O Cebreiro-Portomarín»

12 Boletín das Ciencias

EXPERIENCIAS DIDÁCTICAS

ITINERARIO AMBIENTAL NO CAMIÑO FRANCÉS: «O CEBREIRO-PORTOMARÍN»

GÓMEZ SEGADE, Pablo BAHILLO VARELA, Leopoldo MENDOZA RODRÍGUEZ, José Dptos Bioloxía e Xeoloxía e Física e Química I.E.S.de Sar, SANTIAGO DE COMPOSTELA

NIVEL EDUCATIVO DA ACTIVIDADE Esta saída é especialmente apta para o nivel de segundo ciclo da E.S.O. e neste caso foi programada especificamente cara ó alumnado matriculado nas ma- terias de Bioloxía e Xeoloxía, C. Medioambientais e da Saúde, e Física e Quí- mica de 4º curso da E.S.O.

1. INTRODUCCIÓN A rota francesa do “Camiño de Santiago” é considerada o Primeiro Itinera- rio Cultural Europeo polo Consello de Europa, entrando en España por Roncesvalles (Camiño Navarro) ou por Somport (Camiño Aragonés). Despois de atravesa-las Comunidades Autónomas de Aragón, Navarra, A Rioxa e Castela e León, chega a Galicia onde percorre os municipios de Pedrafita do Cebreiro, Triacastela, Samos, Sarria, Paradela, Portomarín, Monterroso, Palas de Rei, Melide, Arzúa e O Pino, antes da súa chegada a Santiago de Compostela. No percorrido que imos facer en tres xornadas vaise dende O Cebreiro (1.320 m de altitude), miradoiro excepcional na xeografía galega, para baixar despois ata Portomarín (370 m). A silueta dentada das serras do norte constrasta co relevo redondeado das que se estenden cara ó sur. Se volvémo-la vista, deixamos atrás o fértil Bierzo e o val do Valcarce. Cara Poñente, unha crista ben definida indícano-la dirección pola que seguirémo-lo Camiño ata afronta-lo vertixinoso descenso a Sarria. A partir deste punto a sucesión de aldeas é constante, ata tal punto que o viaxeiro perde a referencia, resultándolle difícil saber con exactitude en cal delas se atopa. A paisaxe está dominada dende aquí ata Santiago por impresionantes bosques atlánticos nos que poden apreciarse carballos centenarios por enriba dun terreo humedecido constantentemente por incontables regatos que discorren ladeiras abaixo. Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 13 2. PERCORRIDO HISTÓRICO-CULTURAL E ASPECTOS NATURAIS MÁIS RELEVANTES F A aldea do Cebreiro foi un dos máis importantes fitos do Camiño de Santiago, chamado Zeberrium e mons Februarii nos documentos medievais. Hoxe é unha das poucas aldeas que aínda conserva as vivendas de orixe celta, as típicas pallozas que lle dan un aspecto semellante ó dos castros celtas.

tauración no Pobo do Cebreiro. Cebreiro. Impacto das obras da autovía

Foto 3.-Solo pouco evolucionado do Foto.4- Seto de xistos e bidos; detrás tipo ranker, sobre substrato de xistos de cascallos dunha canteira de xistos, preto debaixo dunha reboleira de Hospital

FNunha das pallozas (fot. 1) está instalado un museo etnográfico que pode visitarse gratuitamente; outra serve de refuxio ós peregrinos de Santiago. No centro do pobo está o Santuario do Cebreiro e ó seu carón o Mesón de San Xiraldo de Aurillac, construído sobre os restos do antigo hospital de peregrinos. F(a 5 Km dende O Cebreiro). Despois da aldeíña de Liñares, contemplando fermosos panoramas das monta- ñas do Courel, sae pola esquerda unha estradiña, co sinal 14 Boletín das Ciencias de Seoane de Courel, que atravesa toda a serra do Courel ata Quiroga. F (a 6 Km dende O Cebreiro). En Hospital fundara a condesa dona Exilo, muller do conde Gatón, un hospital no s. IX, do que non queda resto ningún. O actual templo, de aspecto moi antigo, foi restaurado no 1963.

Foto 5.- Acibros destacando entre os bidos Foto 6.- Impacto dun incendio nun val aínda sen follas estes últimos no mes de fluvial na típica sección en V, preto do febreiro, entre Hospital e o alto do Padornelo alto do Poio. Ó fondo a serra do Courel. F(a 9 Km dende O Cebreiro). A estrada discorre pola liña divisoria das dúas vertentes, cantábrica e atlántica, e ó pasar polo Padornelo, no alto do Poio (1337 m), acada a meirande altura do Camiño Francés. A igresa de San Xoán é do S. XV. Unha fermosa vista panorámica esténdese desde o alto.

Foto 7.- Rebolos, bidos e acibros en primei Foto 8.- Panorámica da serra do Courel ó Sur ro plano; detrás, unha canteira de caliza á o camiño na baixada a Triacastela, con sinais dereita do descenso a Triacastela. o glaciarismo. Detrás dos bidos vese unha masa o rebolos (Quercus pyrenaica).

F (a 19 Km dende O Cebreiro). En Fonfría existiu un hospital ata o ano 1830, onde os peregrinos recibían gratuitamente lume, sal e a auga da súa famosa fonte. F (a 25 Km dende O Cebreiro). Triacastela era o remate da undécima etapa do Camiño, de Vilafranca a Triacastela, segundo o Códice Calixtino. O primitivo po- Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 15 boado medrou ás marxes da estrada, nun pequeno mais vizoso val preto do nacemento do río Oribio. É a cabeza do concello (pouco máis de 1.000 habitantes; 25 hab./ Km2). Sobre o nome de Triacastela téñense feito moitas hipóteses.

Foto 9.- Nos arredores de Triacastela o camiño Foto10.- O río Oribio separa o albergue de rodéase de carballos e castiñeiros centenarios Triacastela dunha fermosa carballeira

Foto 11.- Comezo da subida a San Xil dende Foto12.- Val de Oribio. Uso de chopos e Triacastela, no val de Oribio. bidos para parcelar cultivos, diante dunha carballeira.

Foto 13.- Estratificación en altura de diferentes Foto14.- Explotación de xistos para placas comunidades vexetais na costa de San Xil: no alto de San Xil. carballeira, bidos e monte baixo de uces.

Hai quen o fai vir de “Tres Castros”, ou de “Tira Castela”, camiño cara a Castela. Pénsase tamén que procede dos tres castelos que se erguían nas tres monta- ñas que o rodean: Oribio, Meda e Caldeirón. Estas tres fortalezas, consonte as lendas, foron destruídas polos nor- mandos, ós que derrotou o conde Galo Sánchez. Final- mente, hai que engadir que tres reis pararon aquí: os Reis Católicos na noite do 15 de setembro do 1486, Carlos I o 16 Boletín das Ciencias 22 de abril do 1520 e Felipe II o 16 de maio de 1554. Na torre da igrexa de San Verísimo, igrexa de orixe románica con reformas do s. XVIII, pódese ver unha fornicela e os tres castelos nun relevo do 1790. Saíndo xa de Triacastela cara a Samos, vese a rentes da estrada o Monu- mento ó Peregrino, seica o primeiro que se construíu. Dende Triacastela seguire- mos o antigo Camiño de Santiago ascendendo a costa de San Xil de Carballo para chegar ó alto de Riocabo (870 m), onde nos desviamos ó mosteiro de Samos.

Foto 15.- Diversificación de cultivo nunha panorá- Foto 16.- Monte baixo, bidos e xistos plegados no mica dende o alto de Riocabo: sivicultura, pradería e alto de Riocabo. Á esquerda, un colmear en ringleira. unha colmea á dereita.

Foto 17.- Cultivo de bidos en ringleiras, no alto de Foto 18.- Foxo do mosteiro de San Xulián de Samos, Riocabo. recordando o seu antigo carácter de fortaleza.

F (a 35 Km dende O Cebreiro). No pequeno pobo que se formou ó redor do mosteiro de Samos, atópase a cabeza deste concello (máis de 3.000 habitantes; 21,1 hab./Km2), ocupando as últimas estribacións da cordilleira Cantábrica, antes de chegar á veiga de Sarria. O nome de Samos aparece nos documentos latinos antigos coa forma de Samanos, de orixe incerta, anque hai quen sostén que podería ter relación coa illa grega deste nome. O mosteiro de San Xulián de Samos fundouse no s. VI por San Martiño Dumiense, sendo reconstruído por San Fructuoso no ano 655 polo bispo de Lugo Ermefredo segundo di unha inscrición dese ano, incrustada nos muros do claustro Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 17 da portería. Alfonso II o Casto, o fundador de Compostela, antes de ser proclama- do rei, cando fuxía dos seus adversarios políticos, refuxiouse en Samos. Unha vez coroado, concedeu ó mosteiro o territorio comprendido en media milla de radio. No ano 960 xa estaban os benedictinos, chegando a posuír duascentas vilas e cincocentos lugares con xurisdicción civil e militar sobre elas. No s. XVI foi reconstruído, incor- porándose a San Bieito O Real de Valladolid. Abandonado cando a desamortiza- ción, foi de novo ocupado polos benedictinos en 1880. Despois dun incendio no 1951 rematouse a reconstrucción no 1960.

Foto20.- Mosteiro de Samos: Claustro Grande do s. XVII. con 54 m. de lado e tres de plantas considérase o meirande claustro monástico de España. No centro Foto 19.- Fachada barroca do mosteiro. a efixie de D. Benito Xermo Feijoo, considerado o home máis culto da España do s. XVIII. F (a 48 Km dende O Cebreiro). Sarria é unha vila histórica e monumental, cabeza do concello e do Partido Xudicial (duns 13.000 habitantes; 68,2 hab./Km2). Identifícase territorialmente coa veiga de Sarria e as serras que a separan polo Oeste da conca do Miño. Entre elas sobresaen os cumes do Páramo (876 m) e Rebordelo (630 m). Anque a principal producción é a gandeira e os seus derivados, ten tamén unha puxante industrialización, cementos, mármores, mobles e augas minerais principalmente. A visita de Sarria pode comezar na parte máis alta da vila, onde se atopa o Campo da Feira. Érguense alí os restos da antiga fortaleza construída polos señores de Sarria e Lemos na primeira metade do s. XIII. Destruída polos Irmandiños foi reconstruída no s. XV por Pedro Osorio e seguiu en poder das casas de Lemos e Sarria ata que, abandonada, foi mercada por un particular quen a adicou a casa de recreo conservando só un dos catro antigos torreóns (a actual torre de 14 m de altura). O Camiño de Santiago segue agora, a partir de Sarria, a estrada C-535 de Becerreá a Ventas de Narón, atravesando á saída o barrio de San Lázaro, onde estaba o principal hospital de peregrinos da vila do que non queda outra lembranza co nome do barrio e unha capeliña. 18 Boletín das Ciencias

F Dende a medieval Ponte Aspera que salva o río Celeiro o Camiño diríxese cada a Portomarín, atravesando antes unha veintena de pequenas aldeas dispersas na Veiga do Sarria e no val do Miño, constituíndo un verdadeiro rompepernas no que as terras de cultivo, predominantemente pastizais, substitúen progresivamente ó bosque autóctono do tramo anterior. De Barbadelo destaca o seu templo románi- co do s. XII, Monumento Nacional adicado ó Apóstolo Santiago. Son de apreciar tamén Rente, situada ó pé dunha frondosa carballeira, e Mercado da Serra, con recordos dun antigo mercado medieval. Á altura de Vilachá, moi preto de Portomarín, o Camiño deixa a un lado, a case 2 km de distancia, o mosteiro de Santa María de Loio, primitiva casa-nai dos Cabaleiros da Orde de Santiago. Xa no novo Portomarín, posto que o vello foi asulagado en 1962 baixo as augas do encoro de Belesar, pode descubrirse en época de seca a antiga ponte de pedra de catro arcos que cruzaba o río Miño e que fora reconstruído en 1120 por Pedro Peregrino. No moderno pobo destaca a igrexa prioral dos Cabaleiros de San Xoan de Xerusalén do s. XII, trasladada pedra a pedra dende o seu anterior emprazamento. Trátase dun impresionante templo-fortaleza construído en sólidos bloques de granito e adicado a San Nicolás. Consérvase tamén na nova vila unha casa-hospital do s. X con fortes dovelas rematadas nun escudo. Destaca tamén o templo de San Pedro de 1182 que posúe unha portada con tres ornamentais arquivoltas. Portomarín, rodeado de viñas, as primeiras desde o Bierzo, coñécese pola súa augardente á que se adica unha festa no mes de maio na que participan os “poteiros” coas súas respectivas “alquitaras”.

3. XEQUÍMICA E XEOMORFOLOXÍA Na figura 1 obsérvanse os ríos e serras máis notables das terras que atravesa o Camiño. Na figura 2, apréciase o resultado combinado dos movementos tectónicos ocorridos dende o Eoceno ata principios do Cuaternario a causa da apertura do golfo de Vizcaia, que romperon os aplanamentos existentes previamente, para durante esta última era encaixarse moitos dos ríos creando profundas gorxas e canóns. O papel dos materiais no modelado das formas Ó longo do Camiño existe unha sucesión de materiais de distinta natureza litolóxica (figuras 3-4) dende o punto de vista mineralóxico. De leste a oeste atopámonos co dominio metamórfico, materiais do tipo lousa, xistos ricos en seixo, e tamén calizas; áreas sedimentarias, ben sedimentos terciarios, do tipo area, gra- vas e arxilas, ben aluvións e coluvións cuaternarios en fondo de val; granitos e gra- Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 19 nitos e rochas graníticas en xeral; rochas básicas e ultrabásicas, do tipo da serpentinita e anfibolita, e xistos e gneises de baixo contido en seixo da Serie de Ordes. A diferenciación litolóxica está en relación coa maior ou menor intensidade de fracturación e co grao de meteorización, que vai condiciona-lo deseño das vertentes. Así, nas áreas nas que dominan as cuarcitas ou as lousas moi ricas en filóns de seixo as vertentes presentan un perfil quebrado con numerosos saíntes incluso naquelas áreas nas que a dinámica xeomorfolóxica foi máis intensa. As abas das serras do Rañadoiro ou de Oribio son unha boa mostra do que dicimos. Pola contra naquelas áreas nas que dominan os xistos con baixo contido en seixo, que engloba amplos espacios do sector occidental do Camiño Francés, as vertentes son moito máis suaves e uniformes. Os granitos e granodioritas, pola súa parte, determinan vertentes nas que resaltan as formas redondeadas dos penedos ou “tors”. Moitos tramos do val do Miño entre Portomarín e Belesar ofrecen bos exemplos disto último. No sector de Leboreiro-Melide, a presencia de rochas serpentiníticas xera paisaxes ruiniformes nos que resaltan as microformas acarcavadas e os solos avermellados pola abundancia en minerais de ferro. Unha incidencia menor teñen as bandas calizas que condicionan máis a presencia de certas especies vexetais ou a circulación de auga en determinados lugares que a morfoloxía xeral do Camiño. As rochas básicas, moi alterables debido á abundancia de auga, orixinan tamén formas suaves tendentes ó achairamento. Ó longo do Camiño atopámolas principalmente no dominio da “Serie de Ordes”, nos concellos de Palas ó oeste, e Melide ó leste; dan os solos coa maior porcentaxe en arxilas, o que unido á topogra- fía achairada, motiva que aparezan vencelladas a áreas hidromorfas, como é o caso da Gándara de Melide. As rochas ígneas, neste caso granitos e granodioritas, aparecen no tramo entre Sarria e Paradela e no sector de Palas. Trátase de granitos de idade hercínica ou posthercínica. A intensa actividade tectónica orixinou a inxección de rochas filonianas, principalmente seixo, moi resistente á erosión, o que dará lugar a formas en resalte onde aparecen. O modelado orixinado polas rochas ígneas é moi variado, sendo sometidas en xeral a un profundo proceso de alteración e posterior lavado. Propician áreas de formas onduladas non moi marcadas como por exemplo no sector de Palas de Rei. Xeoquímica Para coñece-la distribución espacial dos elementos químicos, precísase de mapas xeoquímicos, que requiren imnumerables mostras de campo e o seu posterior procesado (trituración e posterior análise por fluorescencia de raios X ou polo método de absorción atómica). A Xunta de Galicia e a Fundación Empresa Universidade Galega en 1986 subvencionaron a realización do Atlas Xeoquímico 20 Boletín das Ciencias de Galicia que se realizou no Departamento de Edafoloxía da Facultade de Farma- cia da Universidade de Santiago. Aplicacións deste traballo son: • O Atlas contribúe de maneira importante ó coñecemento do medio natural galego, servindo de base para explicar problemas de diferentes campos científicos. • Aplicación nas prospeccións mineiras. • Aplicacións agrícolas. Moitos elementos xogan un papel importante na agri- cultura e gandeiría. Así, a deficiencia en calcio, magnesio, potasio, molibdeno, cinc, ferro, manganeso, etc., pode producir enfermidades carenciais das plantas, mentres que outros, como o níquel, cromo, cadmio, cobre e chumbo poden orixinar, en can- tidades excesivas, trastornos no metabolismo de plantas, animais e, finalmente, no home. • Aplicacións botánicas e ecolóxicas. O Atlas pode explicar endemismos re- gulados pola presencia dalgún elemento tóxico, como ocorre co níquel na zona de Melide onde hai áreas infértiles nas que, sen embargo, predominan plantas acumuladoras deste elemento como Alissum serpillifolia que concentra ata máis de 13.000 ppm. de níquel nos seus tecidos ou como Plantago serpentina que concentra este elemento ata 30 ppm. Por outra banda, os enclaves de enciña (Quercus rotundifolia) das zonas húmidas galegas alíñanse exactamente polas áreas calizas constituídas fundamentalemente por carbonato cálcico, mentres que en zonas máis continentais atópanse sobre outros minerais. • Medio ambiente. O Atlas pode axudar moito a coñecer casos de contami- nación industrial, así como na elección de zonas de captación de augas para uso urbano e gandeiro. • Medicina e Saúde pública. Coñécense correlacións entre determinadas enfermidades (bocio, cardiovasculares, caries dental,…) e as características xeoquímicas das áreas nas que estas se presentan con maior incidencia. A partir dos datos deste Atlas no que se estudian 32 elementos químicos, observamos que no tramo do Camiño que imos coñecer destacan as concentracións dos seguintes elementos: aluminio, arsénico, ferro, manganeso, calcio, cinc, estroncio, galio, hafnio e lantano. A sucesión de procesos xeomorfolóxicos Se os materiais e os movementos do terreo asociados á rede fluvial tiveron unha importancia fundamental na estructuración do relevo, os cambios climáticos que se produciron ó longo do Terciario e Cuarternario, sincrónicos nun primeiro momento cos citados movementos, foron decisivos no modelado das diferentes paisaxes. A análise dos sedimentos das concas terciarias galegas indícanos que no Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 21 Terciario dominaron condicións climáticas tropicais que favoreceron a pro- funda meteorización das rochas e a xénese de potentes capas de alteración que, xunto con outros depósitos posteriores, serviron de base a moitos dos solos que atopamos na actualidade. Sen embargo, dende o Cuaternario antigo as condicións climáticas fixéronse moito máis secas co que gran parte daquelas capas de alteritas foron lixadas. Apareceron así moitas das formas características das paisaxes graníticas do Camiño. Durante o último período glaciar, a acción do frío xogou un papel de grande importancia. Sobre un relevo cuarteado e basculado pola tectónica cun grande número de vales abertos e cunha intensa meteorización das rochas, pese á exhumación sufrida, instaláronse os xeos permanentemente en distintas serras e actuou o xeo/desxeo noutras moitas áreas. Os procesos derivados da derradeira glaciación E se os cambios climáticos ó longo do Terciaro e boa parte do Cuaternario foron determinantes -xunto cos movementos tectónicos- da xénese das grandes liñas morfolóxicas do Camiño, as condicións climáticas frías do último episodio glaciar introduciron unha dinámica nova que resultou de vital importancia na remodelación da meirande parte de moitas vertentes. Hoxe comprobouse xa que, alomenos, durante o último período glaciar, tivéronse producido fenómenos glaciares e periglaciares en moitos lugares, non só do Camiño de Santiago senón tamén en toda Galicia. Durante este período frío, o coñecido na Europa Alpina como Würm, dun xeito especial entre os 25.000 e os 11.000 anos a. de C., formáronse importantes linguas de xeo que lixaron e ensancharon moitos dos vales preexistentes. O Macizo de Manzaneda, a Serra de Ancares, o macizo de Trevinca, as serras do Cebreiro, O Courel ou a Serra do Xurés foron os lugares onde a glaciación foi máis evidente aínda que non os únicos (fot. 8). Aínda hoxe permanecen restos de pequenos glaciares ou nichos de xeo na Serra do Rañadoiro ou na Serra de Oribio que se erguen ata preto dos 1500 m, non se teñen analizado con profundidade os procesos periglaciares que alí ocorreron. Os depósitos formados no periglaciarismo predominan dende O Cebreiro ata a depresión de Sarria, influíndo na dinámica evolutiva das vertentes e condicionando a hidrografía e os solos. A causa do predominio da circulación hipodérmica da auga, dado que o material periglaciar é moi permeable, ata chegar ó cauce do río Oribio/Sarria non aparecen correntes superficiais máis que en épocas de intensas choivas. Pódese afirmar, polo tanto, que se trata dun fenómeno xeralizado e que actuou intensamente no modelado das formas do terreo e que, nas áreas máis afectadas, as ladeiras son moito máis suaves: así, nas vertentes orientadas cara o sur, que sofriron máis intensamente os ciclos de xeo/desxeo, están máis suavizadas, mentres que as ladeiras norte, máis expostas en principio ó frío, presentan formas máis abruptas. Un exemplo é o relevo suave de Pasantes que contrasta cos escarpes da 22 Boletín das Ciencias serra do Oribio, que presentan evidentes pegadas dos fríos cuaternarios. As formas principais de acumulación son: • Os campos e as coladas de bloques, nos cumes e ladeiras das serras do Rañadoiro, Oribio e do Piornal, asociadas a bandas de cuarcita ou areísca. En ocasións fosilizan derrubios estratificados ou coladas de xelifluxión. A potencia dos cortes do solo pode chegar a acadar ata os 4 m, estando compostos por bloques heterométricos que chegan ata os 0,5-1 m no eixo maior, o que indica un predominio da macroxelifracción. Bos exemplos témolos no Alto do Poio, en Vilaverde Busnullán, fronte o Alto de Padornelo, ou na marxe dereita da baixada de Biduedo a Lamas, antes de chegar a Triacastela. • Os derrubios estratificados e materiais de deslizamento, abundantes nas áreas de xistos, filitas ou pelitas, nos sectores de forte pendente. O seu aspecto é o dunha sucesión de capas alternantes de material, con predominio de clastos pequenos, non su- periores a 10 cm no eixo maior, englobados nunha matriz fina limo- arxilosa, que fala dun predominio da microxelifracción, asociado a veces a material de orixe feble ou a áreas intensamente diaclasadas (nova estrada Pedrafita-Samos). Foto 21.- Movementos de ladeira en xistos no val de Samos • As coladas de xelifluxión, máis frecuentes nos bordos das concas sedimentarias e nas áreas onde as rochas sofriron unha intensa meteorización. Caracterízanse pola presencia de cantos angulosos, heterométricos, de tamaño variable ata 1 m no eixo maior, englobados dentro dunha matriz limo-arxilosa, sen estratificación clara. Non son anormais os cambios laterais de facies pasando dun predominio de material fino a outro no que imperan os clastos de tamaño mediano ou groso. Cortes representativos aparecen no bloque oriental do Camiño, na subida a San Xil, na baixada a Sarria, no tramo entre Gonzar e Palas de Rei ou preto de Santiago, na área de Labacolla. A dinámica postglacial Dende hai nove ou dez mil anos, momento en que as condicións climáticas se fixeron máis quentes, ata o momento actual, as vertentes seguiron a se transfor- mar. A parte da citada incisión dos regos de auga, non debe esquencerse que dende a instalación dos diferentes grupos sociais en Galicia apareceu unha nova variable Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 23 que xogou e xoga un papel fundamental na evolución das paisaxes. Na actualidade hai unha serie de procesos naturais que seguen a funcionar como por exemplo as desprendementos que se producen con relativa frecuencia en paredes escarpadas onde practicamente non existe unha formación vexetal que free a rocha, como ocorre nas ladeiras cuarcíticas máis empinadas da serra do Oribio ou do Rañadoiro. Outro feito relativamente frecuente son os deslizamentos, ou sexa movementos en masa que afecta a rochas duras e a materiais de alteración sen consolidar. Nas vertentes cunha potente capa de rocha alterada, así como nas que se depositaron sedimentos (por exemplo, de orixe periglaciar), ou naquelas modeladas sobre de materiais arxilosos, son frecuentes os fenómenos de reptación, fenómeno este moi lento, en oposición á rapidez dos deslizamentos e desprendementos. Todos estes procesos son numerosos nas serras e naquelas áreas do Camiño nas que se abriron novas estradas, tanto no sector Pedrafita-Samos como no de Arzúa-Santiago. Por outra parte moitas das vertentes do Camiño están a sofrir o efecto das augas superficiais que en moitas delas xera unha forte erosión cando se destruíu a cuberta vexetal. A queima continuada dos montes favoreceu a posta en marcha dos procesos de arroiada (fot. 6). As medidas no campo ou a confrontación de fotografías aéreas ou horizontais, con intervalos de varios anos, amosan as profundas transformacións producidas en moitos lugares, fundamentalmente na área oriental do Camiño e no val do Miño, onde se combinan varios factores inductores da ero- sión: unha topografía con fortes pendentes; a intensa fragmentación e alteración dos materiais tanto nos granitos como nos xistos ou nas pizarras; ocasionalmente, a escasa cuberta vexetal; e a maior cantidade de chuvia e a súa torrenciabilidade nas tormentas do verán. Ultimamente, a causa do descenso dos incendios forestais hai unha recuperación do bosque, ó mesmo tempo, unha estabilización das ladeiras; sen embargo, a apertura de pistas e estradas desencadea procesos erosivos nos taludes.

4. BIOCLIMATOLOXÍA E VEXETACIÓN A complicada hidrografía galega é froito tanto da compartimentación do relevo como das condicións climáticas, caracterizadas por abundantes precipitacións, o que orixina unha rede fluvial moi densa, aínda que a mesma compartimentación fai que proliferen as concas que, salvo a do Miño, son de curto percorrido, circulan- do en dirección NE-SW, entre as Serras Orientais, Septentrionais e a Dorsal Galega, e acada os 300 km de lonxitude. Podemos distinguir dous tipos de réximes para os ríos galegos: ªRéxime pluvio-nival: estes ríos teñen a súa cabeceira nas serras orientais, onde se concentran o maior número de precipitacións en forma de neve, o que orixina dous máximos, un no outono-inverno, máis marcado, relacionado co máxi- 24 Boletín das Ciencias mo de precipitacións líquidas, e outro na primavera, menos nidio, que ten a súa orixe nas augas do desxeo. ª Réxime pluvial: son ríos que algúns chaman “costeiros”, por nacer nas serras septentrionais e na Dorsal Galega, de réxime pluvial clásico, co máximo en outono e inverno e mínimo no verán. No tocante á paisaxe vexetal, o tramo galego do Camiño Francés atópase integramente dentro da rexión florística Eurosiberiana, sen que isto supoña a uniformidade total. En xeral, amosa unha flora máis montana e de tipo cantábrico canto máis ó leste e máis colino, e máis de tipo atlántico cara ó oeste. O contacto entre a provincia Atlántica da rexión Medioeuropea e a rexión Mediterránea dáse só en casos puntuais no trazado do Camiño, manifestándose en forma de contados rodais de enciñas (Quercus ilex subs. ballota) localizados en emprazamentos calizos soleados, como os existentes nos arredores de Hospital. Estes restos de vexetación mediterránea interprétanse como testemuñas de épo- cas climáticas máis favorables para o seu desenvolvemento. Por outra banda, a acción antrópica diminuíu as superficies ocupadas por masas arborizadas autóctonas, hoxe escasas, ó igual que no resto de Galicia. Ademais, o estado de conservación do bosque autóctono é bastante precario, sendo obxecto de cortas, rozas, queimas e outros tratamentos silvopastorais de rendemento discutible, así como a apertura de pistas e camiños forestais, caso do faiedo de Liñares. Segundo as cualidades bioindicadoras das distintas especies podemos situa-los bosques de faias nas elevacións montañosas máis orientais do Camiño constituíndose, xunto cos do Courel e os da cabeceira do río Eo, no límite occidental da súa distri- bución. Nas serras que atopamos a medida que baixamos cara a Triacastela, como é o caso da Serra do Rañadoiro, Montes de Lóuzara ou a Serra do Oribio, fundamentalmente en orientación norte, aparece o dominio da carba (Quercus petraea), mentres que nas orientacións de solaina e nos vales entre os 1200 m e os 600- 700 m pódese considera-lo dominio do cerquiño ou rebolo (Quercus pyrenaica). O resto do territorio debería estar ocupado polo carballo (Quercus robur), aínda que se deben ter en conta as características florísticas diferenciais do val do Miño así como na riberia de Portomarín causadas pola penetración da influencia térmica e atlántica. Nas ribeiras dos ríos da montaña luguesa aparecen formacións arbóreas, formacións moi influenciadas pola acción humana nas que destacan o ameneiro (Alnus glutinosa) e o chopo (Populus nigra), que pola súa cativa extensión, non se representan cartograficamente. Seguindo a distribución corolóxica para Galicia (Izco, 1987), no tramo do Camiño do presente itinerario, pódense distinguir nidiamente as seguintes formacións vexetais desde os 1330 m de altitude do Cebreiro ata os 500 m do val de Samos á altura do Mosteiro. Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 25 wBiduídos altimontanos orocantábricos (Luzulo cantabricae-Betuletum pubescentis). Habita por enriba dos 1.150 m, como remate da secuencia altitudinal das formacións boscosas (abeledos, ameneirais e carballeiras) (fots. 7, 13). O bido é unha árbore moi plástica, atopándose na maior parte do territorio galego incluíndo estas alturas da Galicia oriental, nas que despraza a outras formacións boscosas como faiais en franco retroceso. w Reboleiras ancarenses (Linario triornithophorae-Quercetum pyrenaicae). Esta formación correspóndese a comunidades climácicas de tipo montano orocantábrico fundamentalmente en altitudes de 600 a 1.100 m (fots. 3, 7), domina- das polo rebolo ou cerquiño (Quercus pyrenaica), aunque pode atoparse carballos con maior ou menor frecuencia. O cerquiño prefire lugares de pendente pequena ou media, buscando cara ó norte (Cervantes) as solainas e cara ó sur (Courel) as umbrías. Aséntase sobre solos de espesor variable dende ranker a terras pardas oligotrofas con pH entre 5 e 5,7, menos acedas cas das carballeiras, faiais ou biduídos. No estrato herbáceo destacan as especies carácter eurosiberiano Daboecia cantabrica e a endémica desta zona Lithodora diffusa. wCarballeiras montanas (Vaccinio myrtilli-Quercetum roboris). Trátrase dunha comunidade típica de lugares cunha maior continentalidade e ás veces con influencia do clima mediterráneo, sobre substratos preferentemente a base de granitos e xistos. O humus do solo non é moi evolucionados, e, a pesar da elevada precipitación, nótase a influencia mediterránea, existindo un período de seca estiva duns dous meses. Topográficamente sitúase en laediras de pendente variable, en altitudes que van desde os 700 ó 1.300 m. Regularmente son masas abertas nas que aínda se pode ve-lo cerquiño a causa dos contrastes do clima montano e á dureza invernal.

Foto 24.-Xéneros característicos do val polo que ascende a costa de San Xil: Umbilicus, con especies rupícolas como o fieito, Asplenium trichomanes, e o Foto 23.- Solo de tipo cambisol húmico con lique. tres horizontes ben desenvolvidos debaixo dunha carballeira montana na costa de San Xil 26 Boletín das Ciencias

Foto 25.- Vaccinium myrtillus, especie característica de carballeira montana, preto do alto de Riocabo Foto 24.- Xéneros frecuentes na flora da zona: Umbilicus, Asplenium, Geranium

O sistema agroforestal non ten nada que ver co do piso colino, non sendo frecuentes os cultivos forestais de piñeiros e eucaliptos así como os cultivos anuais (millo, pataca, grelo). En estados avanzados de degradación, ocasionados polos lumes frecuentes e á extensión progresiva das praderías e pastoreo, desembocan frecuentemente en piornais. wCarballeiras colinas (Rusco aculeati-Quercetum roboris). Teñen o seu límite altitudinal sobre os 700 nas áreas meridionais e sobre os 550-600 nas septentrionais, quedan en ámbolos dous casos por debaixo da asociación anterior, da que se diferencia fundamentalmente pola presencia constante de loureiro (Laurus nobilis) no estrato arbóreo, e de xilbarbeira (Ruscus aculeatus) e noz negra (Tamus communis). Desenvólvese sobre rochas diversas como granitos, lousas, xistos e gneises, nas que se formen solos de tipo cambisol máis ou menos evolucionados pero nunca podsolizados, con humus abundante e acedume baixa, (pH 4,5-5,5). w Bosques riparios. No piso colino do sector Galaico-Portugués, ó que pertence gran parte do Camiño no tramo do itinerario, o curso dos ríos adivíñase facilmente pola presencia serpentente de bosques mixtos nos que son frecuentes especies como o ameneiro (Alnus glutinosa), bido (Betula pubescens), salgueiro cincento (Salix atrocinerea) e sanguiño (Frangula alnus) no estrato arbustivo, e Senecio nemorensis, Osmunda regalis e Carex broteriana no herbáceo. Ademais das formacións citadas, no traxecto poden observarse pequenos rodais de enciñas (Quercus ilex) sobre caliza nos arredores de Hospital. Asimesmo Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 27

Foto 26.- Laurus nobilis, especie Foto 27.- Avelaira (Corylus Foto 28.- Estripo albar en flor diferencial de carballeira colina, xa avellana) (Crataegus monogyna), especie na baixada ó val de Samos. termófila, propia dunha carballeira colina. e só a máis de 1.000 m de altura na baixada a Triacastela, vense en orientación norde masas de carbas (Quercus petraea) alternando cos cerquiños orientados á solaina.

Foto 29.- Val de Samor, co río Oribio bordeado por un Foto 30.- Monte baixo de uces e toxos en fase de bosque galería a base de choupos, bidos e ameneiros. substitución do biduído no alto de San Xil. wMatos. Nos pisos colino e montano inferior dos sectores Galaico-Asturiano e Galaico-Portugués, dentro do mundo eurosiberiano, domina unha gran asociación (Ulici europaei-Ericetum cinereae), formando o monte baixo que coroa por enriba dos 1.00-1.100 m as formacións arbóreas constituídos nas zonas máis altas polos biduídos e a alturas algo menores polas reboleiras. A presencia destes comunidades heliófilas débese xeralmente á actuación antrópica como talas de árbores, incendios, pastoreo abusivo, rozas, podas excesivas, etc., chegando a ocupar a terceira parte do territorio galego (aproximadamente 1.000.000 ha). A paisaxe de cores 28 Boletín das Ciencias moradas das uces (Erica sp.) e amarelas dos toxos (Ulex sp.) sorprende pola súa beleza e riqueza en especies.

5. EVOLUCIÓN POBOACIONAL E ORGANIZACIÓN AGRARIA A importancia da cultura dos megalitos, situada a finais do Neolítico, fálanos dun fenómeno estendido pola práctica totalidade de Galicia, onde os dolmens reciben nomes variados como: antas, mámoas, arcas, arquetas, medorras,… Por outra banda, os túmulos chámanse mámoas, medoñas ou medorras. As distintas estructuras dos castros levou a pensar que non todos tiveron unha habitación permanente, adicándose a lugar de habitación os máis grandes e complexos na súa estructura interna, e os máis pequenos a unha función de vixilancia ou refuxio. Para moitos investigadores na poboación galega actual perviven aínda certos elementos tribais ligados á cultura castrexa e á dinámica das formas de poboamento, establecendo unha relación estreita coas parroquias. Neste senso a romanización non suporía unha ruptura co modelo de poboamento xa implantado. Con respecto ó territorio do Camiño, na actualidade a maior densidade de poboación relaciónase coas áreas altitudinalmente máis baixas, como por exemplo a depresión de Sarria. Analizando as pirámides do presente século, compróbase un considerable envellecemento da poboación, salvo nos casos de Sarria e Santiago de Compostela que presentan unha dinámica contraria. Facendo unha análise das cifras vese que os concellos lugueses da montaña, Pedrafita, Triacastela e incluso Samos, están moi pouco poboados, sendo os máis baixos do Camiño xunto cos de Paradela e Portomarín. Ó contrario, o núcleo urbano de Sarria representa a metade do total do concello. Dende Monterroso e Palas constátase un considerable incremento dos totais de poboación o que poderiamos relacionar co feito de que, máis alá de Palas, temos un poboamento disperso, que implicitamente denota un aumento da poboación, e un maior número de núcleos con funcións urbanas: Palas, Melide, Arzúa e o mesmo Santiago. Á súa vez, é reflexo dos fluxos de emigración entre os concellos, modificando a propia dinámica natural e potenciando o crecemento duns con respecto ós outros: Melide e Santiago acumulan o maior crecemento vexetativo e real, mentres que en Pedrafita e Palas de Rei dáse un crecemento vexetativo negativo xunto cos valores reais máis baixos. No tocante ás diferentes formas de organización agraria no Camiño, obsérvase unha convivencia entre as estructuras vellas e as novas. En Galicia téñense defini- do catro grandes categorías: terras a “agras”, terras a terrazas ou terraciñas, campos pechados, e grandes campos abertos. No contorno do Camiño, só atopamos as Agras e as Terrazas ou Terraciñas, orixinadas estas últimas pola destrucción das Agras. Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 29 Os terreos a Agras están formados pola sucesión de conxuntos de campos cultivados provistos de peches xerais e divididos interiormente en parcelas abertas; cada aldea dispón de alomenos dúas “Agras”, e 6 ou 8 como máximo, excepcional- mente superando a ducia. Reciben diversos nomes segundo o lugar: agra, veiga, agro, barbeito, praza, chousa ou estivo,… É a forma de organización agraria máis extendida en Galicia e, polo tanto, do Camiño. A orixe das Agras podería estar nas estructuras agrarias detectadas ó redor dos castros, que poideran prefigurar este tipo de organización do espacio agrario. Menos antiga que a forma de campos pechados, a forma de “Agra” progresaría, de sur a norte. Ó longo da historia recente o espacio agrario ten sofrido o impacto de nume- rosas influencias. As formas agrarias comunais que xustificaban as agras teñen mudado a outras máis individualistas, o que levou á destrucción das parcelas das agras. A adicación destas novas estructuras e a conseguinte aparición de “cortiñas” (espacios divididos por medio de aramados, sucalcos, muros,…) transformaron intensamente a paisaxe agraria. Apareceron as lindes, xeralmente empregando o peche con chantos de xistos aínda que tamén de materiais graníticos tallados, que forman as ringleiras características. Estas cortiñas diferéncianse das “hortas” en que estas últimas son os pequenos espacios situados preto da casa, nos que se cultivan as berzas, allos, cebolas, frutais, chícharos, tomates, leitugas… Pola súa banda, as cortiñas, adicadas a este mesmo tipo de cultivos, sitúanse nas parcelas interiores das agras, son moito máis extensas, e caracterízanse como as hortas polo seu cultivo intensivo. 6. BIBLIOGRAFÍA CONSELLERÍA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA: Deseño curricular base de Ciencias Naturais da Educación Secunda- ria Obrigatoria. Consellería de Educación e Ordenación Universitaria da Xunta de Galicia, 1992. DIRECCIÓN XERAL DE PROMOCIÓN DO CAMIÑO DE SANTIAGO: El camino de Santiago en bicicleta. Consellería de Cultura da Xunta de Galicia, 1995. Os gráficos das páxinas 2 e 3 do texto tomáronse esta publicación. DIRECCIÓN XERAL DE PROMOCIÓN DO CAMIÑO DE SANTIAGO: Monasterios benedictinos de Galicia. Consellería de Cultura da Xunta de Galicia, 1994. FARIÑA REBOREDO, P. et al: Rutas y ciudades de Galicia y Caminos de Santiago. Consellería de Cultura da Xunta de Galicia e La Voz de Galicia, S. A., 1995. GUITIÁN OJEA, F.: Atlas Geoquímico de Galicia. Consellería de Industria e Comercio da Xunta de Galicia, 1992. 30 Boletín das Ciencias

IZCO, J.: La vegetación de España (Galicia). Editores: M. Peinado e S. Rivas Martínez, e a Secretaría General e Servicio de Publicaciones da Universidade de Alcalá de Henares, 1987. JIMÉNEZ ALEIXANDRE, M. PILAR, F. M. LORENZO BARRAL e L. OTE- RO GUTIÉRREZ: Propuesta de secuencia en Ciencias da la Naturale- za. Ministerio de Educación y Ciencia y Editorial Escuela Española, 1993. LA VOZ DE GALICIA: El Camino de Santiago. Subvencionado pola Consellería de Relacións Institucionais e Portavoz do Goberno da Xunta de Galicia, 1993. LAREDO VERDEJO, X. L.: Lugo. Terra de Lemos. Os Ancares. O Courel. Da colección Galicia enteira, vol. 10. Edicións Xerais de Galicia, S. A., 1987. VALCÁRCEL DÍAZ, M., M. RODRÍGUEZ GUITIÁN, A. MARTÍNEZ CORTIZAS e A. PÉREZ ALBERT: As paisaxes do Camiño Francés en Galicia. Consellería de Relacións Institucionais e Portavoz do Goberno da Xunta de Galicia, 1993. As figuras 1-4 tomáronse desta obra. 7. OBXECTIVO XERAL O obxectivo central da actividade é emprega-lo Camiño de Santiago como itinerario natural, ecolóxico e de fomento da valoración e conservación do medio, asemade de achegamento e respecto polos costumes e tradicións da cultura galega. Enmárcase así de cheo nos contidos da Educación Ambiental que deben impregnar non só a área de Ciencias da Natureza senón tamén a tódalas outras áreas do sistema educativo. Obxectivos Específicos da Área Ciencias da Natureza Na táboa 1 represéntanse as capacidades a desenvolver en relación a cada obxectivo a conseguir do currículo da área da natureza, no segundo ciclo da E.S.O. vComprender e expresar mensaxes científicos en expresión oral e escrita, así como sistemas de notación e representación específicos, especialmente os relacionados coa área da natureza. w Realización de gráficas que expresen relacións máis complexas. Ex.: enerxía das ondas sísmicas en relación á distancia ó epicentro; profundidade na codia terrestre e aumento da temperatura (gradiente xeotérmico). w Interpretación de gráficas máis complicadas. Ex.: pirámides de poboación, relacións entre datos de poboación, economía ou de calquera outro tipo e o tempo. w Uso de nomenclatura científica. w Interpretación de información simbolizada. Ex.: mapas diversos, especialmente topográficos e xeolóxicos. Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 31

vEmprega-los conceptos básicos das Ciencias da Natureza para elaborar interpretacións científicas dos principais fenómenos naturais, así como valorar algunhas aplicacións tecnolóxicas de especial rele- vancia. w Explicacións por medio de modelos máis formais, que implican relacións indirectas coa realidade. Ex.: interpretación dos procesos xeolóxicos internos por medio de teorías globais como a Tectónica de Placas. w Comprender ideas básicas de interacción e cambio, fronte ás de materia e enerxía de niveis anteriores. w Valora-las aplicacións tecnolóxicas no contexto social. Ex.: termóme- tros, altímetros, goniómetros, dinamómetros, aparatos todos eles importantes no cálculo climatolóxico.

vAplicar estratexias persoais, coherentes cos procedementos da Ciencia na resolución de problemas: identificación do problema, formulación de hipóteses, planificación e realización de actividades para contrastalas, sistematización e análise dos resultados e comuni- cación dos mesmos. w Formular hipóteses para explicar unha situación ou resolver un problema. Ex.: ¿como podería formarse un borde continental activo na costa galega? ¿que consecuencias tería isto para o noso territorio e para o noso modo de vida? w Deseño máis completo de experiencias para a investigación dun problema planteado, deducción de consecuencias, suxerencia de problemas. Ex.: ¿cal sería o sitio ideal para a construcción dun vertedoiro nunha zona montañosa como a comprendida entre o Cebreiro e Sarria? ¿Que datos habería que aportar para dar coa solución máis idónea? Outro exemplo pode se-la investigación do emprazamento correcto da presa dun encoro, tratando de evita-los problemas medioambientais que nor- malmente leva consigo tal actuación. vParticipar en la planificación e realización en equipo de actividades científicas, valorando as aportacións propias e alleas. w Asunción de papeis axeitados ás súas capacidades. Ex.: Formar equipos de traballo no que cada compoñente especializarase en tarefas especí- ficas, como por exemplo, manipulacións informáticas (base de datos e folla de cálculo, busca en internet,…), voceiro, secretario, busca de materiais, etc. 32 Boletín das Ciencias

vElaborar criterios persoais e razoados sobre cuestións cientí- ficas e tecnolóxicas actuais mediante o contraste e avaliación de informacións obtidas de distintas fontes. w Resumir informacións procedentes de diversas fontes, incluídas fontes gráficas como por exemplo os mapas. Aprender a citar de forma ordeada as fontes informativas empregadas. w Discriminar entre información científica ben constrastada e a de divul- gación. vUtiliza-los seus coñecementos sobre o funcionamento do corpo humano para desenvolver e afianzar hábitos de coidado e saúde cor- poral. w Aproveita-lo exercicio propiciado pola excursión para desenvolver acti- tudes cara a unha mellora nos hábitos alimenticios, especialmente ante situacións de esforzo físico. w Estudiar conceptos como o mal da altura que poden sufri-los alpinistas. Valora-los cambios corporais, especialmente en relación coa presión atmosférica e a concentración de osíxeno, que se producen coa altura. w Valora-la importancia dos hábitos alimenticios dunha rexión, que nor- malmente teñen relación cos productos agrícolas propios dela, e que en ocasión poden ocasionar disfuncións ou enfermidades. Ex.: o bocio na Galicia interior. v Utiliza-los seus coñecementos sobre os elementos físicos e seres vivos para disfrutar do medio natural, así como propor, valorar e, se fose posible, participar en iniciativas encamiñadas a conservalo e melloralo. w Valora-la temporalidade de moitos procesos naturais ou provocados pola actividade humana (acidificación e destrucción dos solos pola acción humana (cascallos de minas, ríos contaminados con metais pesados…), eutrofización das augas por refugallos de actividades agrícolas ou industriais, destrucción de solos despois de incendios reiterados, altera- ción da composición atmosférica, sucesións ecolóxicas nos ecosistemas ó longo do tempo (sustitución dos bosques por monte baixo e ó contrario). w Comprende-la complexidade das problemáticas ambientais, relaciona- das con múltiples factores e variables. w Busca dunha visión integradora que permita diferencia-las diferentes unidades paisaxísticas así como explica-la súa sucesión dependendo de variables como a altura ou/e a situación xeográfica. Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 33

v Elaborar criterios persoais razoados sobre temas ambientais, e adoptar iniciativas para favorece-la conservación e mellora do medio natural. vRecoñecer e valora-las aportacións da Ciencia para a mellora das condicións de vida dos seres humanos, aprecia-la importancia da formación científica, utilizar nas actividades cotiás os valores e actitu- des propios do pensamento científico, e adoptar unha actitude crítica e fundamentada ante os grandes problemas que hoxe plantean as rela- cionadas entre Ciencia e sociedade. vValora-lo coñecemento científico como un proceso de construc- ción ligado ás características e necesidades da sociedade en cada momento histórico e sometido a evolución e revisión continuada. Táboa 1 8. CONTIDOS RELACIONADOS CON OUTRAS ÁREAS Área de Lingua A linguaxe oral e escrita é o instrumento básica da expresión humana, polo que as destrezas adquiridas en calquera área lingüística favorecen notablemente a comprensión e comunicación das ideas científicas. Nesta actividade pode poten- ciarse tal relación co estudio das imnumerables toponimias de termos galegos pero con orixe celta (ex.: o nome do lugar de Biduedo é un topónimo que fai referencia a palabra celta “betu” que significa árbore, sendo os bidos moi abundantes en toda Europa), romano, grego, suevo (Samos ven de “Sámanos”, que significa lugar recollido), árabe (non hai máis que observar termos como Calvor, Reiriz, etc.) ou castelán antigo. Área de Educación Plástica A paisaxe observable na saída é unha das máis fermosas de Galicia, podendo servir de marco de referencia para todo tipo de procedementos como estudio de diferentes perspectivas na primeira parte do traxecto, e tonalidades de cores na segunda parte, xa no val de Samos. Nalgún tramo a sucesión das cores pode indica-la transición dunha asociación vexetal a outra. Área de Matemáticas Esta área está presente en moitas actividades a realizar, como os estudios topográficos nos que se analizan proporcións, escalas e quivalencias terreo-mapa, conceptos de trigonometría no estudio de pendentes e alturas topográficas, relacións de variables nos fórmulas das diferentes formas de enerxía citadas, parámetros estadísticos para a comprensión táboas de datos, curvas de poboación, etc. 34 Boletín das Ciencias Área de Ciencias Sociais e Tecnoloxía Ademais dos contidos máis propios desta área, como a historia e evolución socioeconómica da zona, esta actividade é un importante medio para traballar contidos procedimentais como: • Destreza na interpretación e análise de mapas. • Tratamento crítico das diferentes fontes de información. • Interrelación entre a evolución da Ciencia e a Tecnoloxía e o devenir socio-económico da comarca.

CADERNO PARA O ALUMNO PRIMEIRA ACTIVIDADE (previa á excursión) Constrúe o perfil topográfico entre O Cebreiro e Sarria, sinalando alomenos 15 puntos intermedios. Recoñece no mapa topográfico as formas do relevo máis representativas no contorno do Camiño (depresións, vales, liñas de cumes, liñas divisorias de augas, portos de montaña, ombreiras, aristas,…). SEGUNDA ACTIVIDADE (no propio terreo) ¿Cales son as especies químicas máis contaminantes so solo e nas augas de consumo? ¿Cales son os oligoelementos fundamentais na vida das plantas dos animais? ¿Cal deles se considera “o rei” na dieta humana, e por que? ¿En que zonas de Galicia está máis estendido o mal do bocio? ¿A que se debe esta enfermidade? TERCEIRA ACTIVIDADE (no propio terreo) Dende os sitios máis altos do tramo a percorrer (O Cebreiro e Alto de Poio), sitúa na panorámica e coa axuda do compás as principais serras e formas do relevo observables. CUARTA ACTIVIDADE (no propio terreo) Dende as zonas máis baixas (Triacastela e Samos) delimita a conca visual observable, sinalando algún elemento distorsionador na paisaxe. QUINTA ACTIVIDADE (posterior á excursión) Recolle información sobre as posibles causas das series sísmicas dos últimos anos que teñen a súa localización na zona de Triacastela-Sarria. Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 35 A presa de Belesar é a de maior capacidade volumétrica (640 Hm3) en Galicia pero a cuarta no que se refire á potencia instalada con 225 Mw. Calcula a superficie do encoro de Belesar empregando un mapa topográfico da rexión. Co dato anterior e co volume máximo represado, calcula a súa profundidade media. SEXTA ACTIVIDADE (posterior á excursión) Hoxe en día, as centrais hidráulicas e térmicas (convencionais e nucleares) son as únicas instalacións industriais de gran potencia para xerar electricidade. ¿Que vantaxes e desvantaxes presentan as hidráulicas con respecto ás térmicas? Un dos conceptos máis importantes que a ciencia aportou á sociedade é “a enerxía”. Esta é necesaria para falar de industria, progreso, ciencia, natureza, polí- tica e incluso de economía doméstica. En Portomarín atopamo-lo encoro de Belesar que almacena enerxía, doutro xeito diferente a como as pilas ou baterías almace- nan enerxía química, transformándose en ámbolos dous casos en enerxía eléctrica. • ¿Que tipo de enerxía se almacena nunha central hidroeléctrica? • ¿Como se transporta esa enerxía eléctrica ós consumidores? • ¿Podería mellorarse o transporte da enerxía eléctrica? ¿Este transporte afecta ó medio natural? • ¿Estas de acordo coa afirmación: “a enerxía hidroeléctrica non contami- na”? Razoa a túa resposta. • ¿Cal é a enerxía que produce ó ano este central? Supoñendo que a enerxía solar que capta o planeta é de 4 Kwh/m2, que superficie é necesaria ó ano para recibi-la mesma enerxía que produce Belesar? Se cada español consume de media 100.000 Kj/día, ¿a cantas persoas sumi- nistra enerxía o encoro? SETIMA ACTIVIDADE (posterior á excursión) Identifica as liñas de enerxía antigas e ségueas ata descubri-las presas desa época adicadas á producción de electricidade. ¿Que utilidade pode desprenderse desta investigación? ¿Porías algún tipo de freo á utilización sen control desta infor- mación? OITAVA ACTIVIDADE (posterior á excursión) Sitúa unha folla de papel cebola de tamaño A4 sobre unha porción do Camiño e debuxa as áreas ocupadas polos diferentes usos agrarios (labor, monte alto, monte baixo, pastos). Despois coloca o papel cebola sobre papel milimetrado e calcula a porcentaxe de superficie adicada a cada tipo de actividade. ¿Podes extraer algunha conclusión dos resultados? 36 Boletín das Ciencias RESUMO Un posible programa para a saída, entre as moitas opcións posibles, é o seguinte. – Día primeiro: - Saída do Instituto ás 9,00 horas. - Chegada ó Cebreiro, ás 12,00 horas. - Despois da visita ó Santuario e pallozas restauradas, primeiro tramo do camiño en Galicia (O Cebreiro-Triacastela), cun percorrido de 22 km. - Visita ó contorno de Triacastela e ós seus arredores no atardecer. – Día segundo: - Segundo tramo (Triacastela-Samos-Sarria), cun percorrido de 21 km, saíndo ás 9,00 horas. - Visita ó mosteiro de Samos e ó seu contorno, ás 13,00 horas. - Percorrido ata Sarria e visita desta vila. A noite pode facerse en tres dos albergues máis cercanos: o anterior a Sarria, no pobo de Calvor, para os máis cansados; e os dous posteriores, en Barbadelo e en Ferreiros. – Día terceiro: neste día diversifícase a actuación segundo dous grupos. O máis adiantado, formado polos que fixeron noite en Barbadelo e Ferreiros, chega ata o encoro de Belesar do río Miño á altura de Portomarín, a 21 km de Sarria, visitando este pobo. O segundo grupo que quedara en Calvor chega ata Sarria, adicando parte do día á visita desta vila. Ás 17,00 horas da tarde, o autocar parte de Sarria para recoller ó grupo de Portomarín, voltando xuntos cara a Compostela. Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 37 38 Boletín das Ciencias Nº 38 (Xuño 1999) Experiencias Didácticas 39 40 Boletín das Ciencias