WOJEWÓDZTWO ŚWIĘTOKRZYSKIE OSOBLIWOŚCI PRZYRODNICZE I GEOLOGICZNE REGIONU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO 2017 Spis treści Osobliwości przyrodnicze i geologiczne regionu świętokrzyskiego 3 Spis treści Trasa 1. Kieleckie osobliwości geologiczne s. 6 Trasa 2. Przez podziemny Raj do Piekła s. 11 Trasa 3. Szlakiem cennych kruszców, s. 17 marmurów i śladów pradawnych zwierząt Trasa 4. Wokół Łysogór s. 24 Trasa 5. Tropem dinozaurów s. 32 Trasa 6. Przez sandomierskie wąwozy s. 37 w Góry Pieprzowe Trasa 7. Świętokrzyski step i gipsowy kras s. 40 Trasa 8. Od piaskowcowych skał do tajemniczego s. 45 torfowiska Wstęp Osobliwości przyrodnicze i geologiczne regionu świętokrzyskiego 4 5 Świętokrzyskie – gołoborza i torfowiska, wąwozy Świętokrzyskich, poprzez rozległe lasy Puszczy one przede wszystkim dawne kopalnie i kamie- narodowych i krajobrazowych, rezerwatach i na in- lessowe i stepowe równiny, dzikie ostępy pusz- Świętokrzyskiej, kompleksy Lasów Iłżeckich oraz niołomy z odsłonięciami ciekawych geologicznie nych obszarach chronionych czy przy pomnikach czańskie i rozległe pola – mało jest w Polsce regio- Koneckich, po mniej rozległe, lecz i tak interesujące formacji skalnych. Niezwykle cenne są również przyrody. Wszędzie dbajmy o to, by pozostawić po nów tak niezwykle zróżnicowanych przyrodniczo bory i lasy na południe od pasm Świętokrzyskich rezerwaty roślinności stepowej i słonoroślowej na sobie odwiedzane miejsca w takim stanie, w jakim i krajobrazowo. Bogactwo przyrody, choć od wie- – lasy stanowią ponad 27% powierzchni woje- Ponidziu. Ogromne znaczenie mają też tereny pod- chcielibyśmy je zastać: wszelkie śmieci zabieramy ków czerpał z niego pełnymi garściami człowiek, wództwa i są domem dla wielkiej liczby zwierząt. mokłe i wodne, objęte ochroną rezerwatową, m.in. ze sobą, nie niszczymy roślinności oraz elementów wciąż jest zdumiewające. Dziś o zachowanie tego To pośród lasów znajdziemy tajemnicze mokradła trzy największe rezerwaty województwa: Wisła pod przyrody nieożywionej. Żyjące tu zwierzęta pozo- wspaniałego dziedzictwa doskonale się zatrosz- i torfowiska oraz fragmenty starych, wspaniałych Zawichostem, Górna Krasna oraz torfowisko Białe stawiamy w spokoju – co najwyżej utrwalając je czono – aż 62% powierzchni województwa świę- drzewostanów przypominających pierwotne, na- Ługi. Uzupełnieniem sieci terenów chronionych są na fotografiach. Na terenach rezerwatów i parku tokrzyskiego to obszary objęte różnymi formami turalne puszcze. Ale i poza lasami przyroda zadzi- pomniki przyrody – należą do nich interesujące narodowego poruszamy się wyłącznie po udo- ochrony przyrody, najwięcej w całym kraju! Jedną wia: skaliste wzgórza porastają murawy naskalne, formacje skalne oraz drzewa – ze sławnym dębem stępnionych dla ruchu turystycznego ścieżkach z przyczyn tego zróżnicowania i bogactwa jest a ciepłe, nasłonecznione ich zbocza sprzyjają ro- „Bartkiem” koło Zagnańska na czele. i drogach. Pamiętając o tych ważnych zasadach, skomplikowana budowa geologiczna regionu. To ślinności ciepłolubnej. Pośród licznych ciekawych Przemierzając województwo świętokrzyskie możemy wyruszyć na opisane w przewodniku tra- także za jej sprawą przez długie wieki od prasta- gatunków roślin w wielu miejscach trafimy na ta- w poszukiwaniu tych niezwykłości, pamiętajmy sy, by samodzielnie odkrywać bogactwo przyrody rych kopalń krzemienia pasiastego aż po współ- kie ich zbiorowiska, które występują na odległych, o przestrzeganiu zasad obowiązujących w parkach świętokrzyskiej! czesne kamieniołomy – Góry Świętokrzyskie i ich dzikich stepach południowo-wschodniej Europy, okolice miały ogromne znaczenie gospodarcze. a także na unikatowe słonorośla. Przemierzając region w poszukiwaniu najbar- Aby zachować dla przyszłych pokoleń to wspa- dziej niezwykłych, najciekawszych czy najrzad- niałe bogactwo przyrody regionu, podjęto liczne szych osobliwości natury, musimy zwrócić uwagę działania ochronne. Już w latach międzywojen- zarówno na świat ożywiony, jak i na obiekty przy- nych powstały zalążki Świętokrzyskiego Parku Na- rody nieożywionej. Z tych ostatnich najbardziej rodowego, który ostatecznie w 1950 r. objął ochro- znanymi są gołoborza, czyli jeden z symboli Gór ną najwyższe pasmo gór – Łysogóry i ich okolice. Świętokrzyskich. Prócz nich występują w regionie Park z czasem powiększono, by ochronić także również krasowe jaskinie i to nie tylko powstałe fragmenty sąsiednich pasm. Inne części Gór Świę- w skałach wapiennych w okolicach Kielc i Chęcin, tokrzyskich znalazły się granicach pięciu parków ale i w gipsie – na Ponidziu. Zarówno wapienie, jak krajobrazowych: na południe od Łysogór powstał i gipsy zobaczyć można także na powierzchni jako Cisowsko-Orłowiński Park Krajobrazowy, a drugie naturalne skałki oraz w niezliczonych kamienioło- co do wysokości pasmo gór objął Jeleniowski Park mach. To w nich przede wszystkim geologowie po- Krajobrazowy. Od strony północnej znajdziemy szukują śladów burzliwej przeszłości kształtowania parki krajobrazowe Suchedniowsko-Oblęgorski się Gór Świętokrzyskich – najstarszych w kraju. oraz Sieradowicki, zaś w okolicach Kielc – Chęciń- Poza odsłonięciami interesujących i nieraz niezwy- sko-Kielecki. Kolejne parki krajobrazowe powstały kle uformowanych warstw skalnych odkrywane są na Ponidziu. Tu znajdują się Szaniecki Park Kra- tu również skamieniałe pradawne organizmy: od jobrazowy – po wschodniej stronie tego regionu miniaturowych graptolitów po tropy ogromnych – oraz leżący na zachodzie Kozubowski. Centralną dinozaurów. A do tego dochodzi jeszcze ogromna część doliny Nidy zajmuje zaś Nadnidziański Park ilość znajdowanych tu minerałów, cennych krusz- Krajobrazowy. Na terenie województwa znajdują ców, dekoracyjnych kamieni i wielu innych bogactw. się również aż 72 rezerwaty przyrody! Do najcie- Szata roślinna i świat zwierząt także kryją wie- kawszych, ale i najcenniejszych pod względem le niespodzianek. Leśne ostępy prastarej Puszczy przyrodniczym zalicza się liczne rezerwaty przyro- Jodłowej, porastającej najwyższe pasma Gór dy nieożywionej w Kielcach i okolicach. Obejmują Gołoborze na Łysej Górze, fot. K. Bzowski Samsonów Kielce i okolice 6 Bobrza 7 Kieleckie osobliwości 1 geologiczne Zagnańsk Rezerwat Kadzielnia – Muzeum Geologiczne (1,4 km) – Rezerwat Wietrznia (3,1 km) – Centrum Geoedukacji 9–10 h (4,3 km) – Bukówka (7 km) – Telegraf (8,3 km) – AlejaChrusty na Stadion (12,8 km) – PierścienicaTumlin- (14,5 km) – Rezerwat -Węgle Biesak-Białogon (16,7 km) – Białogon (18,1 km) – Brusznia (20Miedziana km) – Rezerwat Karczówka (22 km) – Rezerwat Skalny Góra Rezerwat Kadzielnia, fot. K. Bzowski 26 km im. J. Czarnockiego na Ślichowicach (26 km) Kajetanów Wycieczka pozwala odkryć osobliwości przyrodnicze blisko centrum Kielc. 1 Rezerwat Kadzielnia Muzeum Narodowego) oraz barokowej kate- Możemy pokonać całą trasę pieszo w jeden lub dwa dni. Pierwszego dnia z Podziemną Trasą dry. Warto też odwiedzić budynek dawnego Wiśniówka więzienia, w którym mieści się dziś Ośrodek proponujemy wędrówkę od Rezerwatu Kadzielnia do podnóży góry Tele- Turystyczną Myśli Patriotycznej i Obywatelskiej. graf, a drugiego – z parkingu przy alei Na Stadion do rezerwatu skalnego N50.86276, E020.61724 im. J. Czarnockiego. Do większości obiektów można też dojechać samocho- Teren rezerwatu obejmuje dawne wyrobisko wa- " Podziemna Trasa Turystyczna – dem, a potem do pozostałych kilku przejść pieszo niewielkie już odległości. pieni. Ponad nim wznoszą się skalne urwiska, m.in. Jaskinie na Kadzielni W okolice wszystkich opisanych miejsc da się również dotrzeć autobusami efektowna Skałka Geologów przepruta licznymi al. Legionów, 25-202 Kielce S7 naturalnymi otworami skalnymi będącymi świa- komunikacji miejskiej. Dobrą alternatywę dla transportu samochodowego tel.: 695 213 381 dectwem procesów krasowych. Spośród licznych stanowi przejażdżka rowerowa. Masłów jaskiniakadzielnia.pl jaskiń (jest ich tu aż 26 – najwięcej w regionie czynna: wt.–nd. (zwiedzanie w grupach 1 74 świętokrzyskim) trzy zostały połączone i tak po- M 73 Rezerwat Skalny a Łód z przewodnikiem, konieczna rezerwacja pn.– ja z a ka im. J. Czarnockiego k i wstała udostępniona do zwiedzania podziemna 6 s c ń a ś sb. 9.00–17.00 z co najmniej jednodniowym na Ślichowicach a k o 786 Piekoszowska s n n ar trasa turystyczna. g w a id a z l Z s o wyprzedzeniem); wstęp płatny. r . S a al W rezerwacie Kadzielnia chroni się przede W Parking od strony ulicy Krakowskiej. Obok re- 786 G S74 wszystkim skały wapienne z okresu górnego de- run zerwatu przy ulicy Krakowskiej jest przystanek wa ldz S wonu z licznymi skamieniałościami koralowców, ka and omie „Krakowska Kadzielnia” (autobusy nr 4, 6, 19, S7 5 rska Brusznia Rezerwat 73 trylobitów, łodzikowatych i innych. Wapienie prze- 309 m n.p.m. Karczówka 27, 29). 1 Muzeum Zbiorów cięte są żyłami kalcytu i obfitują w formy krasowe. 2 Geologicznych 762 Rezerwat Kadzielnia Cenna jest również roślinność naskalna rezerwatu. Białogon ka z Podziemną ows Krak KIELCE Trasą Turystyczną i k 761 o z Ło g s pusz e u 3 ańsk ł n 2 a n Kadzielnia e Muzeum Zbiorów i o n Rezerwat Wietrznia i e p Rezerwat d i o a g im. Z. Rubinowskiego t P e . S i Biesak-Białogon J a c Geologicznych k a . i Centrum Geoedukacji s Ś s 764 N Kadzielnia oddalona jest zaledwie o niecały ki- . k w . l P o k 4 a . ra s Bukówka K k N50.86115, E20.62894 W lometr od najcenniejszych zabytków śródmie- Chęcińsko - o M j s ó k a jc ścia Kielc – ze wzgórza obok Skałki Geologów Z Kadzielni spacerowym szlakiem zielonym moż- Kamienna Góra Telegraf P z - Kielecki PK o a ls 366 m n.p.m. Pierścienica 408 m n.p.m. k 73 ie widać nawet wieże