głazami sławne gołoborza. zdarzają się jednak odcinki słabiej oznakowane, Trasa 5 Doliną rzeki Czarnej Przemierzając turystyczne szlaki, prócz cudów gdzie trzeba zachować wzmożoną uwagę. Takie s. 36 przyrody czeka na nas mnóstwo innych atrakcji. informacje zostały uwzględnione w tekście prze- Są wśród nich niezwykłe zabytki przeszłości: od wodnika. Pamiętajmy, że na każdą wycieczkę na- średniowiecznych zamczysk, świątyń z kilku epok leży zabrać dobrą mapę, a także prowiant i napoje. Trasa 6 Zielonym szlakiem i stylów, rezydencji pałacowych i dworów możnych Wygodne, odpowiednio dobrane buty i dostoso- s. 42 z Bliżyna do Zagnańska rodów, po cuda architektury drewnianej oraz zabyt- wana do pory roku odzież sportowa, to gwarancja ki techniki związane z dawną działalnością górni- przyjemności płynącej z wędrowania. Warto pomy- Puszczańską drogą czą i przemysłową. Do tego nie można zapomnieć śleć też o kijkach trekkingowych. Trasa 7 o wielu interesujących ekspozycjach muzealnych. Przemierzając świętokrzyskie szlaki, pamiętaj- s. 48 z Wąchocka do Bodzentyna Miłośnicy pieszych wędrówek, dzięki sieci my o przestrzeganiu zasad obowiązujących w par- pieszych szlaków znakowanych, mają do wyboru kach narodowych i krajobrazowych, rezerwatach ogromną liczbę tras. Ich łączna długość w całym i na terenach obszarów chronionych. Dbajmy o to, Trasa 8 W Góry Pieprzowe województwie wynosi około 1300 kilometrów. Do by odwiedzane miejsca pozostawić w takim stanie, s. 54 tego trzeba dodać liczne lokalne znakowane szlaki w jakim chcielibyśmy je zastać. Wszelkie śmieci oraz ścieżki spacerowe i dydaktyczne. Wszystko to zabierajmy ze sobą, nie niszczmy roślinności oraz Trasa 9 Tropem najdawniejszej pozwala łatwo zaplanować atrakcyjną wycieczkę, elementów przyrody nieożywionej, nie straszmy historii Sandomierza z wieloma interesującymi miejscami, do których też zwierząt, co najwyżej utrwalajmy je na foto- s. 58 często dotrzeć można jedynie pieszo. To przy graﬁ ach. Na terenie rezerwatu i parku narodowego tym znakomita okazja, by aktywnie spędzić czas można się poruszać wyłącznie po udostępnionych na łonie przyrody – w samotności lub w grupie, dla ruchu turystycznego ścieżkach i drogach. Trasa 10 Ponidziańskie krajobrazy – z rodziną albo przyjaciółmi – ciesząc się pięknymi Uszanujmy ten nakaz. s. 62 wokół Buska-Zdroju krajobrazami. Pamiętając o tych ważnych zasadach, ruszmy W przewodniku opisano dziesięć wycieczek. na wędrówkę, by odkrywać bogactwo przyrody Wiodą one niemal wyłącznie znakowanymi szla- świętokrzyskiej! Ciecierówka Redzik Dolny Węglów Wybrane trasy piesze Mostki Rataje

4 Kleszczyny 5

Przez Sieradowickinajwyższe szczyty 1 Gór Świętokrzyskich  Przebieg: Święta Katarzyna – Łysica – Agata – PrzełęczPark św. Mikołaja – Kakonin – Podlesie – Michniów6–7 h Huta Szklana – Łysa Góra Krajobrazowy– Nowa Słupia Odcinek Święta Katarzyna – Łysa Góra fragmentem czerwonego  OrzechówkaGłównego Szlaku Świętokrzyskiego im. Edmunda Massalskiego Odcinek Łysa Góra – Nowa SłupiaBronkowice fragmentem niebieskiego 19 km Siekierno- Rzepin szlaku im. StanisławaPrzedgrab Jeżewskiego z Łysej GóryRadkowice do PętkowicPierwszy Wiącka

Sieradowice- Rzepin- Leśna- Parcele Rzepinek Kolonia ŁysicaKamieniec Stara Wieś Hucisko Agata Kakonin Huta Łysa Góra Nowa  612 m n.p.m. 608 m n.p.m. Podkonarze Szklana 595 m n.p.m. Słupia Kapliczka Żeromskiego, fot. K. Bzowski 700 Śniadka Jadowniki Święta Przełęcz Podlesie Pierwsza KatarzynaPsary-Podłazy św. Mikołaja 600 Szerzawy 751 To tutejszy klasyk – trasa wiedzie na najwyższe murowaną kapliczkę Żeromskiego. Nazwę za- 500 Podlesie 752 752 Psary-Stara Wieś Stary Jawor szczyty Gór Świętokrzyskich. Powędrujemy ostę- wdzięcza pisarzowi Stefanowi Żeromskiemu, który Psary-Kąty 400 Tarczek pami Puszczy Jodłowej porastającej pasmo Łyso- jako gimnazjalista, schodząc z kolegą z Łysicy, wy- Brzezie Dąbrowa Górna 300 Wawrzeńczyce gór i chronionej w ramach Świętokrzyskiego Parku drapał w 1882 r. na jej wewnętrznej ścianie swo- Podgórze Bodzentyn Narodowego. Niemal przez całą trasę będzie nas je imię i nazwisko. Napis, choć nieco zniszczony, prowadził czerwony Główny Szlak Świętokrzyski przetrwał i dziś stanowi cenną pamiątkę. Tuż obok 752 Celiny Dąbrowa Dolna Grabków 756 im. Edmunda Massalskiego. Podczas wycieczki kapliczki znajdują się dwie mogiły: powstańca zobaczymy gołoborza, czyli rumowiska skalne, styczniowego oraz partyzancka z 1943 r. Komornicze Łomno 751 Święta Katarzyna Świętokrzyski którym pasmo zawdzięcza swoją nazwę. Znaj- Nim jednak wyruszymy w góry, warto cofnąć Klasztor z kościołem Sosnówka dziemy też czas na zwiedzenie zabytków, m.in. się nieco, w dół miejscowości, aby obejrzeć klasz- św. Katarzyny sanktuarium Świętego Krzyża na Łysej Górze, oraz tor z kościołem św. Katarzyny – któremu wieś za- Muzeum Minerałów Wola i Skamieniałości Dębno Szczygiełkowa Jeziorko 756 wizytę w Osadzie Średniowiecznej w Hucie Szkla- wdzięcza nazwę. Podobno pierwszy drewniany ko- 752 Przełęcz 751 Łysica Serwis nej, która spodoba się nie tylko dzieciom. ściółek zbudowano w 1399 r. dzięki legendarnemu 612 m n.p.m. św. Mikołaja Agata Stara Wieś Mirocice rycerzowi Wacławkowi, który zasłużył się w bojach 608 m n.p.m. Park Dom Opata Muzeum Starożytnego Na całodzienną wycieczkę przez ostępy Puszczy u boku króla Władysława Jagiełły. Klasztor przy Hutnictwa Świętokrzyskiego Krajno Drugie Jodłowej wyruszamy ze Świętej Katarzyny. Ta świątyni założono w drugiej połowie XV w., począt- zabytkowa chałupa Kakonin Platforma Centrum Kulturowo- widokowa -Archeologiczne Narodowy Huta popularna miejscowość turystyczna jest bramą kowo dla bernardynów. W 1817 r. obiekt przeka- Porąbki na gołoborzu Łysa Góra Szklana Nowa do Świętokrzyskiego Parku Narodowego – to stąd zano bernardynkom, których siedziba w Drzewicy 595 m n.p.m. Słupia Podlesie Huta Osada Średniowieczna najczęściej wyrusza się na na szczyty Łysogór. spłonęła w pożarze. Wielokrotne przebudowy za- Baby Jagowo Pielgrzym Podłysica Sanktuarium Relikwii Skrzetle Podejście na Łysicę, najwyższe wzniesienie Gór tarły ślady średniowiecznego założenia, przetrwał 753 Bieliny Huta Drzewa Krzyża Świętego Wola Jachowa 753 Stara Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskich, rozpoczyna się w górnej części natomiast piękny, niewielki wirydarz przed wej- Górki Świętokrzyskiego Napękowskie Huta Parku Narodowego wsi, na skraju lasu. Znajduje się tu niewielki par- ściem do świątyni, otoczony XVII-wiecznymi re- Nowa Czaplów 753 756 king; w jego sąsiedztwie pośród drzew widać ładną nesansowymi krużgankami. Kilkaset metrów dalej, 1 Przez najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich Wybrane trasy piesze

6 7 w dół szosy w stronę Bodzentyna, można zajrzeć na drewnianych słupach wejściem do skromnego do niewielkiego Muzeum Minerałów i Skamienia- wnętrza znajduje się posąg jej patrona. łości ze szliﬁ ernią krzemienia pasiastego i sklepi- Zaczyna się prawdziwie górski odcinek szlaku. kiem z biżuterią i innymi pamiątkami wykonanymi Prowadzi nas nie tyle szeroka, wygodna dróżka, ile ze świętokrzyskich minerałów. drewniane pomosty, ustawione tu, aby ograniczyć  Muzeum Minerałów i Skamieniałości erozję powodowaną przez wędrujących na Łysicę turystów. Dalej ścieżkę ograniczają poręcze, które 15.IV–15.X codz. 9.00–19.00; wstęp płatny służą również jako wsparcie podczas pokonywania ul. Kielecka 20, 26-010 Święta Katarzyna, stromych fragmentów szlaku. Wokół rozciąga się tel. 41 3112116, 501282691, www.swkatarzyna- górski las: niżej mieszany, z licznymi gatunkami liś- muzeum.pl ciastymi (głównie bukami), wyżej z coraz większą Od szosy czerwony szlak wraz z niebieskim przewagą potężnych, strzelistych jodeł. wiedzie dróżką między klasztorem a skrajem lasu, Obok wiaty z ławkami, gdzie można na chwilę przez łąki, do drewnianej bramy: tak wita nas Świę- odpocząć lub schronić się przed deszczem, szlak tokrzyski Park Narodowy, zapraszając do wędrów- osiąga grzbiet i pnie się wprost na wschód. Im bli- ki przez Puszczę Jodłową. Tu szlaki się rozdziela- żej Łysicy, tym bardziej trzeba uważać na zalegają- ją – niebieski wiedzie w lewo przez ostępy leśne ce na ścieżce kamienie i głazy. Tuż pod wierzchoł-  Źródełko św. Franciszka, fot. K. Bzowski w dolinie Czarnej Wody i Miejską Górę w Paśmie kiem, z lewej, mijamy niewielki fragment otwartego Klonowskim do Bodzentyna; czerwony natomiast gołoborza. Zaraz potem stajemy na zwieńczonym skręca w prawo, by wspiąć się po stoku pośród jo- Stefana Żeromskiego. Szeroka ścieżka wiedzie ła- krzyżem szczycie Łysicy (612 m n.p.m.). deł i buków na Łysicę. Nim jednak rozpoczniemy godnie w górę i wyprowadza na niewielką polankę. Najwyższe pasma Gór Świętokrzyskich znane podejście, musimy wykupić bilet wstępu na teren Jej środek zajmuje otoczone drewnianym płotem są z osobliwości geologicznej określanej jako go- parku narodowego. i obudowane kamiennym obmurowaniem źródeł- łoborze. Oznacza ono miejsca „gołe”, bez „boru”, Na początku podejścia, w lesie na lewo od szla- ko św. Franciszka. Według tradycji wypływająca usłane rumowiskiem głazów. Widoczne są z dołu ku, znajduje się miejsce pamięci narodowej, z krzy- z niego woda ma cudowną moc leczenia chorób jako szare, „łyse” placki pośród górskich lasów. żem i pomnikiem poświęconym oﬁ arom okupacji oczu. Powyżej źródła stoi urokliwa drewniana To ich obecności najwyższe pasmo gór – Łyso-  hitlerowskiej, a nieco dalej, przy szlaku – pomnik kaplica św. Franciszka. W niszy ponad wspartym góry, a także najwyższe szczyty – Łysica i Łysa Łysica, fot. arch. UMWŚ Góra (inaczej Łysiec) zawdzięczają swoje nazwy. Gołoborza świętokrzyskie powstały w wyniku erozji – procesów mrozowych w okresie zlodowaceń plejstoceńskich, gdy zamarzanie i rozmarzanie wody w szczelinach odsłoniętych skał piaskow- ców kwarcytowych powodowało ich rozpad na coraz mniejsze bloki, głazy i kamienie. Z czasem w wyniku sukcesji roślinności leśnej większość go- łoborzy porosła lasem – odkryte pozostały tylko te pod Łysicą i pod szczytem Łysej Góry. Łysicę ze Świętej Katarzyny zdobywają liczni turyści. Dalej, tak jak prowadzi nasza wycieczka, szlak jest już o wiele mniej uczęszczany. Wędru- jemy niewielką ścieżką pośród jodłowych borów    Gołoborze pod Łysicą, fot. K. Bzowski Wejście na teren ŚPN, fot. arch. UMWŚ Muzeum Minerałów i Skamieniałości, fot. arch. UMWŚ przez drugi po Łysicy szczyt Gór Świętokrzy- 1 Przez najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich Wybrane trasy piesze

8 9

 W zabytkowej chałupie w Kakoninie, fot. K. Bzowski  Osada Średniowieczna, fot. arch. UMWŚ skich – Agatę (608 m n.p.m.). Następnie mijamy gospodarcze. Można się tu posilić oraz skorzystać kami, zmierzamy prosto przed siebie, w poprzek carza, a także kuźnię. W tej ostatniej znajduje się Przełęcz Kakonińską, zdobywamy kolejną kulmi- z toalety. W sklepiku warto poprosić o otwarcie doliny niewielkiego potoku. Wkrótce opuszczamy oryginalny XVII-wieczny potężny miech. W każ- nację grzbietu Łysogór i docieramy na przełęcz zabytkowej chałupy, by zobaczyć, jak wyglądały asfalt, by zaraz za doliną kolejnego potoku podejść dym warsztacie regularnie odbywają się pokazy św. Mikołaja. Jej nazwa pochodzi od stojącej tu wnętrza chłopskiej chaty z końca XIX w. na skraj lasu. Czeka nas teraz ponad godzinny dawnych rzemiosł. drewnianej kapliczki, której patronem jest ten Szlak czerwony i niebieski prowadzą dalej marsz ścieżkami wzdłuż krawędzi Puszczy Jo- Przed wejściem na teren osady w pięknym święty. W tradycji ludowej to opiekun podróżnych, w dół asfaltową drogą w kierunku Bielin. Po ponad dłowej, cały czas skrajem Świętokrzyskiego Parku budynku nakrytym wysokim dachem mieści się który strzeże przed dzikimi zwierzętami, a wła- 1,5 km szlak niebieski skręca w prawo, na szosę Narodowego. Z wielu miejsc otwierają się piękne, Izba Dobrego Smaku. Karczmę koniecznie powinni śnie w tym miejscu mogli je spotkać wędrowcy do Bielin, my natomiast, wciąż za czerwonymi zna- rozległe widoki na południe – na szeroką Dolinę odwiedzić smakosze regionalnych potraw, ceniący przekraczający Łysogóry z północy na południe. Bielińską i odległe wzgórza Pasm Bielińskiego smakowitą kuchnię. Dawniej szlak czerwony wiódł dalej cały czas i Orłowińskiego. Wreszcie niespodziewanie szlak  Osada Średniowieczna grzbietem – przez Puszczę Jodłową i kolejne wychodzi z lasu – na wprost, już całkiem blisko, i Izba Dobrego Smaku szczyty aż do Łysej Góry. Konieczność ochro- widać spłaszczony, zalesiony szczyt Łysej Góry codz. 9.00–18.00, karczma pn.–pt. 10.00–18.00, ny najcenniejszych przyrodniczo partii górskich zwieńczony wieżą telewizyjną. sb. i nd. 10.00–19.00; do osady wstęp płatny borów spowodowała, że jego przebieg został Zmierzamy do zabudowań Huty Szklanej. Tam, Huta Szklana 37, 26-004 Bieliny, tel. 41 2608156, zmieniony. Wraz z niebieskim szlakiem prowadzi blisko szlaku czerwonego, dostrzec można kryte www.osadasredniowieczna.eu obecnie w dół, na południe. Pod koniec zejścia strzechą chaty. To Osada Średniowieczna, do któ- leśna dróżka przekracza spływający z góry wartki rej wejście wiedzie pod drewnianą wieżą odtwa- Nieco dalej, za parkingiem i ośrodkiem wcza- potok i wkrótce osiąga skraj lasu. Tuż poniżej wi- rzającą wygląd wież bramnych, jakie stawiono przy sowym Jodłowy Dwór, znajduje się Baby Jagowo, dać już zabudowania wsi Kakonin. Szlak dochodzi wejściach do wczesnośredniowiecznych grodów. miejsce, które na pewno chętnie odwiedzą dzieci. do asfaltowej drogi i drewnianej zabytkowej cha- W chatach osady odtworzono wnętrza warsz- Zobaczyć tu można chatkę Baby Jagi na kurzej łupy z około 1820 r. Obok niej znajdują się zre- tatów rzemieślniczych sprzed wieków – można stopce i prawdziwą Babę Jagę, jaskinię Zbója  Przełęcz św. Mikołaja, fot. K. Bzowski konstruowane niewielka karczma i zabudowania zobaczyć miejsce pracy szewca, pracownię garn- Madeja ze zbójem śpiącym na madejowym łożu, 1 Przez najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich Wybrane trasy piesze

10 11 a także domek Jasia i Małgosi. Są też Tunel Stra- samym szczycie Łysej Góry wielka wieża telewizyj- chu oraz duży plac zabaw. na (niedostępna dla zwiedzających).  Baby Jagowo W sąsiedztwie wieży znajduje się wejście na ścieżkę (wstęp płatny, zmierzający ze Świętej Ka- codz.; wstęp płatny tarzyny i Łysicy muszą okazać bilet zakupiony na Huta Szklana 34, 26-004 Bieliny, tel. 41 3025028, początku szlaku) do największego świętokrzyskie- 722010555, www.babyjagowo.pl go gołoborza. Rozległa przestrzeń usłana rumowi- Z Huty Szklanej na Łysą Górę prowadzi asfal- skiem drobnych kamieni i nieco większych głazów towa droga, która obok trzech krzyży katyńskich rozciąga się na stromym północnym zboczu Łyso- przekracza granicę parku narodowego. Ruch sa- gór. By turyści nie zniszczyli unikatowego siedliska mochodowy jest tu ograniczony, dozwolony jedy- porostów rosnących na powierzchni piaskowco- nie pod pewnymi warunkami, można natomiast wych głazów, ustawiono tu specjalną metalową skorzystać z elektrycznych pociągów turystycz- platformę widokową. nych lub konnych bryczek.  Galeria widokowa na gołoborzu Czerwony szlak wiedzie cały czas asfaltem, codz. IV–X 9.00–17.00 łagodnie wznoszącą się pośród lasów aż na wierz- chołek Łysej Góry (zwanej inaczej Łyścem lub Asfaltowa szosa kończy się tuż obok zabu- Świętym Krzyżem, 595 m n.p.m.). To właśnie na dowań klasztoru i kościoła Świętego Krzyża. To tym szczycie miały się zbierać czarownice i od- miejsce o ponadtysiącletniej historii – pierwszą  Święty Krzyż z lotu ptaka, fot. S. Rakowski prawiać swoje gusła… Otoczony aurą tajemniczej kaplicę w miejscu pogańskich kultów ufundowała pogańskiej przeszłości, o której świadczą pozosta- ponoć Dąbrówka, żona Mieszka I. Kiedy przybyli łości wczesnośredniowiecznych kamiennych watu benedyktyni, żeby założyć klasztor – dokładnie podarować benedyktynom fragment drzewa Krzy- W jednym ze skrzydeł zespołu klasztornego łów usypanych wokół pradawnego ośrodka kultu nie wiadomo. Wedle pięknej legendy stało się to ża Świętego. urządzono Muzeum Przyrodnicze Świętokrzy- pogańskiego, w kolejnych wiekach szczyt stał się w 1006 r. Do fundacji klasztoru miał nakłonić Bo- Tyle legenda. Dokumenty historyczne wskazują, skiego Parku Narodowego. Jego zwiedzanie to sławny na całą Polskę dzięki sanktuarium Relikwii lesława Chrobrego węgierski królewicz Emeryk, że opactwo na Łysej Górze na początku XII w. ufun- wyjątkowa okazja, by zgłębić tematykę związaną Drzewa Krzyża Świętego. To właśnie od tegoż przyszły święty i syn króla Stefana I Świętego. dował Bolesław Krzywousty. Stało się ono ważnym z przyrodą, geologią i archeologią tych terenów. sanktuarium pochodzi nazwa gór i całego regio- Podobno podczas polowania w Górach Święto- miejscem pielgrzymek w Polsce. Pierwszy, romań- Ekspozycja to multimedialny spektakl światła, nu. Dziś w panoramie Łysogór dominuje przede krzyskich spostrzegł on jelenia ze świetlistym ski kościół i klasztor zostały zniszczone podczas dźwięku i odgłosów przyrody. wszystkim wzniesiona w latach powojennych na krzyżem między rogami. To właśnie Emeryk miał najazdu mongolskiego w 1259 r., ale szybko je od-  Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego budowano. W XV w. opactwo dwukrotnie spłonęło, Parku Narodowego jednak pod koniec stulecia udało się przywrócić IV–X codz. 9.00–17.00, XI–III wt.–nd. 9.00– mu świetność. Zachowała się większość wznie- 16.00; wstęp płatny sionych wówczas gotyckich gmachów klasztoru Święty Krzyż 1, 26-004 Bieliny, tel. 41 3177087, z krużgankami wokół wewnętrznego dziedzińca. 690080034, www.swietokrzyskipn.org.pl Niestety, średniowieczny kościół zniszczył pożar w 1777 r. Na jego zgliszczach zbudowano późno- W starszej części klasztoru znajduje się nie- barokową świątynię z charakterystycznymi falisty- wielkie Muzeum Misyjne. Wystawiane są tu prze- mi fasadami od wschodu i zachodu. Niedługo po różne, nieraz niezwykłe i egzotyczne przedmioty jej ukończeniu z nakazu władz carskich z klasztoru przywiezione przez księży oblatów z misji na całym usunięto benedyktynów. W opustoszałym opac- świecie. Przygotowano również ekspozycję po- twie w 1882 r. urządzono ciężkie więzienie. Od święconą dziejom klasztoru i Łysej Góry w czasach   Gołoborze pod Łysą Górą, fot. K. Bzowski Klasztor w Świętej Katarzynie, fot. K. Bzowski 1936 r. kompleks należy do misjonarzy oblatów. przedchrześcijańskich. 1 Przez najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich Wybrane trasy piesze

12 13 Warto przespacerować się po gotyckich kruż- Wyjątkowo ciekawe jest Muzeum Starożyt- gankach, zajrzeć do renesansowej kaplicy Oleśnic- nego Hutnictwa Świętokrzyskiego, urządzone kich oraz wejść na kościelną wieżę. Zniszczona w miejscu niezwykłych odkryć archeologicznych, w 1914 r., odbudowana w ostatnich latach, jest wy- które odsłoniły relikty dymarek, czyli pieców, gdzie jątkowo atrakcyjnym punktem widokowym – pa- przed prawie 2 tysiącami lat wytapiano żelazo. Co norama jest niezrównana, w pogodne zimowe dni roku w sierpniu organizowane jest wielkie święto można stąd dostrzec nawet Tatry! Zainteresowani starożytnego hutnictwa, zwane Dymarkami Świę- historią mogą również zejść do krypty (wejście tokrzyskimi. Prezentowane są wówczas prastare od zewnątrz, po prawej stronie kościoła), w której metody hutnicze i inne rzemiosła. Festiwal odby- złożono szczątki księcia Jeremiego Wiśniowiec- wa się w Centrum Kulturowo-Archeologicznym,  Klasztorne krużganki, fot. K. Bzowski  Świętokrzyski pielgrzym, fot. K. Bzowski kiego, którego czyny wojenne rozsławił na kartach w którym zrekonstruowano osadę z okresu od „Ogniem i mieczem” Henryk Sienkiewicz. II w. p.n.e. do IV w. n.e. Są tu chaty i warsztaty daw-  Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża dem niewielką kaplicę. Teren klasztoru opuszcza- niewiele wiadomo – niektórzy twierdzą, że pomnik nych rzemieślników, a także umocnienia rzymskie- Świętego my barokową XVII-wieczną bramą. Schodzimy przedstawia św. Emeryka albo Bolesława Chrobre- go Wału Hadriana. rozległą polaną obok stacji drogi krzyżowej. Na go, inni, że pielgrzymującego na Święty Krzyż króla codz. 9.00–17.00; wstęp do Muzeum Misyjnego,  Muzeum Starożytnego skraju lasu możemy odbić w lewo, na ścieżkę, Władysława Jagiełłę. Ten ostatni bywał na Świętym na wieżę i do krypty płatny Hutnictwa Świętokrzyskiego która prowadzi do cmentarza jeńców radzieckich. Krzyżu – droga z Nowej Słupi do sanktuarium jest Święty Krzyż 1, 26-004 Bieliny, tel. 41 3177021, im. prof. Mieczysława Radwana Pochowano na nim nawet do 6 tysięcy czerwono- nawet z tego powodu nazywana Drogą Królewską. 503629739, www.swietykrzyz.pl wt.–nd. 9.00–17.00; wstęp płatny (V–X w cenie armistów, którzy zmarli w klasztorze zamienionym Wycieczkę zakończyć można kilkaset metrów biletu wstęp na teren Centrum Kulturowo- Z Łysej Góry dalsza trasa prowadzi do Nowej przez Niemców w obóz jeniecki w 1941 r. dalej, na rynku w Nowej Słupi. Znajduje się tu przy- -Archeologicznego) Słupi szlakiem niebieskim – czerwony Główny Zejście z Łysej Góry do Nowej Słupi jest dość stanek autobusowy – można stąd z przesiadką ul. Świętokrzyska 59, 26-006 Nowa Słupia, Szlak Świętokrzyski od klasztoru wiedzie na po- strome i kamieniste – trzeba zachować uwagę, by w Górnie dotrzeć do Świętej Katarzyny. Tymcza- tel. 41 3177018, http://dymarki.pl łudnie, do miejscowości Trzcianka i dalej przez nie skręcić nogi! Mniej więcej w połowie drogi moż- sem w samej Nowej Słupi jest jeszcze kilka innych Paprocice ku szczytom Pasma Jeleniowskie- na odpocząć na ławeczkach w pobliżu okazu po- godnych uwagi atrakcji. Jedną z nich jest Dom  Centrum Kulturowo-Archeologiczne go. Niebieskie znaki przechodzą koło kopułowej mnikowego buka, zwanego bukiem Jagiełły. Wedle Opata (tzw. opatówka), czyli dawna plebania nie- V–X pn.–sb. 9.00–17.00, nd. 10.00–18.00; dzwonnicy klasztornej, która przypomina wyglą- legendy miał pod nim odpoczywać przed przeszło istniejącego już kościoła św. Michała, wzniesiona wstęp płatny sześciuset laty król Władysław Jagiełło podczas w połowie XVIII w. Dziś mieści się w niej punkt in- ul. Świętokrzyska, 26-006 Nowa Słupia, pielgrzymki na Święty Krzyż. Tak naprawdę drzewo formacji turystycznej i biblioteka. http://dymarki.pl jest znacznie młodsze, ma około 300 lat. Wreszcie szlak wychodzi z lasu powyżej Nowej Słupi, obok dużej restauracji i parkingu. W pobliżu pod drewnianym daszkiem stoi samotna kamienna postać. Zwana jest świętokrzyskim pielgrzymem lub Emerykiem. Podobno przed laty pewien pąt- nik zdążał na klęczkach do sanktuarium na Łysej Górze. Przechwalał się, że gdy tam dotrze, za swą pobożność zostanie nagrodzony wniebowzięciem. Za karę został zamieniony w posąg, a swój grzech pychy odpokutowuje mozolną wędrówką do klasztoru – co roku przesuwa się o jedno ziarnko piasku. Kiedy dotrze do celu, nastąpi koniec świata… Tyle  Relikwie, fot. A. Benicewicz-Miazga   Burga Rzymska, fot. A. Benicewicz-Miazga legenda. O tajemniczym posągu tak naprawdę Buk Jagiełły, fot. K. Bzowski Wybrane trasy piesze

14 15 Siodła Tumlin-Wykień Spacerem po Kielcach Zabłocie Przebieg: Regionalne Centrum Informacji TurystycznejKajetanów – Miedziana Kajetanów Dolny Góra 2 Park miejski im. S. Staszica – Aleja Sław – Muzeum  Geologiczne – Rezerwat Wietrznia – Centrum Geoedukacji

– Pętla autobusowa Bukówka – Telegraf –Wiśniówka Stok narciarski 6–7 h Stadion – Park Baranowski – Rezerwat Kadzielnia – Kostomłoty Drugie Regionalne Centrum Informacji Turystycznej  Odcinek Regionalne Centrum Informacji Turystycznej – Pętla 16 km Kostomłotyautobusowa Pierwsze Bukówka zielony szlak spacerowy Odcinek Pętla autobusowa Bukówka – Stok narciarski Stadion fragmentami niebieskiego szlaku pieszego i żółtego spacerowego Odcinek Stok narciarski Stadion – Regionalne CentrumDąbrowa Informacji Turystycznej niebieski szlak spacerowy  Wzgórze zamkowe, fot. S. Rakowski

Regionalne Centrum Rezerwat Telegraf Stok narciarski Park Regionalne Informacji Wietrznia 408 m n.p.m. Stadion Baranowski Centrum Piesza wycieczka po stolicy regionu świętokrzy- przy pl. Zamkowym. Pierwszym jest pałac bisku- 440 Turystycznej MasłówInformacji Turystycznej skiego to okazja, by zobaczyć najcenniejsze za- pów krakowskich. Dawna rezydencja biskupia 400 Park miejski Centrum Hałas im. S. Staszica Geoedukacji74 394 m n.p.m. 360 Rezerwat bytki Kielc oraz rezerwaty Wietrznia i Kadzielnia, prezentuje niemal niezmienioną od epoki Wazów S7 Muzeum Kadzielnia 1 świadczące o niezwykłym bogactwie geologicz- formę wczesnobarokową, z czterema narożnymi 320 M Łód Geologiczne a zk 73 j a a a k i nym regionu. Poznamy również rozległe tereny wieżyczkami i arkadami poprzedzającymi wejście. 280 s śc Wola Kopcowa ń o 786 a rn n a zielone, rozciągające się w pobliżu śródmieścia. Dziś jej wnętrza zajmuje Muzeum Narodowe ze 240 g d Pieko li szow a o ska Z . S al Wędrując pośród lasów przez wzniesienia Pasma wspaniałą kolekcją obrazów w galerii malarstwa 786 polskiego i europejskiej sztuki zdobniczej, a tak- G Posłowicko-Dymińskiego na górę Telegraf, aż Pałac biskupów krakowskich i Muzeum Narodowe run wa ldz Regionalne Centrum trudno uwierzyć, że tuż obok tętni życiem niemal że odtworzonymi wnętrzami siedziby biskupów Pałacyk Zielińskiego ka Ośrodek Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej a Informacji Turystycznej n Domaszowice 200-tysięczne miasto! z XVII w. i sanktuarium marszałka Józefa Piłsud- z Park miejski im. S. Staszica S Dworek Laszczyków a an l dom e ier Muzeum Lat Szkolnych S. Żeromskiego Ż ska Katedra Wniebowzięcia NMP, Muzeum Diecezjalne Aleja Sław Wycieczkę rozpoczynamy przy Regionalnym Cen- Muzeum Geologiczne Cedzyna 762 trum Informacji Turystycznej mieszczącym się ska KIELCE kow Kra Rezerwat Kadzielnia, przy pl. Artystów. Plac, rozciągający się między Podziemna Trasa Turystyczna 761 Rezerwat Wietrznia Centrum Geoedukacji popularnym deptakiem, czyli ul. Henryka Sien-

Park Baranowski i kiewicza, a wzgórzem zamkowym, to miejsce k z s u ł e spotkań, imprez i zabaw kielczan. Można tu zaj- i p o P 764 . rzeć do Biura Wystaw Artystycznych albo usiąść J . s k na chwilę obok pomnika dzika i poznać legendę Stok narciarski Stadion Telegraf 408 m n.p.m. Pętla autobusowa Bukówka o powstaniu miasta. W M o js ó jc Nim za znakami zielonego szlaku spacerowego Hałas k a z P a 394 m n.p.m. o ls k ruszymy na wędrówkę, warto podejść ul. Kapitul- ie g  Pałac biskupów, fot. K. Bzowski o ną do dwóch cennych zabytków znajdujących się 73 Mójcza

e i 764

k 2 Spacerem po Kielcach Wybrane trasy piesze

16 17 nych interesujących dzieł sztuki sakralnej, a także bogaty księgozbiór znajduje się w mieszczącym się za katedrą Muzeum Diecezjalnym.  Muzeum Diecezjalne wt., śr., pt. i sb. 9.00–16.00, czw. 12.00–18.00; wstęp płatny ul. Jana Pawła II 3, 25-013 Kielce, tel. 41 3445820, http://muzeum.kielce.pl Przy ul. Jana Pawła II, za skwerem Stefana Żeromskiego, warto zobaczyć kolejne ekspozycje. Mieści się tu Muzeum Lat Szkolnych Stefana Że- romskiego, pisarza związanego z ziemią kielecką,  Muzeum Lat Szkolnych…, fot. K. Bzowski który uczęszczał do tutejszego Męskiego Gimna- zjum Rządowego.  Muzeum Lat Szkolnych Stefana Żeromskiego – Oddział Muzeum  Katedra Wniebowzięcia NMP, fot. K. Bzowski Narodowego w Kielcach nd.–pt. 8.00–16.00, VI–VIII nd. 10.00–18.00; wstęp płatny skiego. Warto również zajrzeć do przypałacowego ul. Jana Pawła II 5, 25-013 Kielce, ogrodu urządzonego w stylu włoskim. tel. 41 3445792, http://mnki.pl  Muzeum Narodowe w Kielcach Niemal naprzeciw znajduje się dworek Lasz- V–VIII wt.–nd. 10.00–18.00, IX–IV wt.–nd. czyków. Ponad 200-letnia modrzewiowa kryta 10.00–17.00; Galeria malarstwa polskiego gontem budowla z urokliwym gankiem jest obec- i europejskiej sztuki zdobniczej oraz apartament nie oddziałem Muzeum Wsi Kieleckiej. Zobaczyć senatorski z powodu remontu nieczynne do  Dworek Laszczyków, fot. K. Bzowski tu można gabinet Julii i Kazimierza Laszczyków, wiosny 2019 r.; wstęp płatny ostatnich właścicieli, którzy kupili dwór w 1911 r., pl. Zamkowy 1, 25-001 Kielce, tel. 41 3444015 oraz typowe wnętrza siedziby ziemiańskiej z prze- zobaczyć tutejszą multimedialną wystawę histo- wew. 213, http://mnki.pl łomu XIX i XX w. ryczną i sale tematyczne w podziemiach, prezentu- Główna świątynia Kielc – katedra Wniebowzię-  Dworek Laszczyków w Kielcach – jące tragiczne momenty i wielkie postacie polskiej cia NMP – powstała jako romańska kolegiata już Oddział Muzeum Wsi Kieleckiej historii ostatnich dwóch stuleci. w 1171 r. Obecny barokowy kształt nadano jej na wt.–nd. 9.00–17.00; wstęp płatny  Ośrodek Myśli Patriotycznej początku XVIII w. W 1805 r. kościół uzyskał god- ul. Jana Pawła II 6, 25-025 Kielce, i Obywatelskiej ność katedry biskupiej. Wyposażenie pochodzi tel. 41 3449297 wew. 121 (do godz. 15.00), wt.–pt. 9.00–17.00, sb. i nd. 10.00–18.00; głównie z XVIII w., choć jest również gotycki tryptyk 41 3445006 (po godz. 15.00), http://mwk.com.pl wstęp płatny łagiewnicki z około 1500 r. czy XVII-wieczne stalle ul. Zamkowa 3, 25-009 Kielce, tel. 41 3676801, w prezbiterium. Ze wzgórza zamkowego na trasę szlaku można www.ompio.pl Cenne przedmioty i relikwie świętych: Wojcie- zejść ul. Zamkową. Po jej lewej stronie, w budyn- cha, Stanisława i Antoniego Padewskiego prze- ku dawnego więzienia, mieści się Ośrodek Myśli Poniżej gmachu więzienia, przy tej samej uli-  Tron papieski, fot. arch. UMWŚ chowywane są w katedralnym skarbcu. Wiele in- Patriotycznej i Obywatelskiej. Koniecznie trzeba cy, wzrok przyciąga urzekający malowniczą, 2 Spacerem po Kielcach Wybrane trasy piesze

18 19 obok ujętego kamiennym ocembrowaniem naturalnego źródełka Biruty z rzeźbą Przysięga Miłości. Zdążamy stąd ocienioną aleją – przedłużeniem ul. Staszica – wzdłuż stawu, zwanego podza- meckim, mijając pomnik Stefana Żeromskiego. Po drugiej stronie stawu widać XVIII-wieczną baro- kową rzeźbę św. Jana Nepomucena. Przecinamy ul. Ogrodową i Skwer Harcerski im. Szarych Szere- gów z pomnikiem poległych za Ojczyznę harcerzy i wędrujemy Aleją Sław. Ustawiono tu popiersia kilkudziesięciu polskich i światowych artystów: poetów i pisarzy, malarzy, piosenkarzy, kompozy- torów, aktorów i reżyserów ﬁ lmowych.  Pałacyk Zielińskiego, fot. arch. UMWŚ Szlak przechodzi na drugą stronę ul. Krakow- skiej i odbija na tereny zielone otaczające rezerwat romantyczną formą pałacyk Zielińskiego. Obecny Kadzielnia (zob. opis w dalszej części wycieczki, neogotycki wygląd zawdzięcza on przebudowie s. 21). Wkrótce al. Legionów, a następnie ul. Maria- dokonanej po 1847 r. przez Tomasza Zielińskiego, na Sołtysiaka „Barabasza” przechodzimy obok no-  Centrum Geoedukacji, fot. arch. Centrum Geoedukacji kolekcjonera, miłośnika sztuki i mecenasa wielu woczesnego stadionu piłkarskiego Kolporter Arena artystów. Dziś mieści się tu dom środowisk twór- Kielce. Po przeciwnej stronie znajduje się cmentarz czych i galeria sztuki współczesnej. wojskowy z grobami oﬁ ar terroru hitlerowskiego budynku muzeum można obejrzeć plenerową wy- połączone ze sobą dróżkami z tablicami informa-  Pałacyk Zielińskiego z lat okupacji niemieckiej 1939–1945. Przy pobli- stawę skał i minerałów z regionu oraz… stadko dol- cyjnymi ścieżki edukacyjnej, eksploatowane były skiej ul. Zgoda można odbić ze szlaku i podejść do nojurajskich dinozaurów i płyty piaskowców z ich do 1974 r. Na przeciwległym krańcu rezerwatu pn.–nd. 10.00–18.00; wstęp bezpłatny Muzeum Geologicznego. Placówka ma w swoich tropami! wznosi się nowoczesny, częściowo ukryty pod ul. Zamkowa 5, 25-009 Kielce, tel. 41 3676770, zbiorach kilkanaście tysięcy okazów skał, skamie- zielonym dachem, budynek Centrum Geoedukacji. www.palacykzielinskiego.pl  Muzeum Geologiczne – Oddział niałości i minerałów. Wiele z nich prezentowanych Świętokrzyskiego Państwowego Mieści się w nim oryginalna ekspozycja, którą trze- Szlak spacerowy z pl. Artystów wiedzie u stóp jest na stałej wystawie obrazującej 600 milionów Instytutu Geologicznego ba zobaczyć, by zrozumieć fenomen geologicznej wzgórza zamkowego terenami parku miejskiego, lat historii geologicznej Gór Świętokrzyskich. Obok przeszłości Gór Świętokrzyskich, których dzieje pn.–pt. 8.00–16.00; wstęp bezpłatny ul. Zgoda 21, 25-953 Kielce, tel. 41 3612537, www.kielce.pgi.gov.pl Osoby zainteresowane geologią mogą odna- leźć stanowisko dokumentacyjne leżące w pobliżu ul. Skalistej, na wzgórzu, zwanym Górą Słoneczną (309 m n.p.m.), z odsłonięciami wapieni skalistych górnego dewonu i fragmentami marglistych wapieni i łupków. Stąd już niedaleko (ul. Wojska Pol- skiego) do rozległego rezerwatu Wietrznia. Nosi on imię Zbigniewa Rubinowskiego, geologa i badacza Gór Świętokrzyskich. Rezerwat obejmuje ochroną kamieniołom, w którym od 1893 r. wydobywano  Źródełko Biruty, fot. M. Władyszewska  Muzeum Geologiczne, fot. K. Bzowski  Galeria Ziemi, fot. arch. Centrum Geoedukacji wapienie i dolomity. Kilkupoziomowe wyrobiska, 2 Spacerem po Kielcach Wybrane trasy piesze

20 21 spod szczytu, zwieńczonego masztem radiowym, rozciąga się panorama Kielc. Dalej mijamy Hałas (394 m n.p.m.) z leśną wieżą obserwacyjną, a pod koniec zejścia ponownie spotykamy znaki żółtego szlaku spacerowego. Schodzimy do ruchliwej dwujezdniowej alei ks. Jerzego Popiełuszki, jednak tuż przed nią znów skręcamy w las, zmierzając na południe. Szosę przekraczamy na wysokości schroniska dla zwie- rząt. Wkrótce odbijamy za znakami żółtego szlaku spacerowego w prawo i leśnym duktem zmierzamy na skraj lasu. Ulicą Obrzeżną dochodzimy do pętli autobusowej i stoku narciarskiego Stadion. Tu, naprzeciw restauracji i hotelu 365, ustawiono tablice informacyjne kieleckich szlaków spacerowych.  Skałka Geologów, fot. K. Pęczalski Dalsza część trasy wiedzie w prawo – za znakami niebieskiego szlaku spacerowego. Prowadzi  Rezerwat Wietrznia, fot. K. Bzowski on przez las i tereny stadionu leśnego, szeroką Ponad malowniczym Jeziorkiem Szmaragdowym przecinką dawnego toru jeździeckiego, potem wyrasta efektowna skalna turnia, zwana Skałką sięgają 550 milionów lat. Częścią ekspozycji jest poprowadzi nas niebieski szlak pieszy. Najpierw przekracza ul. Szczepanika i dociera na teren par- Geologów, przepruta licznymi naturalnymi otwo- wizyta w kapsule 5D. Dzięki niej można odbyć wir- podejdziemy za jego znakami przez tereny leśne ku Baranowskiego. Tu przechodzimy między Halą rami i jaskiniami. Część odsłoniętych w czasie tualną podróż do wnętrza Ziemi. do cmentarza jeńców radzieckich. Pochowano Legionów a stadionem MOSiR, by al. Legionów eksploatacji kamieniołomu jaskiń – Kadzielnia to  Centrum Geoedukacji tu czerwonoarmistów, którzy zmarli w obozie je- dostać się w okolice rezerwatu Kadzielnia. Na jego jeden z najbardziej znanych obszarów krasowych nieckim urządzonym przez Niemców w pobliskich teren wchodzimy obok okazałego, wysokiego na Gór Świętokrzyskich – została połączona w pod- 15.IV–14.X wt.–pt. 10.00–17.00, sb. i nd. koszarach (obecnie teren jednostki wojskowej). Za 12 m pomnika Bojowników o Wyzwolenie Narodo- ziemną trasę turystyczną. Warto też wspiąć się 12.00–18.00, 15.X–14.IV wt.–pt. 10.00–16.00, cmentarzem szlak wiedzie stromo przez mieszane we i Społeczne. Rezerwat chroni dawne wyrobiska na górujące nad wejściem do podziemnej trasy sb. i nd. 11.00–16.00; zwiedzanie o pełnej lasy na szczyt Telegrafu (408 m n.p.m.). To naj- wapieni dewońskich. W jednej z ich części zbudo- turystycznej skalne urwiska: z umieszczonych tam godzinie, konieczna wcześniejsza rezerwacja; wyższa góra Pasma Posłowicko-Dymińskiego. Tuż wano nowoczesny, największy w Polsce amﬁ teatr. tarasów rozciąga się najlepszy widok na okolicę. wstęp bezpłatny ul. Daleszycka 21, 25-202 Kielce,  Podziemna Trasa Turystyczna – tel. 41 3676800 (pn.–pt. 10.00–15.00), Jaskinie na Kadzielni http://centrum-geoedukacji.pl wt.–pt 10.00–15.30, sb. i nd. 11.00–16.30; zwiedzanie w grupach z przewodnikiem, By z Centrum Geoedukacji dostać się na górę konieczna rezerwacja; wstęp płatny Telegraf, można podjechać z ul. Wojska Polskiego al. Legionów, 25-202 Kielce, tel. 695213381 autobusem miejskim do pętli w Bukówce. Lepiej (pn.–sb. 9.00–17.00), http://jaskiniakadzielnia.pl jednak powędrować dalej zielonym szlakiem spa- cerowym – ul. Daleszycką pośród pól. Można stąd Niebieski szlak spacerowy okrąża Kadzielnię dostrzec w oddali najwyższe pasmo Gór Święto- od zachodu i północy. Po zwiedzeniu rezerwatu krzyskich – Łysogóry. można przejść przez ul. Krakowską, by wzdłuż Alei W końcu szlak – wraz z żółtym szlakiem space- Sław i przez park Staszica wrócić na pl. Artystów, rowym – pośród zabudowań Ostrej Górki i Bukówki gdzie przy Regionalnym Centrum Informacji Tury-  Jaskinie na Kadzielni, fot. arch. Centrum Geoedukacji dociera do pętli autobusowej. Stąd w dalszą trasę stycznej kończymy wycieczkę. Wybrane trasy piesze

Suchedniowsko- 22 23 -Oblęgorski Między zamkiemPark Mniów Krajobrazowy 3 a klasztorem – wędrówka  z Chęcin do Kielc Zagnańsk 7–8 h Przebieg: Chęciny – Rezerwat Góra Zelejowa – Czerwona

Góra – Kamieniołom Zygmuntówka – Jaskinia RajTumlin- – Tumlin- -Węgle  Zgórsko-Zagrody – Patrol – Kielce-Białogon-Podgród – Brusznia – Rezerwat Karczówka – Kielce, ul. Podklasztorna Ciosowa Tumlin- 20,5 km Strawczynek -Wykień Cała trasa znakowanym pieszymBugaj szlakiemMiedziana czerwonym Góra im. Sylwestra Kowalczewskiego Strawczyn Chełmce  Chęciny, wzgórze z ruinami zamku, fot. arch. CKiS w Chęcinach Akwizgran Kostomłoty Promnik Drugie Rezerwat Kamieniołom Zgórsko- Patrol Brusznia Kielce Góra Zelejowa Zygmuntówka -Zagrody 388 m n.p.m. 309Kostomłoty m n.p.m. Czerwony szlak pieszy im. Sylwestra Kowalczew- prawdopodobnie w czasach lokacji miasta. Roz- 420 74 Pierwsze MałogoskieChęciny Jaskinia Raj Kielce-Białogon skiego jest jednym z najstarszych w Górach Świę- budowany, zapewne z fundacji króla Kazimierza 380 Czerwona Rezerwat StaraGóra Wieś Karczówka tokrzyskich – został wyznakowany w okresie Wielkiego, który bardzo przyczynił się do rozwoju 340Łubno Julianów Łosień Micigózd Brynica S7 międzywojennym ubiegłego wieku. Łączy Chęciny, Chęcin, zachował gotycki charakter, z halowym 300Podłosienek Dolna Kolonia pełne uroku miasteczko rozłożone u stóp wzgó- korpusem nawowym (trzy nawy równej wysoko- 260 74 786 1 Piekoszów Podzamcze M a rza z ruinami zamku, ze stolicą regionu Kielcami, ści) oraz dużo niższym i węższym, zamkniętym 220 j Szczukowice a Ł ódz Łosienek ka a dokładniej z barokowym klasztorem na wzgórzu wielobocznie prezbiterium. Wejście wiedzie przez Plebańskie Szczukowskie Karczówka. Zarówno na początku, jak i na końcu obszerną kruchtę znajdującą się w wieży, której bu- Górki Dawny klasztor Rezerwat Bernardynów a wycieczki można zobaczyć interesujące zabytki, dowę zakończono w połowie wysokości z powodu 786 n Gniewce z Karczówka la 761 e głównym walorem trasy są jednak osobliwości osiadania gruntu. Wewnątrz kościoła zwraca uwa- S7 Brusznia Ż 73 Jaworznia przyrodnicze i geologiczne, ze słynącą z fanta- gę wczesnobarokowy ołtarz główny i późnorene- Lesica 309 m n.p.m. stycznej szaty naciekowej jaskinią Raj na czele. sansowe stalle. Do prezbiterium przylega renesan- Rykoszyn 762 Zagórze KIELCE 761 Kościółek Przemienienia Pańskiego Patrol 388 m n.p.m. Białogon Wyruszamy z Chęcin – najlepiej wycieczkę rozpo- Szewce Gałęzice S7 762 cząć na rynku. Zabudowany kameralnymi, parte- Chęcińsko - Słowik Sitkówka- Zgórsko- rowymi lub jednopiętrowymi domami i kamienicz- Zacisze -Nowiny -Zagrody kami plac został wytyczony około 1325 r., kiedy Rezerwat Podpolichno Czerwona Jaskinia Raj 73 - Kielecki Góra Zelejowa Góra Chęciny uzyskały prawa miejskie, nadane przez Polichno króla Władysława Łokietka. Zachował się tu śre- Skiby Trzcianki Kamieniołom Sitkówka o dniowieczny układ miasteczka, z prostokątną siat-

Zygmuntówka e

Park n ką ulic. Wszystkie najważniejsze zabytki znajdują

e 762 Rynek i kościół św. Bartłomieja i

e Ruiny zamku królewskiego i się w bliskim sąsiedztwie rynku, warto więc przed 762 Korzecko c Ś

Synagoga .

. ruszeniem na szlak je zobaczyć. Kościół i klasztor Bernardynek s Chęciny k Klasztor Franciszkanów Zza południowej pierzei wyłania się okazała Krajobrazowy 73  Kościół św. Bartłomieja, fot. S. Kubisa 7 Podwole Bilcza fara, czyli kościół św. Bartłomieja. Wzniesiono go Podzamcze 763 Starochęciny Lipowica Mosty 7 Przymiarki Brzeziny 3 Między zamkiem a klasztorem – wędrówka z Chęcin do Kielc Wybrane trasy piesze

24 25 nowiących ponad połowę ludności miasteczka, zabudowania przekształcono w hotel. Wreszcie została odrestaurowana w latach 90. ubiegłego w 1991 r. obiekt zwrócono franciszkanom. wieku. Do niedawna mieścił się tu dom kultury, Po obejrzeniu klasztoru kierujemy się w lewo, obecnie obiekt czeka na remont. na ul. Armii Krajowej. Są tu obszerne parkingi, ta- Z drugiej strony rynku wybiega ul. Małogoska. blica informacyjna z opisem atrakcji Chęcin i oko- Ponad jej skrzyżowaniem z ul. Franciszkanów lic oraz hala sportowa Centrum Kultury i Sportu góruje kościół i klasztor Bernardynek. Założo- w Chęcinach. Zaraz za halą szlak odbija w prawo, ny w 1643 r. dla klarysek, w 1930 r. znalazł się w al. Partyzantów. Zmierzamy do skrzyżowania w rękach sióstr bernardynek. Budynki klasztorne z obwodnicą miasta (droga wojewódzka nr 762 i kościół św. Marii Magdaleny wzniesiono w stylu z Kielc do Małogoszcza). Po przekroczeniu szo- barokowym, były jednak wiele razy niszczone i od- sy idziemy szutrową drogą po skosie, w lewo budowywane. (ul. Zamkowa). Wiedzie ona pośród pól i łąk oraz Kierujemy się w dół ul. Franciszkańską. Przy zarastających chaszczami nieużytków w kierunku jej końcu, po prawej, na rogu z ul. Armii Krajowej, zielonego wału Góry Zelejowej. Odwracając się, znajduje się klasztor Franciszkanów. Został ufun- można podziwiać majestatycznie górujący nad dowany w 1368 r. przez króla Kazimierza Wielkie- Chęcinami zamek królewski. W odległości około go. Stylowy, gotycki charakter zachował tutejszy 900 m od skrzyżowania, zaraz po przejściu pod kościół – surowa budowla z kamienia o prostej, linią wysokiego napięcia, szlak niespodziewanie funkcjonalnej architekturze. Sam klasztor, przebu- skręca w prawo (dla ułatwienia orientacji ustawio-  Majówka na zamku w Chęcinach, fot. arch. CKiS w Chęcinach dowany i rozbudowany, prezentuje styl renesanso- no tu drogowskaz), w niepozorną ścieżynę. Przez wy, w 1640 r. dodano do niego kopułową kaplicę łąki i kolczaste zarośla tarniny przedzieramy się sowa kopułowa kaplica rodu Fodygów, zbudowana wojsk szwedzkich w 1707 r. budowla przetrwała aż Branickich. W 1817 r. dekretem carskim klasztor w stronę ściany lasu na zboczu Zelejowej. Po osią- w 1614 r. do III rozbioru Polski. Później opuszczona popadła uległ kasacji, a jego zabudowania wraz z kościo- gnięciu zadrzewienia zaczynamy ostre podejście Ponad kościołem na skalnej grzędzie Góry w zapomnienie. Dziś jako trwała ruina udostępnio- łem przeznaczono na zakład obróbki „marmuru” wąską ścieżką. Po kilkunastu minutach stajemy na Zamkowej wznoszą się ruiny zamku królewskie- na jest do zwiedzania. Warto przede wszystkim chęcińskiego oraz na więzienie – funkcjonowało szczycie wzniesienia. go. Malowniczo górują nad Chęcinami i są wi- wspiąć się na taras widokowy na szczycie najwyż- aż do 1927 r. Po II wojnie światowej, w latach 60. Grzbiet Zelejowej (372 m n.p.m.) został objęty doczne z wielu kilometrów. Warownia powstała szej baszty, skąd rozpościera się niemal „lotnicza” w kościele mieściła się… restauracja, pozostałe ochroną jako rezerwat Góra Zelejowa. Najwyższe pod koniec XIII w., zbudowano wtedy górną część panorama okolic Chęcin. zamku z dwiema cylindrycznymi basztami. Więk-  Zamek królewski w Chęcinach szej rozbudowany dokonał król Kazimierz Wiel- codz. I i XII 9.00–15.00, II i XI do 16.00, ki, m.in. podwyższając baszty o górne, ceglane III do 17.00, IV do 18.30, V–VI i IX do 19.00, kondygnacje. W jego czasach zamek uchodził VII–VIII do 19.30 (kasa do 19.00), X do 18.00; za jedną z najpotężniejszych polskich warowni. nieczynne w razie niepogody; wstęp płatny Dolną część, z kwadratową basztą, wzniesiono Biuro zamku: ul. Armii Krajowej 18a, 26-060 dopiero około 1476 r. Warownia służyła jako re- Chęciny, tel. 41 3080048, www.zamek.checiny.pl zydencja rodzin królewskich, królowych i wdów, ale też jako więzienie – przetrzymywano tu po Wracając do centrum Chęcin, można jeszcze bitwie pod Grunwaldem w 1410 r. znaczniejszych udać się ul. Długą (od rynku około 100 m) do jeńców krzyżackich. W XVI w. zamek zasłynął jako dawnej synagogi, zbudowanej po 1638 r. w stylu rezydencja królowej Bony. Mimo zniszczeń w cza- renesansowym. Zdewastowana w czasie II wojny sie rokoszu Zebrzydowskiego w 1607 r., potopu światowej, kiedy hitlerowcy wymordowali niemal  Synagoga, fot. K. Bzowski  Rośliny naskalne na Zalejowej, fot. K. Bzowski szwedzkiego w połowie XVII w. i kolejnego ataku wszystkich chęcińskich Żydów, przed wojną sta- 3 Między zamkiem a klasztorem – wędrówka z Chęcin do Kielc Wybrane trasy piesze

26 27 szlak skręca po skosie w lewo, prosto wiedzie nymi stalaktytami, stalagmitami i stalagnatami natomiast ścieżka spacerowa, którą dotrzeć moż- (kolumnami naciekowymi). Około 50 tysięcy lat na do kamieniołomu Zygmuntówka. Warto się temu miejsce było zamieszkiwane przez neander- tam przejść. Założony na południowym zboczu talczyków. Czerwonej Góry (328 m n.p.m.), kamieniołom był Jaskinia wraz z otaczającym lasem została eksploatowany jeszcze przed XVI w. Pozyskiwano objęta ochroną rezerwatową. Poza formami kraso- tu marmur chęciński zwany zygmuntowskim, bo wymi i roślinnością ochronie podlegają tu relikto- najsłynniejszą wykonaną z niego budowlą była we gatunki pająków bytujących w ciemności oraz kolumna króla Zygmunta III Wazy ustawiona na nietoperze, chętnie przebywające w podziemnych pl. Zamkowym w Warszawie w 1643 r. salach i korytarzach. Tymczasem szlak czerwony przecina drogę  Jaskinia Raj i Pierwsze Centrum z Sitkówek do kompleksu Wojewódzkiego Szpitala Neandertalczyka im. św. Rafała i omija Czerwoną Górę od zachodu, wt.–nd. I–IV i XI 10.00–17.00, V–VI 9.00–19.00, klucząc leśnymi traktami i ścieżkami (uwaga na VII–VIII 9.00–18.00, IX–X 9.00–17.00; wejścia znaki!). Po drodze dołącza do nas ścieżka spa-  Rezerwat Góra Zelejowa, fot. K. Bzowski tylko w grupach z przewodnikiem; konieczna cerowa wiodąca z kamieniołomu Zygmuntówka. wcześniejsza rezerwacja; wstęp płatny Dochodzimy do parkingu przy jaskini Raj. Znajduje ul. Dobrzączka, 26-060 Chęciny, tel. 41 3465518 wzniesienie Pasma Zelejowskiego jest zbudowanej genezy nadano im właśnie takie miano. Skała się tu Pierwsze Centrum Neandertalczyka. W pa- (pn.–pt. 9.00–17.00), http://jaskiniaraj.pl ne z wapienia dewońskiego. Słynie z najdłuższej ma charakterystyczny wzór – białe lub różowe wilonie można zobaczyć naturalnych rozmiarów w Górach Świętokrzyskich skalnej grani i licznych kryształy kwarcytu tkwią w oprawie ciemniejszych, replikę mamuta oraz dowiedzieć się co nieco o ży- Za jaskinią Raj obchodzimy łąki w dolinie poto- form krasu powierzchniowego. Kamień z Zelejo- wiśniowych hematytów, tworząc dekoracyjne ró- ciu codziennym i polowaniach łowców mamutów. ku Bobrzyczka i przedostajemy się na jego północ- wej, tzw. różanka zelejowska, był eksploatowany życzki. Z marmurów chęcińskich wykonano ele- Deptak przez las, w lewo od parkingu, wiedzie do ną stronę. Odbijamy w prawo (na wschód), leśna i wydobywany z założonych tu kamieniołomów. menty dekoracyjne wielu świętokrzyskich kościo- wejścia do jaskini Raj. Grotę odkryto w 1963 r. droga prowadzi nas skrajem kompleksu oddzie- Nad jednym z nich, zwanym Szczerbą, osiągamy łów, wykorzystano je także w katedrze wawelskiej. podczas eksploatacji kamienia na północnym lającego Zgórsko-Zagrody od Szewców-Zawady. grzbiet góry. Różanka zelejowska to jeden z mar- Przy kamieniołomie Szczerba szlak skręca zboczu góry Malik. Nazwę jaskinia zawdzięcza Niestety oznakowanie jest tu sporadyczne, dlate- murów chęcińskich. Nie są to co prawda prawdzi- w prawo i wiedzie na najwyższy punkt Zelejowej. niezwykłemu bogactwu szaty naciekowej, z licz- go można też od jaskini wrócić do parkingu i po- we marmury, będące skałami metamorﬁ cznymi, Wędrujemy skalną, skrasowiałą granią. Warto ale ich dekoracyjność sprawiła, że mimo odmien- zwrócić uwagę na roślinność: można tu zaobser- wować murawy naskalne i kserotermiczne (cie- płolubne) z wieloma chroniony gatunkami, m.in. chabrem nadreńskim, astrem gawędką, rojnikiem pospolitym i rozchodnikiem ostrym. Przecinamy kilka węższych „szczerb”, czyli szczelin, z których wydobywano różankę. Osiągamy wschodni kraniec grzbietu i schodzimy na północną stronę góry. Zaraz po wyjściu z lasu docieramy do zabudo- wań wsi Zelejowa. Szlak prowadzi asfaltową drogą. Przechodzimy wiaduktem ponad szosą ekspreso- wą S-7 i skręcamy w prawo, między zabudowania osady Czerwona Góra. Na skrzyżowaniu, na skraju zadrzewienia, czerwone znaki kierują się ścieżką  Marmur chęciński, fot. K. Bzowski  Jaskinia Raj, fot. K. Bzowski w głąb lasu. Trzeba zachować uwagę – w lesie 3 Między zamkiem a klasztorem – wędrówka z Chęcin do Kielc Wybrane trasy piesze

28 29 wędrować stamtąd szutrówką (niemal naprzeciw Nasz szlak wiedzie tymczasem na wschód nie- Centrum Neandertalczyka) przez łąki w kierunku wielką asfaltową dróżką (ul. Grabina), koło pomni- samotnego gospodarstwa. Tuż przed nim odbi- ka katastrofy smoleńskiej 2010 r. Dochodzimy do jamy w ścieżkę (po skosie w prawo) i przez łąkę, zachodnich podnóży wzgórza Karczówka. Tu obok a następnie wzdłuż pasa drzew kierujemy się na pomnika dawnych górników (gwarków) wchodzi- północ. Dochodzimy do krańca asfaltu na ul. Le- my za znakami czerwonymi do lasu, by zdobyć śnej w Zgórsku-Zagrodach i po lewej, na skraju ostatnie już na trasie wzniesienie – Karczówkę lasu, odnajdujemy znaki szlaku czerwonego. Wie- (335 m n.p.m.). Większą część wzgórza objęto dzie on dalej obok zabudowań, na północ. ochroną jako rezerwat Karczówka. Porastają go Ścieżka jest słabo widoczna, często podmokła. ponad 180-letnie drzewostany sosnowe. Ochronie Wkrótce docieramy do symbolicznej mogiły żołnie- podlegają również ślady dawnych robót górniczych rzy wyklętych, których zostali tu rozstrzelani przez z tzw. szparami, czyli wydłużonymi, wykutymi UB w latach 40. ubiegłego wieku. Stąd wyraźniej- w skale zagłębieniami, z których w XVI–XVIII w.  Kościółek w Białogonie, fot. K. Bzowski  Kapliczka gwarków, fot. K. Bzowski szą już leśną drogą osiągamy szosę Zgórsko – pozyskiwano galenę (rudy ołowiu). Szewce. Po jej drugiej stronie znajduje się krzyż, Na szczycie wzgórza znajdują się zabudowa- za którym szlak wchodzi ponownie w las. Zaraz niewielkiego strumienia, przez piękne buczyny. Green Velo. Zaraz po minięciu zabudowań odbija- nia dawnego zespołu klasztornego Bernardynów. potem zaczynamy strome podejście na grzbiet Niestety okolice są często rozjeżdżane nielegalnie my łagodnie w prawo i kierujemy się w stronę lasu. To cenny zabytek późnego renesansu i baroku. Pasma Zgórskiego. Porastają je bujne, głównie bu- przez amatorów off-roadu. Po przekroczeniu kory- Prowadzi nas brukowana dróżka (ul. Białogońska). Budynki klasztorne oraz kościół św. Karola Boro- kowe lasy. Pół godziny później osiągamy grzbiet. ta wspomnianego potoku, po niecałej pół godzinie Osiągamy grzbiet i skręcamy w prawo, podcho- meusza powstały w latach 1624–1631. Całość Przebiega tędy niebieski szlak z Chęcin do Łago- wędrówki od grzbietu, wychodzimy z lasu obok za- dząc na zwieńczone krzyżem wzgórze Brusznia otacza kamienny mur z bramami od strony połu- wa. W kilka minut można nim podejść (w prawo, budowań kieleckiej dzielnicy Słowik. Docieramy do (309 m n.p.m.). Szlak sprowadza teraz do podnóży dniowej i wschodniej. Bernardynów usunięto stąd czyli na wschód) na najwyższe wzniesienie Pasma ul. Garbarskiej i skręcamy w lewo. Po chwili odbija- kolejnych wzgórz: Grabina (308 m n.p.m.) i Dal- nakazem władz carskich po powstaniu stycznio- Zgórskiego – Patrol (388 m n.p.m.). my w prawo, przechodzimy pod wiaduktem linii ko- nia (310 m n.p.m.). W stokach tego pierwszego wym w 1864 r. Pozwolono zostać tylko jednemu Z Patrolu schodzimy na północną stronę czer- lejowej i ponownie skręcamy w lewo, w ul. Zalesie. od strony południowo-zachodniej znajduje się zakonnikowi, który aż do śmierci w 1914 r. dbał wonym szlakiem. Zejście jest bardzo strome – Szlak wiedzie następnie w prawo, boczną, wąską wyrobisko dawnej kopalni odkrywkowej Czar- o klasztorne zabudowania. Od lat 50. XX w. zało- trzeba zachować ostrożność, zwłaszcza po desz- uliczką do ul. Browarnej i doprowadza do ruchliwej nów, dokąd prowadzą znaki ścieżki geologiczno- żeniem opiekują się księża pallotyni. czu. Potem już łagodniej wędrujemy wzdłuż doliny ul. Za Walcownią. Skręcając w prawo, szybko doj- -kruszcowo-górniczej. Prowadzące do kościoła schody z balustradami dziemy do centrum dzielnicy Białogon. wykonano z wydobywanego w okolicy Kielc czer- W Białogonie warto na chwilę zatrzymać się wonego i szarego piaskowca. Z kolei ołtarz główny przy drewnianym kościółku Przemienienia Pań- zrobiono częściowo z różanki zelejowskiej w stylu skiego (ul. Fabryczna, naprzeciw skweru). Został późnego baroku. Niezwykłą osobliwością jest po- zbudowany w latach 1917–1918 według projektu sąg patronki górników – św. Barbary, umieszczony Mateusza Galasa, który zaprojektował świątynię w rokokowym ołtarzu w kaplicy pod wieżą. Wyko- w stylu zakopiańskim. Kryty gontowym dachem, nano go w rzadko spotykanym samorodku galeny, z pojedynczą wieżą ponad wejściem, kościół pre- tzw. błyszczu ołowiowym. zentuje się niezwykle urokliwie. Obok znajduje się Z tarasu widokowego obok kaplicy Matki Bo- drewniana dzwonnica, a całe założenie otacza skiej Fatimskiej rozciąga się wspaniała panorama. ogrodzenie z drewna i utrzymana również w stylu Po zwiedzeniu klasztoru warto jeszcze podejść zakopiańskim brama. do mogiły powstańców 1863 r., by następnie od Z centrum Białogonu szlak wiedzie ul. Kolonia. bramy klasztornej brukowaną, krętą i stromą ulicą Za mostem nad Silnicą skręca w lewo, w ul. Sied- zejść do podnóża Karczówki. Tu na skrzyżowaniu  Podejście na Patrol, fot. arch. UMWŚ  Dawny klasztor Bernardynów, fot. K. Bzowski miu Źródeł, którą prowadzi także rowerowy szlak z ul. Podklasztorną kończy się nasza wycieczka. Wybrane trasy piesze

30 31 Gielniów Z Końskich do Kraszków Smogorzów

PiekłaRozwady pod Niekłaniem Mroczków4 Duży  Przebieg: Końskie – Stara Kuźnica – Piasek – Furmanów – Rezerwat Skałki PiekłoPrzysucha pod Niekłaniem 6–7 h Kamienna WolaCała trasa fragmentem pieszego szlaku niebieskiego im. Stanisława Malanowicza Kuźniaki – Pogorzałe  21,5 km

Borkowice

Rezerwat Końskie Kuźnica Furmanów Skałki Piekło wodna Ruski Zakład pod Niekłaniem 380 Bród hutniczy Piasek 340 Stara Kuźnica  Malownicze Lasy Koneckie, fot. K. Bzowski 300 260 Trasa polecana amatorom leśnych wędrówek – za- szczyty, wieża i część korpusu nawowego zostały Gowarczów 220 głębiamy się w rozległe kompleksy zwane popu- dodane podczas neogotyckiej rozbudowy na po- larnie Lasami Koneckimi. Tylko krótkie fragmenty czątku XX w. szlaku prowadzą przez tereny otwarte. Trasa jest Mury świątyni kryją niespodziankę – od strony dobrze oznakowana, choć w kilku miejscach może południowej wmurowano w nie romański tympa- sprawiać kłopoty orientacyjne. Główne atrakcje non, czyli płaskorzeźbioną część portalu z pierw- Boków wycieczki to zabytki Końskich oraz efektowne szej połowy XIII stulecia. To ślad po wcześniejszej

Nieświń 749 skalne formacje w rezerwacie Skałki Piekło pod świątyni, ufundowanej przez ówczesnych wła-

728 Niekłaniem. ścicieli Końskich ze sławnego rodu Odrowążów. Stara Kuźnica Podjęli oni próbę lokacji miasta, niestety nieudaną. Paruchy Długodystansowy szlak niebieski, którym wiedzie Prawa miejskie Końskie zyskały dopiero w 1748 r. nasza trasa, zaczyna się w miejscowości Kuźniaki. Wyposażenie kościoła pochodzi z różnych epok, Kuźnica wodna Wielka 728 My jednak rozpoczynamy wycieczkę w Końskich. ciekawie prezentuje się późnobarokowy ołtarz 749 na rzece Piasek Wieś Dawny zakład Młynkowskiej Końskie hutniczy W centrum tego miasteczka warto zobaczyć kole- oraz znajdujące się w prezbiterium renesansowy 746 Smarków giatę św. Mikołaja, która wznosi się pośród drzew nagrobek Hieronima Koneckiego (zm. 1564 r.) LASY KONECKIE Furmanów obok skweru na pl. Kościuszki, między ul. Piłsud- i XVIII-wieczne epitaﬁ um Jana Małachowskiego. Kolegiata św. Mikołaja Zespół pałacowo-parkowy Dąb Hubala skiego a Granata. Strzeliste szczyty oraz kamien- Po wschodniej stronie miasta znajduje się ze- 42 -Wielki Rezerwat ne mury z ostrołukowymi oknami nadają kościel- spół pałacowo-parkowy. Jego budowę zainicjował Kozia Wola Skałki Piekło Niekłań- pod Niekłaniem nej bryle szlachetny gotycki charakter. Ale choć kanclerz wielki koronny Jan Małachowski, który większość murów powstała rzeczywiście w tym uzyskał dla Końskich prawa miejskie. Stopniowo -Mały Izabelów 42 stylu w latach 1492–1520, to już wspomniane rozbudowywany pałac i założony wówczas park

Grzybów 4 Z Końskich do Piekła pod Niekłaniem Wybrane trasy piesze

32 33

 Kolegiata w Końskich, fot. A. Jaskólska  Zespół pałacowo-parkowy, fot. K. Bzowski  Zalew na Młynkowskiej, fot. K. Bzowski z licznymi pawilonami i obiektami małej architek- Pomiędzy pawilonami założono ogród francu- Maria Lanci zaprojektował oryginalną oranżerię, stron otacza las. Szlak dochodzi do asfaltowej tury przeszedł w 1870 r. na własność rodziny Tar- ski z fontanną. Na osi nieistniejącego pałacu znaj- która wyglądem i dekoracją rzeźbiarską nawiązy- drogi naprzeciw przystanku autobusowego i skrę- nowskich. Po II wojnie światowej w części parku duje się aleja, odcięta od głównej części założenia wała do budowli z czasów faraonów. On też był ca w prawo, by po 50 m odbić w lewo, nad brzeg zbudowano przedszkole i szkołę, a także osiedle ruchliwą ul. Partyzantów, zakończona piękną glo- twórcą wzniesionego w południowo-zachodnim niewielkiego akwenu. mieszkaniowe. Dziś podziwiać można stojące od riettą z przełomu XVIII i XIX w. Z przełomu wieków narożniku parku niewielkiego neogotyckiego bu- Na przepływającej przez Starą Kuźnicę rzecz- strony ul. Partyzantów dwa pawilony i półkoliste pochodzi też wzniesiona w parku świątynia grecka, dynku, zwanego domkiem wnuczętów, oraz naroż- ce Młynkowskiej utworzono zalew. Powstał na galerie, które miały stanowić skrzydła głównego klasycystyczna budowla nawiązująca wyglądem nej, zwieńczonej blankami baszty i kapliczki. potrzeby niewielkiej kuźnicy wodnej, zachowanej gmachu klasycystycznego pałacu. Niestety on do starożytnych miejsc kultu. Około 1825 r. spro- Po zwiedzeniu parku odnajdujemy na ul. Par- w niezmienionym kształcie od XIX w. Drewniane sam nigdy nie powstał. wadzony do Końskich znany architekt Franciszek tyzantów znaki szlaku niebieskiego – prowadzą koryto doprowadzało wodę z zalewu do wielkie- one wokół założenia parkowego do ul. Sportowej, obok stacji kolejowej i terenu dawnego dworca autobusowego. Następnie szlak przekracza kładką tory kolejowe i prowadzi ul. Fabryczną, czyli dro- gą nr 749 w kierunku Przysuchy. Za mostem nad Czystą, w dzielnicy Stare Młyny, odbijamy w prawo, w ul. Piaskową. Kilkaset metrów dalej mijamy ostatnie zabudowania i przez pola oraz zarastające nieużytki dochodzimy do lasu. Teraz czeka nas długa wędrówka leśnymi duktami. Po 2 km szlak osiąga szeroką drogę leśną wiodącą z Piły do Starej Kuźnicy. Prowadzi nią czerwony szlak rowerowy. Wraz z nim udajemy się na północny wschód, do oddalonej o 2,5 km  Świątynia grecka w parku, fot. K. Bzowski  Bór w okolicy Starej Kuźnicy, fot. K. Bzowski  Kuźnica wodna, fot. M. Władyszewska Starej Kuźnicy. Tę niewielką osadę ze wszystkich 4 Z Końskich do Piekła pod Niekłaniem Wybrane trasy piesze

34 35 z kamienia i cegły budynkami fabrycznymi góruje rego po wodę przyjeżdżają okoliczni mieszkańcy. wieża gichtociągowa, z której wsypywano wsad Za szlabanem przegradzającym szeroki dukt leśny do wielkiego pieca. Obchodzimy zabytkowe bu- wędrujemy za znakami niebieskiego szlaku prosto, dowle, w których działa obecnie niewielki zakład a po kilometrze odbijamy w lewo. Wkrótce potem produkcyjny, i przekraczamy kładką Czarną. Za szlak kieruje nas ponownie w prawo. Jesteśmy na rzeką przebiega szosa z Niekłania do Lelitkowa. skraju rezerwatu Skałki Piekło pod Niekłaniem. Rośnie tu okazały pomnikowy dąb bezszypułkowy, Jego teren porasta las mieszany z wieloma blisko zwany dębem Hubala na pamiątkę walk oddziału 200-letnimi dębami i sosnami. Główną atrakcją majora Henryka Dobrzańskiego „Hubala” z oku- i przyczyną, dla której utworzono rezerwat, są dwa pantami hitlerowskimi. Drzewo ma około 160 lat. skupiska skałek o niezwykłych kształtach: skal- Obok znajduje się pomnik poległych partyzantów nych grzybów, kominów i kazalnic. Ich wysokość AK z oddziału kapitana Antoniego Hedy „Szarego”. sięga nawet 8 metrów. Dziwne formy i ciemne Niebieski szlak prowadzi asfaltem przez las, zabarwienie skał były źródłem wielu lokalnych by za tablicą oznaczającą początek miejscowości legend, w tym nazwy „piekło”, jaką nadawano Niekłań skręcić w dróżkę prowadzącą do gospo- w regionie wielu podobnym obiektom. Budulcem darstwa po lewej. Idziemy wzdłuż płotu w stronę skałek jest piaskowiec pochodzący z triasu i dolnej lasu. Szlak wiedzie niemal doszczętnie zarośnię- jury, który w wyniku procesów erozyjnych został tą dawną drogą leśną. Bujna roślinność utrudnia pozbawiony osłony mniej odpornych warstw i wy-  Rezerwat Skałki Piekło pod Niekłaniem, fot. K. Bzowski marsz, na szczęście nie brakuje niebieskich zna- preparowany do obecnych ostańcowych form. ków. Po prawie kilometrze wędrówki po takich bez- Szlak niebieski dociera do skałek od półno- go koła wodnego poruszającego masywny młot pod drugiej stronie szerokiej doliny rzeki Czarnej. drożach zupełnie niespodziewanie wychodzimy cy, czyli od strony ich górnej krawędzi. Schodząc naciskowy i drewniane miechy skrzynkowe… Do Wreszcie docieramy ponownie do asfaltowej szosy na wygodną drogę z gładkim asfaltem. To szosa w dół, osiągamy skrzyżowanie szlaków niebieskie- 1957 r. wytwarzano tu narzędzia rolnicze. Placów- i skręcamy w prawo. Już po chwili idziemy pośród z Niekłania do Antoniowa. Skręcamy tu w lewo, go, czerwonego i czarnego. Nasza trasa dobiega kę do niedawna można było zwiedzać jako oddział zabudowań wsi Furmanów. Na najbliższym skrzy- mijamy szkółkę leśną i leśniczówkę, a zaraz za nią końca – można stąd wrócić szlakiem niebieskim Muzeum Techniki NOT w Warszawie, obecnie jest żowaniu szlak kieruje się w lewo i zaraz potem po prawej docieramy do parkingu i tablic informa- do szosy i na przystanek autobusowy (w drugą nieczynna. w prawo (tu dołącza czerwony szlak pieszy). cyjnych rezerwatu Skałki Piekło pod Niekłaniem. stronę szlak niebieski prowadzi do miejscowości W dalszą drogę ruszamy wzdłuż brzegu zalewu. Mijamy zespół budynków zakładu hutniczego Od parkingu idziemy leśną drogą w stronę re- Borki, a dalej aż do Pogorzałego) lub szlakiem Wchodzimy ponownie w las. Przez kilkaset metrów z pierwszej połowy XIX w. Ponad wzniesionymi zerwatu, mijając obmurowane źródełko, do któ- czarnym dojść przez las do centrum Niekłania. prowadzi nas wąska ścieżka, potem szlak wyprowadza na szerszy piaszczysty dukt wiodący do śródleśnej osady Piasek. Tam skręcamy w pierw- szą drogę w lewo. Idziemy po grobli, dzięki której na Młynkowskiej powstał kolejny, znacznie mniej- szy zalew. Za nim, na skrzyżowaniu leśnych dróg, kierujemy się w prawo. Ponad kilometr dalej znów odbijamy w prawo, kolejny raz przekraczając ciek. Prosty jak strzała dukt leśny wiedzie nas aż do pierwszych zabudowań Wielkiej Wsi. Mijamy przy- drożny krzyż, dochodzącą z południa asfaltową drogę i pojedyncze zabudowania. Droga gruntowa wiedzie łagodnie w dół – roztacza się stąd piękny,    rozległy widok na Wzgórza Niekłańsko-Bliżyńskie Furmanów, rzeka Czarna, fot. K. Bzowski Furmanów, zakład hutniczy, fot. K. Bzowski Dąb Hubala, fot. arch. CIT Końskie Wybrane trasy piesze

36 Giełzów 37 Parczów Doliną rzeki Czarnej Ruski Białaczów Przebieg:Petrykozy Sielpia Wielka – Piekło – Skałki Piekło-Gatniki – Bród 5 Wąsosz Nowiny – Czarna – Czarniecka Góra – Grzybów  Odcinek Sielpia Wielka – Skałki Piekło-Gatniki fragmentem szlaku 6 h niebieskiego im. StanisławaGowarczów Malanowicza Kuźniki – Pogorzałe Odcinek Skałki Piekło-Gatniki – Grzybów fragmentem

czerwonegoRuda Piekielnego Szlaku  Białaczowska 18,5 km

Nieświń

728 ModliszewiceSielpia Piekło Wąsosz Czarna Grzybów Wielka Nowiny Paruchy 300 Skałki Czarniecka 746 Piekło-Gatniki Góra  Zalew w Sielpi Wielkiej, fot. K. Bzowski 280 746 728 749 260 Końskie Smarków Wycieczka w górę doliny Czarnej to okazja do na chwilę podejść szlakiem w przeciwną stronę, 240 bliskiego kontaktu z przyrodą – trasa prowadzi na groblę przegradzającą dolinę Czarnej. To dzięki 42 prawie wyłącznie lasami. Wędrujemy duktami oraz tej tamie spiętrzono wody rzeki, tworząc sztuczny malowniczymi ścieżkami wzdłuż meandrującej zalew, dziś jeden z największych zbiorników rekre- 42 Nowy Kazanów Kozia Wola rzeki. Wycieczkę rozpoczynamy w pobliżu popu- acyjnych w województwie świętokrzyskim.

728 larnego zalewu w Sielpi Wielkiej, by następnie do- Pierwotnie akwen powstał na potrzeby duże- trzeć do Piekła, niewielkiej wioski sąsiadującej z… go zakładu przemysłowego działającego w Sielpi Stary Izabelów 42 Dziebałtów Grzybów Niebem! W lasach między dwoma miejscowościa- Wielkiej od pierwszej połowy XIX w. Jego budynki Sanktuarium mi możemy podziwiać oryginalne formy skalne – widoczne są na prawo od szosy, dojście wskazuje Matki Bożej Czarna Wychowawczyni Stąporków Skałki Piekło-Gatniki, a w Czarnej – sanktuarium drogowskaz „Muzeum Zagłębia Staropolskiego”. Wąsosz Nowiny maryjne. Wycieczkę kończymy w Grzybowie. Za- Zespół walcowni i pudlingarni założono z inicja- Skałki Stary Grzybów 42 równo początek, jak i koniec trasy są dobrze sko- tywy Stanisława Staszica i Ksawerego Druckiego- Piekło-Gatniki Piekło Czarniecka 728 Góra munikowane z miastem Końskie. -Lubeckiego. W 1830 r. spiętrzono wody Czar-

Muzeum Zagłębia Staropolskiego nej (obecna tama jest dłuższa, a zalew większy Na trasę wyruszamy z Sielpi Wielkiej, ze skrzy- niż pierwotnie) i wybudowano kanał (częściowo Sielpia Wielka Jezioro Sielpińskie żowania głównej szosy z Końskich do Małogosz- w sklepionym tunelu) odprowadzający z zakładu cza (droga wojewódzka nr 728) z ul. Spacerową. wodę roboczą. Hale produkcyjne, budynki suszar- Deptak wiedzie w sąsiedztwie północnego brzegu ni drewna i kanał są jednymi z najcenniejszych 728 74 Jeziora Sielpińskiego zabudowanego licznymi zabytków przemysłowych w Polsce. Zachowało Gosań ośrodkami wczasowymi, sklepikami i lokalami się m.in. wielkie żelazne koło o średnicy 8 m, po- Kamienna 74 Wola gastronomicznymi. Nim ruszymy w trasę, warto ruszane siłą spadku wody. Służyło do napędzania

Miedzierza Cisownik Radoszyce Komorów 5 Doliną rzeki Czarnej Wybrane trasy piesze

38 39 maszyn fabrycznych. Podupadający w drugiej po- łowie XIX w. zakład produkował stal aż do 1921 r., a już w 1934 r. utworzono w nim muzeum. Wiele tutejszych eksponatów to absolutne unikaty, świa- dectwo rozwoju techniki przemysłowej w regionie świętokrzyskim w XIX w., m.in. dmuchawa parowa oraz maszyna parowa z 1858 r., najstarsza zacho- wana w naszym kraju.  Muzeum Zagłębia Staropolskiego ul. Słoneczna 19, Sielpia Wielka, 26-200 Końskie, tel. 690900873; obecnie nieczynne do odwołania Wracamy na ul. Spacerową. Idziemy deptakiem obok skrytych w sosnowych lesie ośrodków  Sosnowy bór, fot. K. Bzowski  wczasowych i domków kempingowych aż do po- Pomnik przyrody Skałki Piekło-Gatniki, fot. K. Bzowski przecznej ul. Sosnowej – tu skręcamy w lewo, by przez duży parking dojść do prowadzącej skrajem jest bardzo zniszczona. Nasz szlak po 500 m od- jawiają się też znaki szlaku niebieskiego (schodzą metr dalej za znakami niebieskimi, by znaleźć się zabudowań Sielpi ul. Wjazdowej. Szlak przecina bija w prawo, w gruntową drogę. Podchodzimy na do naszej dróżki niewyraźną ścieżyną ze wzgórza). w… Niebie, tak bowiem zwie się zanurzona w zie- ulicę i zagłębia się w sosnowe bory po jej pół- piaszczyste wzgórze, wychodząc na rozległą porę- Kluczymy za znakami przez las. Idziemy skra- leni malutka osada. Trudno dziś ustalić, dlaczego nocnej stronie. Prowadzi nas szeroka piaszczysta bę. Tu znaki szlaku nagle znikają. Ścieżka staje się jem suchego sosnowego boru z licznymi kopca- dwie sąsiadujące ze sobą miejscowości otrzymały droga, którą oprócz naszych znaków wiodą szlaki nieczytelna – należy kierować się wyrębem w dół mi mrowisk; z drugiej strony ścieżki rozciąga się tak niezwykłe nazwy. Wiadomo natomiast, że do rowerowe. wzgórza, a następnie po skosie w lewo, przez so- wilgotniejszy las mieszany. Po ponad półgodzinie połowy XIX w. zarówno Niebo, jak i Piekło zwały się Kilometr dalej docieramy do asfaltówki pro- snowy młodnik. Dotrzemy w ten sposób ponownie marszu od opuszczenia drogi jezdnej ponownie na zupełnie inaczej. Obie też, ukryte wśród lasów, są wadzącej z Gatników do Piekła. Jej nawierzchnia do lasu. Dróżka wiedzie podnóżami wzgórza, po- nią wracamy. Kilka minut później dochodzimy do idealnym miejscem na odpoczynek. pierwszych zabudowań małej wsi o przejmującej dreszczem nazwie Piekło. Nim jednak na dobre wyjdziemy z lasu, nasze znaki wraz z zaczyna- jącym się tu czerwonym Piekielnym Szlakiem odbijają w lewo, żeby ponownie wprowadzić nas w przyjemny cień drzew. Omijamy od północy wieś Piekło i wkrótce docieramy do pomnika przyrody Skałki Piekło- Gatniki. To otoczone sosnowym borem zgrupowanie skał z piaskowców jurajskich, którym niesamo- wite kształty nadała erozja. Osiągają wysokość 5 m i ciągną się na grzbiecie niewielkiego wzgórza na długości około 100 m. Jak wiele innych podobnych obiektów w regionie otacza je aura tajemniczości, legendy wiążą ich powstanie z diabelskimi działa- niami – stąd też nadawana często takim miejscom   Muzeum Zagłębia Staropolskiego, fot. A. Benicewicz-Miazga nazwa „piekło”. Co ciekawe, wystarczy pójść kilo- Piekielne skałki, fot. K. Bzowski 5 Doliną rzeki Czarnej Wybrane trasy piesze

40 41 ki. Za jego zabudowaniami asfaltowa dróżka osią- ga szosę z Wąsosza do Czarnej. Odbijamy za znakami w prawo, do lasu. Niewielka ścieżka wkrótce doprowadza nad samo koryto Czarnej. Rzeka meandruje pośród drzew, jej brzegi są wysokie. Idziemy pośród sosnowego boru, skrajem piaszczystych skarp, a następnie przez wilgotny las łęgowy tuż nad wodą. Dochodzimy do tamy, po której prowadzi asfaltowa droga. Zapora prze- gradza bieg Czarnej i tworzy malowniczy, okolony lasami zalew w Janowie. Szlak prowadzi drogą w lewo. Omija zatokę zalewu i odbija ponownie w las, w prawo, wiodąc północnym brzegiem akwenu. Znów wędrujemy wąskimi ścieżynami pośród okazałych sosen, obserwując zalew, a następnie podmokłe łąki i szuwary okalające koryto Czarnej. Urokliwa wędrówka wkrótce się kończy – szlak skręca w lewo i wyprowadza na szosę. Pół kilome-  Urokliwe zakole i resztki betonowego przyczółku, fot. K. Bzowski tra dalej, obok cmentarza, wychodzimy na rozległą polanę. Jesteśmy w Czarnej. Na wysokim brzegu Nasza trasa od skałek prowadzi czerwonym ległej polany, na której rozłożyły się zabudowania ponad doliną rzeki widać okazały kościół. To sank- Piekielnym Szlakiem. Idziemy na wschód, przeci- wsi Wąsosz Nowiny. tuarium Matki Bożej Wychowawczyni. Podobno nając drogę jezdną z Piekła do Nieba, a następnie Dochodzimy do skrzyżowania na końcu wsi. pod koniec XVI w. robotnikom pracującym przy wędrujemy asfaltową drogą leśną (zamkniętą dla Skręcamy w prawo. Droga schodzi do mostu na wypalaniu węgla drzewnego ukazała się Matka ruchu) z Piekła do leśniczówki Kamienny Krzyż. Czarnej – dalej do Starej Wsi prowadzą stąd znaki Boska. W miejscu objawienia mieszkańcy okolic Kiedy droga skręca pod kątem prostym w lewo, szlaku żółtego. My tymczasem wraz ze szlakiem wznieśli kapliczkę, w której umieszczono obraz kierujemy się za znakami szlaku w wiodący na czerwonym udajemy się niewielką dróżką, 100 m Maryi. Sława wizerunku przyciągała coraz liczniej-  Sanktuarium w Czarnej, fot. K. Bzowski wprost dukt. Prawie kilometr po opuszczeniu as- przed mostem, w lewo, przez przysiółek Ostre Gór- szych pielgrzymów, w 1763 r. Izabela Małachow- faltu osiągamy brzeg Czarnej. Rzeka wije się leni- ska ufundowała więc murowany kościółek. Także wie pośród lasów, z dala od ludzkich siedzib. i on wkrótce okazał się za mały. Okazałą świątynię, drugiej stronie asfaltówki rozciąga się teren Świę- Szlak prowadzi obok wyjątkowo urokliwego w której przechowywany jest obecnie obraz Matki tokrzyskiego Centrum Rehabilitacyjnego w Czar- zakola, w którym widać jeszcze resztki betonowe- Bożej z dawnej, nieistniejącej już kapliczki, wznie- nieckiej Górze. go przyczółku po istniejącym tu niegdyś moście. siono w pierwszej połowie XX w. W 1999 r. łaska- Szlak wiedzie leśnym traktem do niewielkiej Potem zaczynamy oddalać się od rzeki. Na skarpie mi słynący wizerunek ukoronował prymas Józef kładki nad rzeką. W ten sposób ponownie wracamy ponad drogą pośród potężnych sosen ustawiono Glemp. Korony poświęcił 8 lat wcześniej papież na jej północny brzeg. Mijamy zabudowania przy- krzyż upamiętniający miejsce straceń w czasie Jan Paweł II. siółka Stary Grzybów, przekraczamy linię kolejową II wojny światowej. Czerwony szlak nie dociera do samego sank- i po krótkiej wędrówce przez las osiągamy skrzy- Wędrujemy teraz skrajem poręby, prosto na tuarium – nieco wcześniej odbija w prawo, w kie- żowanie z szosą krajową nr 42 we wsi Grzybów. północ. Po prawie pół godzinie marszu od rzeki runku mostu. Zaraz za nim kieruje się w górę rzeki, Tu kończymy wycieczkę. W pobliżu znajduje się dochodzimy do skrzyżowania dróg leśnych – z na- czyli w lewo, prowadząc szosą obok zabudowań przystanek autobusowy. przeciwka dociera tu z Końskich żółty szlak pieszy. wsi Czarniecka Góra. Wkrótce opuszczamy dro- Szlak czerwony wiedzie dalej do rezerwatu  Oba szlaki skręcają w lewo, by doprowadzić do roz- Zalew w Janowie, fot. K. Bzowski gę, kierując się po skosie w lewo – nieco dalej po Skałki Piekło pod Niekłaniem. Wybrane trasy piesze

Koryciska 42 43 Omięcin Ta długa trasa przecina z północy na południe roz- Borkowice Zielonym szlakiem ległe lasy zachodniej części Puszczy Świętokrzy- Ruski Ostałów skiej, zwane Lasami Suchedniowskimi. Tu pośród Bród Wysoka wzniesień Płaskowyżu Suchedniowskiego można z Bliżyna do ZagnańskaRzuców 6 Smagów zobaczyć kilka ciekawostek przyrodniczych –  Przebieg: Bliżyn – Piekło Dalejowskie – Brama Piekielna –Zdziechów skalnych formacji i cennych zbiorowisk roślinnych chronionych w rezerwatach przyrody. Najbardziej Rezerwat Dalejów – RezerwatStefanków Świnia Góra – Dąb Bartek – 8–9 h Pawłów znana atrakcja przyrodnicza znajduje się już poza Zagnańsk terenami leśnymi – to prastary dąb Bartek w Za- Cała trasaBoków zielonym szlakiemSkłoby pieszym Bliżyn – Zagnańsk gnańsku. Zanim ruszy się na szlak, warto jeszcze Chlewiska obejrzeć kilka zabytków w Bliżynie.  Szydłowiec 29 km Paruchy Szlak zielony rozpoczyna się na stacji kolejowej Huta  Pałac Platerów, fot. K. Bzowski Wielka Budki w Bliżynie. Obecnie nie kursują tędy pociągi oso- Wieś bowe, do Bliżyna można dojechać tylko komu- Smarków Barak Bliżyn Piekło Rezerwat Rezerwat Dąb Bartek Zagnańsk nikacją autobusową. Od stacji znaki prowadzą Dalejowskie Dalejów Świnia Góra 400 -Wielki Brama drogą wzdłuż torów do przecinającej linię kolejową Kozia Wola Niekłań- 360 Piekielna ul. Szydłowieckiej. Skręcamy w nią w prawo i do- Lipowe 42 Rędocin 320 -Mały Majdów Pole Plebańskie chodzimy do szosy krajowej nr 42, czyli do głównej Grzybów bliżyńskiej ulicy – Kościuszki. Tu warto skierować 280 się w lewo. 240 7 Zaraz za mostem przerzuconym nad niewielką Stąporków 42 rzeczką można obejść po prawej blok mieszkalny Odrowąż Ubyszów Skarżysko- i obejrzeć ciekawą budowlę przypominającą za- Płaczków 42 Hucisko Bliżyn -Kamienna meczek. To zbudowany w stylu neogotyckim pałac Pałac Platerów Kościół św. Ludwika Platerów z około 1870 r. Dzięki swojej formie z ma- Kościółek św. Zofii Muzeum Gosań sywną cylindryczną basztą narożną zwieńczoną Odrowążek Sorbin im. Orła Białego  Kościółek św. Zofi i, fot. A. Śmiałek Kamienna krenelażem i wysmukłą wieżyczką z tyłu zwany Wola 42 Gustawów jest popularnie właśnie zameczkiem. Obecnie Komorów Brama Piekielna Piekło Dalejowskie Suchedniowsko- mieści się w nim Gminny Ośrodek Kultury. Pałacyk Rezerwat Dalejów wzniesiono na stromej skarpie, ponad jarem nie- Suchedniów wielkiego strumienia, dopływu Kamiennej. Rzeka -Oblęgorski Rezerwat S7 przepływa zresztą w pobliżu skarpy, a jej wody, Świnia Góra Serbinów Szałas spiętrzone zaporą, tworzą nieduży zalew. Na jego Chyby Park południowym brzegu urządzono plażę. Rogowice Sieradowicki Wracamy od pałacyku na ul. Kościuszki. Widać Krajobrazowy Ostojów Michniów Park już stąd sylwetkę okazałego kościoła św. Ludwi- Łączna 74 Mauzoleum ka. Neogotycką świątynię zbudowano w latach Samsonów Martyrologii 751 Krajobrazowy 1896–1900. Tuż obok niej znajduje się parking Wsi Polskich Bobrza Huta „Józef” Dąb Bartek i przystanek autobusowy. Idąc dalej za znakami 750 S7 szlaku, wkrótce dochodzimy do otoczonego mu- Zagnańsk  Kościół św. Ludwika, fot. A. Adamczyk Mur oporowy Wzdół rem kościółka św. Z o fi i z 1818 r. Wzniesiono go Rządowy

74 Chrusty Tumlin- -Węgle 6 Zielonym szlakiem z Bliżyna do Zagnańska Wybrane trasy piesze

44 45 rud żelaza. Warto przyjrzeć się roślinności naskal- Od Bramy Piekielnej wędrujemy już tylko za nej – wyrastającym ze szczelin skalnych rzadkim znakami zielonymi. Po kilkuset metrach las staje gatunkom niewielkich paproci czy miniaturowym się podmokły. W wielu miejscach trzeba przeska- konwalijkom dwulistnym. Obok skałek spotykamy kiwać nad bajorkami wody w koleinach drogi oraz czerwone znaki Piekielnego Szlaku, który dociera przekraczać leżące wśród traw pnie drzew. Droga tu od strony Bramy Piekielnej i osady Jastrzębia stopniowo zanika, a szlak prowadzi zarośnięty- koło Bliżyna. mi, trudno dostrzegalnymi w bujnej roślinności Zielony szlak prowadzi początkowo drogą mię- ścieżkami. W pewnej chwili znikają także znaki do dzy skałkami wraz ze szlakiem czerwonym, potem tej pory znakomicie oznakowanego szlaku – po odbija w prawo, w dół, przecinką linii oddziałowej. przejściu najbardziej podmokłego fragmentu lasu Na zejściu znaki czerwone ponownie do nas dołą- trzeba kierować się po skosie lekko w lewo, wkrót- czają. Przekraczamy strumień i około pół kilome- ce znaki szlaku znów się pojawiają i prowadzą już tra dalej dochodzimy do niezwykle oryginalnego wyraźniejszą ścieżką. pomnika przyrody zwanego Bramą Piekielną. Zie- Idziemy wzdłuż granicy rezerwatu Dalejów, lonym szlakiem wspinamy się najpierw na wzgórze obejmującego ponad 87 hektarów lasów. Chroni za bramą, by zejść bezpośrednio pod nią do tablicy się w nim fragmenty wielogatunkowych drze- informacyjnej i wiaty z miejscem do odpoczynku. wostanów o charakterze naturalnym, będących Bramę Piekielną tworzą bloki skalne z piaskow- pozostałością dawnej dzikiej Puszczy Święto- ca triasowego – dwa pionowe, na których wspiera krzyskiej. Rezerwat objął swoim zasięgiem kilka się trzeci. Powstałe w ten sposób przejście ma typów siedliskowych lasu. Dominującymi gatun- 1,5–2,5 m wysokości. Pochodzenie tej formy skal- kami są jodły i modrzewie polskie, osiągające wiek  Oryginalny pomnik przyrody – Brama Piekielna, fot. K. Bzowski nej jest niewyjaśnione: nie wiadomo, czy jest natu- 80–150 lat (zdarzają się okazy nawet 180-letnie). ralnym tworem powstałym w wyniku erozji, czy też W runie leśnym rośnie wiele rzadkich i chronio- z modrzewiowego drewna, fundatorem był ówcze- ska będziemy wędrować ostępami Puszczy Świę- efektem działalności człowieka, powstałym w wy- nych gatunków, m.in. wawrzynek wilczełyko, dwa sny właściciel Bliżyna Jacek Potkański. Do 1887 r. tokrzyskiej. Szlak wiedzie rozjeżdżoną drogą leśną. niku eksploatacji kamienia lub prac górniczych (od gatunki storczyków, kosaciec syberyjski. Bujna świątynia pełniła funkcję kaplicy dworskiej. Dopie- Kilkaset metrów dalej trzeba uważać na znaki – XVIII w. aż do lat 20. XX w. w okolicy wydobywano roślinność zapewnia schronienie wielu gatunkom ro w kolejnym roku ustanowiono w miejscowości musimy skręcić ostro w lewo, przekraczając dolinę rudę żelaza). zwierząt. W południowej części rezerwatu, oddzie- parafi ę i od tej pory aż do ukończenia kościoła niewielkiego potoku, za którą szlak ponownie odbi- św. Ludwika kaplica była świątynią parafi alną. Na ja ku prawej, na południe. przykościelnym terenie znajdują się nagrobki daw- Łagodne podejście przez las doprowadza po nych właścicieli majątku Bliżyn. mniej więcej półtorej godzinie od początku wy- Tuż za kościółkiem św. Zofi i zielony szlak skrę- cieczki do tablicy informacyjnej i zadaszenia ca w prawo, w ul. 1 Maja. Klucząc wśród jednoro- obok pomnika przyrody nieożywionej – Piekła dzinnej zabudowy, dochodzimy do poprzecznej Dalejowskiego. To znajdujące się na krawędzi Pła- ul. Piaskowej. Szlak wiedzie dalej prosto, ścieżką skowyżu Suchedniowskiego zgrupowanie skałek przez nieużytki, do drogi wiodącej skrajem lasu piaskowcowych z okresu dolnego dewonu. Ciągną i obok cmentarza. Docieramy nią do ul. Kamien- się na długości około 100 m i są pocięte różnej nej i za znakami kierujemy się w prawo. Po 150 m szerokości szczelinami. Między blokami i skałami przekraczamy rzekę i wraz z ul. Podleśną mijamy utworzyły się korytarze, schroniska skalne i nie- pojedyncze gospodarstwa Wojtyniowa. Wkrótce wielkie jaskinie szczelinowe. Pośród skałek można asfalt się kończy, a my zagłębiamy się w las. Od odszukać stary znak górniczy (gmerk) z datą 1891   teraz aż do skrajów lasu w Jasiowie koło Zagnań- lub 1897 – pozostałość po wydobywaniu w okolicy Skałki w Piekle Dalejowskim, fot. K. Bzowski Rezerwat Dalejów, fot. arch. UMWŚ 6 Zielonym szlakiem z Bliżyna do Zagnańska Wybrane trasy piesze

46 47 lonej od większej północnej szeroką drogą leśną się do niedalekiego wzniesienia, zwanego Świnią z Suchedniowa do Zbrojowa, zachowały się ślady Górą (390 m n.p.m.). Rezerwat obejmuje fragmen- dawnych robót górniczych – wydobywano tu rudy ty wielogatunkowych, różnowiekowych zbiorowisk żelaza. leśnych, które zachowały charakter naturalny. Do Podążamy cały czas skrajem rezerwatu, by po występujących tu chronionych gatunków roślin kilku zmianach kierunku, pośród stopniowo wzno- zaliczane są m.in. goryczka wąskolistna i kosaciec szącego się terenu dotrzeć do szerokiej szutrówki, syberyjski. Również i w tym rezerwacie zachowały gdzie ponownie spotykamy czerwony Piekielny się ślady górnictwa rud żelaza. Na skraju terenu Szlak. Drogą tą wiedzie również niebieski szlak chronionego znajduje się głaz upamiętniający Sta- rowerowy ze Skarżyska-Kamiennej do Bliżyna nisława Barańskiego, wieloletniego nadleśniczego oraz czarny pieszy od stacji PKP w Suchedniowie. Nadleśnictwa Bliżyn, przyrodnika i pisarza. Skręcamy w prawo, by zaraz potem za znakami Wędrujemy na zachód asfaltową drogą wraz ze czerwonymi i zielonymi odbić w lewo, w linię od- szlakiem zielonym i czerwonym. Około 20 minut działową. Po 800 m szlaki rozdzielają się – czer- marszu dzieli nas od skrzyżowania dróg obok leś- wony odchodzi w prawo, my za zielonym idziemy niczówki Świnia Góra. Tu można odpocząć – przy po skosie w lewo. Leśna droga kluczy pośród drewnianym krzyżu przygotowano dla turystów mieszanego lasu, stopniowo odbijając na zachód. stół z ławkami. Leśny dukt wiedzie stąd na pół- Znów musimy uważać na znaki, dróżki i ścieżki są noc do Sorbina, asfaltowa droga – do Odrowążka, ponownie zarośnięte. Po blisko godzinie marszu a czerwony Piekielny Szlak – na zachód do miej- od szutrówki, idąc wzdłuż drewnianego płotu, do- scowości Kopcie i dalej do Krasnej. My tymczasem chodzimy do asfaltu. To zamknięta dla ruchu dro- udajemy się prosto jak strzelił na południe, cały ga leśna z Bliżyna do Odrowążka. Tu po raz kolejny czas zielonym szlakiem pieszym. Nasza szutrów-  Najsłynniejsze polskie drzewo – dąb Bartek, fot. K. Bzowski spotykamy szlak czerwony. ka schodzi do szerokiej doliny Krasnej, która swoje Las po lewej jest ogrodzony, to teren ścisłego źródła ma w podmokłym lesie na lewo od drogi, na rezerwatu przyrody Świnia Góra. Nazwa odwołuje zachodnich stokach Świniej Góry. Nieco monotonna wędrówka szerokim leśnym – ani nawet najstarszym dębem – ale jego uroda traktem zajmuje nawet dwie godziny. Wreszcie, i majestat robią wrażenie. Potężny pień i szeroko wkrótce po minięciu skrzyżowania dróg leśnych rozłożona korona sprawiły, że w 1934 r. uznano (ze znakami niebieskiego i czerwonego szlaku go za „najokazalsze drzewo w Polsce”. Wiek tego rowerowego), wychodzimy z lasu tuż obok zabu- imponującego dębu szypułkowego szacowano dowań wsi Jasiów. W dalekiej perspektywie widać dawnej na 1200 lat, obecnie wiadomo, że ma ich wzniesienia Gór Świętokrzyskich, a dokładniej Pas- około 700. Obwód pnia przy ziemi to aż 13,4 m, ma Tumlińskiego. W pół godziny od wyjścia z lasu a wysokość – 30 m. docieramy do mostu na Bobrzy, a następnie do- Szlak zielony zaraz po minięciu parkingu na- chodzimy w Janaszowie do szosy z Barczy do przeciw pomnikowego drzewa skręca w prawo, Bobrzy (droga wojewódzka nr 750). Skręcamy w asfaltową dróżkę (ul. Dębu Bartka). Potem przy w lewo. Wzdłuż szosy można na szczęście cały skraju lasu wiedzie równoległą do ulicy leśną czas iść chodnikiem. Docieramy do Zagnańska. ścieżką, a następnie odbija w lewo, w ul. Słonecz- Obok przejścia dla pieszych z sygnalizacją ną. Kilkaset metrów dalej przecinamy skrzyżowa- świetlną wzrok przyciąga majestatyczne drzewo nie z ul. Kielecką, mijamy przystanek autobusowy z konarami wspartymi na metalowych podporach. i odbijamy w prawo, by za znakami dojść do stacji To słynny dąb Bartek, pomnik przyrody. Ogromny, kolejowej Zagnańsk, gdzie kończy się i szlak zielo-  Rezerwat Świnia Góra, fot. arch. UMWŚ  Naturalny las w rezerwacie, fot. K. Bzowski nie jest co prawda najstarszym w kraju drzewem ny, i nasza wycieczka. Wybrane trasy piesze Orońsko Ostałów Wysoka 48 Ruda Wielka 49 Dobrut Smagów Zdziechów Rzeczków Puszczańską drogą Zalesice Pawłów 7 z WąchockaJastrząb do BodzentynaWierzbica Lipienice Płudnica Chlewiska Przebieg: Wąchock – Polana Langiewicza – PolanyRezerwat SzydłowiecWykus – Rezerwat Góra Sieradowska – Śniadka – Gąsawy 7–8 h Sieradowice – RządoweBodzentyn Pomorzany Budki Cała trasa fragmentem niebieskiegoRogów szlaku-Nowy pieszego Pakosław  WąchockBarak – Cedzyna Mirów- Osiny Kierz Niedźwiedzi 21,5 km - Duży -Stary Lipowe Zbijów- Majdów Pole Plebańskie -Mały Seredzice Jagodne Wąchock PolanaSkarżysko Rezerwat Śniadka Bodzentyn Langiewicza Kościelne Wykus 400 MirzecRezerwat Góra-Nowy Sieradowska Sieradowice  Średniowieczne opactwo w Wąchocku, fot. arch. UMWŚ 360 7 Gadka 744 Tychów- 320 280 Skarżysko- Wąchock jest znany dzięki średniowiecznemu a rezydencję zaczęto nazywać pałacem Schoen- -Kamienna -Stary 240 opactwu cystersów. Z kolei Bodzentyn to dawne berga. Po zakończeniu II wojny światowej obiekt 42200 Małyszyn Górny centrum włości biskupów krakowskich: świadec- przejęło pańs two. Obecnie pałac jest bardzo zde- Bliżyn twem tamtych czasów są ruiny zamku oraz okaza- wastowany i wciąż czeka na lepsze czasy. ła gotycka kolegiata. Wycieczka pozwala poznać Przechodzimy przez most na Kamiennej. Po 744 9 wspaniałe zabytki obu miasteczek, jest też jednak prawej widać tamę z przepustami, wzniesioną 42 Wąchock Opactwo Cystersów okazją do bliskich spotkań z przyrodą: kilkanaście w związku z budową wspomnianych zakładów me- Dworek Langiewicza S7 Pałac Schoenberga kilometrów wędrujemy przez ostępy wschodniej talurgicznych i niedawno odnowioną. Tama spię- Wielka Wieś Suchedniów Mostki części Puszczy Świętokrzyskiej, przez tereny Sie- trzyła wody rzeki, tworząc niewielki zalew. W jego 42 Starachowice radowickiego Parku Krajobrazowego. Tu pośród 9 Sieradowicki Polana Muzeum lasów traﬁ my na ślady tragicznej polskiej historii, Langiewicza Przyrody związane z walkami z czasów powstania stycznio- i Techniki Ostojów wego oraz II wojny światowej. Michniów Park Rezerwat Kamienna Łączna Wykus Mauzoleum Dziurów Martyrologii Krajobrazowy Kapliczka partyzancka 42 Wycieczkę rozpoczynamy przy stacji kolejowej S7 Wsi Polskich 756 Styków w Wąchocku, na ul. Dworcowej. Swój początek ma Bronkowice 751 Radkowice tu niebieski szlak pieszy. Idziemy do ul. Kolejowej Rezerwat Góra wzdłuż terenu dawnych zakładów metalurgicznych Wzdół Sieradowska Rządowy Pawłów nad rzeką Kamienną. Założono je w 1833 r. jako Śniadka Godów 751 jedną z inwestycji Banku Polskiego, a po 1888 r. 752 Sieradowice Świętokrzyski Zagroda Czernikiewiczów przebudowano. Wzniesiono wówczas neoklasycy- Kościół Wniebowzięcia NMP 756 styczną piętrową willę. Całość założenia znalazła Bodzentyn i św. Stanisława,  Park Narodowy Ruiny zamku Pałac Schoenberga, fot. K. Bzowski 752 się wkrótce w posiadaniu rodziny Schoenbergów, 752 Chybice

Ciekoty 7 Puszczańską drogą z Wąchocka do Bodzentyna Wybrane trasy piesze

50 51 pobliżu urządzono tereny rekreacyjno-sportowe. Obecnie większa część zabudowań, do któ- spacerowa znad zalewu Lubianka na przedmie- Pięknie zagospodarowany skwer z alejkami spa- rych wchodzi się przez furtę pod okazałą Wieżą ściach Starachowic. W pobliżu polany, po przejściu cerowymi rozciąga się również po drugiej stronie Rakoczego, pochodzi z XVII w., z XIII w. zachował potoku, mijamy jeszcze źródło Langiewicza, skąd ul. Kolejowej, między korytem Kamiennej a ul. Bło- się m.in. kapitularz, uznawany za jedno z najpięk- spod głazów i liści bukowych bije chłodna woda. nie. Znajduje się tu pomnik Sołtysa – dziś mia- niejszych wnętrz romańskich w Polsce. W kruż- Około kilometr od polany Langiewicza szlak po- steczkiem rządzi burmistrz, ale przez długie lata gankach złożono w 1988 r. szczątki legendarnego nownie wychodzi na drogę Wąchock – Siekierno. opowiadano liczne dowcipy na temat wąchockich partyzanckiego dowódcy Armii Krajowej, działają- Mijamy kolejne skrzyżowania poprzecznych dróg sołtysów. W pewnym oddaleniu dostrzec można cego m.in. w okolicy Wąchocka, mjra Jana Piwnika leśnych. Na jednym z nich ustawiono monument najważniejszy zabytek miasta – opactwo cyster- „Ponurego”. Część pomieszczeń klasztoru zajmuje znaczący początek Partyzanckiej Drogi Krzyżowej. sów. Od ul. Kolejowej wiedzie tam ul. Kościelna, za- Muzeum Cystersów, z kolekcją obejmującą pa- Wkrótce potem szlak odbija w lewo, w las, obok czynająca się obok posągu Chrystusa z krzyżem. miątki z okresu powstania styczniowego i II woj- kolejnego krzyża upamiętniającego poległych Klasztor Cystersów ufundował w 1179 r. bi- ny światowej. Przed kościołem i zabudowaniami tu w okresie II wojny światowej partyzantów AK. skup krakowski Gedeon. Mnisi przybyli tu z bur- klasztoru urządzono ponadto mauzoleum pamięci Schodzimy do meandrującej pośród lasów doliny gundzkiego opactwa Morimond. Cystersi w swych podziemnego państwa polskiego 1939–1945. Lubianki. Wkraczamy w granice rezerwatu Wykus. rozległych włościach zakładali kopalnie i zakłady  Opactwo cysterskie Nazwa pochodzi od pobliskiego wzgórza Wykus metalowe, w ten sposób przyczyniając się do (326 m n.p.m.). Chroni się tu fragment doliny rzeki pn.–sb. 9.00–12.00, 13.30–17.15, 18.00–18.30  Rezerwat Wykus, fot. K. Bzowski późniejszego szybkiego rozwoju przemysłu w do- Lubianki, porośniętej lasami i borami mieszanymi (latem do 20.00), nd. i św. 9.00–13.00, linie Kamiennej. Mnisi zostali usunięci z klasztoru o charakterze naturalnym. Na niewielkim obszarze 14.30–17.15, 18.00–18.30 (latem do 20.00); w 1819 r., wrócili dopiero po II wojnie światowej. z gankiem wspartym na dwóch kolumienkach – to (53 hektary) rosną zespoły buczyny karpackiej, zwiedzanie z przewodnikiem, zgłoszenia przy W zespole zabudowań zwraca uwagę późnoro- dworek Langiewicza, zajazd z pierwszej połowy grądu, boru mieszanego oraz sosnowego, olsu furcie klasztornej; wstęp płatny mański kościół NMP i św. Floriana. Wzniesiony XIX w., w którym w okresie powstania stycznio- i łęgu – większość tych typów lasu można zoba- ul. Kościelna 14, 27-215 Wąchock, z bloków szarego i ciemnokrwistego piaskowca, wego 1863 r. kwaterował gen. Marian Langiewicz. czyć, wędrując szlakiem niebieskim. tel. 41 2750200, www.wachock.cystersi.pl zachwyca harmonijną architekturą i prostotą, Ulica Langiewicza wiedzie następnie do góry. Jeszcze w obrębie rezerwatu znajduje się pola- zgodną z założeniami reguły cystersów. Wnętrze Od zespołu klasztornego idziemy ul. Kościelną Za ostatnimi zabudowaniami szlak odbija w dróżkę na z kapliczką partyzancką z 1957 r. Umieszczono urządzono w duchu baroku przez dodanie boga- do pl. Jana Piwnika „Ponurego”. Tu przechodzimy na prawo. Wędrujemy stromym jarem. Wkrótce wy- na niej pseudonimy 123 poległych partyzantów. tego wyposażenia. Do świątyni przylega klasztor, przez ruchliwą szosę krajową nr 42, kierując się chodzimy na pola. Teraz szlak prowadzi nas polną Kolejne tabliczki z nazwiskami zmarłych i po- pierwotnie romański, wielokrotnie niszczony i od- prosto w ul. Langiewicza. Na rogu z ul. Sandomier- drogą, w pobliżu zabudowań wsi Rataje, aż do linii ległych żołnierzy ze zgrupowań AK „Ponurego” budowywany. ską, po lewej, znajduje się skromny parterowy dom oddalonych o ponad kilometr lasów. Tu wkraczamy i „Nurta” umieszczono na murku wokół kapliczki. na teren Sieradowickiego Parku Krajobrazowego. Odtąd przez ponad 12 km będziemy wędrować lasem. Szlak kilkakrotnie skręca za leśnymi drogami (uwaga na znaki!). Wreszcie wychodzimy na bru- kowaną (miejscami widoczne resztki nawierzchni asfaltowej) drogę jezdną z Wąchocka do Siekierna. Drogą tą idziemy nieco ponad 1 km, po czym za znakami niebieskiego szlaku odbijamy w wąską dróżkę leśną w lewo. Po następnym kilometrze wychodzimy na niewielką polanę. To polana Langiewicza. Generał, późniejszy dyktator powstania styczniowego, obozował tutaj podobno w styczniu 1863 r. Dochodzi tu czarny  Pomnik Sołtysa, fot. S. Kubisa  Kapitularz, fot. K. Pęczalski  szlak pieszy ze Starachowic oraz piesza ścieżka Na polanie Langiewicza, fot. K. Bzowski 7 Puszczańską drogą z Wąchocka do Bodzentyna Wybrane trasy piesze

52 53 Tereny uroczyska Wykus stanowiły bazę partyzan- tów mjra Jana Piwnika „Ponurego”, a potem mjra Eugeniusza Kaszyńskiego „Nurta”. Dochodzi tu zielony szlak pieszy ze Skarżyska-Kamiennej. Od polany na Wykusie zmierzamy na południe, znów drogami leśnymi. Po prawie 2 km szlak wychodzi na szerszą, bitą drogę leśną z Mostków do Radkowic, którą wiedzie szlak rowerowy, by zaraz potem odbić w prawo, w las. Przechodzimy blisko skraju zadrzewienia i zabudowań wsi Bronkowice. Szlak sprowadza nas stromo do porośniętej bujną roślinnością doliny potoku Świślina. To teren rezerwatu Góra Sieradowska. Obejmuje on kolejny fragment zachowanych w stanie zbliżonym do naturalnego lasów dawnej Puszczy Świętokrzyskiej. Szlak wiedzie jakiś czas w dół strumienia pośród bujnych ziołorośli, a następnie przez mostek przechodzi na  Wykus, kapliczka, fot. K. Bzowski  Gotycka bazylika w Bodzentynie, fot. S. Kubisa jego drugi brzeg. Podchodzimy ponad dolinę. Na skraju lasu, tuż obok zabudowań Brogowca, przygotowano miej- prowadzącą w poprzek doliny wspomnianego po- zagroda Czernikiewiczów to cenny przykład drew- najpierw do Kielc, a ostatecznie do Bodzentyna sce odpoczynku z ławkami. Udajemy się stąd dro- toku do Sieradowic. Tu znowu skręcamy w prawo. nianej zabudowy małych miasteczek o charakterze w pierwszej połowie XVIII stulecia. gą asfaltową na południe, wychodząc na rozległe Po chwili pojawiają się znaki szlaku niebieskiego, rolniczym. Mieści się tu oddział Muzeum Wsi Kie- W pobliżu bodzentyńskiego kościoła na tra- pola. Roztacza się stąd piękny widok na nieodległe który wzdłuż dróg asfaltowych doprowadza nas do leckiej. Zagroda obejmuje dom mieszkalny, budyn- wiastych zboczach ponad głęboką doliną Psarki Pasmo Klonowskie oraz wznoszący się dalej zale- Bodzentyna, miasteczka położonego u stóp Pasma ki gospodarcze i wozownię, pochodzące z 1809 r. znajdują się ruiny zamku biskupów krakowskich, siony wał Łysogór. Klonowskiego.  Zagroda Czernikiewiczów fundacji biskupa Floriana z Mokrska, przebudowa- Szlak na ostrym zakręcie obok domów wsi Bodzentyn znany jest z ciekawych zabytków. nego na renesansową rezydencję w XVI w. Opusz- wt.–nd. 9.00–17.00; wstęp płatny Śniadek opuszcza asfaltówkę – lepiej jednak po- Do centrum zmierzamy ul. Opatowską. Warto z niej czony po 1814 r., szybko popadł w ruinę. Spod ruin ul. 3 Maja 13, 26-010 Bodzentyn, tel. 512525517, rzucić tu znaki szlaku i udać się dalej szosą. Należy odbić w ul. Świętego Ducha, obok XVII-wiecznego można wrócić na Rynek Dolny, gdzie znajduje się http://mwk.com.pl odbić z niej w pierwszą w prawo drogę asfaltową, kościółka św. Ducha, i dojść do ul. 3 Maja. Tutejsza przystanek autobusowy, i tu zakończyć wycieczkę. Od zagrody Czernikiewiczów można się udać prosto ul. 3 Maja do Rynku Dolnego, a następnie ul. Langiewicza do Rynku Górnego. Po jego przeciwnej stronie wznosi się sylwetka okazałego ko- ścioła Wniebowzięcia NMP i św. Stanisława. Potężna gotycka bazylika jest świadectwem znaczenia Bodzentyna jako centrum włości bi- skupów krakowskich na ziemi świętokrzyskiej. Świątynię, zbudowaną w latach 1440–1452, ufundował kardynał Zbigniew Oleśnicki. Najcen- niejszym elementem wyposażenia jest główny ołtarz, renesansowe dzieło wykonane dla kate-   Zagroda Czernikiewiczów, fot. arch. UMWŚ  Rezerwat Góra Sieradowska, fot. K. Bzowski dry wawelskiej w połowie XVI w. i przeniesione Bodzentyn, ruiny zamku, fot. K. Bzowski Dwikozy Wybrane trasy piesze

Nowe Kichary 54 55 Ogrojec W Góry Pieprzowe Przebieg: Sandomierz – Rezerwat Góry Pieprzowe – 8 Kamień Łukawski – Sandomierz Bożydar  Cała trasa fragmentem czerwonego szlaku Sandomierz – 3–4 h Annopol (powrót Kamień Łukawski – Sandomierz ewentualnie za niebieskim szlakiem rowerowym)  Rzeczyca Sucha Rzeczyca Mokra 9,5 km Doraz

Sandomierz Rezerwat Kamień Sandomierz Góry Pieprzowe Łukawski Mściów 200

180

160

140 Gierlachów  Sandomierz – urokliwy rynek, na którym króluje ceglany ratusz, fot. arch. UMWŚ

a k ls e Nowy b u Kamień L Niedługa trasa wiodąca z sandomierskiego rynku E. Kwiatkowskiego 77 777 do wyjątkowego naturalnego rosarium znanego również z osobliwości geologicznych – czyli M ścio w Góry Pieprzowe. Nie zabraknie także intere- wska Kamień Łukawski sujących zabytków starej części Sandomierza, z których słynie miasto. Szlak wiedzie początko- wo wygodnymi uliczkami, by w pobliżu rezerwatu A. M ick Rezerwat Góry Pieprzowe iew zmienić charakter i powieść nas wąską ścieżką ic ul. za Błoni Brama Opatowska e stromo w dół i w górę po usypiskach skalnych. Wystawa Świat Ojca Mateusza

Rynek y

r Ratusz u g i a Wycieczkę rozpoczynamy na rynku starego miasta SKamienica Oleśnickich w t W a o i ł r s o Podziemna Trasa i y m k m w Sandomierzu. Na środku urokliwego placu królu- r Zalesie i i e ej Turystyczna rz s w P ka l. Gorzyckie Ż u je ceglany ratusz z XIV w. Wysoką renesansową at- isła Sandomierz Muzeum Diecezjalne W tykę dodano do budowli w XVI w., w kolejnym stu- Katedra leciu – górującą nad budynkiem wieżę z zegarem.

a Wewnątrz mieści się m.in. Urząd Stanu Cywilnego, sk w ak o a w podziemiach kawiarnia. Spośród zabytkowych 79 Kr  Kamienica Oleśnickich, fot. arch. UM Sandomierz 77 domów otaczających rynek warto zwrócić uwagę 77 8 W Góry Pieprzowe Wybrane trasy piesze

56 57 na podcieniową renesansową kamienicę Oleśnic- ul. Przemysłowa przecina wał, idziemy prosto kich (Rynek 10). Z jej dziedzińca schodzi się do ścieżką po koronie. Mijamy oczyszczalnię ście- Podziemnej Trasy Turystycznej, jednej z najwięk- ków. Za nią widać koryto Wisły, od którego jednak szych atrakcji miasta. Niegdyś sandomierscy kup- stopniowo się oddalamy. Szlak zmierza wałem aż cy zajmujący się handlem, by mieć gdzie magazy- do jego końca, czyli do niewielkiego parkingu przy nować swoje towary, drążyli w miękkim podłożu ul. Błonie. Dalej prowadzi ścieżką pośród szuwa- lessowym całe systemy piwnic. Ciągną się one pod rów, tuż nad wodami wiślanego starorzecza, by rynkiem i kamienicami, a ich część udostępniono wkrótce wspiąć się na strome zbocze porośnięte do zwiedzania. kolczastymi zaroślami.  Podziemna Trasa Turystyczna Osiągamy Góry Pieprzowe. Tworzy je ciąg wzgórz opadających niemal wprost w nurt Wisły IV–IX codz. 9.00–19.00, X–III codz. stromą, wysoką nawet na 60 m skarpą. Na zboczu 10.00–17.00; zwiedzanie w grupach, spod warstwy lessów wyłaniają się starsze utwo- z przewodnikiem; wstęp płatny ry – łupki kambryjskie. Krucha skała łupkowa two- Rynek 10 (wejście od ul. Oleśnickiego), rzy tu usypiska drobnego rumoszu, w wielu miej- 27-600 Sandomierz, tel. 15 8320843, scach zupełnie odsłoniętego oraz pozbawionego www.sandomierz.travel roślinności i wierzchniej warstwy gleby. Pokruszo- Z południowo-wschodniego narożniku rynku ne, drobne brunatnoszare łupki wyglądem przypo- wybiega ul. Krótka. Prowadzi nią szlak czerwony. minają pieprz i stąd podobno wzięła się nazwa tych  Góry Pieprzowe, fot. K. Bzowski Schodzimy do poprzecznej ul. Długosza, wiodącej gór. Szlak wspina się po usypiskach, a potem znów tuż ponad krawędzią opadającej do doliny Wisły schodzi na brzeg rozlewisk na dnie doliny. skarpy sandomierskiej, i stromymi schodami do- Wchodzimy na teren rezerwatu Góry Pieprzo- kambryjskich, ale także ciekawej roślinności. Góry podchodzi kolejnym jarem. Opuszczamy teren cieramy do ul. Browarnej. Skrajem zielonego bło- we. Wędrujemy stromo pod górę do punktu wi- Pieprzowe uznawane są bowiem za największe rezerwatu obok pierwszych domów Kamienia Łu- nia rozciągającego się u stóp wzgórza staromiej- dokowego (można tu również dojść ścieżką od w Europie naturalne rosarium – późną wiosną kawskiego. Pniemy się utwardzoną dróżką, by koło skiego dochodzimy do przejścia pod wiaduktem pensjonatu Dzika Róża). Ustawiono tu ławeczki, kwitnie tu aż 15 gatunków krzewów różanych! Są wiejskiego boiska dojść do szosy. i drogi prowadzącej po koronie wału po przeciw- by móc w spokoju podziwiać widoki. Rezerwat też i inne chronione rośliny, a wiele z nich to bardzo Aby z Kamienia Łukawskiego nie wracać tą nej stronie. Skręcamy w lewo. W miejscu, gdzie powstał nie tylko dla ochrony wychodni łupków rzadkie w Polsce gatunki ciepłolubne. samą drogą, można skorzystać z niebieskiego Z punktu widokowego ponownie schodzimy szlaku rowerowego. Idziemy za jego znakami w dół. Dalsza wędrówka szlakiem przez teren re- w lewo i po 150 m znów skręcamy w lewo, w wą- zerwatu nie jest jednak łatwa: w kilku miejscach ską asfaltową drogę. Prowadzi ona równolegle brakuje oznakowania, a mało wyraźna ścieżka za- do szosy. Można z niej odbić (drogowskaz „Góry rasta kolczastymi krzewami. Co jakiś czas trzeba Pieprzowe”) do pensjonatu Dzika Róża i punktu przekraczać strome i wąskie wąwozy, rozcinające widokowego, a stamtąd za znakami czerwone- skarpę. Na szczęście urwiste fragmenty ścieżki są go szlaku pieszego wrócić do Sandomierza. Inna ubezpieczone liną ułatwiającą schodzenie po nie- opcja to marsz dalej niebieskim szlakiem rowe- stabilnych usypiskach łupkowych. Fragment trasy rowym. Wkrótce sprowadza on stromą ul. Pod- przez rezerwat, choć krótki, pokonuje się niemal miejską przez płytki wąwóz lessowy, a następnie dwa razy dłużej (ok. 1 godz.), niż wynikałoby to między domami Kamienia Plebańskiego wiedzie z odległości. do ul. Błonie – tu najlepiej skręcić w lewo, by dojść Wreszcie przed nami ostatnie bardzo strome do wału wiślanego obok znanego nam już parkingu zejście, które kończy się w pobliżu łupkowej skałki. i wzdłuż wału oraz szlaku czerwonego wrócić na  Trasa podziemna, fot. arch. UMWŚ  Roślinność Gór Pieprzowych, fot. K. Bzowski Tu szlak wyprowadza na łąkę i już drogą łagodnie sandomierski rynek. Wybrane trasy piesze

58 Gałkowice 59

Tropem najdawniejszejStare Kichary

Wilczycehistorii Sandomierza 9 Kolonia Gałkowice  Przebieg: Sandomierz – Kobierniki – Kopiec KwacałaGóry Wysokie – Złota – Wał Koprzywianki – WąwózNowe Królowej Kichary Jadwigi – 5 h Sandomierz Gałkowice-Ocin Ogrojec

RadoszkiOdcinek Sandomierz – Złota znakowanym szlakiem Dacharzów Droga św. JakubaWysiadłów Ocinek 15 km Odcinek Złota – Wał Koprzywianki bez znaków Odcinek Wał Koprzywianki – Sandomierz fragmentemRzeczyca Sucha czerwonego szlaku pieszego Gołoszyce – Sandomierz Rzeczyca Doraz Mokra Sucharzów Sandomierz Kobierniki Złota Wał Koprzywianki Sandomierz 230 Kopiec Kwacała Wąwóz Królowej 210Wierzbiny Jadwigi 190  Sandomierz – zamek królewski, fot. K. Bzowski a 170 79 k Lenarczyce ls e b 150 u L Gierlachów 777 130 Chwałki skiego Niedługa wycieczka prowadząca przez łagodne W wyniku licznych przebudów ocalały budynek 77 . Kwiatkow 77 E wzgórza Wyżyny Sandomierskiej. Pozwala zoba- nabrał charakteru pałacowego. Obecnie mieści się

A. czyć kilka zabytków pamiętających czasy wczes- w nim Muzeum Okręgowe. Mic kiew i cza nego średniowiecza i początki Sandomierza oraz  Zamek królewski Kamień Muzeum Okręgowe Sandomierz i Muzeum Okręgowe Łukawski prehistoryczny kopiec o nieco dziwacznej nazwie. Katedra Narodzenia NMP y Żurawica r poł. IV–IX pn. 13.00–15.00, wt.–nd. Milczany Kobierniki u Powrót do miasta to wędrówka po urokliwych nad- Kościół św. Jakuba g i 10.00–17.00, X–poł. IV pn. 13.00–15.00, wt.–pt. . Rokite Kościół św. Pawła W ul k u l. i St arom i wiślańskich równinach, wzdłuż Koprzywianki. ie k js r i 9.00–16.00, sb.–nd. 10.00–16.00; pierwszy ka

w Ż pn. miesiąca nieczynne; wstęp płatny Malice Wyruszamy sprzed sandomierskiego zamku kró- Wąwóz Królowej Jadwigi ul. Zamkowa 12, 27-600 Sandomierz, a lewskiego. Zajmuje on wąski cypel na najniższym Łojowice sk l. Krako w L tel.: 15 8322265, www.zamek-sandomierz.pl Strochcice u w 79 o krańcu wzgórza staromiejskiego, wznosząc się na w s k a stromej skarpie niemal bezpośrednio ponad daw- Nim od zamku ruszymy w drogę, warto jesz- Andruszkowice Kopiec Kwacała nym korytem Wisły, dziś zwanym Starym Portem. cze podejść ul. Mariacką do gotyckiej katedry Zawisełcze 77 Murowany zamek wzniesiono w XIV w. na miej- Narodzenia NMP. Trójnawowa hala, podobnie jak Polanów Złota scu wcześniejszego grodu. Budowlę ufundował zamek ufundowana przez Kazimierza Wielkiego, 77 Kazimierz Wielki, który bardzo przyczynił się do zastąpiła w drugiej połowie XIV w. romańską świą- rozwoju miasta. W XVI w. zamek przebudowano tynię. Już sama strzelista bryła robi wrażenie, ale 723 79 w renesansową rezydencję. Do naszych czasów warto również zajrzeć do środka. Cenny, głównie Kośmierzów z czterech skrzydeł ocalało tylko jedno – reszta barokowo-rokokowy wystrój powstał po znisz- Zawierzbie została wysadzona podczas potopu szwedzkiego. czeniach i pożarze podczas potopu szwedzkiego. 9 Tropem najdawniejszej historii Sandomierza Wybrane trasy piesze

60 61 W prezbiterium zachowały się natomiast freski początkowo Sandomierz. Pierwsza osada miejska ufundowane w 1416 r. przez Władysława Jagiełłę. została zniszczona w połowie XIII w. przez Tatarów,  Katedra Narodzenia NMP zbudowano ją na nowo tam, gdzie dziś rozciąga się stare miasto. V–X wt.–sb. 10.00–13.00, 15.30–16.30, Sprzed kościoła św. Jakuba nasza trasa wie- nd. 13.00–14.00, 15.30–17.30, XI–IV dzie pod górę, aleją biegnącą w Wąwozie Staro- wt.–sb. 10.00–13.00, nd. 12.00–14.00; miejskim. To cicha okolica z willami i podmiejski- zakaz fotografowania z użyciem lampy błyskowej; mi ogrodami. Dochodzimy do muru na szczycie wstęp płatny: cegiełka na renowację kościoła wzgórza. Od lewej z Wąwozu Królowej Jadwigi ul. Katedralna 1, 27-600 Sandomierz, dociera czerwony szlak pieszy, którym będziemy tel. 15 8327343, www.katedra.sandomierz.org wracać. Za murem wznosi się kościół św. Pawła. Sprzed zamku oraz katedry doskonale widocz- Pierwotnie romański, powstał w 1226 r. z fundacji ne jest piękne Wzgórze Świętojakubskie, oddzielo- Iwona Odrowąża dla rozwijającego się tu wówczas ne od starego miasta głęboką doliną. Na wzgórzu miasta. Po zniszczeniach tatarskich i przeniesie- ponad winnicą góruje ceglany kościół św. Jakuba niu centrum w inne miejsce, kościół odbudowano i klasztor Dominikanów. Tam też zmierza ul. Sta- w stylu gotyckim w XV w., a potem powiększono.  Wąwóz Królowej Jadwigi, fot. K. Bzowski romiejską nasza trasa – podążamy za znakami Za kościołem, na rozwidleniu ulic wybieramy szlaku Drogi św. Jakuba, oznaczonego symbolem lewą, węższą odnogę – ul. Rokitek. Mijamy osie- muszli w niebieskim kwadracie. Kościół św. Ja- dlowe bloki i schodzimy głębokim, ale krótkim wą- dują się cztery grobowce sprzed blisko 5 tysięcy Idziemy za szlakiem cały czas wałem, wzdłuż kuba to rzadki w Polsce przykład romańskiego wozem lessowym. Pośród zabudowy podmiejskiej lat, z okresu tzw. kultury mierzanowickiej. W pobli- rzeki. Jeśli roślinność jest zbyt wysoka, możemy budownictwa ceglanego. Klasztor z kościołem zdobywamy kolejne wzgórze i docieramy do pierw- żu kurhanu odkopano z kolei pozostałości osady zejść na biegnącą równolegle drogę szutrową, ufundowane zostały przez biskupa krakowskiego szych zabudowań wsi Kobierniki. Na skrzyżowa- neolitycznej kultur mamlickiej i złockiej. Według która jednak kończy się przy kolejnym moście. Iwona Odrowąża w 1226 r. Warto zwrócić uwagę niu, na którym asfaltowa dróżka prowadzi w prawo, ludowych podań wzgórek był grobem Kwacały, do- Odtąd nie mamy już wyjścia i musimy wędrować na charakterystyczne geometryczne fryzy zdo- a szlak wiedzie prosto polną drogą w stronę sadów, wódcy rycerstwa polskiego, który poległ w walce po wale. Idąc, cały czas możemy podziwiać widok biące szczyty kościoła oraz piękny, także ceglany lepiej na chwilę porzucić oznakowanie i pójść dalej z Tatarami. Odnalezienie kopca pośród sadów nie na sandomierski zamek i katedrę. To nieco mo- portal główny od strony północnej. Dziwić może asfaltową uliczką. Wkrótce skręcamy za nią w lewo jest trudne, trzeba jednak mieć na uwadze to, że notonny odcinek wycieczki. Wreszcie docieramy lokalizacja klasztoru poza obszarem starego mia- i zaczynamy podchodzić na wzgórze. Podejście znajduje się on na terenie prywatnym. do asfaltowej szosy prowadzącej z Sandomierza sta. Jednak to właśnie w tej okolicy rozwijał się kończy się na skrzyżowaniu z większą drogą, wio- Schodzimy za znakami do szerszej, poprzecz- do Ostrołęki. Kierujemy się w lewo, mostem przez dącą już po wierzchowinie wzgórza. Kierujemy się nej asfaltowej drogi. Szlak św. Jakuba zmierza da- Koprzywiankę, i przekraczamy ruchliwą ul. Kra- w lewo. Za zakrętem w prawo ponownie spotyka- lej prosto, my natomiast skręcamy w lewo, w dół, kowska, czyli szosę nr 79. Szlak prowadzi przez my znaki szlaku św. Jakuba. idąc dalej bez szlaku do wsi Złota. Rozciąga się 500 m chodnikiem, a potem skręca w lewo. Kto Wokół ciągnie się mozaika pól i sadów. Na ona wzdłuż szosy krajowej nr 79. Kierujemy się chce szybciej zakończyć wyprawę, może pójść skrzyżowaniu kierujemy się za znakami w lewo, w prawo. Po drugiej stronie szosy jest przystanek prosto pod zamek, warto jednak podążać za zna- a pół kilometra dalej, obok zabudowań, skręcamy autobusowy – jeśli chcemy, możemy skrócić wy- kami czerwonego szlaku. Prowadzi on przez Wą- w prawo, w wąską asfaltową dróżkę. Pnie się ona cieczkę, wracając stąd komunikacją publiczną do wóz Królowej Jadwigi. Ten mroczny jar uznawany krótkim jarem na wzgórza górujące bezpośrednio Sandomierza. Nasza trasa wiedzie jednak dalej – jest za najpiękniejszy wąwóz lessowy w okolicy nad doliną Wisły. Po kilometrze mijamy odchodzą- maszerujemy chodnikiem jeszcze około 400 m, Sandomierza. Ze stromych urwisk zwisają korze- cą w prawo, w dół, kolejną dróżkę asfaltową. Ma- oddalając się od miasta, a następnie skręcamy nie drzew i pnącza, nadając miejscu aurę tajem- szerujemy wciąż grzbietem wzgórza. Około 300 m w pierwszą asfaltową drogę w lewo. Za mostem niczości. Po 10 minutach podejścia wynurzamy dalej pośród sadów, na lewo od drogi, wznosi się nad Koprzywianką odbijamy w lewo, na wał bie- się z czeluści wąwozu tuż obok muru kościoła św. niewielki kopiec Kwacała. Badania archeologiczne gnący ponad korytem rzeczki. Wiedzie tędy czer- Pawła. Stąd, idąc w dół ul. Staromiejską, można  Portal kościoła św. Jakuba, fot. arch. UMWŚ wykazały, że pod wysokim na 5 m wzgórku znaj- wony szlak pieszy. szybko dotrzeć pod sandomierski zamek. Wybrane trasy piesze

Jasień Kije 62 Chmielnik 63 ŻydówekWola Żydowska Przededworze PonidziańskieHolendry krajobrazy – wokół Buska-Zdroju 10 Samostrzałów Stawiany Przebieg: Busko-Zdrój, ul. Langiewicza – Las Wełecki – Ciecierze Sosna krocząca – Grochowiska – Kameduły – Szaniec – 7–8 h Nowy FolwarkSędziejowice – Las Mikułowski – Busko-Zdrój Śladków Mały Odcinek Busko-Zdrój – Grochowiska fragmentemŚladków Duży niebieskiego  szlaku pieszego Wiślica – Pińczów 22,5 km Odcinek Grochowiska – Szaniec fragmentem zielonego szlaku Gartatowicepieszego Grochowiska – Wiślica Borków Chomentówek ChwałowiceOdcinek Szaniec – Busko-Zdrój żółtym szlakiem pieszym  Busko-Zdrój, fot. S. Pawlak Borzykowa Busko-Zdrój Sosna krocząca Szaniec Busko-Zdrój Chruścice Szarbków Młyny 290 Las Wełecki Grochowiska Las Mikułowski Busko-Zdrój to wrota do poznania Ponidzia. Pro- go. Z kolei w starej części miasta, którego centrum 270 Kameduły Nowy Folwark ponowana trasa wiedzie ku lasom i łagodnym to pełen zieleni rynek (pl. Zwycięstwa) połączony 250 wzgórzom Garbu Wójczańsko-Pińczowskiego. z parkiem zdrojowym długą al. Adama Mickiewi- Chrabków 230 Po drodze zobaczymy osobliwość przyrodnicza, warto podejść do maleńkiego, drewnianego Uników czą, czyli kroczącą sosnę w Lesie Wełeckim koło kościółka św. Leonarda. Powstał w 1699 r. jako 210 Słabkowice Skorzów miejscowości Wełecz, odwiedzimy Grochowiska, świątynia cmentarna. Interesujący jest również w których pobliżu rozegrała się jedna z najbardziej stojący blisko rynku kościół Niepokalanego Poczę- krwawych bitew powstania styczniowego, oraz cia NMP. To dawna świątynia klasztorna Norberta- Nadnidziański Szaniec będziemy mogli podziwiać piękny zabytek epoki nów, którzy do Buska przybyli już w XII w. Obecny Galów średniowiecza – gotycki kościół w Szańcu. Kozina Kościół Wniebowzięcia NMP Zwierzyniec Kasztel Elżbiecin Wycieczkę rozpoczynamy w Busku-Zdroju, mia- Kameduły steczku cenionym jako uzdrowisko od niemal 73 Park Nowy Folwark Szaniecki 200 lat. Tutejsze źródła mineralne są unikatowe: Grochowiska – grób powstańców Park wypływają z nich specyﬁ czne wody siarczkowe Bogucice Drugie Krajobrazowy i solanki jodkowe. Wykorzystywane są one nie Krajobrazowy Mikułowice tylko na miejscu – dla kuracjuszy przebywających Bogucice Pierwsze Las Mikułowski w sanatoriach, ale również butelkowane i sprzeda- Las Winiarski Łagiewniki wane jako woda mineralna Buskowianka. 767 Las Wełecki Zbrodzice Dzielnica uzdrowiskowa zajmuje południową Park zdrojowy część miasteczka – wśród pięknie utrzymanej Marzęcin Sosna krocząca Gmach głównego sanatorium zieleni parku zdrojowego można podziwiać klasy- 767 Kościółek św. Leonarda Wełecz cystyczny gmach głównego sanatorium z 1836 r., 73 Bronina  Kościółek św. Leonarda, fot. M. Władyszewska Busko-Zdrój projektu włoskiego architekta Henryka Marconie- Oleszki Kostki Małe Kostki Duże 973 10 Ponidziańskie krajobrazy – wokół Buska-Zdroju Wybrane trasy piesze

64 65 wygląd kościoła, zbudowanego w stylu renesanso- przy asfaltowej drodze w lesie, obok pomnikowej toniczny z pseudodwunawowym korpusem i za- wym w latach 1592–1621, to efekt odbudowy po sosny, ustawiono kamień upamiętniający 100- mkniętym wielobocznie prezbiterium nawiązuje do pożarze w 1820 r. -lecie bitwy. W tym miejscu opuszczamy znaki nie- XIV-wiecznych kościołów fundowanych w regionie Wyruszamy na szlak sprzed cmentarza para- bieskie, skręcając w prawo za zaczynającym się tu przez króla Kazimierza Wielkiego (m.in. kolegia- ﬁ alnego w Busku-Zdroju, znajdującego się przy szlakiem zielonym. ty w Wiślicy). Wewnątrz warto zwrócić uwagę na ul. Langiewicza. Niebieskie znaki prowadzą stąd Od Grochowisk zielony szlak wiedzie obok wspaniałe sklepienie wsparte na dwóch ﬁ larach, do obwodnicy miasta, a następnie do ul. Zielonej. kolejnego zadaszonego miejsca odpoczynku, a także na XV-wieczny witraż z wizerunkiem Tu niewielka szutrowa dróżka mija ostatnie domy skrajem lasu i zarastających pól, potem przecina św. Stanisława. i wiedzie przez otwarte tereny wokół miasta, rów- łąki w dolinie niewielkiego strumienia i docho- Przed kościołem w Szańcu zaczyna się żółty nolegle do głównej szosy prowadzącej do Pińczo- dzi do przejścia przez tory kolejowe, za którymi szlak pieszy, którym kierujemy się w do Buska- wa. Na szczęście szosa jest skryta za grzbietem ła- zaczynają się zabudowania wsi Kameduły. Nie -Zdroju. Początkowo idziemy jeszcze wraz z zielo- godnego wzniesienia. Po około kilometrze z prawej przechodzimy jednak przez tory, tylko kierujemy nym szlakiem, mijając ukryty wśród drzew zanie- dołącza do niebieskiego szlaku ścieżka rowerowa. się w lewo, równoległą do nich drogą. Dopiero dbany renesansowy kasztel. Budowla powstała Docieramy do Lasu Wełeckiego. Na jego skraju za pasmem lasu, który przecinamy wraz z linią w latach 1580–1609 z fundacji Padniewskich przygotowano zadaszone miejsce do odpoczyn- kolejową, szlak przechodzi na drugą stronę toro- w miejscu wcześniejszego dworu późnogotyckie- ku. Kierujemy się w lewo, a potem wychodzimy wiska. Wkrótce przecinamy szosę z Kamedułów go. Nieco dalej szlak schodzi asfaltową uliczką do na niewielkie wzniesienie. Na południe widać stąd do Galowa i mijamy opuszczone gospodarstwa. podnóży wzgórz, na których leży Szaniec. Prze- Wełecz oraz łagodne wzgórza Ponidzia. Kilka mi- Szlak skręca w lewo i wiedzie długo przez pola cinamy podmokłą kotlinę, oddzielającą nas od nut później żegnamy szlak rowerowy i kierujemy na północ. W oddali nieco po prawej widać już kolejnego pasma wzniesień, za którymi znajduje się po skosie w lewo. Tu, na skraju lasu, u podnóża wieżę kościoła w Szańcu, do którego zmierzamy. się Nowy Folwark. Przecinamy wieś i znów przez niewielkiego wzgórza, szlak przechodzi obok nie- Wcześniej jednak trzeba przeciąć jeszcze jedną pola kierujemy się w stronę Lasu Mikułowskiego.  Sosna krocząca w Wełeczu, fot. K. Bzowski zwykłego pomnika przyrody. To sosna krocząca, asfaltową dróżkę i klucząc wśród pól na zachód Ten niewielki kompleks leśny jest oddalony tylko zwana też czasem sosną wiszącą lub sosną na od wsi, dojść do drogi asfaltowej. 1,5 km od centrum Buska-Zdroju. Jego skrajem szczudłach. Drzewo w wyniku erozji ma niemal Wracamy na szlak, który wkrótce skręca w pra- Pośród zabudowań wsi Szaniec szlak wiedzie wiedzie kolejny odcinek spacerowego szlaku ro- całkowicie odsłonięty system korzeniowy, tak że wo, przecinając gęste młodniki. Ponownie wycho- do górującej nad placykiem w środku wsi pięknej werowego. Po przejściu przez las wychodzimy na wydaje się stać na kilkunastu korzeniach lub wręcz dzimy na asfaltową dróżkę szlaku rowerowego, by średniowiecznej świątyni, otoczonej murem i sta- asfaltową uliczkę – przedłużenie ul. Langiewicza. na nich wędrować. Pień zaczyna się około 3 m nad pół kilometra dalej odbić po skosie w lewo, do lasu rymi drzewami. To późnogotycki kościół Wniebo- Idąc prosto, przecinamy obwodnicę, by wkrótce ziemią, ale mimo to stuletnia sosna wygląda na (uwaga na znaki!). Leśna dróżka kolejny raz wypro- wzięcia NMP, ufundowany w 1499 r. przez biskupa znaleźć się na parkingu przy cmentarzu, skąd za- całkowicie zdrową. wadza nas na asfalt. Przecinamy trasę rowerową Krzesława z Kurozwęk. Nietypowy układ architek- czynaliśmy wędrówkę. i wędrujemy linią oddziałową. Wychodzimy na pola obok miejscowości Las Winiarski. Tu przecinamy boczną szosę do Kamedułów. Po kolejnych kilkuset metrach przechodzimy przez tory kolejowe linii z Jędrzejowa do Buska-Zdroju (nie kursują tu składy pasażerskie) i skręcamy za nimi w prawo. Szlak wzdłuż torów doprowadza do Grocho- wisk. Znajduje się tu zbiorowy grób powstańców poległych podczas jednej z najbardziej krwawych bitew powstania styczniowego. Walkę stoczyły 18 marca 1863 r. oddziały gen. Mariana Langie- wicza z czterema kolumnami wojsk rosyjskich.    Grochowiska, fot. K. Bzowski Zakończyła się zwycięstwem Polaków. Nieco dalej Kościół w Szańcu, fot. K. Bzowski Kasztel w Szańcu, fot. K. Bzowski Punkty informacji turystycznej w województwie świętokrzyskim Punkty informacji turystycznej w województwie świętokrzyskim

66 67 • Punkt Informacji Turystycznej w Morawicy, • Punkt Informacji Turystycznej w Sandomierzu, ul. Spacerowa 7, 26-026 Morawica, Oddział PTTK, pl. Rynek 12, Punkty informacji turystycznej tel. 41 3114691 wew. 306, www.morawica.pl 27-600 Sandomierz, tel. 15 8322682, www.pttk-sandomierz.pl w województwie świętokrzyskim • Punkt Informacji Turystycznej w Nagłowicach, ul. K. Walewskiego 7, 28-362 Nagłowice, • Punkt Informacji Turystycznej w Sandomierzu, tel. 41 3814570, www.naglowice.pl Bulwar im. Marszałka Piłsudskiego, • Regionalne Centrum Informacji Turystycznej 3564003 wew. 33, www.palac.chroberz.info, 27-600 Sandomierz, tel. 15 6446284 w Kielcach, ul. Sienkiewicza 29, 25-007 Kielce, www.pinczow.travel • Punkt Informacji Turystycznej w Nowej Słupi, tel. 41 3480060, www.swietokrzyskie.travel ul. Świętokrzyska 53, 26-006 Nowa Słupia, • Centrum Informacji Turystycznej • Punkt Informacji Turystycznej w Ciekotach, tel. 41 3178327 lub 517349983, w Skarżysku-Kamiennej, ul. Wileńska 34a, • Punkt Informacji Turystycznej w Kielcach, Ciekoty 76, 26-001 Masłów, tel. 41 3112128, www.dymarki.pl 26-100 Skarżysko-Kamienna, tel. 41 2528396, pl. Zamkowy 1, 25-010 Kielce, tel. 41 3434141 www.szklanydom.maslow.pl www.ostrobramska.pl • Punkt Informacji Turystycznej w Nowym • Centrum Informacji Turystycznej w Bałtowie, • Centrum Informacji Turystycznej w Jędrzejowie, Korczynie, ul. Rynek 16, 28-136 Nowy Korczyn, • Punkt Informacji Turystycznej w Solcu-Zdroju, 27-423 Bałtów 8a, tel. 41 2641421, pl. Kościuszki 7–8, 28-300 Jędrzejów, tel. 511299988, www.nowykorczyn.pl ul. Kościelna 3, 28-131 Solec-Zdrój, www.juraparkbaltow.pl tel. 41 3865489, www.jedrzejow.travel tel. 41 3776732, www.solec-zdroj.pl, • Centrum Informacji Turystycznej w Opatowie, www.gcksolec.naszgok.pl • Punkt Informacji Turystycznej w Bejscach, • Centrum Informacji Turystycznej w Kazimierzy pl. Obrońców Pokoju 34, 27-500 Opatów, 28-512 Bejsce 50, tel. 41 3510028 Wielkiej, ul. Kościuszki 13, 28-500 Kazimierza tel. 15 8681301, www.opatow.travel • Centrum Informacji Turystycznej Wielka, tel. 41 3501008, www.kazimierza.travel w Starachowicach, ul. J. Piłsudskiego 95, • Punkt Informacji Turystycznej w Bielinach, • Punkt Informacji Turystycznej w Ostrowcu 27-200 Starachowice, tel. 693779899, ul. Partyzantów 3, 26-004 Bieliny, • Punkt Informacji Turystycznej w Klimontowie, Świętokrzyskim, ul. Siennieńska 54, www.starachowice.travel tel. 41 2608152, www.bieliny.pl; V–X punkt IT ul. Krakowska 19, 27-640 Klimontów, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski, tel. 41 działa w kasie Osady Średniowiecznej w Hucie tel. 601760948, www.klimontow.pl 2476580, 609222800, www.ostrowiec.travel • Punkt Informacji Turystycznej w Staszowie, Szklanej, Huta Szklana 37, 26-004 Bieliny, ul. Parkowa 6, 28-200 Staszów, • Centrum Informacji Turystycznej w Końskich, tel. 41 2608152, www.osadasredniowieczna.eu • Punkt Informacji Turystycznej w Pacanowie, tel. 508497133, www.turystyka.staszow.pl, ul. Partyzantów 1, 26-200 Końskie, ul. K. Makuszyńskiego 1, 28-133 Pacanów, www.staszow.travel • Punkt Informacji Turystycznej w Bodzentynie, tel. 41 3729088, www.konskie.travel tel. 41 3765079, www.stolica-bajek.pl Rynek Górny 11, 26-010 Bodzentyn, • Punkt Informacji Turystycznej w Strawczynku, • Punkt Informacji Turystycznej w Krzemionkach, tel. 693690333, www.bodzentyn.pl • Centrum Informacji Turystycznej w Pińczowie, ul. Turystyczna 6, 26-067 Strawczynek, Sudół 135a, 27-400 Ostrowiec Świętokrzyski, ul. J. Piłsudskiego 2a, 28-400 Pińczów, tel. 41 3335797, www.strawczyn.pl • Centrum Informacji Turystycznej w Busku- tel. 41 3304550 wew. 21, tel. 41 3575404, www.pinczow.travel, -Zdroju, al. Mickiewicza 22, 28-100 Busko-Zdrój, www.krzemionki.pl www.muzeumpinczow.pl • Punkt Informacji Turystyczna w Szydłowie, tel. 41 3701022, www.busko.travel ul. Targowa 3, 28-225 Szydłów, • Centrum Informacji Turystycznej • Punkt Informacji Turystycznej w Połańcu, tel. 41 3545313, www.szydlow.pl, • Centrum Informacji Turystycznej i Historycznej w Kurozwękach, ul. Zamkowa 3, pl. Uniwersału Połanieckiego 1, www.gckszydlow.pl Gminy Chęciny „Niemczówka”, ul. Małogoska 7, 28-200 Kurozwęki, tel. 15 8667407, 28-230 Połaniec, tel. 15 8323228 26-060 Chęciny, tel. 41 3151829, www.kurozweki.com • Punkt Informacji Turystyczna w Tokarni, www.checiny.pl • Punkt Informacji Turystycznej w Rytwianach, Tokarnia 303, 26-060 Tokarnia, • Punkt Informacji Turystycznej w Łagowie, ul. Klasztorna 25, 28-236 Rytwiany, tel. 15 tel. 515458649 • Punkt Informacji Turystycznej w Chmielniku, Rynek 62, 26-025 Łagów, tel. 41 3437054, 8647795, wew. 500, www.pustelnia.com.pl ul. Wspólna 13, 26-020 Chmielnik, tel. 41 www.lagowgmina.pl • Centrum Informacji Turystycznej 3542412, www.chmielnik.infocentrum.com.pl • Centrum Informacji Turystycznej we Włoszczowie, ul. Wiśniowa 23, • Punkt Informacji Turystycznej w Miedzianej w Sandomierzu, pl. Rynek 20, 29-100 Włoszczowa, tel. 41 3941405, • Punkt Informacji Turystycznej w Chrobrzu, Górze, ul. Urzędnicza 8, 26-085 Miedziana Góra, 27-600 Sandomierz, tel. 15 6446105, www.lgd-region-wloszczowa.pl ul. Parkowa 14, 28-425 Chroberz, tel. 41 tel. 41 3031101, www.miedziana-gora.pl www.sandomierz.travel woj. świętokrzyskie świętokrzyskie

0 20 km

woj. świętokrzyskie

0 20 km Kuźnica wodna Kuźnica wodna na rzece na rzece Końskie 4 Młynkowskiej Końskie 4 Młynkowskiej Legenda Kolegiata św. Mikołaja Dąb Hubala Kolegiata św. Mikołaja Dąb Hubala Rezerwat Rezerwat Skałki Piekło Skałki Piekło Ruda Ruda pod Niekłaniem pod Niekłaniem Maleniecka MalenieckaGrzybów Grzybów Drogi pia pia 5 Siel Sanktuarium 5 SiMuzeumel Sanktuarium Muzeum Muzeum Muzeum im. Orła Białego im. Orła Białego Zagłębia Staropolskiego ZagłębiaMatki Bożej Staropolskiego Skarżysko-KamiennaMatki Bożej Skarżysko-Kamienna Skałki Wychowawczyni Skałki Wychowawczyni Jeziora i rzeki Sielpia Piekło-Gatniki SielpiaBliżynPiekło-GatnikiPałac Platerów Bliżyn Pałac Platerów Legenda K K Wielka r Wielka r a Rezerwat Dalejów a Rezerwat DalejówOpactwo Cystersów Opactwo Cystersów Miejscowości s Wąchocks Wąchock n 6 n 6 a a Starachowice Starachowice Drogi Suchedniowsko-Oblęgorski PolanaSuchedniowsko-Oblęgorski Muzeum Polana Muzeum Parki narodowe / krajobrazowe Park Krajobrazowy Langiewicza Park KrajobrazowyPrzyrody i Techniki Langiewicza Przyrody i Techniki Jeziora i rzeki Sieradowicki Sieradowicki Michniów SamsonówMauzoleum Michniów Mauzoleum Atrakcje turystyczne opisane w przewodniku Dąb Bartek Martyrologii Park KrajobrazowyDąb Bartek Martyrologii Park Krajobrazowy Miejscowości Przedborski PrzedborskiHuta „Józef” HutaWsi Polskich „Józef” Wsi Polskich Krzemionki Krzemionki Zagnańsk RezerwatZagnańsk Góra Rezerwat Góra Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy Sieradowska Sieradowska ParkiAtrakcje narodowe przyrodnicze / krajobrazowe opisane w przewodniku 7 7 Łopuszno Łopuszno Bodzentyn Kościół Wniebowzięcia NMPBodzentyn OstrowiecKościół WniebowzięciaKa NMP Ostrowiec Ka Atrakcje turystyczne opisane w przewodniku B B m m Inne atrakcje Oblęgorek Oblęgorek i św. Stanisława, Świętokrzyskii św. Stanisława, ien Świętokrzyski ien o Święta Katarzynao Święta Katarzyna na na b b Klasztor z kościołem Klasztor z kościołem r r Atrakcje przyrodnicze opisane w przewodniku z z św. Katarzyny św. Katarzyny a Łysicaa Święty KrzyżŁysica Święty KrzyżĆmielów Ćmielów Przebieg szlaków turystycznych Kielce 612 m n.p.m.Kielce 1 612 m n.p.m. 1 Inne atrakcje Świętokrzyski Nowa Świętokrzyski Nowa Rezerwat Pałac biskupów krakowskichRezerwat Pałac biskupów krakowskichSłupia Słupia Przebieg szlaków turystycznych Karczówka Muzeum Narodowe Karczówka Park NarodowyMuzeum NarodoweMuzeum Starożytnego Park Narodowy Muzeum Starożytnego Włoszczowa Włoszczowa Pałacyk Zielińskiego SanktuariumPałacyk Relikwii Zielińskiego Hutnictwa Sanktuarium Relikwii Hutnictwa 3 Rezerwat Kadzielnia3 Drzewa KrzyżaRezerwat Świętego KadzielniaŚwiętokrzyskiego Drzewa Krzyża Świętego Świętokrzyskiego Jeleniowski Rezerwat Jaskinia Raj 2 Rezerwat Jaskinia Raj 2 Zawichost Zawichost Góra Zelejowa Góra Zelejowa Jeleniowski Opatów Park Krajobrazowy Opatów Rynek i kościół św. Bartłomieja Rynek i kościół św. Bartłomieja Małogoszcz RuinyMałogoszcz zamku królewskiego Ruiny zamku królewskiegoPark Krajobrazowy Chęciny Chęcinya a Trasy opisane w przewodniku Synagoga k Synagoga Daleszycek Daleszyce Zamek królewski Zamek królewski an an i Muzeum Okręgowe i Muzeum Okręgowe Chęcińsko-Kielecki PodzamczeChęcińsko-Kieleckirz Podzamcze rz Trasy opisane w przewodniku ub ub Katedra Narodzenia NMP Katedra Narodzenia NMP Secemin SeceminPark Krajobrazowy ChęcińskiePark KrajobrazowyL ChęcińskieCisowsko-OrłowińskiL Cisowsko-Orłowiński Opatówka Stare Miasto 8 Opatówka Stare Miasto 8 Cz Cz Podziemna Trasa Turystyczna Podziemna Trasa Turystyczna Tokarnia arna N Tokarnia arna N 1 Przez najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich ida Park Krajobrazowyida Park Krajobrazowy Sandomierz Sandomierz 1 Przez najwyższe szczyty Gór Świętokrzyskich Biała Biała Morawica Morawica Ujazd Ujazd Nid Nid Wąwóz Królowej Jadwigi Rezerwat Wąwóz Królowej Jadwigi Rezerwat a a Góry Góry Chałupki Chałupki Pieprzowe Pieprzowe 22 Spacerem po po Kielcach Kielcach Dębno Dębno Kopiec Kwacała Kopiec Kwacała N N Nagłowice Nagłowice i i d d Klimontów Klimontów a a 9 9 33 Między zamkiem zamkiem a klasztorem a klasztorem – wędrówka – wędrówka z Chęcin do z Kielc Chęcin do Kielc

C C h h Jędrzejów Jędrzejów a a 4 Z Końskich do Piekła pod Niekłaniem Chmielnik ńc Chmielnik K ńc K za ac zKoprzywnicaa ac Koprzywnica an an 4 Z Końskich do Piekła pod Niekłaniem Szydłów Kurozwęki Szydłówka Kurozwęki ka 5 Doliną rzeki Czarnej Staszów SulisławiceStaszów Sulisławice Sędziszów Sędziszów Szaniecki Szaniecki 5 Doliną rzeki Czarnej Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy 6 Zielonym szlakiem z Bliżyna do Zagnańska a a Rytwiany isł Rytwiany isł Pińczów KościółPińczów Wniebowzięcia NMP Kościół Wniebowzięcia NMP W W W C W 67 ZielonymPuszczańską szlakiem drogą z Wąchocka z Bliżyna do doBodzentyna Zagnańska Wodzisław Wodzisław Kasztel s Kasztel za s ch rn ch od a od C Grochowiska – 10 Grochowiska – n10ia nia za Mierzawa grób powstańców Mierzawa grób powstańców rn a 8 PuszczańskąW Góry Pieprzowe drogą z Wąchocka do Bodzentyna Sosna krocząca Busko-ZdrójSosna krocząca Busko-Zdrój 7 Park zdrojowy Park zdrojowy Gmach głównego sanatorium Gmach głównego sanatorium 9 Tropem najdawniejszej historii Sandomierza Kościółek św. Leonarda Kościółek św. Leonarda 8 W Góry Pieprzowe Chroberz Nadnidziański Chroberz Nadnidziański 10 Ponidziańskie krajobrazy – wokół Buska-Zdroju Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy Kozubowski Kozubowski Pacanów Pacanów N N 9 Tropem najdawniejszej historii Sandomierza id id Park Krajobrazowy a ParkSolec-Zdrój Krajobrazowy a Solec-Zdrój Wiślica Wiślica 10 Ponidziańskie krajobrazy – wokół Buska-Zdroju Skalbmierz Skalbmierz Nowy Nowy Korczyn Korczyn

Kazimierza Kazimierza Wielka Wielka

Ni Ni dzica dzica Województwo świętokrzyskie zaprasza wędrowców do odkrywania niezwykłego bogactwa przyrodniczego i krajobrazowego regionu. Pośród wzniesień Gór Świętokrzyskich i wzgórz Wyżyny Sandomierskiej kryją się krasowe jaskinie i labirynty lessowych wąwozów, a w lasach dawnej Puszczy Świętokrzyskiej dotrzeć można do „piekielnych” skał oraz śladów dalszej i bliższej historii. Nad regionem górują szczyty Łysogór, gdzie pośród wspaniałych drzewostanów Puszczy Jodłowej rozciągają się usiane głazami gołoborza. Miłośnicy pieszych wędrówek mają tu do wyboru trasy o łącznej długości ponad 1300 kilometrów. Pozwalają one łatwo zaplanować atrakcyjną wycieczkę, z wieloma interesującymi miejscami. To przy tym znakomita okazja, by aktywnie spędzić czas na łonie przyrody – w samotności lub w grupie, z rodziną albo przyjaciółmi – ciesząc się pięknymi krajobrazami.

Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego al. IX Wieków Kielc 3, 25-516 Kielce tel.: 41 3421530 www.sejmik.kielce.pl www.swietokrzyskie.travel