Omslag Ethiek 14-03-1970 17:26 Pagina 1
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
omslag Ethiek 14-03-1970 17:26 Pagina 1 Ethiek van DNA tot 9/11 Zijn er grenzen aan culturele diversiteit? Heeft een dier rechten? Overzien Ethiek we de implicaties van stamceltechnologie? Hebben de publieke media een ONDER REDACTIE VAN eigen verantwoordelijkheid? Gaat sport samen met gentherapie? Is ‘global Johan Braeckman, Bert de Reuver en Thomas Vervisch governance’ een antwoord op de instabiliteit van de wereld na 11 september 2001? Aan het begin van de 21e eeuw worden we dagelijks geconfronteerd met deze en andere ethische vragen. In onze pluralistische maatschappij, van DNA tot9/11 waarin uiteenlopende opvattingen naast en tegenover elkaar bestaan, kan niet langer één ethische benadering de overhand hebben. Ethiek van DNA tot 9/11 biedt ons een handreiking. Op toegankelijke wijze laten de auteurs ons kennismaken met theoretische én toegepaste ethiek. Verschillende opvattingen worden nauwkeurig gewikt en gewogen zonder ons een visie op te dringen. Het boek biedt een praktische kijk op zeer uit- eenlopende ethische kwesties en helpt de lezer bij het innemen van een eigen standpunt. Voor iedereen die zich grondig en betrouwbaar wil infor- meren over de manier waarop vandaag de dag met ethische vraagstukken J. Braeckman, B.de Reuver enTh. Vervisch (red.) wordt omgegaan, is dit boek een aanrader. Met bijdragen van Govert den Hartogh, Guido Pennings, Michiel Korthals, Ronald Commers, Paul Cliteur, Amade M’charek, Frans Jacobs, Wim Vandekerckhove, Hugo Van den Enden, Hub Zwart, Peter Derkx, Sigrid Sterckx, Rob van Es en Rik Coolsaet. Johan Braeckman doceert wijsbegeerte aan de Universiteit Gent en is Socrates-hoogleraar ethiek aan de Universiteit van Amsterdam. Bert de Reuver is coördinator interdisciplinaire collegecycli bij het Instituut voor Interdisciplinaire Studies (IIS) aan de Universiteit van Amsterdam. Thomas Vervisch is als assistent verbonden aan de vakgroep Wijsbegeerte & Moraalwetenschap aan de Universiteit Gent. www.aup.nl ISBN 90 5356 753 4 AMSTERDAM UNIVERSITY PRESS AMSTERDAM UNIVERSITY PRESS ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 1 Ethiek van DNA tot 9/11 ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 2 ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 3 Ethiek van DNA tot 9/11 Onder redactie van Johan Braeckman, Bert de Reuver en Thomas Vervisch Amsterdam University Press ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 4 Ontwerp omslag: Birgit Schrama, Utrecht Zetwerk: PROgrafici, Goes Afbeelding omslag: © Photonica / Imagestore / Hollandse Hoogte Cartoons: © Jan de Graeve (JAN), Gent isbn 90 5356 753 4 nur 730/736 © Amsterdam University Press, 2005 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 5 Inhoud Bij wijze van woord vooraf: weg met het Tolkiensyndroom 9 Johan Braeckman, Bert de Reuver & Thomas Vervisch Het filosofisch gehalte van de medische ethiek 15 De casus ‘wrongful life’ Govert den Hartogh Reprogenetica en de ethiek aan het begin van het leven 43 Guido Pennings Over morele emoties en morele sentimenten 65 Frans Jacobs De ethiek van het recht op waardig sterven 83 Hugo Van den Enden Populatie in het forensisch DNA-onderzoek Van probleem naar mogelijkheid? 99 Amade M’charek Natuurbeelden 119 Op zoek naar een nieuwe verstandhouding met de natuur Hub Zwart De filosofie van dierenrechten 135 Paul Cliteur Voedsel als een niet-neutraal publiek goed 159 Michiel Korthals De juridische regulering van biodiversiteit 177 Een ethische analyse van drie internationale verdragen Sigrid Sterckx Media en ethiek 201 Rob van Es 5 ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 6 inhoud Bedrijfsethiek vandaag 227 Tussen strategische implementatie en kritische ingesteldheid Wim Vandekerckhove Over wereldethiek 249 Ronald Commers Multiculturele samenleving, huwelijksmigratie en humanisme 259 Peter Derkx Utopia en realiteit in de wereld na 11 september 285 Rik Coolsaet Over de auteurs 309 Register 311 6 ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 7 ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 8 ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 9 Bij wijze van woord vooraf: weg met het Tolkiensyndroom Enige tijd geleden stond er een artikel in het wetenschappelijk tijdschrift Science (303, 2004), getiteld The Evolution of the Golden Rule. De gouden regel waarnaar wordt verwezen, spoort mensen aan om andere mensen te behandelen zoals zij- zelf ook behandeld willen worden. Het is een regel die reeds langgeleden in vele culturen naar voren is gebracht, culturen die nochtans op talloze vlakken grote verschillen vertonen. Blijkbaar zit het gevoel voor rechtvaardigheid diep in de mens ingebakken, en zelfs niet in de mens alleen. In het artikel werd onder meer een studie aangehaald waaruit bleek dat ook niet-menselijke primaten het verschil tussen rechtvaardig en onrechtvaardig gedrag kunnen inschatten. Onderzoekers Sarah Brosnan en Frans de Waal gaven kapucijnaapjes een steentje, dat ze daarna konden omruilen voor een stukje komkommer. Na verloop van tijd kregen sommige aapjes een druif voor een steentje, terwijl men de andere nog steeds komkommer gaf. Kapucijnaapjes vinden druiven veel lekkerder dan komkommer. De aapjes die komkommer kregen voelden zich duidelijk benadeeld vergeleken met de aapjes die een druif ontvingen en toonden dit door het stukje komkommer te weigeren. Het is verleidelijk om hieruit af te leiden dat de aapjes, door een combinatie van een gevoel voor rechtvaardigheid en trots, liever niets hebben dan genoegen te moeten nemen met een tweederangsbeloning. Hoe dit ook moge zijn, het onder- zoek stemde ons optimistisch. Als aapjes niet onverschillig zijn voor onrecht, dan moeten mensen toch zeker in staat zijn morele vooruitgang te boeken? Korte tijd na de publicatie in Science ontploften er bommen in Madrid. Tweehonderd mensen kwamen om, vele honderden werden gewond. De afkeu- rende reactie van de internationale gemeenschap en de miljoenen mensen die in Spanje de straat op gingen om te protesteren tegen het geweld, bevestigen dat mensen een sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel hebben. Dergelijk geweld is zinloos, het treft onschuldige mensen, het is immoreel en moet hard worden bestraft. Hierover lijkt een ruime consensus te bestaan. Mensen hebben verschil- lende eigenschappen die hen maken tot wat we morele wezens noemen; wezens die in staat zijn bepaalde handelingen goed te keuren en andere af te keuren. Het rechtvaardigheidsgevoel is een van die eigenschappen, maar er zijn er nog meer; het vermogen zich in te leven in de gemoedstoestand van een ander; het kunnen inschatten van de reputatie van zichzelf en van anderen met betrekking tot betrouwbaarheid; een capaciteit om bedrog te ontdekken enzovoort. Het is pas in deze tijd dat die vermogens en de manier waarop ze samenwerken en gekoppeld 9 ethiek van DNA 17-02-2005 15:55 Pagina 10 bij wijze van woord vooraf: weg met het tolkiensyndroom zijn aan systemen van beloning en straf, grondig wetenschappelijk worden onder- zocht. Sommige inzichten die uit dergelijk onderzoek naar voren komen, kunnen bruikbaar zijn om verbijsterende gebeurtenissen, zoals 9/11, de bomaanslagen van 11 maart in Spanje of de rituele moord op Theo van Gogh, beter te begrijpen. Men kan van mening zijn dat dit daden zijn van krankzinnigen, van godsdienst- fanatici, van gewetenloze schurken die er enkel op uit zijn dood en vernieling te zaaien. Het zijn opvattingen die wijd en zijd circuleren, maar ze brengen ons geen stap dichter bij het begrijpen van wat er is gebeurd. Het lijkt ons zinvoller om na te gaan of er geen onderliggend systeem in de krankzinnigheid te bespeu- ren valt. De bomaanslagen worden als bijzonder onrechtvaardig ervaren, maar zijn zelf een radicale expressie van een scherp gevoelde onrechtvaardigheid, ver- bonden aan het verlangen om die onrechtvaardigheid te bestraffen. Dit is voorlopig de tegenstrijdige (?) les die uit het wetenschappelijk onder- zoek van de morele capaciteiten van de mens kan worden getrokken: het mense- lijk vermogen tot altruïsme en samenwerking, en de emoties en gevoelens die daarmee gepaard gaan, zorgen voor verheven opvattingen en gedrag. Maar die- zelfde vermogens en gevoelens kunnen ons er ook toe brengen om het leven van andere mensen te vernietigen. Kapucijnaapjes hebben liever niets, dan een belo- ning die ze onrechtvaardig vinden. Als ze geen druif kunnen krijgen, hoeven ze de komkommer ook niet. Mensen gaan nog een stap verder: gevoelens van onrecht, van uitsluiting, van vernedering en van uitzichtloosheid brengen niet alleen een voorspelbare weigering teweeg van wat wordt aangeboden; het onrecht moet bovendien ook worden bestraft. We hebben de middelen in handen om het gruwelijk gedrag van bommenleg- gers en zelfmoordterroristen te begrijpen. De studies waarnaar we hierboven ver- wijzen, de inzichten verkregen uit de sociale psychologie en andere disciplines, de historische gegevens, de naakte cijfers over economische en sociale discre- panties, de godsdienstige waanideeën die met de paplepel worden ingegoten: samengevoegd bevatten ze een sleutel tot inzicht en begrip. Dat betekent evenwel niet dat we dit inzicht en begrip reeds hebben, en zelfs niet eens dat iedereen het hebben wil. Vele mensen blijken niet in staat om een objectieve visie te ontwik- kelen op gebeurtenissen zoals 11 september, 11 maart of 2 november, data die onmiskenbaar keerpunten betekenen, of zullen betekenen, in het verdere verloop van de wereldgeschiedenis.