3 Redactioneel Progressief

Zal er de komende jaren ooit iets van linkse samenwerking terecht komen? Erik Meijer breekt er in dit nummer van S&D (weer) een lans voor. En gelijk heeft hij. Want het is onthutsend om te zien dat er peilingen verschijnen waarin de linkse partijen samen ongeveer evenveel zetels halen als de PvdA nu in zijn eentje heeft — en dat iedereen dit ter kennisgeving aanneemt. De crisis op links is groter dan de schade van regeringsdeel- name. Veel zal afhangen van het mandaat dat de nieuwe lijsttrekker van de PvdA, zich toe-eigent. Programmatisch gezien zijn de marges op links makkelijk te overbruggen. De sfeer waarin Sanders over socialisme praat zoals Doeko Bosscher dat verderop in dit nummer beschrijft, is er een die men ook hier deelt — de ongelijkheid moet minder worden, niet meer. Maar GroenLinks is blij met een herwonnen eigen profiel en de SP wil wraak op, ja op wat eigenlijk? Dus van die kant is niet veel enthousiasme te verwachten. Een nieuwe lijsttrekker van de PvdA zal de eerste handreiking moeten doen. Bijvoorbeeld door de belofte bij deelname aan een nieuwe regering alleen uitgesproken linkse minis- ters te benoemen, die het pensioenstelsel democratiseren (zoals Paul de Beer verderop bepleit), de Europese interne markt zo te ordenen dat het sociaal beleid uit de verf komt (Ben Crum) en zich niet door rechtsstaat-vijandige referenda van de wijs laten brengen (Tom Eijsbouts). Het is een van de weinige manieren om de langzamerhand steeds meer op campagnes en steeds minder op maatschappelijke bewegingen rustende sociaal- democratie in contact met anderen te brengen. Met alleen referenda lukt dat herstel van de band met de kiezer in ieder geval niet, zoals Paul Bordewijk verderop laat zien. Praten over binding en progressief Nederland is één ding, concreet aanwijzen hoe en met wie je gaat leveren is iets anders en minstens zo belangrijk.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 4 Column

Referendum: geniet, maar met mate

Door Tom Eijsbouts van de twee deelrepublieken van Bosnië en Redacteur S&D Herzegovina, een referendum over de vraag of 9 januari een feestdag moet worden. Op die dag werd in 1992 de Servische Republiek Dat een referendum onder bepaalde omstan- uitgeroepen, wat het begin was van de oorlog digheden goed kan zijn in een moderne de- daar. mocratie zullen weinigen nog betwisten. Het Dit was een nieuwe oorlogsverklaring aan breekt impasses open en ventileert opgekrop- de buurrepublieken. De regering kreeg bijna te emoties. Maar nu in Hongarije de regering 100 % steun voor dit plan en natuurlijk gaat het referendum misbruikt om haar kiezers die geest niet meer in zijn fles terug. Wat is de tegen Europese besluiten over vluchtelingen aantrekkelijkheid van een referendum? Dat op te zetten, en nu de Bosnische Serviërs het is die van de directe inschakeling van het ge- referendum als strijdbijl gaan hanteren tegen voel, dus het volksgevoel, en zijn dienaren: de hun Bosnische landgenoten, de Kroaten en zenuwen en de zintuigen, met uitschakeling de Bosniakken, zodat daar binnenkort weer van de remmende krachten van overweging oorlog gaat uitbreken, moet het voor ieder en afweging. De roes van de dronkenschap, duidelijk zijn dat ‘het referendum’ níet zonder zeg maar. Die is vaak nuttig, mits met mate meer ‘de oplossing’ is van ‘het probleem van genoten, maar niet voor grote besluiten. De de representatieve democratie’. Dus kan het eerste roes kan ook de aarzeling voor het verse PVV-pamflet van Baudet en Cliteur onder volgende glas wegnemen. Daar moet je voor de titel Echte Democratie. Het probleem van de oppassen. representatieve democratie & het referendum als Dat voert naar de tweede vraag: waartoe oplossing alleen al op grond van zijn titel wor- zal de trend van Neverendums leiden als we er den afgeserveerd. niet mee oppassen? Waartoe leidt oplopende Maar dat zou kansen laten liggen, zoals dronkenschap? Eerst tot schijnbroederschap de kans om te overdenken waarom volksver- en dan tot ruzie. Het referendum, onmatig ge- lokkers zo van dat referendum houden. En: bruikt, is een splijtzwam, zoals zelfs die brave waartoe de trend van ‘Neverendums’ gaat Zwitsers zich beginnen te realiseren. leiden als we er geen paal en perk aan stellen. Dan die derde, interessantste, vraag, naar De aardigste vraag, ten derde: wat is de aard het gezag van de volksuitspraak. Het consti- van het gezag van het referendum? Daar is iets tutionele hof van Bosnië had het referendum vreemds mee. aldaar verboden. Maar dat maakt voor het Op de vierkante centimeter gaat dit stukje gezag van de uitspraak niets uit. Want de rech- zich niet druk maken om alle soorten refe- ter is niet meer dan een strootje tegenover de renda: correctief of regelend, bindend of niet, ontketende krachten. grondwettelijk of niet, en alle procedures. Een bekend adagium (van de Amerikaanse De eerste vraag luidde: wat maakt het senator Hiram Johnson in 1917) luidt: ‘The referendum zo aantrekkelijk voor bepaalde first casualty when war comes is truth’ (het types en tegelijk zo gevaarlijk? Het Bosnische eerste slachtoffer van de oorlog is de waar- geval is instructief. Op 25 september hield heid). Over referenda kun je zeggen: het de regering van de Servische Republiek, een eerste slachtoffer van het referendum zijn

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 5

recht en politiek. Het verbod van een rechter staat altijd ten dele buiten dat van de staat en wordt eenvoudig opzijgezet door een referen- zijn instellingen. Daarom wordt het gebruikt dum. En daarmee het gezag van het recht en bij een grondwetsherziening, zoals in Zwit- van de politiek. Zie de referenda bij ons, over serland. Het gezag van het referendum is als het EU-grondwettelijke verdrag in 2005 en dat van een buitengebeuren, van een overstro- recentelijk over Oekraïne en ook Brexit. Geen ming of een onvoorziene gebeurtenis zoals bindende kracht, maar niemand kan of durft de val van de Muur in 1989. Het is vooral blind er een strobreed in de weg te leggen. Rechters feitelijk gezag. niet, wetgevers niet. Daarom hoeft de stem bij referenda, an- Hoe kan dat? Er zijn mensen die denken ders dan bij een wetgevende maatregel, ook dat het referendum zijn kracht ontleent aan niet gemotiveerd te worden. Daarom kan het feit dat hier ‘het volk’ spreekt, als hoogste de uitslag achteraf ook alle denkbare uitleg gezag in de staat. Maar dan zou de uitslag ook krijgen, net zoals blinde, onvoorspelbare het hoogste, of laatste, gezag dragen dat de historische gebeurtenissen. Het is inderdaad staat te bieden heeft, minstens hetzelfde ge- zoals eenieder telkens na een referendum zag als een uitspraak van de wetgever. weer beseft: het volk is sterk en gevoelig, Dat is niet zo. Een wet is bindend. Het re- maar primitief; het is aanstichter van blinde ferendum is bij ons doorgaans raadgevend, gebeurtenissen. heeft dus geen gezag van recht. Daar heeft Let wel, ons leven en ons samenleven kun- niemand moeite mee. Het pamflet van Baudet nen niet zonder het gezag van blinde feiten: en Cliteur stelt voor om het referendum wel dood en geboorte, dijkdoorbraak, feiten van gezag van wet te geven. Dat is in hun ogen dus geluk of feiten van ongeluk. Sterker: verkie- logisch: maximaal gezag. Maar het is ook zo zingen hebben ook veel van zulk feitelijk fout als het maar kan, zeker wanneer er geen gezag. Zelfs de wet heeft het brute gezag van enkele rem aan wordt gesteld (zoals ook Bau- geschiedenis nodig: zij kan niet zonder plaats det en Cliteur voorstellen): alles is referenda- en datum. Maar verkiezingen en de wet heb- bel. Dat vraagt enige uitleg. ben daarbij het overwegende gezag van recht Wat maakt de volksuitspraak zo oerkrach- en van politiek, het gezag van gepoogde re- tig dat je er een hele staat mee naar je hand delijkheid, gelijkheid, afweging, motivering, kunt zetten en naar de verdommenis kunt hel- van beheerste en genuanceerde conflictbe- pen (zoals Hitler dat deed), de EU er een spaak slechting. in het wiel kunt gooien (zoals Orban doet met Wie de referenda principieel gelijkstelt zijn referendum over een EU-besluit), er een met de wet, of de wet door referenda vervangt, afscheiding mee kunt teweegbrengen (zoals levert de sleutels van recht en politiek (voer- Poetin deed in de Krim en zoals ze in Catalonië tuigen van redelijkheid, afweging en motive- doen) of er een oorlog mee kunt uitlokken (zo- ring) over aan de macht van het gevoel, van de als in Bosnië geprobeerd wordt)? sterkste of van de straat. Daar gaan als eerste Het antwoord op deze vraag is eenvoudig recht en politiek aan kapot — voertuigen van en verhelderend, maar lastig te verteren. Het de elite, inderdaad. Dat is dan ook waar het de referendum heeft een enorm gezag, maar pamflettisten om te doen is. geen overwegend rechtsgezag. Zijn gezag

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 6

Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming

Het huidige pensioenstelsel lijkt mensen steeds onzekerder te maken. Daarom willen sommigen het heft in eigen handen nemen. Dit is echter niet de oplossing. Hoe kan het dan wel anders?

PAUL DE BEER1

Redacteur S&D

Nederland heeft een van de beste pensioen- inflatie (de zogeheten indexatie), inmiddels stelsels ter wereld. Toch dient het ingrijpend hebben vele pensioenfondsen hun pensioe- te worden aangepast. Dat is, kort samengevat, nen zelfs moeten verlagen (‘afstempelen’) om- de boodschap van een reeks rapporten en ad- dat de dekkingsgraad van het fonds te laag is. viezen die de afgelopen jaren over het Neder- De discussie over het pensioenstelsel die landse pensioenstelsel zijn geschreven. Ook hierdoor op gang kwam, ging aanvankelijk de verantwoordelijke staatssecretaris, Jetta niet over een fundamentele hervorming, Klijnsma, is die mening toegedaan, getuige maar vooral over de ‘hardheid’ van de pen- haar brief van 8 juli 2016 aan de Tweede Kamer. sioentoezeggingen. De sociale partners ‘Er zijn (…) fundamentele aanpassingen nodig kwamen in het pensioenakkoord van de om het pensioenstelsel aan te laten sluiten Stichting van de Arbeid (Star) van 2010 en het op de veranderende samenleving,’ schrijft zij, ‘uitwerkingsmemorandum’ van een jaar later maar vervolgens ook: ‘We moeten niet uit het overeen om in de toekomst geen harde pensi- oog verliezen dat de basis van ons pensioen- oengarantie meer te bieden, maar alleen een stelsel sterk is.’ reële ambitie te formuleren. Dat ‘reële’ had Er is de afgelopen jaren inderdaad meer niet primair de betekenis van realistisch of re- dan genoeg voorgevallen om kritisch naar het aliseerbaar, maar gold vooral als contrast met bestaande pensioenstelsel te kijken. De be- het huidige ‘nominale’ pensioen. Terwijl de lofte dat iedere werknemer een gegarandeerd huidige pensioentoezeggingen zijn geformu- waardevast pensioen opbouwt, bleek sinds leerd in euro’s en geen rekening houden met het uitbreken van de crisis in 2008 niet langer het uithollende effect van inflatie (althans, als houdbaar. Niet alleen worden de meeste pen- er geen indexatie plaatsvindt), zou de toekom- sioenen (en de pensioenopbouw van de wer- stige pensioenambitie moeten worden gefor- kenden) al jaren niet meer aangepast aan de muleerd in termen van een reëel bedrag, dus

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming 7

gecorrigeerd voor inflatie. Het zou echter niet en vierde variant betreffen een vorm van een langer om een harde toezegging gaan, maar persoonlijk pensioenvermogen oftewel een alleen om een nastrevenswaardig doel. individueel pensioenpotje, dat overigens wel Dit pensioenakkoord stuitte op grote collectief wordt beheerd. Het reële contract weerstand binnen de FNV, met name bij de dat de Star in 2011 had voorgesteld, komt al- twee grootste vakbonden, FNV Bondgenoten leen nog voor als subvariant I-B, waaraan de en AbvaKabo FNV, die het als een ‘casinopen- SER verder weinig aandacht schenkt. Hoewel sioen’ bestempelden. Hun verzet mondde uit de SER geen keuze maakt uit de vier varianten, in een interne crisis die de FNV bijna uiteen klinkt in het advies een voorkeur door voor de deed spatten, resulteerde in het aftreden van vierde variant, het persoonlijk pensioenver- een aantal hoofdrolspelers en vormde de mogen met collectieve risicodekking. De Raad aanleiding voor een ingrijpende reorganisatie stelt ‘dat een weloverwogen overstap op ter- waarbij de grootste FNV-bonden samengingen in een ongedeelde FNV. Terwijl de FNV met zichzelf bezig was, ging de pensioendiscussie verder en nam de jaren Persoonlijk pensioen­ daarna een onverwachte wending. Hoewel het vermogen betekent een pensioenakkoord formeel nog gold, verdween het voorstel voor een pensioenstelsel op basis fundamentele breuk met van een reële ambitie geleidelijk naar de ach- het bestaande stelsel tergrond. In plaats daarvan kwamen andere thema’s naar voren, die ook centraal stonden in de Nationale Pensioendialoog die PvdA- staatssecretaris Klijnsma in 2014 organiseerde: mijn naar deze variant een goed perspectief keuzevrijheid, solidariteit, collectiviteit en zou kunnen bieden om de sterke punten van verantwoordelijkheid. Ineens bleek ook de zo- het stelsel te behouden en de tekortkomingen genaamde doorsneesystematiek — ongeacht weg te nemen’ (SER 2015: 12). de leeftijd betaalt iedereen dezelfde premie en Anders dan deze zin suggereert, zou de bouwt daarmee evenveel pensioen op — een invoering van een stelsel op basis van een per- steen des aanstoots voor de critici van het soonlijk pensioenvermogen met collectieve bestaande stelsel. Allerlei kenmerken van het risicodekking een fundamentele breuk met pensioenstelsel die weinig met de financiële het bestaande stelsel betekenen. Of daarmee houdbaarheid te maken hebben, werden nu werkelijk de sterke punten van het bestaande ook onderwerp van discussie. En wijzigingen stelsel behouden blijven, is de vraag. Doordat daarin — zoals het afschaffen van de doorsnee- de discussie over het toekomstige pensioen- systematiek — betekenen al snel een funda- stelsel een erg technisch karakter heeft, lokt ze mentele wijziging van het bestaande stelsel. tot nog toe weinig maatschappelijke discussie De discussie culmineerde in het SER-advies uit. Voor de meeste mensen is hun pensioen ‘Toekomst pensioenstelsel’ uit 2015, dat vier nu eenmaal een ver-van-mijn-bed-show. Letter- varianten van een toekomstig pensioenstelsel lijk, omdat het moment dat zij met pensioen bespreekt, die elk fundamenteel verschillen gaan nog ver in de toekomst ligt. En figuurlijk, van het bestaande stelsel. In de eerste variant, omdat het pensioen een uiterst taaie en inge- die nog het dichtst bij het bestaande stelsel wikkelde materie lijkt. Dat is jammer, want ligt, wordt de doorsneesystematiek afgeschaft. hierdoor wordt de discussie over ons pensioen In de tweede variant wordt een nationaal pen- vooral gevoerd door pensioendeskundigen, sioenstelsel ingevoerd waar alle werkenden, volgens wie het inderdaad om een ingewik- inclusief zelfstandigen, onder vallen. De derde kelde technische kwestie gaat die we maar

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 8 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming

beter aan hen kunnen overlaten. Maar wie keringsregelingen (ook wel defined benefit of garandeert dat hun keuzes en beslissingen DB geheten) wordt dit pensioen bepaald door in het belang zijn van de gewone burger? Het het gemiddelde loon en het aantal jaren dat pensioen is veel te belangrijk om aan techno- men premie heeft betaald. Bij een volledige craten over te laten. pensioenopbouw zou men recht hebben op Even opmerkelijk is dat in die discussie een pensioen van 70 % van het gemiddelde bijna niemand meer voor behoud van het be- loon over de gehele loopbaan. De belang- staande stelsel (een van de beste ter wereld!) rijkste onzekere factor hierbij is hoe oud de pleit — wellicht uit angst om voor behoud- gepensioneerden worden en dus hoe lang we zuchtig te worden versleten of als behartiger hun pensioen moeten betalen (het zogenaam- van de gevestigde belangen van ouderen te de langlevenrisico).2 worden aangezien. Er is daardoor een reëel Verreweg de grootste onzekerheid zit in het gevaar dat er de komende jaren fundamentele rendement op het belegde vermogen. Dit kan veranderingen in het pensioenstelsel zullen van jaar tot jaar fluctueren en hangt in hoge worden doorgevoerd die ons later zullen be- mate af van de vraag waarin het vermogen zuren. wordt belegd — staatsobligaties, aandelen, In dit artikel betoog ik dat de voorstellen private equity, financiële derivaten, vastgoed, voor hervorming van het pensioenstelsel enz. Het belang van het rendement wordt dui- voorbijgaan aan het wezenlijke probleem: de delijk als we ons realiseren dat 1 % verschil in fundamentele onzekerheid van het pensioen. jaarlijks rendement na veertig jaar bijna 50 % Daardoor bieden de aangedragen alterna- verschil in gespaard vermogen oplevert (door- tieven niet werkelijk een oplossing voor de dat over het behaalde rendement ook weer problemen van het stelsel, maar dreigt wel nieuw rendement wordt behaald) — en dus in een aantal essentiële kenmerken van het be- principe ook 50 % verschil in pensioen. Als je de staande stelsel te worden prijsgegeven. komende veertig jaar jaarlijks één euro inlegt en het rendement bedraagt 2 % per jaar, dan De kern van het pensioenstelsel groeit het gespaarde bedrag over veertig jaar aan tot € 60. Bij een rendement van 4 % groeit Hoe technisch en ondoorgrondelijk de hui- het aan tot € 95 (57 % meer). Dit rekenvoorbeeld dige pensioendiscussie ook moge zijn, in laat ook zien dat zelfs bij een laag rendement essentie is het pensioen niet zo ingewikkeld. het uiteindelijk gespaarde bedrag gemakke- Werknemers leggen jaarlijks geld in in een lijk anderhalf maal zo groot kan zijn als wat gezamenlijke pot. Als zij met pensioen gaan, men in totaal heeft ingelegd (in dit voorbeeld wordt hun pensioen uit die pot betaald. Daar- € 40). bij spelen drie factoren een rol: het bedrag dat de werknemers (de actieve deelnemers) inleg- Toekomst fundamenteel onzeker gen, het bedrag dat aan de gepensioneerden wordt uitgekeerd en het rendement op het De grote onzekerheid over het rendement belegde vermogen, waardoor het spaargeld op het belegde vermogen vormt het lastigste vanzelf aangroeit. Over de eerste twee facto- aspect van het pensioenstelsel. Daardoor is ren kunnen we kort zijn. De jaarlijkse inleg het niet duidelijk of een gegeven pensioen­ is gelijk aan het aantal werknemers maal de inleg voldoende zal zijn om in de toekomst premie die zij (en hun werkgever) afdragen. de pensioenen te betalen. De gebruikelijke De hoogte van die premie kunnen we zelf be- manier om met deze onzekerheid om te gaan palen. Het uit te keren bedrag is gelijk aan het is een schatting te maken van het toekomstige aantal gepensioneerden maal het gemiddelde rendement. Op grond daarvan kan men be- pensioen dat zij ontvangen. Bij de huidige uit- rekenen hoeveel vermogen men nodig heeft

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming 9

en hoeveel premie men moet inleggen om is, dient een pensioenfonds ofwel het vermo- in de toekomst de toegezegde pensioenen te gen te vergroten, door de pensioenpremie kunnen betalen. Zoals uit bovenstaand reken- te verhogen of door een bijstorting door de voorbeeld blijkt, kan een klein verschil in de werkgever, ofwel de pensioenaanspraken te verwachting van het toekomstig rendement al verlagen. een groot verschil in uitkomst betekenen. Het gebruik van de rekenrente om de dek- Omdat de schatting van het rendement kingsgraad van pensioenfondsen vast te stellen te optimistisch kan zijn, hanteert De Neder- is om twee redenen niet zinvol. In de eerste landsche Bank, die toezicht houdt op ons plaats heeft de rekenrente niets te maken met pensioenstelsel, een andere regel. Zij berekent het werkelijke rendement van pensioenfond- hoeveel de pensioenfondsen in kas zouden sen en zegt de dekkingsgraad dan ook weinig moeten hebben indien zij het pensioengeld of niets over de toekomstige financiële positie geheel risicovrij zouden beleggen, zodat de van pensioenfondsen. Immers, pensioenfond- onzekerheid over het toekomstig rendement sen beleggen voor een groot deel in risicovol- wordt geminimaliseerd. Met behulp van de ri- lere financiële producten zoals aandelen en sicovrije rekenrente wordt de dekkingsgraad vastgoed. Het rendement daarop is onzeker bepaald die pensioenfondsen nodig hebben en in ieder geval niet gelijk aan de rekenrente. om aan hun toekomstige verplichtingen te Figuur 1 laat zien dat het rendement van pen- kunnen voldoen.3 Als de dekkingsgraad te laag sioenfondsen de afgelopen 25 jaar weliswaar

Tabel 1 Cumulatief rendement pensioenfondsen en lange rente, 1990–2014 (1990 = 100)

700

600

Rendement pensioenfondsen

500 Lange rente

400

300

200

100

0 1990 1995 2000 2005 2010 2015

De lange rente betreft de rente op 10-jaars Nederlandse staatsobligaties. Bron: Bureau Bosch (2011) en DNB (rendement pensioenfondsen); OESO (lange rente); eigen berekeningen­

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 10 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming

sterk fluctueerde, maar gemiddeld aanzienlijk periode die ruim binnen de tijdshorizon van hoger was dan de lange rente (op basis van pensioenfondsen valt — opnieuw tal van on- 10-jarige Nederlandse staatsobligaties). Terwijl verwachte gebeurtenissen voordoen die van € 100 die de pensioenfondsen in 1990 belegden grote invloed kunnen zijn op de rendementen in 2014 zou zijn aangegroeid tot € 648, zou € 100 — en misschien ook op de premie-inkomsten die in staatsobligaties was belegd minder dan en de uitkeringen — van de pensioenfondsen. de helft daarvan hebben opgeleverd (€ 298). Bestaat de EU over dertig jaar nog? Zal er een In de tweede plaats suggereert het gebruik wereldwijde pandemie uitbreken? Zullen van de rekenrente dat er een risicovrije beleg- robots de mens werkeloos maken? Het heeft ging mogelijk zou zijn, waardoor toekomstige geen zin om hierover verwachtingen te formu- pensioenen daadwerkelijk gegarandeerd kun- leren, laat staan kansberekeningen te maken, nen worden. Dat is echter een illusie, zelfs als want de meest ingrijpende gebeurtenissen pensioenfondsen hun vermogen geheel in Ne- zullen we waarschijnlijk over het hoofd zien. derlandse staatsobligaties zouden beleggen. Simpelweg omdat we ze anders zouden voor- Dit raakt aan het achterliggende probleem kómen of veranderen (vgl. Taleb). dat de veronderstelling dat de toekomst weliswaar onzeker is, maar dat deze onzeker- Streven naar zekerheid leidt tot onnodig heid valt te calculeren, onjuist is. Zeker op de pessimisme termijn waarmee pensioenfondsen moeten rekenen — tot vijftig jaar of meer vooruit — is De onvoorspelbaarheid van de toekomst blijkt de toekomst fundamenteel onzeker, dat wil ook al als we slechts tien jaar terugkijken. Vóór zeggen dat de toekomstige onzekerheid zich de economische crisis hadden de meeste pen- juist niet leent voor kansberekeningen. Iedere sioenfondsen een riante dekkingsgraad en le- kansberekening op deze termijn berust op ken de pensioenaanspraken in beton gegoten. drijfzand. Dit heeft te maken met het feit Inmiddels weten we dat dit een illusie was en dat de kans op een extreme gebeurtenis veel hebben meerdere pensioenfondsen de pensi- groter is dan in de gebruikelijke kansbereke- oenen moeten verlagen. Ook als zij erin slagen ningen wordt verondersteld. Er duiken steeds de dekkingsgraad weer naar een acceptabel weer ‘zwarte zwanen’ op (de term is van Nas- niveau te tillen, biedt dit geen garantie dat zij sim Nicholas Taleb), waarvan we het bestaan in de toekomst niet weer in problemen zullen vooraf voor onmogelijk hielden. We worden komen door een te lage dekkingsgraad. Het telkens geconfronteerd met uitzonderlijke omgekeerde kan evengoed het geval zijn: dat gebeurtenissen waarmee niemand rekening de huidige dekkingsgraad te laag is, sluit al- had gehouden. Nou ja, bijna niemand. Ach- lerminst uit dat deze in de toekomst door een teraf blijkt er altijd wel iemand te zijn die het stijging van de rekenrente ‘vanzelf’ weer om- ondenkbare toch voorzien had, maar helaas hoog gaat. Het berekenen van dekkingsgraden weten we van tevoren niet wie een profeet is is dan ook niet meer dan een boekhoudkun- en wie een fantast. dige exercitie die weinig met de werkelijkheid De val van de Muur, de aanslagen van 11 te maken heeft. september 2001, de opmars van internet en Je zou kunnen tegenwerpen dat de reken- mobiele telefonie, de kredietcrisis en daar- rente wordt gebruikt als een voorzorgsprinci- opvolgende economische crisis, de massale pe. Juist omdat de toekomst onzeker is, probe- vluchtelingenstroom naar Europa: het is een ren we de risico’s te beperken door uit te gaan kleine greep uit de vele onvoorziene gebeur- van een conservatieve veronderstelling over tenissen die een belangrijk stempel hebben het toekomstig rendement. Dan is er minder gedrukt op de afgelopen dertig jaar. Ongetwij- gevaar dat de pensioenfondsen later met een feld zullen zich de komende dertig jaar — een tekort worden geconfronteerd.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming 11

De keerzijde van dit voorzorgsprincipe is kortingen krijgt in de discussie opmerkelijk dat we nu pijnlijke beslissingen moeten nemen weinig aandacht. Sterker nog, in de maatschap- die ten koste gaan van bepaalde groepen. Im- pelijke discussie is er meer aandacht voor mers, doordat de risicovrije rekenrente een het risico dat er voor jongere generaties in de pessimistische schatting is van het toekomstig toekomst onvoldoende pensioenvermogen rendement, is het goed denkbaar dat het wer- beschikbaar zal zijn dan dat de ouderen nu ten kelijke rendement hoger zal blijken te zijn dan onrechte op hun pensioen worden gekort. de (huidige) rekenrente. Zoals we hierboven zagen, behaalden de pensioenfondsen de afge- Dan maar alle zekerheid opgeven? lopen kwarteeuw een rendement dat gemid- Een alternatief voor een pensioenregeling die pretendeert een bepaalde pensioenuitkering te garanderen, is een regeling die geen toezeg- In theorie kan in het laatste ging doet voor het toekomstige pensioen, maar jaar voordat je met pensioen dit volledig laat afhangen van het behaalde rendement op het pensioenvermogen. In een gaat een groot deel van je zogeheten beschikbare premieregeling (defined pensioen verdampen contribution of DC) ligt de jaarlijks in te leggen premie vast, maar het pensioen niet. De premie- inleg wordt bepaald op basis van het gewenste pensioen en het verwachte toekomstige rende- deld het dubbele bedroeg van de lange rente. ment. Blijkt het gerealiseerde rendement op het Hoewel dit geen enkele garantie biedt voor de gespaarde vermogen hoger dan waarvan men toekomst, laat het wel zien dat het heel goed was uitgegaan, dan heeft de deelnemer geluk mogelijk is dat we meer pensioenvermogen en zal het pensioen hoger zijn. Maar valt het zullen opbouwen dan waarvan de huidige gerealiseerde rendement tegen, dan moet hij berekeningen uitgaan. Dat klinkt mooi. Maar genoegen nemen met een lager pensioen. een pensioenfonds waarvan de huidige dek- Het voordeel hiervan is dat een pensioen- kingsgraad door de lage rekenrente onder de fonds geen minimale dekkingsgraad hoeft 100 % ligt, wordt wel gedwongen om de huidige te realiseren, waardoor een daling van de pensioenen en de pensioenopbouw van de rekenrente geen (directe) gevolgen heeft voor werkenden te verlagen. Blijkt het toekomstige de pensioenen. Het nadeel is natuurlijk dat je rendement beduidend hoger dan de reken- geen enkele zekerheid hebt over het toekom- rente, dan is er achteraf ten onrechte gekort stige pensioen. Als het pensioenvermogen op op de pensioenen en pensioenopbouw. Voor de het moment dat je met pensioen gaat, tegen- huidige werkenden kan dat gemakkelijk wor- valt, bijvoorbeeld door dalende aandelenkoer- den goedgemaakt door hun pensioen alsnog te sen, dan krijg je een veel lager pensioen dan verhogen. Maar de huidige gepensioneerden waarop je had gerekend. In theorie kan in het zullen daar weinig of geen baat bij hebben: een laatste jaar voordat je met je pensioen gaat, deel van hen zal inmiddels overleden zijn en door een beurskrach een groot deel van je pen- anderen zullen jarenlang van een lager pensi- sioen verdampen. oen hebben moeten rondkomen. Hoewel een pensioenkorting in principe zowel de huidige Individueel pensioen met collectieve gepensioneerden als de huidige werkenden risicodekking­ raakt, hebben de laatsten dus veel meer kans dat die korting later alsnog wordt goedge- Ogenschijnlijk is er een mooie tussenweg mo- maakt. Dit asymmetrische effect van pensioen- gelijk door een beschikbare premieregeling

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 12 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming

te combineren met een vorm van collectieve onjuist kan blijken te zijn, is de feitelijke on- risicodekking. Dit is de variant van een ‘per- zekerheid nog veel groter! soonlijk pensioenvermogen met collectieve De tweede onthutsende constatering is risicodekking’ die door de SER is gesuggereerd dat de mogelijkheid om deze onzekerheid op en die momenteel hoge ogen gooit in het te vangen met een collectieve buffer, zeer be- pensioendebat. In haar recente kamerbrief perkt is. Zo verhoogt een collectieve buffer van spreekt staatssecretaris Klijnsma nog geen 20 % het verwachte niveau van het pensioen in voorkeur uit, maar noemt deze variant wel ‘in- een slechtweerscenario slechts van 28,8 % naar teressant’ en stelt ‘dat het zinvol is deze verder 33,5 % van het vroegere loon.4 te onderzoeken’. In dit systeem bouwen werkenden met hun Pensioen is fundamenteel onzeker jaarlijkse pensioeninleg een persoonlijk pen- sioenpotje op. Een deel van de pensioenpre- De uitkeringsregeling en de premieregeling mie wordt in een collectieve pot gestort die als gaan beide uit van de veronderstelling dat er buffer dient om schokken op te vangen. Als op sprake is van calculeerbare risico’s. In de uitke- het moment van pensionering je persoonlijke ringsregeling wordt geprobeerd, door een be- pensioenvermogen, als gevolg van tegenval- houdende rekenrente te hanteren, de kans op lende beleggingsopbrengsten, lager is dan tegenvallers zo klein mogelijk te maken. In de verwacht, wordt dat ten dele gecompenseerd premieregeling wordt de kans op mee- en te- door geld over te hevelen van de collectieve genvallers simpelweg geaccepteerd door deze pot naar de individuele pot. in de pensioenuitkering te laten doorwerken. Op verzoek van de SER heeft het Centraal En bij een persoonlijk pensioenvermogen met Planbureau berekend hoe hoog het pensioen collectieve risicodeling wordt gepoogd de zal zijn dat men onder dit systeem ontvangt onzekerheid enigszins te temperen door een bij verschillende veronderstellingen over de collectieve buffer op te bouwen. toekomstige rendementen. Deze berekenin- Al deze systemen gaan voorbij aan het feit gen zijn om twee redenen onthutsend. Aller- dat de toekomst fundamenteel onzeker is. eerst blijkt de variatie in de verwachte hoogte Daarvoor bieden ze dan ook geen oplossing. van het pensioen enorm te zijn. In een ‘goed- Feitelijk verschillen de varianten alleen in de weerscenario’ (met een kans van 5 %) is het wijze waarop mee- en tegenvallers worden ver- pensioen in alle varianten meer dan ander- deeld. Bij een uitkeringsregeling worden deze half maal zo hoog als het gemiddelde loon over alle deelnemers en gepensioneerden waarop het pensioen gebaseerd wordt. In gespreid, bij een premieregeling komen ze een ‘slechtweerscenario’ (eveneens 5 % kans) volledig bij de individuele deelnemers terecht bedraagt het pensioen slechts een derde van en bij een persoonlijk pensioenvermogen met het gemiddelde loon. Als het meezit zal het collectieve risicodeling is er sprake van een pensioen dus ruwweg vijf keer zo hoog zijn combinatie van beide. De varianten kenmer- als wanneer het tegenzit! Dit onderstreept ken zich dus door respectievelijk maximale, de fundamentele onzekerheid over ons toe- minimale en gematigde solidariteit. Zowel bij komstig pensioen. En dan is deze berekening de premieregeling als bij het persoonlijk pen- alleen gebaseerd op de ‘bekende’ onzeker- sioenvermogen met collectieve risicodeling heden die in de kansberekening worden worden nu al de regels vastgelegd op basis meegenomen. De ‘onbekende’ onzekerheden waarvan alle denkbare — en liefst ook ondenk- (de zwarte zwanen van Taleb) worden in de bare! — toekomstige mee- en tegenvallers zul- verkenning alleen in een voetnoot genoemd len worden verdeeld. als ‘parameterrisico’. Doordat de kansverde- Dat is net zoiets als een regering die nu al ling waarop de berekeningen gebaseerd zijn, het beleid voor de komende dertig of veertig

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming 13

jaar zou vastleggen, rekening houdend met gedomineerd door een bepaalde generatie. alle mogelijke toekomstige gebeurtenissen. Dat is de reden waarom niet iedereen erop Er zouden dan ook maar eens in de veertig vertrouwt dat de huidige vakbonden, waarin jaar verkiezingen nodig zijn. Dat niemand dit de ouderen oververtegenwoordigd zijn, een bepleit, betekent dat we het geen probleem evenwichtige afweging maken tussen de ver- vinden dat we nu nog niet weten hoe de re- schillende belangen. Het zou dus goed zijn als gering bijvoorbeeld in 2036 op een diepe eco- in het vertegenwoordigende orgaan dat over nomische crisis zal reageren — of juist op een pensioenen beslist, alle generaties evenredig ongekende bloeiperiode. We vertrouwen erop vertegenwoordigd zijn. Idealiter zouden we dat we tegen die tijd in verkiezingen onze zelfs een stem willen geven aan toekomstige voorkeur tot uitdrukking kunnen brengen. Maar waarom zouden we van onze pensioen- regeling dan wel verwachten dat we nu al pre- cies weten hoe hoog het pensioen onder alle In een nieuwe procedure denkbare omstandigheden zal zijn? moeten verschillende groepen gerepresenteerd Geen nieuwe formule, maar een nieuwe worden procedure

In plaats van te zoeken naar een nieuwe for- mule voor de verdeling van de risico’s in het pensioenstelsel, kunnen we beter denken generaties, aangezien we mede van hen af- aan een nieuwe besluitvormingsprocedure. hankelijk zijn als we risico’s met meerdere ge- In plaats van nu al vast te leggen hoe we in de neraties willen delen. Het is een interessante toekomst zullen handelen als zich een onvoor- puzzel hoe we de belangen van de toekom- ziene situatie voordoet, kunnen we beter af- stige generaties in het besluitvormingsorgaan spreken op welke wijze we dan tot een besluit kunnen laten vertegenwoordigen. zullen komen. Analoog aan het politieke mo- Zelfs bij een evenredige vertegenwoordi- del ligt het dan in de rede om te kiezen voor ging van alle belangengroepen is het niet uit- een model van representatieve democratie. gesloten dat een bepaalde groep simpelweg Democratie, omdat alle belangen dienen te vanwege het getal de besluitvorming domi- worden meegewogen. Representatief, omdat neert. Zo is nu al bij 39 % van de pensioenfond- we niet kunnen verwachten dat iedereen zich sen het aantal gepensioneerden groter dan grondig in de pensioenproblematiek verdiept het aantal actieve deelnemers (bron: DNB). De en de meeste mensen de besluitvorming waar- gepensioneerden zouden dan in theorie het schijnlijk liever overlaten aan specialisten in pensioenvermogen geheel voor hun eigen wie zij voldoende vertrouwen hebben. Dit laat- pensioen kunnen aanwenden, zodat er niets ste sluit overigens niet uit dat er bij belang- meer voor de jongeren overblijft. Om dit te rijke besluiten ook een algemene raadpleging voorkomen dient er bij de besluitvorming een van de betrokkenen plaatsvindt door middel of andere vorm van gekwalificeerde meerder- van een referendum. heid te zijn. Dit zou kunnen inhouden dat Het is wel van groot belang dat bij die de- men niet alleen een meerderheid van de stem- mocratische besluitvorming alle belangen men moet hebben, maar bijvoorbeeld ook vertegenwoordigd zijn. Juist omdat er bij minimaal een derde van de stemmen van elke pensioenen belangentegenstellingen kunnen generatie. Deze voorwaarde zou stimuleren zijn tussen verschillende generaties, is het dat men bij de besluitvorming niet slechts essentieel dat de besluitvorming niet wordt naar een meerderheid, maar naar brede over-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 14 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming

eenstemming streeft, waardoor alle groepen Maar om een premie te kunnen vaststellen die zich voldoende in het genomen besluit kun- uitzicht biedt op het nagestreefde pensioen, nen vinden. moet je je wel op enige verwachting van het In dit alternatief zou de essentie van het toekomstige rendement baseren, hoe onzeker huidige pensioenstelsel gehandhaafd worden, deze ook is. Daarbij dien je je ten volle bewust maar worden de pensioenregelingen op twee te zijn van de mogelijkheid dat je er volledig punten aangepast. In de eerste plaats wordt de naast zit. Daarom is het ook niet zinvol om nu al precies vast te leggen hoe je in de toekomst met mee- en tegenvallers omgaat. Blijken de rendementen gedurende een reeks van jaren Met een democratische tegen te vallen, dan kun je — opnieuw in on- procedure kan geanticipeerd derling overleg — de verwachtingen en dus ook de pensioenpremies of pensioenaanspra- worden op omstandigheden ken weer bijstellen. Dit is het grote voordeel en verwachtingen van een democratische besluitvormingsproce- dure boven een vaste beslissingsregel: je kunt telkens weer het beleid van het pensioenfonds aanpassen aan veranderde omstandigheden garantie van een nominaal pensioen vervan- en verwachtingen en zo recht doen aan de fun- gen door de ambitie van een reëel pensioen, damentele onzekerheid. zoals voorgesteld in het pensioenakkoord van Die democratische besluitvorming kan de Stichting van de Arbeid uit 2010. Dit lijkt een natuurlijk ook andere aspecten van het pensi- grotere verandering dan het is, want de kortin- oenfondsbeheer betreffen, zoals de aard van gen van de afgelopen jaren hebben laten zien de beleggingen. Zo zouden de deelnemers dat de huidige garantie ook allerminst ‘hard’ gezamenlijk kunnen besluiten welk soort be- is. Bovendien is een nominale garantie weinig leggingen zij moreel aanvaardbaar vinden en waard als inflatie de koopkracht van het gega- welke niet.6 randeerde pensioen sterk kan uithollen.5 In de tweede plaats hoeft de dekkingsgraad Herstel van vertrouwen niet langer te worden berekend op basis van de risicovrije rekenrente, maar uitgaande van De afgelopen jaren heeft het vertrouwen een gematigde (‘prudente’) verwachting van van de bevolking in het pensioenstelsel een het toekomstige rendement. Vervolgens kun knauw gekregen doordat eerder gewekte je een aantal alternatieve berekeningen uit- verwachtingen niet konden worden waarge- voeren voor verschillende toekomstige rende- maakt. Bovendien lijken veel mensen er onvol- menten om in onderling overleg tot een keuze doende vertrouwen in te hebben dat degenen te komen. Als de oudere deelnemers naar het die nu over hun pensioen besluiten, de juiste oordeel van de jongeren te optimistisch zijn, beslissingen nemen. Daardoor lijken steeds zullen zij er gezamenlijk uit moeten komen meer mensen van mening dat zij beter zelf de en wellicht voor een iets lager verwacht rende- verantwoordelijkheid voor hun pensioen kun- ment kiezen. Dit kan dan betekenen dat ofwel nen nemen. Op grond van onderzoek naar de de pensioenpremie moet worden verhoogd, financiële kennis en het financiële inzicht van ofwel de pensioenaanspraken en pensioenop- de gemiddelde burger kunnen we voorspel- bouw moeten worden beperkt. len dat deze individuele afwegingen tot grote Uitgaan van een gematigd toekomstig ongelukken zullen leiden, waarbij velen later rendement lijkt wellicht strijdig met de fun- spijt zullen krijgen van de beslissingen die zij damentele onzekerheid van de toekomst. hebben genomen. Dit zal het vertrouwen in

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming 15

het pensioenstelsel uiteindelijk nog verder lijk niet om het stelsel overboord te zetten, ondermijnen. maar om de besluitvormingsprocedure te ver- Het voorstel voor een persoonlijk pensioen- anderen. We moeten de burgers weer vertrou- vermogen met collectieve risicodekking gaat wen bieden in het bestuur van de pensioen- weliswaar minder ver, omdat het pensioen fondsen door de democratische legitimiteit nog steeds collectief wordt uitgevoerd, maar van het pensioenfondsbestuur te vergroten. komt toch in belangrijke mate tegemoet aan De beste manier om dit te realiseren is door dit sentiment, omdat iedereen een eigen pen- het bestuur te laten kiezen door de belangheb- sioenspaarpot krijgt. Dat versterkt het beeld benden — werknemers, ex-werknemers (de dat het pensioen in essentie geen collectieve zogeheten slapers) en gepensioneerden — en maar een individuele voorziening is, waarin de besluitvorming zodanig in te richten dat hooguit een vorm van risicodeling, maar geen met alle belangen rekening wordt gehouden. echte solidariteit past. Omdat die risicode- Dat biedt niet meer zekerheid over het toe- ling, zoals we zagen, nauwelijks bescherming komstige pensioen dan in de huidige situatie. biedt, is de kans groot dat het vertrouwen in Dat is nu eenmaal onmogelijk vanwege de het pensioenstelsel hierdoor uiteindelijk nog fundamentele onzekerheid van het pensioen. verder zal afbrokkelen. Maar het geeft belanghebbenden wel de zeker- Als het vertrouwen in de besluitvorming heid dat als zich over tien of twintig of dertig over de pensioenen is geschokt, terwijl we jaar een onverwachte gebeurtenis voordoet, toch nog altijd een van de beste pensioenstel- rekening zal worden gehouden met hun ge- sel ter wereld hebben, is de oplossing natuur- rechtvaardigde belangen.

Literatuur Sociaal-Economische Raad. Star (2011), Uitwerkingsmemoran- SER (2016), Persoonlijk pensioenver- dum Pensioenakkoord 2010 en Bureau Bosch (2011), Performances mogen met collectieve risicode- Beleidsagenda 2020, Den Haag: en dekkingsgraden. Nederland- ling, Verkenning. Den Haag: Stichting van de Arbeid. se pensioenfondsen 1990-2010, Sociaal-Economische Raad. Taleb, Nassim Nicholas (2007), The Nuenen. Star (2010), Pensioenakkoord voor- Black Swan. The Impact of the SER (2015), Toekomst Pensioenstel- jaar 2010, Den Haag: Stichting Highly Improbable, London: sel, Advies 15/01, Den Haag: van de Arbeid. Penguin Books.

Noten sen in financiële problemen minimaal 1/(1,03)30 = € 0,41 zijn gekomen. Inmiddels is dit dient te staan. 1 Dit artikel is voor een belang- probleem opgelost door de 4 Overigens is in de berekenin- rijk deel gebaseerd op een afspraak dat de pensioenleef- gen van het CPB ook de onze- essay dat is geschreven in tijd in het vervolg periodiek kerheid over het toekomstige opdracht van de Brancheorga- zal worden aangepast aan de pensioen in het huidige stel- nisaties Zorg (BoZ). De verant- levensverwachting, zodat het sel nauwelijks kleiner dan in woordelijkheid voor de in- gemiddelde aantal jaren dat de alternatieven van de SER. houd berust volledig bij de pensioengerechtigden een Dit komt doordat de bereke- auteur. pensioen ontvangen in de ningen ervan uitgaan dat ook 2 De sterkere stijging van de toekomst gelijk zal blijven. in het huidige stelsel de beleg- gemiddelde levensverwach- 3 Bij een rekenrente van 3 % bete- gingsopbrengsten min of ting dan verwacht (het zoge- kent dit bijvoorbeeld dat te- meer automatische doorwer- naamde macro-langlevenrisi- genover een pensioentoezeg- ken in de hoogte van het pen- co) is ook een van de redenen ging van één euro over dertig sioen. In werkelijkheid ligt in waardoor de pensioenfond- jaar nu een vermogen van het huidige stelsel echter niet

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 16 Paul de Beer Behoud ons pensioenstelsel, maar democratiseer de besluitvorming

vast hoe met grote meevallers 5 1 % (extra) inflatie holt de waar- rendement op de beleggingen of tegenvallers wordt omge- de van één euro pensioen na kan beïnvloeden, hetgeen zou gaan, zodat een dergelijke 30 jaar met 25 % uit. doorwerken in het gezamen- berekening voor het huidige 6 Deze afweging kan niet door lijke pensioenvermogen. stelsel weinig realiteitswaarde individuele deelnemers wor- heeft. den gemaakt, omdat dit het

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 17

Een tandje minder populisme graag Het regeerakkoord zou geen referendum overleefd hebben

Het is noodzakelijk dat politieke partijen en het parlement ook via directe wegen met het electoraat praten. Populisme en democratie horen bij elkaar. Maar wanneer de PvdA zich uitlevert aan het bindend referendum maakt ze het te bont.

PAUL BORDEWIJK

Publicist en oud-wethouder van Leiden

Er zijn twee elementen in ons politieke en democratie woorden met een geheel ver- bestel waar de PvdA zich opnieuw op moet schillende lading, en gedeeltelijk ook met een bezinnen: de rechtstreeks gekozen partijlei- verschillende betekenis. der en het referendum. Beide zijn geïntro- Tegenwoordig noemt haast iedereen zich- duceerd om mensen meer bij de politiek te zelf democraat, zelfs Noord-Korea pretendeert betrekken. Maar beide elementen blijken een democratische volksrepubliek te zijn. De ook tot grote complicaties te kunnen leiden. term populist daarentegen is een pejoratieve Het referendum heeft ons de onontwarbare term die men vooral voor anderen gebruikt. knoop van het associatie-akkoord met Oekra- Wanneer je invloed van het volk op de rege- ïne opgeleverd. En bij de Labour Party, maar ring positief waardeert, heb je het over demo- ook elders, zien we wat er gebeurt wanneer cratie, waardeer je hem negatief dan spreek je iemand tot partijleider wordt gekozen die van populisme. door de zittende partijtop niet wordt geac- Er is geen partij in ons land die zichzelf cepteerd. populistisch noemt, en sinds de KVP is opge- Het gaat hierbij om de tegenstelling tussen gaan in het CDA noemt alleen de VVD zich nog representatieve en plebiscitaire democratie, een volkspartij. Daarmee kun je je voor een en tussen populisme en democratie, twee ter- definitie van populisme niet beroepen op het men die staan voor de invloed van het volk op beginselprogramma van een partij die zich- de regering. Democratie komt van het Griekse zelf populistisch noemt, maar ben je vooral ‘demos’, populisme van het Latijnse ‘populus’, afhankelijk van de manier waarop die term allebei woorden die in het Nederlands met gehanteerd wordt door degenen die anderen ‘volk’ worden vertaald. Toch zijn populisme populisme verwijten.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 18 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag

De termen populisme en democratie on- voor niets heette het dagblad van de SDAP Het derscheiden zich niet alleen in de mate waarin Volk. Het gewone volk werd ook verheerlijkt in er waardering mee wordt getoond voor volks- de affiches van Albert Hahn en afgezet tegen invloed op de regering. De term ‘populisme’ de decadente kapitalist met zijn sigaar en wordt ook gebruikt voor een specifieke opvat- hoge hoed. De SDAP was in die tijd ook voor ting over hoe de democratie zou moeten wer- het referendum. ken. Volgens de populisten bestaat er zoiets Tegenstanders van het algemeen kiesrecht als een algemene volkswil die tegenover de wil schreven over de democratie zoals er nu over van de elite staat. Bestuurders en politici die- het populisme wordt geschreven. Neem de re- nen zich naar die volkswil te gedragen en niet actionair G.J.P.J. Bolland, hoogleraar filosofie in naar hun eigen opvattingen. Leiden, in zijn rede De Teekenen des Tijds uit 1921: ‘Eene ware of boven partijzucht verhevene en Geschiedenis het belang des geheels beoogende geestelijke grootheid brengt zij [de democratie] niet aan Hoewel tegenwoordig nagenoeg iedereen het bewind, wel onbekwame en beunhazende zichzelf als democraat aanduidt, is de geschie- praatjesmakers, die onbekommerd om ’s lands denis van de democratie geen geschiedenis belang in de volksvergadering en volksvertee- van louter enthousiasme. Na de experimenten genwoordiging den gemeenen man partijdig met democratie tijdens de Bataafse Republiek naar den mond praten, en sterk zijn in het had iedereen er in Nederland zijn buik vol van. vitten op alles en nog wat, in het uitsmeren en Pas vijftig jaar later, in 1848, kregen we dankzij uitschreeuwen van zoogenoemde volksgrie- Thorbecke weer een beetje democratie in Ne- ven, maar zonder degelijkheid van kennis en derland. Dat werd langzaam uitgebreid tot in onmachtig tot daadwerkelijke bevordering van 1917 het algemeen kiesrecht werd ingevoerd. maatschappelijke wenschelijkheden of rede- Dat was vooral het streven van de sociaal- lijke begrepen nationale welvaart.’1 democraten geweest. Die hoopten daarmee Dat ging dus niet over Wilders of over een politieke meerderheid te creëren die de Henk Krol, en ook niet over Donald Trump, inrichting van de maatschappij zou veran- maar over Troelstra en Albarda, en over voor- deren en zo de leefomstandigheden van de uitstrevende politici uit de RKSP als Aalberse. arbeiders zou verbeteren. Die socialistische Dergelijke kritiek op de democratie zou in de meerderheid kwam er echter niet, omdat de jaren daarna bon ton worden, en maken dat confessionele arbeiders hun eigen afweging in veel omringende landen dictators de macht maakten, en op protestantse of katholieke konden grijpen en de democratie ter zijde partijen stemden. schuiven. Ook na de Duitse bezetting waren Sociaal-democraten konden dat maar er nog sterke stromingen in ons land die de moeilijk verkroppen, omdat het de gedachte democratie bestreden, zowel links (de CPN) als doorkruiste van de tegenstelling tussen rechts (onder de Engelandvaarders2). arbeiders en kapitaal die naar hun mening De sociaal-democratische ideoloog W.A. bepalend moest zijn in de politiek. Na de Bonger trachtte in de jaren dertig dergelijke Tweede Wereldoorlog zou de aanval op de kritiek op de democratie te pareren met de confessionele partijen met verhevigde kracht stelling dat het selectiebeginsel essentieel worden voortgezet, met het streven naar de is voor de democratie, zowel binnen private ‘Doorbraak’. verenigingen als binnen de staat.3 Hij noemde Die tegenstelling tussen arbeiders en kapi- democratie ‘gecontroleerd vertrouwen’.4 In taal lijkt als twee druppels water op de tegen- het verzuilde Nederland zoals beschreven stelling tussen volk en elite die als kenmerk door Lijphart5 betekende dit dat de politieke van het populisme wordt beschouwd. Niet toppen van de zuilen van hun achterban de

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag 19

ruimte kregen om compromissen te sluiten, zenlijkt zou worden. In hun gezamenlijke terwijl die achterbannen met de rug naar el- programma Keerpunt 72 bepleitten PvdA, kaar toestonden. D’66 en PPR een gekozen formateur. Dat pro- Ze gingen niet alleen naar de eigen kerk, gramma zelf was ook een poging de kiezers ze lazen de eigen krant, luisterden naar de meer duidelijkheid te bieden, maar bleek een eigen radio-omroep, waren lid van de eigen blok aan het been toen de drie partijen voor- vakbond, stuurden hun kinderen naar de ei- zienbaar geen meerderheid behaalden in de gen school, en deden liefst ook nog hun bood- Tweede Kamer.6 schappen bij de eigen kruidenier. Maar ze ver- Ik ben geneigd deze ontwikkeling te zien trouwden hun eigen politieke voorlieden bij als een vorm van populisme, waarbij de tegen- het sluiten van de noodzakelijke compromis- stelling tussen volk en elite is geherdefinieerd sen. Op deze wijze is Nederland decennialang als een tussen de kiezer (enkelvoud!) en de re- bestuurd, en dat heeft ons land na de Tweede genten. Maar het paradoxale is dat dit nieuwe Wereldoorlog geen windeieren gelegd. populisme samenging met de opmars van hoogopgeleiden in de politiek, zeker binnen Streven naar rechtstreekse democratie de Partij van de Arbeid. Provo Roel van Duyn had bepaald een toon gezet met zijn geschimp In de jaren zestig kwam er echter veel kri- op het klootjesvolk dat een nieuwe ijskast en tiek op deze ‘regenteske’ wijze van besturen. een auto wilde. Ambitieuze jongeren zagen de toegang tot de macht versperd door het gecontroleerde ver- trouwen in de zittende politici, en begonnen juist voor meer rechtstreekse invloed van de Populisme en democratie kiezers op het bestuur te pleiten, waarbij het zijn woorden met een volk gesteld werd tegenover de ‘regenten’. In plaats van gecontroleerd vertrouwen moest er verschillende betekenis georganiseerd wantrouwen komen. De kiezer moest meer te zeggen krijgen, en dat leidde tot pleidooien voor allerlei plebiscitaire ele- menten in de politiek. In de praktijk liet men zich steeds minder De oprichting van D66 was het duidelijkste gelegen liggen aan de opvattingen van laagop- symptoom van deze plebiscitaire golf, met geleiden, maar introduceerde men allerlei pleidooien voor referenda, rechtstreeks geko- postmaterialistische programmapunten waar- zen regeringsleiders op nationaal en lokaal voor de steun in de maatschappij heel twijfel- niveau, een districtenstelsel waardoor de achtig was. Hans Wiegel had wel een beetje ge- band tussen kiezers en parlementariërs veel lijk toen hij in reactie daarop de VVD de enige nauwer zou worden, en referenda. Maar D66 volkspartij noemde. Volgens sommigen was stond niet alleen in zijn streven de positie van hij de echte populist, maar hij verzette zich de kiezers ten opzichte van de gekozen politici juist tegen de plebiscitaire democratie. Dat te versterken. verzet zou in 1999 een hoogtepunt bereiken, Binnen de PvdA bepleitte Nieuw Links toen tijdens de nacht van Wiegel diens stem in een verantwoordingsplicht voor individuele de Eerste Kamer de doorslag gaf bij het verwer- Kamerleden tegenover ‘hun’ kiezers, wat een pen van een grondwetswijziging die een bin- of andere vorm van districtenstelsel noodza- dend referendum mogelijk moest maken. kelijk maakte, en deelname aan kabinetten D’66-politicus Aad Nuis verklaarde later alleen wanneer een voor de verkiezingen deze paradox vanuit ‘het onbewuste isole- gepubliceerd minimumprogramma verwe- ment van de weldenkenden’, die ten onrechte

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 20 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag

het ideaal van de mondige burger verwarden grootste partij te zijn, want er is juist geen met de bestaande werkelijkheid waarin men- ongeschreven regel dat de grootste partij sen vatbaar zijn voor ‘nauwelijks beredeneer- ook deel gaat uitmaken van de coalitie. De de vlagen van hevige opwinding’.7 Toen men PvdA heeft dat tweemaal gemerkt, in 1977 en zich dat realiseerde was het ‘kroonjuweel’ van in 1982, toen CDA en VVD het onderling veel het referendum voor D66 een molensteen om meer eens waren over het te voeren beleid de nek geworden, vooral wanneer het ging dan met de PvdA. over Europa. Volgens Thom de Graaf dreigt het Het is goed om te benadrukken dat het referendum in verkeerde handen te vallen,8 geen automatisme is dat de grootste partij in maar dat kun je van het algemeen kiesrecht het kabinet komt, omdat de PVV de neiging ook zeggen. heeft dat wel te claimen, en met een opstand dreigt van de daar-moet-een-piemel-in Plebiscitaire elementen roepers wanneer die partij na de volgende verkiezingen als grootste partij buiten het Sinds de jaren zestig hebben allerlei plebis- kabinet gehouden zou worden. Mensen citaire elementen hun intrede gedaan in ons moeten zich realiseren dat daar niets onde- democratische stelsel. Soms zijn dat nieuwe mocratisch aan is. Het gaat erom welke com- ongeschreven staatsrechtelijke regels die binatie kan steunen op een meerderheid in strikt worden nagestreefd, soms formele pro- de Tweede Kamer. cedures waarbij de bedoeling juist genegeerd In ons systeem kan de regering ook op elk wordt. moment naar huis worden gestuurd door Om met dat laatste te beginnen: sinds de elk van de coalitiepartijen, zonder dat het jaren zeventig zijn er allerlei inspraakprocedu- kabinet zich daarbij op een rechtstreeks kie- res, vooral bij gemeentes, die in het beleidspro- zersmandaat kan beroepen. Daarmee heeft de ces niet worden gezien als serieuze momenten Nederlandse premier niet het eigen mandaat van heroverweging, maar als hobbels die dat de Amerikaanse president heeft, maar moeten worden genomen. Sinds 2006 maakt wordt de heilloze polarisatie tussen de pre- het Reglement van Orde van de Tweede Kamer sident en een politiek vijandig congres (die het burgerinitiatief mogelijk, maar het wordt de Amerikaanse politiek de laatste tijd kent) amper gebruikt. vermeden. Van veel groter invloed waren de plebis- citaire elementen die geïntroduceerd zijn in Gemeentebesturen de ongeschreven regels van ons staatsrecht. Zo is het regel geworden dat na de val van een De behoefte de kiezer meer duidelijkheid te kabinet geen nieuw kabinet kan worden ge- geven over wat er met zijn stem zou gebeuren, vormd zonder nieuwe verkiezingen. Dat heeft heeft in de jaren ‘70 van de vorige eeuw ook de macht van de gekozen Tweede Kamerleden op gemeentelijk niveau tot allerlei stembus- ingeperkt, want die stellen zo met het ten val akkoorden geleid. Daarmee werd gebroken brengen van een kabinet hun eigen positie in met het tot dan toe overheersende patroon de waagschaal. dat de wethouderszetels evenredig aan de Een andere ongeschreven regel is gewor- zetelaantallen in de gemeenteraad verdeeld den dat de lijsttrekker van de grootste partij werden, wat destijds door velen als een onge- die deelneemt aan een coalitie de premier schreven regel van het gemeenterecht werd wordt. Daarmee zijn Tweede Kamerverkiezin- beschouwd. In plaats daarvan worden de wet- gen tot op zekere hoogte ook verkiezingen houderszetels sinds die tijd verdeeld over een van de minister-president geworden. Maar coalitie van partijen die de meerderheid in de het is niet voldoende om lijsttrekker van de raad heeft.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag 21

Aanvankelijk waren dat coalities die zich Dit kan niet als een plebiscitair element voor de verkiezingen gepresenteerd hadden, worden beschouwd, omdat de zittingsduur later steeds vaker coalities die na de verkiezin- van de burgemeester niet samenvalt met die gen werden gevormd, zoals dat landelijk ook van de gemeenteraad, en daardoor de benoe- het geval bleef, met een na de verkiezingen ming van de burgemeester, anders dan die geschreven collegeprogramma. Het voordeel van de wethouders, geen deel uitmaakt van van dergelijke coalities is dat ze de bestuurs- de coalitievorming na de verkiezingen. De kracht ten goede komen, mede omdat de burgemeester staat buiten de lokale politiek, wethouders zich tegenover hun fractie op het komt meestal ook van buiten de gemeente, collegeprogramma kunnen beroepen, maar je en kan lid zijn van een partij die niet in het kunt niet zeggen dat daarmee ook de positie college of zelfs niet in de gemeenteraad ver- van de kiezer versterkt is. tegenwoordigd is. Burgemeesters treden ook Intussen heeft zich, door de dualisering, niet af wanneer hun partij de raadsverkiezin- nog een andere wijziging in de positie van gen verliest en daardoor geen wethouders de wethouders voorgedaan. Anders dan voor meer levert. De kiezer heeft dus geen enkele 2002 zijn wethouders nu geen lid meer van invloed op de burgemeestersbenoeming. de gemeenteraad, waardoor de gemeente- raad onafhankelijker tegenover het college is komen te staan. Je hoeft ook geen lid van de gemeenteraad meer te zijn om tot wethouder Dat de kiezer meer te zeggen gekozen te worden, zoals ook ministers niet alleen uit de Tweede Kamer worden gerekru- wilde hebben, bleek toen D66 teerd. werd opgericht Dit is juist een selectionistisch en geen ple- biscitair element, omdat de gemeenteraad rui- mere selectiemogelijkheden heeft gekregen, en niet meer beperkt is tot degenen die door Dat zou veranderen wanneer, net als in de kiezer tot gemeenteraadslid zijn gekozen. België, de zittingstermijn van de burge- Dit werd indertijd ook al door Bonger bepleit.9 meester gelijk zou worden aan die van de Bart Tromp, anders een geharnast tegenstan- gemeenteraad, zodat bij de coalitievorming der van de plebiscitaire democratie, vond het ook besloten wordt wie burgemeester wordt. echter te ver gaan: ‘Het komt erop neer dat de Het ligt dan voor de hand dat analoog aan kiezer elke invloed op de samenstelling van de minister-president de lijsttrekker van de het gemeentebestuur is ontnomen.’10 grootste collegepartij burgemeester wordt, waarmee de burgemeester ook politiek leider De burgemeester van het college zou worden, en zijn feitelijke positie meer overeenkomt met de beeldvor- Sinds de jaren zestig wordt er ook veel ming. gediscussieerd over de benoeming van de De verkiezing van de burgemeester wordt burgemeester. Dat heeft niet geresulteerd dan ook inzet van de raadsverkiezingen, zon- in een rechtstreeks gekozen burgemeester, der dat het risico ontstaat dat de rechtstreeks zoals gewild door D66 en soms door de PvdA, gekozen burgemeester voortdurend in con- VVD en de SP, maar in meer invloed van de ge- flict komt met een vijandige gemeenteraad, meenteraad op de benoeming van de burge- met allerlei juridische kwesties als gevolg. meester. De facto bepaalt de gemeenteraad Voor het functioneren van de gemeentepoli- bij een vacature wie de nieuwe burgemeester tiek is de zittingsduur van de burgemeester wordt. daarmee veel belangrijker dan de vraag of de

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 22 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag

burgemeester nu formeel benoemd wordt die weinig op had met het tamelijk euroscep- door de Koning of door de gemeenteraad. tische verkiezingsprogramma, anders dan de door hem verslagen Jacques Monasch. Dat Interne partijverkiezingen verkiezingsprogramma heeft dan ook weinig effect gehad. Een versterking van de plebiscitaire demo- Dergelijke interne verkiezingen kunnen cratie zien we binnen veel politieke partijen. een grote stimulans voor de partij opleveren De tendens is dat op congressen niet alleen en ook tot een noodzakelijke bijsturing van de afgevaardigden van lokale afdelingen maar partij leiden wanneer de leiding zich te veel alle leden stemrecht hebben, en dat er voor de geïsoleerd heeft van de leden en de kiezers. functie van lijsttrekker en partijvoorzitter in- Maar er is ook het risico van een kandidaat terne verkiezingen worden gehouden waarbij met een sterke eigen profilering die andere alle leden en soms ook sympathisanten hun keuzes maakt dan de partij eerder gemaakt stem kunnen uitbrengen. heeft. De opkomst van Trump en Corbyn zou Dit kan grote problemen opleveren wan- reden voor de PvdA moeten zijn zich de vraag neer iemand met geheel andere opvattingen te stellen of men zoiets wil riskeren. Maar als dan de partijleiding gekozen wordt. In Ame- men die keuze toch maakt, moeten degenen rika verscheurt de presidentskandidatuur die geen vrede hebben met de uitkomst, zoals van Trump de Republikeinse Partij. De Demo- nu in Engeland, daar de consequenties uit craten konden Bernie Sanders slechts van de trekken en opstappen. Dat is een kwestie van kandidatuur afhouden met allerlei chicanes, integriteit. en door de stemmen van de superdelegates. Jeremy Corbyn wist wel leider van de Labour Referenda Party te worden, maar werd daarna afgezet door de fractie, waarbij de campagne over Het onderwerp waarbij de plebiscitaire en de de Brexit gebruikt werd als stok om de hond representatieve democratie het meest tegen- te slaan. Bij zijn campagne om herkozen te over elkaar staan, is uiteraard het referendum. worden kreeg hij te maken met dezelfde chica- Na de komende Tweede Kamerverkiezingen nes als Sanders. Het scheelde een haar of Rita dient de nieuwe Tweede Kamer met twee-der- Verdonk was in 2006 tot lijsttrekker van de de meerderheid te beslissen of het bindend VVD gekozen, en dat had dezelfde problemen referendum in de Grondwet wordt opgeno- gegeven. men. De PvdA was een van de initiatiefnemers In de PvdA heeft de rechtstreekse verkie- hierbij, maar inmiddels is het enthousiasme zing van de lijsttrekker voor de Tweede Kamer- danig bekoeld. Van degenen die van plan zijn verkiezingen tot nu toe goed uitgepakt, omdat op de PvdA te stemmen is nog slechts 5 % voor er geen kandidaat is gekozen die de goedkeu- een bindend referendum.12 ring van het partijbestuur niet kon wegdra- De praktijk van de raadplegende referenda gen. Maar tweemaal hebben we meegemaakt die tot nu toe gehouden zijn, is dat voorstellen dat er door het congres een partijvoorzitter waar in de gemeenteraad of de Tweede Kamer werd gekozen die niet de instemming had van een brede politieke meerderheid voor was, heel de zittende macht. Marijke Hees werd via een vaak door een meerderheid van de opgekomen bevriende journalist snel afgeserveerd. Ruud kiezers worden afgewezen. Daardoor is na de Koole wist zich te handhaven maar werd wel referenda in Amsterdam en Rotterdam in 1995 met allerlei pogingen geconfronteerd hem over de stadsprovincies de reorganisatie van buiten de verkiezingscampagne van 2002 te het binnenlands bestuur in het slop geraakt. houden.11 In 2009 koos de partij Thijs Berman In 2005 werd de Europese grondwet met tot lijsttrekker bij de Europese Verkiezingen, een grote meerderheid afgewezen. Aange-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag 23

nomen mag worden dat wanneer er tijdens Sanders, links-liberaal door Hillary Clinton, Rutte II een referendum was gehouden over de rechts-liberaal door Jeb Bush, en rechts-sociaal verhoging van de AOW-leeftijd, de inperking door Donald Trump. van de WW-duur of de verhuurdersheffing, Daarbij heeft rechts-sociaal een probleem. deze essentiële onderdelen van het kabinets- Er zijn heel veel mensen rechts-sociaal. Die programma ook zouden zijn afgeschoten. vinden dat een regering vooral voor zijn eigen Misschien is het niet toevallig dat de mogelijk- mensen moet zorgen. Ze zijn voor nationale heid een referendum aan te vragen pas is in- solidariteit, want daar profiteren ze van, maar gegaan toen dergelijke maatregelen niet meer ze zijn tegen internationale solidariteit, want konden worden teruggedraaid. dat gaat ten koste van hen. Dat laatste is ook Bij referenda komt de kloof tussen hoog- zo: wanneer we eerst vaststellen hoe hoog de opgeleiden en laagopgeleiden, en daarmee belastingen maximaal mogen zijn, en daarna die tussen hoge en lage inkomens tot uitdruk- hoe we de belastingopbrengst verdelen, zijn king. Die mentale scheiding is in de loop van sociale zekerheid en ontwikkelingshulp el- de tijd vergroot, en daardoor heeft men min- kaars concurrenten. Huisvesting van asielzoe- der inzicht in elkaars positie.13 Bij de Europese kers gaat ten koste van autochtonen die op de Grondwet zag je een duidelijke correlatie wachtlijst staan. Pas door de huidige vluchte- tussen de welvaart van een gemeente en het lingenstroom zijn gemeenten zich de nieuwe percentage voorstemmen. Laagopgeleiden en woningnood gaan realiseren. laag betaalden zitten zelf niet of nauwelijks in de Tweede Kamer. Daarmee spelen hun waarden en normen en hun belangen een kleinere rol in de politieke besluitvorming Bij referenda wordt de kloof dan bij referenda, en valt goed te verklaren dat bij referenda besluiten van gemeenteraden of tussen hoog- en laag­ de Tweede Kamer zo vaak worden afgewezen. opgeleiden zichtbaar Dat is ook de reden dat Bovens en Wille voor referenda pleiten.14

Vierdeling in de politiek Het probleem van rechts-sociaal is dat er zich heel weinig hoogopgeleiden in dit Bij de ondervertegenwoordiging van de kwadrant bevinden. Hoogopgeleiden die zich standpunten van laagopgeleiden in de repre- door hun eigen belang laten leiden, komen sentatieve politiek speelt ook de hedendaagse vanzelf bij rechts-liberaal uit. Hoogopgelei- vierdeling in de politiek een rol. Lange tijd den die oog hebben voor de noden in de we- kon je standpunten ordenen langs de as soci- reld, maar wel graag een goedkope werkster aal — liberaal, waarbij links probeerde door hebben, komen uit bij links-liberaal. Hoogop- de breideling van het kapitalisme verschillen geleiden die daarnaast een grotere gelijkheid in welvaart te beperken, terwijl rechts dat op in ons land voorstaan, zijn links-sociaal. Maar zijn beloop liet. Nu is daar een tweede links — rechts-sociaal moet het hebben van mensen rechts as bijgekomen, waarbij links staat voor die wel voor een grotere gelijkheid binnens- diversiteit en internationale solidariteit, en lands zijn, maar die onverschillig staan tegen rechts voor de belangen van de eigen autoch- over de rest van de wereld. Zulke mensen tone bevolking. De PvdA is links-sociaal, D66 vind je alleen onder degenen die zelf belang links-liberaal, VVD en CDA zijn rechts-liberaal, hebben bij die gelijkheid, en voor zover die en de PVV is rechts-sociaal. In Amerika wordt hoog opgeleid zijn, zijn ze mislukt in hun links-sociaal gerepresenteerd door Bernie carrière.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 24 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag

Toch heb je voor een politieke partij hoog- kwadrant bevonden zich ook de nationaal- opgeleiden nodig. Ze moeten kunnen orga- socialisten. Verschillende buitenlandse niseren, programma’s kunnen schrijven, het rechts-sociale partijen hebben daar ook hun woord voeren in de Tweede Kamer. Daardoor wortels. De PVV is wat dat betreft atypisch worden rechts-sociale partijen vaak geleid vanwege de nadrukkelijke keuze voor Israël, door opportunisten. Hans Janmaat en Pim maar net als indertijd de NSB koestert men Fortuijn hadden een hele reis door het poli- wel de prinsenvlag en de meeuw als symbool. tieke spectrum afgelegd voor ze leider van de De manier waarop Wilders over moslims Centrum Partij en de LPF werden. spreekt roept ook sterke associaties op met Geert Wilders zat in de VVD bij rechts-libe- antisemitisme. raal, en heeft louter om meer kiezers te trek- Daarbij komt dat de PVV en andere sociaal- ken sociale standpunten aan zij programma rechtse partijen ongerustheid oproepen of toegevoegd, die ook een weinig doordachte de rechtstaat bij hen wel in goede handen is. indruk maken. Bij Donald Trump ging het ver- Ook dat is een element van het populisme. langen om president te worden vooraf aan de Soms vraag je je af of Wilders de lijsten, met programmatische bezinning, en het lijkt alsof de namen van de rechters en de hoogleraren hij toen ter inspiratie maar oude videobanden die ontslagen moeten worden als hij aan de van Archie Bunker ging bekijken. macht komt, al klaar heeft liggen. Daarom krijgen juist sociaal-rechtse poli- tici vaak het verwijt van populisme: ze zeggen wat het volk wil horen, maar ze weten wel be- ter. Maar sociaal-democraten zijn ook geneigd De PvdA moet in de nieuwe om partijen met standpunten die verder uit Tweede Kamer geen steun het midden liggen op de schaal sociaal-libe- raal als populistisch aan te merken, zoals de verlenen aan het bindende SP. Ook Bernie Sanders kreeg het verwijt van correctieve referendum populisme.

De PVV Al met al zijn er dus genoeg redenen om Sociaal-rechtse partijen gaan door incompe- ook wanneer je wel sympathie hebt voor de tentie snel ten onder aan interne ruzies. Dat standpunten van de PVV, niet op die partij te zag je al bij boer Koekoek, en daarna bij de stemmen. Uit de onderzoeken door Maurice Centrumpartij en de LPF. Om dat te voorko- de Hond blijkt ook dat er meer sympathie is men heeft Wilders alle macht naar zichzelf onder bevolking voor typische PVV-standpun- getrokken. Intern kent de PVV geen enkel ten dan je op grond van de aanhang van die plebiscitair element en is de partij super partij (eind augustus 22 %) zou vermoeden. 46 % selectionistisch. Dat voorkomt niet dat zich wil geen asielzoekers meer toelaten, 42 % wil regelmatig afsplitsingen voordoen. Wanneer de boerkini verbieden en 35 % wil alle azc’s slui- de PVV de 29 zetels haalt waarop de partij in de ten.15 Dat betekent dat dergelijke standpunten eerste helft van oktober in de peilingen stond, een reële kans maken bij een referendum, kun je de volgende Kamerperiode nog veel terwijl er in de politiek terecht maar weinig meer afsplitsingen verwachten. steun voor is. Naast de interne ruzies zijn er voor men- Omdat PVV-standpunten onder de bevol- sen die het programmatisch eens zijn met king sterker leven dan in de Tweede Kamer tot de PVV nog meer redenen om toch niet op uitdrukking komt, spreekt Wilders van een die partij te stemmen. In het rechts-sociale ‘nepparlement’. Zijn adviseurs Baudet en Cli-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag 25

teur bepleiten dat nieuwe wetten onderwor- De rechtstreeks gekozen partijleider kan pen moeten kunnen worden aan een bindend heel andere ideeën hebben dan de eerder ge- referendum en dat middels een volksinitiatief kozen functionarissen, wat een verwoestend ook bestaande wetgeving inclusief internatio- effect kan hebben op een partij. In Amerika nale verdragen aan een bindend referendum zie je dat bij de verkiezing van Trump tot pre- onderworpen kunnen worden.16 ‘Echte demo- sidentskandidaat voor de Republikeinen, en cratie’ heet hun rapport, waarmee ze impliciet in het Verenigd Koninkrijk bij de keuze voor onderschrijven dat de huidige Tweede Kamer Jeremy Corbyn. In Nederland was het bij de een nepparlement is, omdat die de volkswil VVD gebeurd wanneer Rita Verdonk lijsttrek- kan negeren. ker was geworden. Ik ben het daar niet mee eens, maar het ver- De PvdA moet zich afvragen of men zoiets baast mij wel dat deze opvatting niet binnen ook wil riskeren. Het schijnt dat vanuit het Eerste en Tweede Kamer mag worden uitge- partijbestuur Myrthe Hilkens benaderd is om dragen. Je hoeft ook geen adviseur van de PVV mee te doen aan de verkiezingen voor het lijst- te zijn om als norm te hanteren dat wetgeving trekkerschap, om zo wat reuring in de tent te in overeenstemming moet zijn met de wil van brengen. Dat was ook de reden dat Jeremy Cor- het volk. Recent nog bepleitte Van der Meer in byn de eerste keer mocht meedoen. Maar wat dit blad referenda als correctiemogelijkheid zou het betekenen wanneer zij zou winnen? van de representatieve democratie, wanneer Dat kun je niet uitsluiten: het referendum er besluiten genomen worden die niet door de over de Europese Grondwet werd indertijd meerderheid gedeeld worden.17 ook gehouden om zo de tegenstanders hun In een representatieve democratie zijn het plaats te wijzen. echter de verkiezingen die de burger de moge- Urgenter is onze positie inzake het refe- lijkheid geven het beleid te corrigeren, door rendum, omdat het nieuwe verkiezingspro- de politici te vervangen.18 Dat vereist rechten gramma daar wat over zal moeten zeggen. voor minderheden, persvrijheid, en een onaf- Voorstanders hanteren als norm dat de wet- hankelijke rechtspraak om daarop toe te zien. geving in overeenstemming dient te zijn met Het populisme daarentegen leidt door het wat de meerderheid van de bevolking wil. Wil geloof dat het volk één geheel is al snel tot ti- die af van het vluchtelingenverdrag, dan zeg- rannie van de meerderheid, waarbij politieke gen we dat op. tegenstanders onvoldoende ruimte krijgen Daartegenover staat de opvatting dat poli- om hun kritiek te uiten en de rechtspraak tieke partijen concurreren om het vertrouwen niet meer onafhankelijk is. Daarmee komt de van de kiezer. En dat het daarbij niet alleen gaat mogelijkheid van zelfcorrectie in gevaar. Aan om politieke standpunten, maar ook om de weerszijden van de oostgrens van de Europese reputatie en het gezag die die partijen en hun Unie zien we dat gebeuren: Polen, Hongarije, politici zich verworven hebben als bestuurders, Rusland, Turkije. zoals dat bij voorbeeld tot uitdrukking komt in de premierbonus. In dat geval hebben Kamer- Conclusie fracties het recht om hun eigen afweging te maken, en moet je dat niet doorkruisen met re- Van de plebiscitaire elementen die mede ferenda. Anders ontstaat ook het probleem wat onder druk van het populisme hun intrede een regering aan moet met een onwelgevallige hebben gedaan in de Nederlandse politiek referendumuitspraak, zoals over het associatie- zijn er twee die heroverweging verdienen: verdrag met Oekraïne of de Brexit. de rechtstreeks gekozen partijleider en het Al met al lijkt mij dus de meest te verdedi- referendum. In beide gevallen kunnen er bot- gen opvatting dat politici hun eigen mandaat sende legitimaties ontstaan. hebben en bij verkiezingen verantwoording

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 26 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag

afleggen hoe dat gebruikt is. De PvdA zal dus vanuit de PvdA-achterban voortdurend gedoe in de nieuwe Tweede Kamer geen steun moe- is over asielkwesties. Die zijn belangrijk, maar ten verlenen aan het bindende correctieve men moet zich realiseren dat men daarbij op referendum, en bij volgende raadplegende dun ijs schaatst. referenda de ruimte moeten claimen om af- Bij de keuze tussen elementen uit de ple- stand te nemen van de uitslag. Dat sluit niet biscitaire en de representatieve democratie uit dat het bij op zichzelf staande overwerpen, moeten partijen in de eerste plaats consis- waarbij niet de belastingdruk of internationa- tent zijn. Wanneer je interne verkiezingen le samenwerking in het geding is en waar veel organiseert moet je het resultaat daarvan mensen zich over opwinden, een referendum accepteren, en niet de winnaar beentje pro- een goed middel kan zijn om het conflict te beren te lichten want hij je niet aanstaat. beslechten, zoals bij de donorregistratie. Evenmin moet je vier jaar lang kabinetsbeleid steunen dat de kiezers volledig negeert en tegelijkertijd het gewicht van referenda ver- groten. Kamerleden zouden zich veel vaker Kamerleden moeten zich de vraag moeten stellen: wanneer er over dit wetsontwerp een referendum zou worden bij het indienen van gehouden, zou het het dan halen? En zo nee, wetsvoorstellen afvragen: waarom stem ik er dan toch voor? Dat valt zou dit een referendum soms te rechtvaardigen, maar vaak ook niet. Het bindend correctief referendum dwingt overleven? zo’n houding af, maar maakt het nagenoeg onmogelijk voor Tweede Kamerleden om bewust van de meerderheid van de kiezers af te wijken. Dat doet onrecht aan het eigen Tegelijkertijd moet men er rekening mee mandaat van het parlement, maar leidt ook houden dat partijen bij volgende verkiezingen tot allerlei complicaties wanneer er zich zullen worden afgerekend op de ingenomen meerderheden aftekenen voor onderling in- standpunten. Het is roekeloos om zich blind te consistente standpunten. In dat opzicht kies staren op het eigen mandaat en geen rekening ik voor minder populisme: ik ben tegen het te houden met het draagvlak daarvoor bij de bindend referendum. bevolking en de eigen kiezers in het bijzonder, Maar ik denk wel dat nu het dedain voor de ook al roept dat het verwijt van populisme op. kiezer en met name de laagopgeleide kiezer Zo heeft de PvdA veel te weinig oog gehad voor met een laag inkomen te groot is. Het duide- de negatieve gevolgen van de multiculturele lijkste voorbeeld daarvan is hoe langzaam het samenleving en de effecten van de uitbreiding tot Den Haag is doorgedrongen welke ramp- van de Europese Unie op de arbeidsmarkt. zalige effecten de uitbreiding van de EU op de Traditioneel heeft de PvdA altijd kiezers arbeidsmarkt heeft gehad. Daarom pleit ik gemobiliseerd op de tegenstelling sociaal — wel voor een meer op de kiezer gerichte hou- liberaal, ook kiezers die op lijn links — rechts ding. Wie het daar mee eens is, zal dat meer ver van ons af stonden. Nu zien we dat PvdA en democratie noemen, anderen zullen daar po- VVD het prima eens kunnen worden over de pulisme inzien. Daarmee zijn we terug bij de afbraak van de verzorgingsstaat, maar dat er curieuze relatie tussen deze twee termen.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Paul Bordewijk Een tandje minder populisme graag 27

Noten Maandblad nr. 308-309, pp. 13 P. Bordewijk (2003). ‘Elite kan 12-16, zie: www.dbnl.org/ maar geen referendum win- 1 G.J.P.J. Bolland (1921), De Teeke- tekst/_hol006197301_01/_ nen’, in: Pluche winter., zie: nen des Tijds, Leiden, derde hol006197301_01_0044.php. http://www.paulbordewijk.nl/ druk, p. 17. 7 A. Nuis (2004), Op zoek naar artikelen/188. 2 W. Drees (1958), Van mei tot Nederland, Augustus, Amster- 14 M. Bovens en A. Tille (2011), mei, p. 221; H.C. Posthumus dam-Antwerpen, pp. 157-158. Diplomademocratie, pp. 127. Meyes (1958), De enquêtecom- 8 Th. De Graaf (12-10-2016), ‘Pas 15 Noot 12. missie is van oordeel, p. 304. op dat het referendum niet in 16 Th. Baudet en P. Cliteur (sep- 3 W.A. Bonger (1936), Problemen verkeerde handen valt’, in: tember 2016), Onderzoeksrap- der Demokratie, tweede, popu- NRC Handelsblad, pp. 16-17. port Echte democratie. Het pro- laire uitgave, Amsterdam, De 9 Noot 3, p. 104. bleem van de representatieve Arbeiderspers, p. 36. 10 Het Parool (16-2-2006), zie: democratie & het referendum 4 W.A. Bonger, Democratie en www.barttrompstichting.nl/ als oplossing. Forum voor De- Selectie, in Waakzaamheid, publicaties/publicaties_ mocratie. tweede reeks nr. 6, zie: www. item/t/consequenties_van_ 17 T. van der Meer (2016), ‘Red het dbnl.org/tekst/bong005de- dualisering. referendum’, in S&D 3, zie: mo01_01/bong005de- 11 R. Koole (2010), Mensenwerk. www.wbs.nl/system/files/tom_ mo01_01_0001.php, p. 2. Herinneringen van een partij- van_der_meer_-_red_het_re- 5 A. Lijphart (1984), Verzuiling, voorzitter,2001-2007, pp. 47, 51. ferendum.pdf. pacificatie en kentering in de 12 Maurice de Hond (28-8-2016), 18 B. Rijpkema (2015), Weerbare Nederlandse politiek. zie: www.noties.nl/v/get. democratie. De grenzen van 6 P. Bordewijk (1973), ‘Bindende php?a=peil.nl&s=weekpoll&f= democratische tolerantie, p. 149. afspraken vooraf’, in: Hollands 2016-08-28.pdf.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 28

‘Socialisme’ is in de Verenigde Staten geen vies woord meer, met dank aan Bernie Sanders

Hoewel hij het af moest leggen tegen Hillary Clinton, was het presidentskandidaatschap van Bernie Sanders niet tevergeefs. Hij zette het socialisme weer op de Amerikaanse politieke kaart en ontketende zo een prille revolutie.

DOEKO BOSSCHER

Emeritus hoogleraar eigentijdse geschiedenis

De vraag waarom het socialisme in de Verenig- ook in de Verenigde Staten veel weerklank met de Staten nooit is aangeslagen, heeft door de zijn boek Kapitaal in de 21ste eeuw. Gerenom- jaren heen veel pennen in beweging gebracht. meerde economen als Nobelprijswinnaars De bekendste studie — net als Das Kapital van Joseph Stiglitz en Paul Krugman werden door Karl Marx vaker geciteerd dan gelezen — is het hem geïnspireerd en pasten in hun eigen boek Warum gibt es in den Vereinigten Staaten werk Piketty’s ideeën over kapitaal en bezit keinen Sozialismus? van Werner Sombart uit toe op de Verenigde Staten. In 2016 trok presi- 1906. Sombart, toen een gerenommeerd eco- dentskandidaat Bernie Sanders overal waar hij noom/socioloog, trok na ingewikkelde theo- met zijn ‘socialistische’ boodschap verscheen retische omzwervingen de conclusie dat hun volle zalen. welvaartsniveau de arbeiders in de VS immuun Is Amerika toe aan radicale ingrepen in de maakte voor de lokroep van Marx en Engels. economische verhoudingen? Een werknemer die fatsoenlijk te eten heeft, taalt niet naar socialisme. Hoe anders was de Een beladen term situatie in Europa, waar de hongerige massa’s hunkerden naar verlichting van hun lot. Natuurlijk bestaat er in de VS, zoals haast Geen succes dus voor Das Kapital en de overal, wel een politieke partij die zich ‘so- daardoor geïnspireerde beweging die onder cialistisch’ of ‘sociaal-democratisch’ noemt. meer de Russische Revolutie van 1917 tot ge- Deze leidt echter van oudsher een marginaal volg had. Maar de laatste jaren hangt er — zo bestaan. Na de Russische Revolutie van 1917 lijkt het — verandering in de lucht. In 2011 stond in Amerika alles wat leek te wijzen op was er de ‘Occupy Wall Street’-beweging, die sympathie voor Lenin en de zijnen onder grote maatschappelijke onvrede aan het licht zware verdenking. De FBI (Federal Bureau of bracht. Thomas Piketty kreeg twee jaar later Investigation) toonde steevast warme belang-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 D. Bosscher ‘Socialisme’ is in de Verenigde Staten geen vies woord meer, met dank aan Bernie Sanders 29

stelling, vooral onder J. Edgar Hoover, die in de kringen werkten deze beschuldigingen als 1924 de leiding kreeg. Het onderscheid tussen Haarlemmerolie; het bij elkaar gefantaseerde revolutionair socialisme (communisme) en de ‘socialisme’ van Obama zeker niet in de laatste bravere varianten die zich conformeerden aan plaats. democratische procedures, viel in de publieke Er zijn geen aanwijzingen dat het soci- opinie geheel weg. alisme als doorleefde ideologie in minder Tijdens de Koude Oorlog, vanaf 1945, toon- radicale kringen wél populair is geworden. de de Amerikaanse samenleving al helemaal Het is geen vies woord meer, het klinkt zelfs geen geduld met ‘socialisten’. Alleen in de veelbelovend, maar het gaat — zo zal ik hierna woelige jaren zestig, toen een kleine kring ‘li- betogen — bij Sanders’ aantrekkingskracht om berals’ zichzelf openlijk ‘sociaal-democratisch’ iets anders dan het etiket dat hij hanteert. noemde, stond de deur tussen hen en de rest van de maatschappij (inclusief de overheid) Succes bij de jongeren kortstondig op een kier. Het boek The Other America: Poverty in the United States (1962) van Sanders’ succes bij de jonge kiezers, dat zich in de zelfverklaarde socialist Michael Harrington 2015 ineens manifesteerde, was voor velen een maakte indruk op de entourage van president raadsel. Hoe kon het dat een senator uit het John Kennedy (1961-63) en (vice)president Lyn- landelijke en lieflijke Vermont (op vijf na de don Johnson, die na de moord op Kennedy in kleinste Amerikaanse staat in oppervlakte en 1963 in Dallas het hoogste ambt zou bekleden. op één na de kleinste in inwonertal), die nog Harrington mocht zich enige tijd ‘adviseur’ ouder was dan de gehate babyboomers — hij van de regering noemen en zo een kleine bij- is van 1941 — zo goed lag bij ‘millennials’ en de drage leveren aan de grondslagen voor John- generatie onmiddellijk daarna? De jonge kie- sons ‘Great Society’. zers, met hun meestal goede opleiding en hun Decennia gingen voorbij. En toen was er vaak stedelijke achtergrond, leken hun held te plotseling het fenomeen Bernie Sanders, die hebben gevonden. De commentatoren hapten het waagde zichzelf als socialist te afficheren. naar adem. Hij stapelde het ene succes op het andere. Is De bewijzen voor Sanders’ populariteit Amerika — en vooral de jongeren in dat land — stapelden zich op. Begin 2016 bleek uit een opi- dan toch voor het socialisme gewonnen? Dat niepeiling onder jongeren van alle politieke valt mee, of tegen zo men wil. De programma- gezindten (Democratisch, Republikeins en punten van Sanders leveren bij elkaar opge- ongebonden) dat 31 % van de leeftijdscategorie teld het perspectief op van een soort New Deal tussen 18 en 26 jaar Bernie Sanders ‘het meest à la Franklin Roosevelt (1933-45). Naar Europese van alle politici respecteerde’. President Oba- maatstaven is het socialistisch gehalte gering. ma stond op de tweede plaats, Hillary Clinton Geen misverstanden dus. Veel Amerikanen kreeg 11 %. De Republikeinen Donald Trump, huiveren nog onverminderd bij het horen van Jeb Bush en Ted Cruz eindigden onder de 10 %. het woord ‘socialisme’. Is dat geen verkapt Kort na deze peiling vonden de eerste voor- marxisme, een soort communisme light? De verkiezingen plaats. In Iowa, waar traditioneel felste tegenstanders van Obama hebben zich geen voorverkiezing wordt gehouden maar in de lastercampagnes van de afgelopen jaren een ‘caucus’ (een soort raadgevende partijver- consequent op drie punten gericht: 1) hij zou gadering), was de uitkomst bij de Democraten door zijn geboorte buiten het grondgebied nog min of meer onbeslist. Maar bij de eerste van de Verenigde Staten grondwettelijk niet echte krachtmeting, in New Hampshire, be- bevoegd zijn het ambt van president uit te haalde Sanders een enorme overwinning op oefenen; 2) hij was heimelijk een moslim; en 3) Clinton: 60 % tegen 38 %. Zijn zege was vooral hij was al even stiekem een socialist. In bepaal- aan jongeren te danken, zo bleek uit de ‘exit-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 30 D. Bosscher ‘Socialisme’ is in de Verenigde Staten geen vies woord meer, met dank aan Bernie Sanders

polls’. Terloops merkten de kranten op dat staten die veel gedelegeerden opleverden. Zo Sanders ook nog eens de eerste joodse kandi- sloot zij het lange, pijnlijke politieke voor- daat in de Amerikaanse geschiedenis was die jaar af met een nog vrij ruime voorsprong de hoofdprijs won in een ‘primary’. op Sanders (17 tegen 13 miljoen kiezers, 2800 Het bleef niet bij New Hampshire. Ouderen tegen 1800 gedelegeerden). Dankzij die marge begonnen aan te haken. Sanders tartte alle tra- kon Clinton de Democratische nominatie in ditionele logica van een verkiezingsjaar. Zijn een toch nog rustige sfeer aanvaarden. De overwinningsscore liep op tot 22 staten (van Sanders-aanhang protesteerde alleen buiten de 50). Ook het feit dat hij verreweg het popu- het congrescentrum waar de conventie werd lairst was onder de Democraten die vanuit het gehouden en Sanders zelf gaf zich gewonnen buitenland schriftelijk hun stem uitbrachten met een lang uitgestelde maar royale steunbe- trok de aandacht. Wat betekende dit nu weer? tuiging aan de partijkandidaat. Het tegelijker- Hoe kwam het dat die wereldwijze expats tijd aangenomen partijprogramma — dat naar stemden op een ‘socialist’? Amerikaans gebruik in de praktijk van weinig betekenis zal blijken te zijn — werd echter op diverse punten in de geest van de verslagen kandidaat aangescherpt. Bernie moest het hebben van authenticiteit en een bood­ Machinaties ­ schap die al zijn tekort ‘Bernie’ was al in het beginstadium van de komingen deed vergeten campagne afgeserveerd door het establish- ment in de Democratische Partij. Ook de grote vakbonden spraken zich uit voor zijn concur- rent. Niet dat men daar overliep van sympa- Niets kon hem deren. Geen groot spreker, thie voor Clinton, maar men achtte de oude geen indrukwekkend stemgeluid, een grijze, man uit Vermont onverkiesbaar. (Het was een stramme oude man: Bernie moest het hebben veeg teken dat enkele kleinere bonden, dich- van eigenschappen als durf en authenticiteit ter bij de werkvloer, vóór Sanders opteerden.) en een boodschap die al zijn tekortkomingen Het resultaat van de talrijke machinaties in deed vergeten. Dat hij senator was voor het Democratische en Republikeinse gelederen is nietige Vermont bleek ineens een voordeel. dat op 8 november 2016 twee eigenlijk onge- Hoewel hij al sinds 1991 meedraait in Washing- wenste kandidaten tegenover elkaar komen ton, de eerste jaren als lid van het Huis van te staan. Clinton steunt wel op de partijtijgers, Afgevaardigden en eigenlijk nog maar korte die echter beseffen dat het een enorm waag- tijd in de Senaat, drong hij nooit door tot de stuk wordt: haar ervaring staat buiten kijf, machtscentra van de Democratische Partij. In maar zij is allesbehalve een stemmenkanon. een tijd die gekenmerkt wordt door argwaan Niemand heeft — raar maar waar — een flauw jegens ‘de elite’ beschik je dan over een fraaie idee hoe het electoraat per saldo denkt over uitgangspositie voor een landelijke carrière. het vooruitzicht dat een vrouw het machtigste Hillary was ruw wakker geschud. In de ambt ter wereld zou gaan bekleden. Gehoopt maanden die volgden op New Hampshire wordt dat een meerderheid van de kiezers uit- vocht zij met succes terug. Toch kon zij tot de eindelijk toch maar op haar zal stemmen, al conventie, die eind juli in Philadelphia plaats- dan niet met een wasknijper op de neus. vond, niet op haar lauweren rusten. Het was Trump heeft theoretisch nog meer blokken in belangrijke mate aan de ‘gekleurde’ kiezers aan zijn been. Hij brengt steeds opnieuw zijn te danken dat zij won in enkele dichtbevolkte partij in grote verlegenheid. Hoger opgeleiden

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 D. Bosscher ‘Socialisme’ is in de Verenigde Staten geen vies woord meer, met dank aan Bernie Sanders 31

vinden hem plat en grof en doen zijn campag- teland verloopt de transitie naar moderne pro- neretoriek af als grootspraak. Dat de Republi- ducten en productiemethoden moeizaam. Dit keinen dit ongeleide projectiel niettemin naar treft ook jongeren, zo niet meer. Studieschul- voren schoven, al was het met angst en beven, den drukken zwaar op huishoudens en indi- had slechts één reden: zijn onontkoombare viduen. Jonge ‘urban professionals’ worden populariteit in de voorverkiezingen. Maar of in de verstedelijkte gebieden geconfronteerd de boze, grillige massa’s die in het voorjaar de met torenhoge huren en bijkomende kosten doorslag gaven in november weer komen op- van levensonderhoud. In zulke omstandighe- dagen, weet niemand. Elke politieke analist van den zou het geen verbazing moeten wekken betekenis beschrijft Trumps aanhangers als dat de belofte die het vage begrip ‘socialisme’ onberekenbaar. En of zij überhaupt voldoende inhoudt, velen aantrekt. in aantal zijn, is al helemaal onzeker. Amerika is in de laatste decennia qua samenstelling van het kiezerspubliek grondig veranderd. In het zuiden zijn ook de laatste belemmeringen De belofte van het vage voor minderheden om te gaan stemmen lang- zamerhand geweken. Er zijn verspreid over het begrip 'socialisme' trekt land heel veel mensen met een niet-blanke ach- veel jongeren aan tergrond bij gekomen. Trump heeft een groot deel van die kiezers met allerlei beledigingen vakkundig van zich vervreemd. Door zich min of meer blind te richten op verontwaardigde Sanders heeft in de loop van zijn lange poli- blanken die door de economische en financiële tieke carrière meermalen uitgelegd waarom hij crises van de laatste jaren in de knel zijn geko- zijn ideeën liever niet ‘socialistisch’ noemde. men, kampt hij nu met een groot probleem: Hij was zich bewust van de aversie die dat als hij die doelgroep niet in z’n geheel naar de woord opwekte: ‘Als ik spreek over socialisme stembus krijgt, loopt het zeker mis. als ideaal, denken mensen meteen aan politie- ke processen en strafkampen in Siberië’. Maar Het socialisme van Sanders vanaf 2015 begon hij te merken dat het begrip bij bepaalde categorieën kiezers, die niet met De jongeren die Bernie Sanders aan het begin visioenen van stalinistische dwang en met de van dit verkiezingsjaar aanwezen als de poli- tegenstellingen van de Koude Oorlog belast ticus die zij het meest respecteerden, zeiden zijn, de warme glans van morgenrood kreeg. in andere toen gehouden peilingen ook dat Vanaf dat moment werd hij minder afhoudend. zij ‘socialisme’ hoger aansloegen dan ‘kapita- Voor alle duidelijkheid liet Sanders het lisme’. Deze opmerkelijke uitslag, een unicum in zijn campagne niet bij vage schetsen van in de Amerikaanse politieke geschiedenis, de betere toekomst die zijn socialisme zou illustreerde vooral hoe hoog hun nood geste- brengen. Precies de kwesties die zijn publiek gen was. Ook bewees het dat ‘socialisme’ deze het meest bezighielden, zou hij oplossen door generatie heel anders in de oren klinkt dan meer overheidsregulering, het aanpakken van vroegere generaties, nu de Koude Oorlog als kartels in alle sectoren van de economie (in- context ver achter ons ligt. clusief het bankwezen), een rechtvaardig stel- In de Verenigde Staten hebben op dit mo- sel van sociale zekerheid en gezondheidszorg ment te weinig mensen een echte baan, en ze- en betaalbaar onderwijs. Als hij het voor het ker geen baan die in overeenstemming is met zeggen zou krijgen, beloofde hij, riep hij on- hun opleidingsniveau. Een groot deel van de middellijk een halt toe aan de uitholling van oude industrie is weggevaagd. Ook op het plat- de middenklasse. Wie of wat rechtvaardigt ‘a

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 32 D. Bosscher ‘Socialisme’ is in de Verenigde Staten geen vies woord meer, met dank aan Bernie Sanders

massive transfer of wealth from working fami- logie te beginnen: het woord ‘socialisme’ en lies to the top one-tenth of 1 %’? Dat minuscule — belangrijker — de denkwereld die daarmee groepje lieden dat zijn macht misbruikt om verbonden is, roepen hier heel andere as- de welvaart naar zich toe te harken zou hij een sociaties op. Er bestaat al weer vele jaren een lesje leren. ‘The system is rigged’ — het is door- Socialistische Partij en de tijd dat Joop den Uyl gestoken kaart. politiek en terminologisch trapezewerk moest Deze ‘socialistische’ boodschap kreeg vleu- verrichten om niet alleen bij Nieuw Links kre- gels. Tegenover degenen die het langst kop- diet te verkrijgen, maar ook de oude garde die schuw bleven, hamerde hij op de democratie de partij ooit had opgericht te vriend te hou- als de enige weg waarlangs zijn betere ‘socia- den, ligt lichtjaren achter ons. De PvdA ver- listische’ samenleving bereikt zou worden. meed toen zelfs de term ‘sociaal-democratie’ Nadat tijdens de conventie in Philadelphia en sprak liever van ‘democratisch socialisme’ de vrede tussen het Sanders- en het Clinton- — dan ben je socialist en toch democratisch en kamp officieel was getekend, annexeerde Hil- is iedereen tevreden. lary in haar campagne veel wensen van haar Maar ook in Nederland gaat achter het vroegere rivaal. Zij heeft dan wel de nominatie struikgewas van termen een groot, ongede- in de wacht gesleept, maar er moest onver- finieerd onbehagen schuil. Hoe reëel dat is, wacht hard voor worden gevochten; hoe wei- blijft de vraag. Maar nu het zich onmisken- nig mensen er echt warm voor haar lopen is baar manifesteert, kan er maar beter rekening goed tot haar doorgedrongen. De ‘beweging’ mee worden gehouden. Zoals in de VS jong en die Sanders is begonnen, en die eerst alleen oud snakken naar een eerlijker welvaartsver- aansloeg bij degenen die er vanwege hun per- deling en een overheid die niet in formules soonlijke situatie extra gevoelig voor waren, denkt, maar begrip toont voor de zorgen van is nu gekanaliseerd tot onderdeel van de of- ‘gewone’ mensen; zo willen veel Nederlanders ficiële mantra. Langs de zijlijn staat Sanders verlost worden van ongebreidelde markt- klaar om Clinton bij te sturen. ‘Our revolution werking. Maatschappelijk nut wordt hoger continues’, is zijn adagium. Nog steeds aarzelt aangeslagen dan, zoals tot voor kort, nut dat hij niet zich socialist te noemen. louter door economische wetten wordt gede- finieerd. De Nederlandse politieke partijen En Nederland? zouden er verstandig aan doen gehoor te geven aan de onderstromen waaraan Sanders Is die revolutie ook de onze? Nederland is de een stem gaf. Amerika is ver weg, maar ook Verenigde Staten niet. Om met de termino- heel dichtbij.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 33

Brexit dwingt tot herbezinning op de interne markt

In de vorige S&D bepleitten Marijke Linthorst en Nik Jan de Boer een socialer ‘post-Brexit’ Europa. In reactie hierop schrijft Ben Crum dat sociaal beleid vooral een binnenlandse taak is. Na de Brexit is het met name tijd voor een nieuwe agenda voor de interne markt. Dit biedt links de kans om een eigen stempel op het beleid te drukken.

BEN CRUM

Hoogleraar politicologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam & co-directeur van Access Europe, het Amsterdam Centre for Contemporary European Studies

Met de Brexit in het vooruitzicht zijn de reste- op een paar concrete maatregelen waarover rende 27 lidstaten van de Europese Unie (weer overeenstemming haalbaar is, maar ander- eens) begonnen aan een proces van herbe- zijds de analyse van fundamentele problemen zinning. De Verklaring van Bratislava die zij ontloopt. daarover op 16 september aflegden, vermijdt Om die fundamentele problemen te adres- nadrukkelijk elk vergezicht en is zeer pragma- seren moeten de regeringsleiders, zo betoog tisch van toon.1 ik, zich uiteindelijk wenden tot de kern van Met deze terughoudende inzet wordt dui- het integratieproject: de interne markt. Alleen delijk afstand genomen van de benadering als zij het dogma van de interne markt ter van de jaren negentig en vroege jaren 2000, discussie durven te stellen, kunnen Europese die draaiden om grote vergezichten en nieu- politici aannemelijk maken dat het integra- we verdragen. De nieuwe lijn richt zich op het tieproject niet alleen een bevoorrechte grens- realiseren en zichtbaar maken van resultaten overschrijdende elite ten goede komt, maar van Europese samenwerking. Donald Tusk, de maatschappij als geheel. de voorzitter van de Europese Raad, heeft het daarbij in het bijzonder over het bieden van De malaise van de Europese politiek effectieve veiligheid en zekerheid op het ge- bied van migratie, veiligheid en economische Als de uitslag van het Britse referendum over en sociale ontwikkeling.2 EU-lidmaatschap tot onrust heeft geleid onder Het grote voordeel van Tusks benadering de andere lidstaten, dan is dat niet zozeer van- is dat ze geen onmogelijk grote verwachtin- wege de onmiddellijke dreiging dat het Britse gen opzweept. Het risico is echter dat een voorbeeld zal worden gevolgd. In veel opzich- dergelijke benadering enerzijds aankoerst ten is de Brexit een specifiek Brits probleem.3

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 34 Ben Crum Brexit dwingt tot herbezinning op de interne markt

Het Britse EU-lidmaatschap heeft altijd gele- dan die van Tusk — is er de perceptie dat Euro- den aan een gebrek aan overtuiging. In geen pa het vermogen van nationale regeringen om andere lidstaat stuit Europese samenwerking die bescherming te bieden ondermijnt. Dat is op een zo vijandige pers en op een blijvende ook wat de Brexit-stemming (‘take back con- overtuiging van het eigen mondiale belang. Je trol’) verbindt met het dreigende electorale kunt zelfs stellen dat als een uittredingsrefe- onbehagen in veel andere Europese landen. rendum onder deze — meest optimale — om- Met haar focus op betere communicatie en standigheden slechts met een meerderheid concrete initiatieven gaat de Verklaring van van twee procentpunten kan worden gewon- Bratislava echter voorbij aan elke diepere ana- nen, de kansen op eenzelfde uitslag elders lyse van de huidige situatie. Voornemens zoals zeer gering zijn. het versterken van gezamenlijke grenscontro- Tegelijkertijd drukt de Brexit de regerings- les en de inrichting van een Europees militair leiders onmiskenbaar met hun neus op een hoofdkwartier lijken te veronderstellen dat bredere malaise in de Europese politiek, waar de oplossing uiteindelijk toch in meer Europa het onvermogen om een gezamenlijk verhaal ligt, maar dan toegediend in kleine doses en over Europese integratie te formuleren sa- gericht op zichtbare resultaten. menvalt met een grote electorale druk op de gevestigde politieke partijen.4 Terwijl Europese samenwerking onont- koombaar is, lijken de politieke leiders hun De Verklaring van Bratislava verantwoording daarover tegenover de gaat voorbij aan elke diepere kiezers zoveel mogelijk te willen ontlopen. Logischerwijs dwingen grensoverschrijdende analyse van de huidige uitdagingen — eurocrisis, toestroom van situatie vluchtelingen, Brexit, internationale handel, terroristische aanslagen — keer op keer tot Eu- ropees overleg. Gegeven de grote onderlinge verschillen die deze vraagstukken oproepen, Terecht hebben de voorstellen in het stap- worden doorgaans slechts zeer kleine stapjes penplan van Bratislava over vluchtelingen, ter- vooruit gemaakt, die dan ook nog eens conces- rorismebestrijding en het investeringsfonds sies van iedereen vereisen. In de binnenlandse weinig opwinding veroorzaakt. In plaats politieke verhoudingen is er daardoor weinig daarvan richten de meeste commentatoren eer te behalen aan de Europese samenwer- zich op de dieper liggende logica van de fun- king. Sterker nog, onder druk van opkomende damenten van de Europese samenwerking. anti-establishmentpartijen, houden rege- Typerend is dat in de vorige S&D zowel Marijke ringspartijen hun rol in Europa liefst zoveel Linthorst als Nik Jan de Boer concludeert dat mogelijk buiten de schijnwerpers van het het passende antwoord op Brexit ligt in een politieke debat.5 socialer Europa.6 Mijn positie is dat sociaal be- De uitnodigingsbrief van Tusk voor de top leid toch vooral een nationale zaak is en blijft. in Bratislava biedt — bij zorgvuldiger lezing — In die zin ben ik sceptisch over pleidooien, een nuttige aanzet voor een fundamentelere zoals van Linthorst, om Europa hogere sociale analyse van de situatie waarin de Europese normen te laten opleggen. politiek zich bevindt. Terecht wijst hij op ge- Maar Linthorst en De Boer wijzen in hun voelens van onveiligheid en onzekerheid en analyse ook op de perverse rol van de interne de perceptie dat de EU die gevoelens eerder markt, en dat is volgens mij de kern van de versterkt dan dat zij effectieve bescherming zaak. In de rest van deze bijdrage wil ik de biedt. Specifieker — en dit is meer mijn lezing analyse van de werking van de Europese markt

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Ben Crum Brexit dwingt tot herbezinning op de interne markt 35

en de fundamentele vrijheden waaromheen is komen te staan. Bovendien treffen deze ze is geconstrueerd verder verdiepen. Deze onzekerheden niet alleen de traditioneel analyse biedt een basis voor een post-Brexit- zwakkere sociale klassen, maar bijvoorbeeld agenda die wél de fundamentele problemen ook veel hoger opgeleide schoolverlaters uit van de EU benoemt en daadwerkelijk bereid is de middenklasse die na hun (internationale) de gegeven verworvenheden van de Europese studie het hoofd boven water moeten houden samenwerking ter discussie te stellen. met het ene tijdelijke arbeidscontract na het andere en het groeiende leger zzp’ers voor Een gemankeerde interne markt wie de droom van zelfstandigheid verzuipt in structurele onzekerheid. Voor deze groepen is Uiteindelijk vormt het principe van vrijhandel het nadrukkelijk de vraag of Europese samen- in de interne markt het fundament van de werking, en in het bijzonder de interne markt, Europese samenwerking. Daarbij is het altijd de oplossing is voor de onzekerheden die zij de centrale (Ricardiaanse) veronderstelling ervaren of juist een oorzaak ervan. geweest dat vrijhandel ten goede komt aan alle betrokkenen. Op geaggregeerd niveau is De dogma’s van de interne markt weinig op deze veronderstelling af te dingen. Zonder twijfel heeft de interne markt een posi- De veronderstelde voordelen van de interne tieve invloed gehad op de economische groei markt druppelen dus allesbehalve automa- en welvaart in Europa. tisch door naar alle groepen in de samen- Maar aan deze eerste veronderstelling is leving. Terwijl de vier vrijheden (goederen, ook altijd een tweede verbonden, namelijk dat diensten, personen en kapitaal) waarop de de gerealiseerde economische groei binnen de interne markt is gestoeld als onwrikbare Europese (welvaarts)staten vanzelf zou ‘door- dogma’s gelden in Brussel en niet te vergeten druppelen’ naar de minst bedeelden.7 Kortom, in Luxemburg (de zetel van de Europese Ge- Europese economische samenwerking zou rechtshoven), zijn bij alle deze vrijheden in- bijdragen aan de reductie van economische middels ook kanttekeningen te plaatsen. Zelfs ongelijkheid binnen landen én van economi- het vrij verkeer van goederen, dat in principe sche ongelijkheden tussen landen. het minst problematisch is, roept serieuze af- De realiteit is echter dat precies vanaf het bakeningsvragen op als de bijbehorende prin- moment, eind jaren tachtig, dat Europa vol cipes zonder voorbehoud worden toegepast inzette op de voltooiing van de interne markt, op goederen van algemeen belang zoals water de economische ongelijkheden gestaag steeds en energie.10 verder zijn toegenomen.8 Zonder twijfel zijn Bij het vrij verkeer van diensten speelt de er grote groepen in de (hogere) middenklasse voortdurende kwestie over de mate waarin be- die, met internationale opleidingen en car- drijven uit andere Europese landen niet alleen rières bij multinationale ondernemingen de concurrentiepositie van nationale dienst- of organisaties, volop delen in de voordelen verleners ondermijnen maar ook het be- van de interne markt. Hoog boven hen op de schermingsniveau van nationale regelgeving. sociaaleconomische ladder opereert zelfs een Zoals ook bleek in de Brexit-campagne, is die kosmopolitische elite wier economische mo- discussie nog heviger als het gaat om het vrij gelijkheden letterlijk onbegrensd zijn. verkeer van personen uit met name Midden- Heel anders is de positie van mensen lager en Oost-Europa. Het vrij verkeer van kapitaal, op de ladder.9 Zij hebben de afgelopen drie ten slotte, is nadrukkelijk ter discussie gesteld decennia gezien hoe hun sociale verzekerin- sinds de financiële crisis. Typerend genoeg gen systematisch gekort werden, terwijl ook worden in veel Europese gremia pleidooien hun baanzekerheid steeds meer onder druk voor het reguleren van vrij verkeer van kapi-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 36 Ben Crum Brexit dwingt tot herbezinning op de interne markt

taal echter alweer overstemd door voorstellen ze is een belangrijke bron van welvaart en een die veronderstellen dat verdere volmaking drijvende kracht achter de samenwerking. van vrij verkeer van kapitaal noodzakelijk is. Maar het is nu nodig om duidelijk te maken Dat geldt in het bijzonder voor de initiatieven welke waarden de interne markt ook alweer rondom een unie van kapitaalmarkten.11 dient; hoe alle Europese burgers, en zeker de Alle vier de voorbeelden illustreren hoe minderbedeelden, delen in deze waarden; en vrijhandel in de interne markt in Europa een welke maatregelen genomen worden om dit doel op zich lijkt te zijn geworden in plaats te garanderen. van dat deze in dienst staat van het streven naar een welvarende en rechtvaardige maat- schappij. Met name voor de Europese Com- missie en het Hof van Justitie is het bewaken Lidstaten moeten actief van de beginselen van de vrije markt — de vier vrijheden, maar ook het non-discriminatiebe- de grenzen van de markt ginsel en de harmonisatie van regelgeving — beheren een kerntaak in het beschermen van het inte- gratieproces. Aldus zijn deze beginselen diep verankerd in de Europese verdragen, wetten, verordeningen en jurisprudentie van de Unie. Het begrip van de overheid als ‘marktmees- Maar zelfs de verdragsbepalingen laten ter’ dat Linthorst aanhaalt is daarvoor een de nodige ruimte om de interne markt bij mooi uitgangspunt.14 Maar in tegenstelling te sturen en in dienst te stellen van de Unie- tot de nationale initiatieven waar zij op wijst, doelstellingen zoals die geformuleerd zijn moet die rol in de eerste plaats invulling krij- in termen van groei, sociale vooruitgang, gen op Europees niveau. Dat betekent dat de rechtvaardigheid en economische, sociale en lidstaten actief de grenzen van de markt behe- territoriale samenhang.12 In die zin hoeft een ren door bijvoorbeeld goederen en diensten hervorming van de interne markt ook niet van algemeen belang expliciet en gericht uit afhankelijk te worden gemaakt van het moei- te sluiten van de werking van de beginselen zame proces van Europese verdragswijziging, van de interne markt.15 Om het grensover- zoals De Boer suggereert.13 Veeleer is het aan schrijdend verkeer van diensten en werkne- de lidstaten om de maatschappelijke zorgen mers en haar ongewenste neveneffecten on- te beantwoorden met Europese wetgeving die der controle te krijgen, is veel te zeggen voor de interne markt duidelijk afbakent en haar het vooropstellen van het werklandbeginsel uitwassen bestrijdt. boven het herkomstbeginsel.16 Wat betreft kapitaalstromen is de uitda- Post-Brexit-agenda voor de EU ging om te zorgen dat deze dienstbaar (en in proportie) zijn aan de reële economie. Terwijl Als Europese regeringsleiders daadwerkelijk dat uitgangspunt wellicht een groot deel van een verhaal willen bieden over Europa aan de voorstellen voor een unie van kapitaal- degenen voor wie de meerwaarde niet meer markten ondersteunt, biedt het bijvoorbeeld vanzelfsprekend is, dan kan er niet langer ook een basis voor een ‘vertragende’ maatre- om de hete brij worden heen gedraaid, zoals gel als belasting op financiële transacties. in Bratislava, maar moeten ze het lef heb- Aan de andere kant vergt dit doel ook ben de kern van de Europese samenwerking een herwaardering van de beleidsruimte kritisch tegen het licht te houden. De interne van de natiestaten.17 Terecht (en soms ook markt is een hoeksteen (misschien zelfs dé onterecht) rechtvaardigen nationale over- hoeksteen) van de Europese samenwerking; heden veel ingrepen in sociaaleconomische

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Ben Crum Brexit dwingt tot herbezinning op de interne markt 37

zekerheden met een verwijzing naar Brussel noemde maatregelen beogen zeker niet de of, algemener, naar de internationale concur- interne markt af te schaffen, maar zij hebben rentiepositie. Na de eurocrisis is deze tendens wel tot doel haar beter in te bedden en te zor- nadrukkelijk versterkt met de aanscherping gen dat haar voordelen breed gedeeld worden van het Europese toezicht op financieel en in de samenleving. Bovendien bevestigen en economische beleid. Maar nu de urgentie versterken zij de ‘eerstelijns-rol’ van nationale voor de meeste landen is afgenomen, lijkt de overheden in het bieden van sociaaleconomi- Brusselse controledrift zich meer tot hoofd- sche zekerheid. lijnen te gaan beperken en ook weer meer te Een dergelijke herziening van de interne erkennen dat de uiteindelijke verantwoorde- markt is in het belang van links en rechts, van lijkheden toch nationaal blijven.18 Dat neemt Noord en Zuid én van West en Oost in Europa, niet weg dat het belang dat in de EU wordt zeker als de zittende politici eurosceptische gehecht aan beginselen van controle en een- bewegingen de wind uit de zeilen willen ha- vormigheid regelmatig de ruimte dreigt te len. Voor liberalen en centrum-rechts wordt beperken voor nationale maatregelen gericht de interne markt uiteindelijk onverdedigbaar op welvaartsvergroting en sociale rechtvaar- als grote maatschappelijke groepen niet in digheid. de voordelen delen. Vanuit beleidsmatig oog- Waar nationale regeringen dus soms punt verdient een systematische correctie van meer ruimte mogen krijgen van Brussel in de marktorde dan de voorkeur boven losse het nastreven van hun sociaaleconomische lapmiddelen waarmee specifieke groepen ge- ambities, vereist hun handelingsvermogen op compenseerd worden. andere terreinen juist de aanwezigheid van Voor links opent een herziening van de in- gemeenschappelijke kaders, met name om terne markt belangrijke politieke ruimte. Als beleidsconcurrentie te voorkomen. Een actu- een sociaal Europa ooit kans van slagen heeft, eel voorbeeld is de vermogenswinstbelasting dan is de relativering van de Europese markt en de wijze waarop lidstaten elkaars belas- een noodzakelijke voorwaarde. Belangrijker tingbasis ondermijnen door systematische nog is dat de genoemde maatregelen de poli- reductie van de tarieven en door afspraken tieke speelruimte op nationaal niveau vergro- met individuele bedrijven. Dit is bij uitstek ten. Hiermee wordt rechts beleid zeker niet een onderwerp waarop Europese minimum- uitgesloten, maar herwinnen linkse partijen normen noodzakelijk zijn, en het lijkt erop dat weer mogelijkheden om hun eigen stempel zelfs de pioniers van de beleidsconcurrentie op het beleid te drukken. Politieke diversiteit (waaronder Nederland) nu bereid zijn zo’n ge- op nationaal niveau is uiteindelijk ook een zamenlijke regeling te ondersteunen. voorwaarde voor een politiekere unie die niet blind haar eigen technocratische logica volgt, Besluit maar afhankelijk van de maatschappelijke wensen haar koers kan corrigeren. In plaats van het hapsnap-stappenplan van Deze agenda zal het Verenigd Koninkrijk Bratislava zou een Europese Unie die haar niet terugbrengen in de EU, en is waarschijn- relevantie en meerwaarde wil bewijzen er lijk zelfs gediend met de Brexit. Maar voor dus goed aan doen om komend voorjaar, bij diegenen die wel samen verder willen, lijkt de zestigjarige verjaardag van de voormalige de erkenning dat Europa niet vrijuit gaat in Europese Economische Gemeenschap, een het ondergraven van sociaaleconomische samenhangend stappenplan voor te leggen zekerheden een noodzakelijke eerste stap om waarmee ze de controle over de interne markt het vertrouwen te herwinnen in het Europese herwint. Dat vergt een minder dogmatische project en in henzelf als volksvertegenwoor- en meer dienstbare Europese markt. De ge- digers.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 38 Ben Crum Brexit dwingt tot herbezinning op de interne markt

Noten (Amsterdam: Wiardi Beckman tion Plan on Building a Capital Stichting/Uitgeverij Van Gen- Markets Union (COM/2015/0468 1 Zie ‘Verklaring van Bratislava’, nep, 2016), hoofdstuk 3. Voor final), Brussel (30-9-2015). 16 september 2016, www.consi- een interessant internationaal 12 De relevante doelstellingen lium.europa.eu/nl/press/ voorbeeld, zie Erik Jones ‘A van de EU staan in Artikel 3.3 press-releases/2016/09/16- compelling vision for Europe’ van het EU-verdrag. De belang- bratislava-declaration-and- in: E!Sharp (September 2016), rijkste artikelen met betrek- roadmap/. www.esharp.eu/ king tot de interne markt, met 2 Zie naast de tekst van de ver- opinion/a-compelling-vision- alle nadere specificaties en klaring in voetnoot 1 ook for-europe. voorbehouden, staan in de ‘Brief van voorzitter Donald 7 De formulering van het ‘door- titels I, II en IV van het derde Tusk vóór de top in Bratislava’, druppelen’ verwijst hier naar deel van het EU-werkingsver- Brussel (13-9-2016), www.consi- het ‘trickle-down effect’ waar- drag. Merk daarbij op dat de lium.europa.eu/nl/press/ mee in de jaren tachtig nieuw- lidstaten uiteindelijk ook de press-releases/2016/09/13-tusk- rechtse pleitbezorgers van macht hebben om de verdra- invitation-letter-bratislava/. belastingverlaging en privati- gen te herzien, en daar vooral 3 Vergelijk Sara B. Hobolt (2016), sering van publieke diensten in de jaren negentig regelma- ‘The Brexit vote: a divided hun voorstellen rechtvaardig- tig gebruik van hebben ge- nation, a divided continent’, den tegenover de minst be- maakt. in: Journal of European Public deelden. 13 De Boer, ‘Uit de puinhopen Policy 23(9), pp. 1259-77. 8 Voor een handzame analyse van de Brexit een sociaal Eu- 4 Zie Tom Eijsbouts in de vorige zie Jason Beckfield ‘The End of ropa’. S&D voor een nauwkeurige Equality in Europe?’, in: Cur- 14 Linthorst, ‘De noodzaak van analyse van de Britse kant van rent History 112 (752, maart een Europa van waarden’. het verhaal: ‘Stemmen en 2013), pp. 94-99. 15 De huidige verklaring in Pro- regeren in de westerse storm’, 9 Deze ontwikkeling wordt tocol 26 bij het EU-verdrag in: S&D 2016/4, pp. 45-51. weerspiegeld in de grote aan- betreffende de diensten van 5 De klassieke studie is C. van dacht die er de afgelopen ja- algemeen belang is daartoe der Eijk & M. Franklin ‘Poten- ren weer is voor het thema volstrekt onvoldoende. tial for Contestation on Euro- economische ongelijkheid. 16 Zie Passchier, ‘Nobody falls in pean Matters at National Elec- Bekendste voorbeeld is na- love with a market’, p. 63. tions in Europe’, in: G. Marks & tuurlijk Thomas Piketty, Capi- 17 Zie ook B. Crum, ‘A Multi-Laye- M. Steenbergen (ed.), European tal (Cambridge, Mass.: Har- red Social Europe? Three integration and Political Conflict vard University Press, 2014). Emerging Transnational So- (Cambridge: Cambridge Uni- Politiek het interessantst is cial Duties in the EU’, in: A. versity Press, 2004), pp. 33-50. Anthony Atkinson, Inequality: Crespy & G. Menz (ed.), Social 6 Marijke Linthorst, ‘De nood- What can be done (Cambridge, Policy and the Eurocrisis (Ba- zaak van een Europa van waar- Mass.: Harvard University singstoke: Palgrave Macmil- den’, in: S&D 2016/4, 41-44; en Press, 2015), en voor het mon- lan, 2015), pp. 161-181. Nik Jan de Boer, ‘Uit de puin- diale perspectief Branco Mila- 18 J. Zeitlin & B. Vanhercke, Socia- hopen van de Brexit een soci- novic, Global Inequality (Cam- lizing the European Semester? aal Europa’, in: S&D 2016/4, bridge, Mass.: Harvard Univer- Economic Governance and So- 36-40. Vergelijk ook Catelene sity Press, 2016). cial Policy Coordination in Eu- Passchier in ‘Nobody falls in 10 Vergelijk Amandine Crespy, rope 2020 (Stockholm: Swedish love with a market’, in: F. Welfare Markets in Europe (Lon- Institute for European Policy Bieckmann & M. Sie Dhian Ho, den: Palgrave, 2016). Studies, 2014). De belofte van een ander Europa 11 Zie Europese Commissie, Ac-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 39

Opnieuw winnen door links regeren

Links raakt verzwakt en verdeeld. Dat kan anders als linkse partijen er beter in slagen een les te trekken uit hun eerdere ervaringen. Die les is: voor de verkiezingen niet alleen hun verschillen maar vooral ook hun overeenkomsten benadrukken. Onder kiesgerechtigden wordt zo brede steun opgeroepen voor hun gezamenlijke inbreng in een volgende regering.

ERIK MEIJER

Was gedurende een halve eeuw van stedelijk tot Europees niveau politicus ter linkerzijde van de PvdA

Ongunstige peilingen voor regerende populisme, niet zozeer gericht tegen de ver- sociaal-democraten blijven niet beperkt tot zorgingsstaat als wel tegen de ‘boze buitenwe- Nederland. De Duitse SPD, de Italiaanse PD reld’, vertegenwoordigd door vluchtelingen, en de Oostenrijkse SPÖ ervaren electorale migranten, fundamentalistische moslims, tegenslagen. Zelfs in Frankrijk, waar de PS in globalisering en Europese integratie. Die stro- 2012 zo sterk werd dat zij in haar eentje kon ming dreigt tot een derde kracht te worden, regeren, valt te vrezen voor terugkeer naar een naast de vanouds bestaande politieke tweede- dieptepunt als in de jaren zestig. Overal leidt ling van links en rechts. Daardoor wordt het angst voor overheidstekorten en achterblij- voor zowel links als rechts steeds lastiger om vende economische groei ertoe dat ook linkse los van andere partijen een eigen regerings- regeerders prioriteiten stellen die veel minder meerderheid te vormen. dan voorheen samenvallen met die in het lin- Wie van bovenaf zoekt naar stabiliteit en kerdeel van de publieke opinie. compromissen voor de korte termijn, ontwik- Oppositievoeren levert kiezerswinst op, re- kelt een voorkeur voor meedoen in middenco- geren leidt tot verlies. Of toch niet? Creatief en alities. Die garanderen frequent meebesturen, zelfbewust regeren door sociaal-democraten maar zonder overheersende invloed, herken- heeft in een aantal gevallen onverwacht veel baarheid en enthousiasme van een georgani- bijval opgeleverd. Wat waren daarvan de ken- seerde achterban. Dan dienen alle krachten merken? Welke lessen voor hedendaags links van bestuurlijke ervaring en verantwoorde- regeren kunnen Europabreed worden getrok- lijkheid te worden gebundeld tegenover de ken uit historische vergelijkingen? redeloze en roekeloze populisten, die onze sta- Momenteel zien we vooral in Nederland, biliteit en harmonie bedreigen door steun te Frankrijk en Oostenrijk tegelijkertijd met zoeken bij uiteenlopende groepen ‘verliezers’ de ongunstige peilingen de groei van rechts en ‘buitenstaanders’. Daartoe wordt aangeslo-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 40 Erik Meijer Opnieuw winnen door links regeren

ten bij het model van het in de Benelux-staten denveld participeren veel meer mensen dan en Oostenrijk lange tijd voor elke regerings- in de partijen. Velen van hen vinden het niet vorming onmisbare middenblok. Dit model belangrijk om één bepaalde partij groot te wordt soms vanuit de VVD bepleit als ‘regering maken en twijfelen over hun eerste, tweede van nationale eenheid’ die vooral ‘op de win- of zelfs derde partijvoorkeur. Wel kunnen kel past’. Partijen die vasthouden aan de meest ze enthousiast worden voor het samen tot uitgesproken standpunten passen daar niet in stand brengen van een regering die voorrang en worden veroordeeld tot oppositie. geeft aan levenskwaliteit, bestaanszekerheid, Wie daarentegen voorrang geeft aan de eerlijk delen, publieke voorzieningen, milieu- lange termijn en betrokkenheid van onderop, klimaat-natuur en preventie van oorlogen. wil liever daadkrachtig de leiding nemen op Daarin past het type regering van linkse een- momenten waarop brede publieke bijval ont- heid zoals dat recent functioneerde in Noor- staat voor ingrijpende hervormingsplannen. wegen, Denemarken en IJsland en momenteel Dit vereist een regering van de meest gelijk- in Zweden en Portugal. gezinde partijen. Versplinterd links kan daar alleen aan bijdragen wanneer het zichzelf veel Meerderheid voor hervormingen beter zichtbaar maakt als gezamenlijke bewe- ging op weg naar een betere toekomst voor de Gedurende de eerste helft van de twintig- grote meerderheid. Die meerderheid bestaat ste eeuw was de betekenis van de sociaal- uit groepen mensen van autochtone en alloch- democratie meer dan een parlementaire tone afkomst zonder veel invloed op het eco- keuzemogelijkheid binnen een meerpartijen­ nomisch beleid, die in de afgelopen decennia democratie. Een belangrijk deel van de pu- het minst geprofiteerd hebben van de groei. blieke opinie zag haar niet zozeer als tijdelijke regeringspartij, maar meer als duurzame bevrijdingsbeweging op weg naar gelijk- waardigheid, solidariteit, bestaanszekerheid, Het succes van de sociaal- publieke voorzieningen, democratische zeg- democratie was een samen­ genschap en duurzame vrede. Politieke strijd ging vooral om wie de meerderheid zou beha- werking met gelijkgezinde len, de sociaal-democratie die radicaal wilde organisaties en partijen hervormen of de gezamenlijke ‘burgerlijke’ partijen die alles zoveel mogelijk bij het oude wilden laten. In de periode na WO II werd regeren voor Zo’n aanpak vereist ook het aanhalen van sociaal-democraten steeds vanzelfspreken- de banden met een veelheid van organisaties der. Waar dit steunde op een parlementaire die gelijkwaardigheid, leefbaarheid, soli- meerderheid, zoals in Groot-Brittannië en dariteit en medemenselijkheid verdedigen Zweden, leidde dat tot aandachttrekkende tegenover een eenzijdige oriëntatie op markt, hervormingen. Zo bestaat in Groot-Brittannië concurrentie, groei en winst. Dit streven is nog altijd de in 1947 ingevoerde gratis gezond- een gemeenschappelijke trek van vakbewe- heidszorg National Health Service. Zelfs waar ging, milieubeweging, patiëntenorganisaties, de sociaal-democratie vanuit een nog-niet- dierenwelzijnsorganisaties, buurtgroepen, meerderheidspositie toetrad tot bestuurs- huurdersorganisaties, actiegroepen voor coalities met partijen aan haar rechterzijde, internationale solidariteit, vluchtelingenop- werd zij daarbinnen de gezichtsbepalende vang en dergelijke. In die organisaties aan factor. Algemeen ouderdomspensioen, sociale de linkerkant van het maatschappelijk mid- zekerheid, volkswoningbouw, voor de massa

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Erik Meijer Opnieuw winnen door links regeren 41

toegankelijk onderwijs en staatsbijdragen het belangrijk dat vooraf al bekend was waar- voor verliesgevend openbaar vervoer werden toe en met wie er bij succes geregeerd zou gefinancierd door te aanvaarden dat een toe- gaan worden. Drie opmerkelijke hoogtepun- nemend deel van ons nationaal inkomen werd ten waren de regeringen onder aanvoering opgeëist voor collectieve taken. Links had het van Joop den Uyl in Nederland, François Mit- initiatief in handen en de meerderheid van de terrand in Frankrijk en Olof Palme in Zweden. publieke opinie accepteerde dat. Daarmee werd ook de grondslag gelegd voor Waar een eigen meerderheid ontbrak, de tot in de jaren 90 dominerende rol van de moest wel een prijs worden betaald. Bin- sociaal-democratie binnen de EU. nenlandse hervormingen werden mogelijk gemaakt in ruil voor instemming met een bui- Drie hoogtepunten van links regeren tenlands beleid zoals dat werd voorgestaan door rechtse coalitiepartners. Die stelden zich In Nederland had de in 1946 als fusiepartij in de Koude Oorlog zeer confronterend op te- opgerichte PvdA meer dan haar buitenlandse genover door communisten geregeerde staten zusterpartijen angst voor zichtbaar opereren- en hadden grote moeite om afscheid te nemen de linkervleugels. Alles wat herinnerde aan de van hun koloniale erfenis. In de eerste decen- radicalere stellingname van de vooroorlogse nia na WO II gingen interne partijgeschillen SDAP werd gezien als belemmering voor een binnen de sociaal-democratie daarom niet al- ‘doorbraak’, de beoogde uitgroei in het poli- leen over het tempo en de ingrijpendheid van tieke midden die liefst een permanente meer- binnenlandse hervormingen, maar in sterke derheidspositie zou moeten opleveren. Vanaf mate ook over medeverantwoordelijkheid 1959 maakten verkiezingsverlies en terugval voor die buitenlandse politiek. in de oppositie ruimte voor een geleidelijke Zolang in een naoorlogse wederopbouwfa- accentverschuiving. Vanaf 1967 profileerde zij se schaarste moest worden verdeeld, en daar- zich steeds meer als tegenpool van de rege- toe de arbeidslonen laag werden gehouden, rende VVD en eiste zij tevens de positie op van zagen middenpartijen de sociaal-democratie grootste partij in een concurrentiestrijd met als geschikte partner. Dat veranderde toen het CDA-in-wording. het begin jaren zestig beter ging. Grote in- In die nieuwe opstelling ging de PvdA niet ternationale bedrijven eisten meer vrijheid alleen veel soepeler om met critici binnen de op voor zichzelf. Traditioneel rechts klaagde eigen partij, maar omarmde zij ook vrijwel over regelzucht en belastingdruk, en rechts alles wat links van het midden buiten de PvdA populisme begon op te komen. Een groeiende stond. Vanaf die ommekeer moesten enerzijds groep opstandige jongeren keek wantrouwig PSP, CPN en PPR en anderzijds D66 elke dag aan tegen ‘de politiek’. Sociaal-democraten opnieuw bewijzen of het nog wel zin had om verloren regeringsposities en kiezersaanhang. afzonderlijk door te gaan. Na vijf jaar regeren In verschillende Europese landen slaagde won de PvdA in 1977 met de premiersbonus de sociaal-democratie erin om zich met succes tien zetels op haar naaste concurrenten. Op- terug te vechten, door zich opnieuw te profile- eens was de PvdA de vrijwel alles overkoepe- ren als een beweging op weg naar iets beters. lende eenheidspartij van links die ze altijd al Het recept bestond uit grote hervormings- had willen zijn. voorstellen en het daartoe opbouwen van een De Franse SFIO verloor vanaf 1959, na een meerderheid, niet alleen door bundeling met periode van krachteloos meeregeren, een andere linkse krachten in de politiek, maar groot deel van haar aanhang aan de linkse ook door nauwe samenwerking met gelijk- afsplitsing PSU. De communistische PCF hand- gezinde organisaties in het maatschappelijk haafde zich op 26 %, dubbel zoveel als SFIO en middenveld. In verkiezingscampagnes was PSU samen. Dit debacle maakte de latere op-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 42 Erik Meijer Opnieuw winnen door links regeren

komst van François Mitterrand mogelijk. Hij tief de baas zou worden. Anderzijds door een trad in vanuit een gematigd links middenpar- scherpe stellingname inzake Cuba, Vietnam tijtje, maar werd de kampioen van de bunde- en Zuid-Afrika, waarover hij demonstratief ling van alle linkse krachten en aansluiting bij botste met standpunten van de VS en NAVO. het progressieve deel van de publieke opinie. Alleen Palme's inzet op kernenergie was bin- Als nieuwe aanvoerder lijfde hij na 1969 het nen links omstreden. Dat leverde de groene grootste deel van de afgesplitste PSU weer in, Milieupartij op, waarmee de SAP tegenwoor- sloot al voor de verkiezingen regeerakkoorden dig samen regeert. met de communistische PCF en maakte zijn partij langdurig de grootste. Tot zijn beleid be- Bondgenoot en concurrent hoorde de nationalisatie van banken en zware industrie, een 35-urige werkweek, uitbreiding Een evenredig kiesstelsel zoals het Neder- van bibliotheken en cultuurcentra en de start landse biedt ruimte voor nuances, en maakt een zetelmeerderheid voor één partij vrijwel onmogelijk. Tot 1914 waren bij het samenwer- kingsverband Socialistische Internationale Linkse partijen blijven elkaar niet alleen de opkomende massapartijen nodig hebben voor het aangesloten, maar uit dezelfde landen ook kleinere linkse partijen met afwijkende pri- realiseren van hun eigen oriteiten en werkwijzen. Zulke partijen zijn doelstellingen voor de ‘grote’ sociaal-democratie niet alleen concurrent, maar ook bondgenoot. Ze blijven elkaar onverminderd nodig hebben voor het realiseren van hun eigen doelstellingen. van grote milieuvriendelijke investeringen in Na 1914 kunnen we zulke parallelle partijen omvangrijke stadstramnetten en hogesnel- onderscheiden in drie hoofdgroepen: com- heidsspoorlijnen. Van 1981 tot 1995 was hij munisten, links-socialisten en groenen. Hun president van de Franse Republiek. gemeenschappelijke kenmerk is dat ze zich Zweden was al vanaf 1932 een sociaal- zeker in hun startfase vooral richten op het democratisch bolwerk waarin de staat de voorbereiden van de gewenste ideale samen- zwaksten beschermde. In de jaren zestig leek leving op lange termijn, en wat minder dan de regeringspartij SAP versleten en stond rechts massapartijen op het regeren hier en nu. klaar om de macht terug te pakken. Vanaf 1969 De oorsprong van de communisten ligt koos de nieuwe jonge partijleider Olof Palme in een vleugel die vond dat de Socialistische voor de aanval met de uitspraak: ‘Wij hebben Internationale tijdens de Eerste Wereldoor- de regeermacht nodig omdat zij de economi- log hopeloos had gefaald en dat de in 1917 in sche macht in handen hebben!’ Daarmee wist Rusland uitgebroken revolutie voor allen het hij het verlies te beperken en kon hij met een nieuwe voorbeeld moest worden. Pas in het onderbreking doorregeren tot zijn geweld- Stalin-tijdperk groeiden communisme en dadige dood in 1986. Langs twee verschillende sociaal-democratie ver uiteen; hun menings- wegen bouwde hij een sterke positie op. verschil over strijdmiddelen, democratie en Enerzijds door het omarmen van een vak- rechtsstaat werd belangrijker dan hun over- bondsplan om via verplichte werkgeversbij- eenstemming over alternatieven voor het ka- dragen ‘werknemersfondsen’ te vormen die pitalisme. Uiteindelijk is deze afscheuring gro- op termijn het privékapitaal zouden kunnen tendeels teruggevloeid in de moederschoot. uitkopen, waardoor in grote bedrijven naar Van de grote weglopers deed de Noorse DNA Joegoslavisch model een werknemerscollec- dit het eerst, het laatst volgden de Italiaanse

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Erik Meijer Opnieuw winnen door links regeren 43

‘eurocommunisten’ (nu PD) en de voormalige bescherming van natuur en milieu, cultuur, regeringspartijen in Oost-Europa. Inmiddels mensenrechten en voedselveiligheid. Sinds- bestaan in Europa nog wel kleine, zich com- dien werd ‘groen’ een scheldwoord voor wie munistisch noemende restantpartijen, maar zich losmaakte van de solidariteit binnen de als wereldbeweging met een eigen toekomst- grote arbeiders-eenheidspartij. perspectief is het communisme een stille Twee decennia later werd ‘groen’ alsnog dood gestorven. een geuzennaam die internationaal navolging De links-socialisten die rond 1960 in een kreeg. Dit etiket werd tot verzamelpunt voor groot aantal West-Europese landen buiten uiteenlopende groepen, niet alleen afkomstig hun moederpartij kwamen te staan hadden uit het sociaal-democratische milieu maar ook een lange traditie als georganiseerde linker- links en rechts daarvan. Op Europees niveau is vleugel. Het liefst bleven ze binnen de moe- de groene stroming nu hecht georganiseerd, derpartij, maar ze vonden dat alles wat deze maar blijft zij grotendeels beperkt tot welva- nastreefde ‘meer, beter en sneller’ zou moeten rende landen met een grote groep kansrijke plaatsvinden. Terwijl de hoofdstroom binnen hoogopgeleiden en veel buiten-Europese de sociaal-democratie trots was op de onder kansarme migranten, met veel aandacht voor haar bestuursverantwoordelijkheid bereikte ingrijpende technologische vernieuwing resultaten, spitsten deze linkervleugels zich en veel aandacht voor de kwaliteit van het toe op strijd voor alles wat nog niet was be- bestaan. In de minder welvarende staten van reikt uit het oorspronkelijke sociaal-democra- Zuid- en Oost-Europa is hun aanhang beperkt tische programma. gebleven of zelfs periodiek ingestort. De groe- Die ‘Left Labour’-stroming was sterk geïn- ne stroming staat dicht bij de officiële sociaal- spireerd door ideeën over het tot stand bren- democratie, maar legt andere accenten en gen van linkse meerderheden zoals bepleit heeft andere doelgroepen. door de Russische dissidente balling Trotski, Volstrekt tegengesteld aan communisten, de bedrijfsdemocratie en de militaire neutra- links-socialisten en groenen (die altijd en liteit in het Joegoslavië van Tito, en de Indiase overal de hoop hebben gehad dat de sociaal- geweldloze massa-acties onder aanvoering democratie hen zal uitkiezen als voorkeurs­ van Gandhi. Alleen in Scandinavische landen partner in regeringscoalities) is de aanpak zijn zulke partijen erin geslaagd zich al meer van de Italiaanse Vijfsterrenbeweging (M5S). dan een halve eeuw te handhaven als gedoger Deze populistische protestpartij, met min of regeringspartner van door sociaal-demo- of meer linkse en groene standpunten, heeft craten geleide regeringen. In andere landen als opvallendste kenmerk dat zij de leiding zijn de afsplitsers voor een deel teruggekeerd opeist en daarom niemands bondgenoot wil naar de moederpartij, voor een deel samenge- zijn. Zij gaat niet uit van meerderheidsvor- smolten met gedestaliniseerde communisten ming van links tegenover rechts, maar van en voor een deel opgegaan in de nieuw opge- het afstraffen van alle oude partijen door de komen groene stroming. opkomst van compromisloze nieuwe. Bij de Het politieke begrip ‘groen’ ontstond mid- parlementsverkiezingen in 2013 vergaarde den jaren zestig in de West-Duitse discussie M5S ruim een kwart van de stemmen, maar over het ook daar oprichten van een afzonder- zij wees de uitnodiging van de PD om samen lijke links-socialistische partij. Reden daar- een regering te vormen demonstratief af. In voor was dat hun hoogopgeleide en minder 2016 behaalde M5S in een tweestrijd met de stedelijke aanhang bovengemiddeld veel tot dan toe besturende PD een ruime meer- aandacht had voor internationale solidariteit, derheid voor haar burgemeesterskandidaten leefbaarheid van leeglopende plattelands- in Rome en Turijn. Buitenlandse imitators gebieden en vervallende oude stadswijken, heeft M5S nog niet.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 44 Erik Meijer Opnieuw winnen door links regeren

Onder geheel andere omstandigheden óf een sektarische protestkoers naar Italiaans heeft Syriza in Griekenland in 2015 de regeer- model óf resultaten boeken door het samen macht verrassend kunnen overnemen van de met vaste bondgenoten opkomen voor een voorheen sterke sociaal-democratische partij hervormingsagenda in socialistische richting. Pasok. Tot dan was Syriza een kleine partij die GroenLinks was lang op zoek naar nieuwe veel trekken gemeen had met GroenLinks, aanhang onder succesvolle hoogopgeleide maar deel uitmaakte van hetzelfde inter- jongeren. Om die niet af te schrikken ver- nationale netwerk als de SP. Waar Pasok in wees zij haar linksere oude aanhang met een 2011 toegaf aan internationale druk om geen PSP-CPN-PPR-EVP-verleden vriendelijk door referendum te houden over het veiligstellen naar de SP. In 2012 verloor zij die nieuwver- van de euro als wettig betaalmiddel, zette worven kiezers grotendeels aan de PvdA. Pas Syriza dat wel door. Juist die, in buitenlandse onlangs stijgt GroenLinks in de peilingen na ogen onbetekenende ruimte voor het uiten hernieuwde aandacht voor verdelingsvraag- van volksprotest roept vooralsnog breed ver- stukken, rendementsdenken en kritiek op het trouwen op. Voor eerder door Syriza bepleite VVD-beleid. beleidsombuigingen richting groen en links bestaat echter geen ruimte.

Samen op achterstand PvdA, SP en GroenLinks zijn

In Nederland zijn PvdA, SP en GroenLinks sa- kwetsbaar zolang ze niet men kwetsbaar zolang het grote publiek niet samenwerken verwacht dat links in opmars is en nieuwe ver- beteringen gaat doorvoeren. Zonder aantrek- kelijke verbeterplannen richt de kiezersgunst zich op anderen. De meest opvallende hervor- De PvdA spant zich in om groot te blijven, mingsplannen bij recente kabinetsformaties de SP rekent er al jaren op de grootste van waren ‘Melkertbanen’ (1994), ‘Vogelaarwijken’ links te worden en GroenLinks staat in de (2006) en ‘inkomensafhankelijke zorgpremie’ startblokken om met een gewijzigde aanpak (2012). De thans zichtbare PvdA-inbreng oogt van klein naar middelgroot te klimmen. On- bescheidener: aangescherpte normering van danks al dit optimisme ziet het er niet naar topinkomens en schoonmakers in overheids- uit dat een van deze drie afzonderlijk bij de dienst nemen. Met zijn Willem Drees-lezing kabinetsformatie in 2017 het initiatief in han- ‘Naar een nieuw sociaal contract: over de den krijgt. Van de partijen die in staat zijn om waarde van de middenklasse’ toonde Lodewijk coalities rondom zichzelf te verzamelen kan Asscher op 24 september 2015 een inzet in een de VVD ook na verwacht verlies de grootste andere richting dan wat je samen met de VVD blijven. Als zij kiest voor voorzetting van de kunt bereiken. huidige samenwerking van rechts met links, De SP had jarenlang de verwachting dat zal zo’n coalitie ter wille van een meerderheid hard werken aan opvallende acties, gericht op moeten worden uitgebreid met ten minste het hier en nu, garantie biedt op groot worden twee of drie andere partijen. De middenpar- en regeringsdeelname. Omdat die aanpak al tijen CDA en D66, die veelal standpunten tien jaar geen verdere groei meer oplevert, innemen tussen VVD en PvdA in, komen dan komen haar belangenbehartigers, maatschap- het eerst in beeld. Dat sluit aan op het eerdere pijhervormers en activisten op een driesprong VVD-streven naar een ‘regering van nationale terecht. De keuze gaat tussen zich aantrek- eenheid’ en ideeën over een hernieuwd mid- kelijker maken voor rechtse coalitiepartners denblok. Dit model is overigens alleen kans-

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Erik Meijer Opnieuw winnen door links regeren 45

rijk als de PvdA ook dan opnieuw de grootste Een meerderheid in de publieke opinie en partij van links is, en daardoor voor coalitie- in het georganiseerde maatschappelijk mid- partners getalsmatig het aantrekkelijkst. Als denveld ondersteunt op veel punten andere het anders uitpakt, kan een andere linkse oplossingen dan de VVD voorstaat. Wie niet partij worden uitgenodigd om in zo’n coalitie wil dat de VVD in 2017 de hoofdlijnen van het de PvdA af te lossen, zoals dat — grotendeels regeringsbeleid uitzet, en daarvoor passende buiten de publieke aandacht om — al eerder is coalitiepartners uitkiest, moet zelf zorgen gebeurd in gemeenten en provincies. voor iets dat bij voorbaat sterker is dan de VVD. Samen kunnen PvdA, SP en GroenLinks zo’n Initiatief in de kabinetsformatie positie verwerven, die naar alle waarschijnlijk- heid zelfs sterker is dan de in opinieonderzoe- Door de huidige verdeling van links over drie ken als grootste gepeilde PVV. In 2012 bestond middelgrote partijen heeft de VVD veel meer tussen de drie linkse partijen alleen een lijst- speelruimte dan vroeger, toen de positie van verbinding, zonder afspraken over hoe ze na de PvdA dominant was op links. In de wijze de verkiezingen hun positie als grootste blok waarop de nu grotere VVD omgaat met be- productief zouden maken. Dat legde aanmer- stuurlijke coalitievorming valt een patroon kelijk minder gewicht in de schaal dan de ge- te ontdekken. Zij zoekt ruimte om op zoveel zamenlijke progressieve ‘Keerpunt’-afspraken mogelijk punten haar eigen agenda door te uit 1972 of de wijze waarop het blok KVP-ARP- zetten: meer markt en minder overheid, met CHU zich decennialang in kabinetsformaties als bijproduct tekortschietende bescher- niet liet uiteen spelen. ming van mens en milieu. Het liefst zoekt zij Blokvorming zorgt ervoor dat links binnen daartoe bijval vanuit het CDA. Waar dat geen bredere coalities niet kan worden afgescheept meerderheid oplevert, nodigt zij een van de met een minimum aan bewindslieden en pro- linkse partijen uit om toe te treden tot haar gramresultaten. Het veroorzaakt ook invloed coalitie, nadrukkelijk met de bedoeling dat op de keuze van benodigde partners buiten andere linkse partijen daarbuiten blijven. Die het eigen blok. Niet alleen bij de kabinetsfor- aanpak bevordert rivaliteit tussen linkse par- matie maar al bij voorafgaande verkiezingen tijen en voorkomt een linkse meerderheid heeft zo’n blok meerwaarde. Het leidt tot binnen de coalitie. Als tegenprestatie staat de minder vruchteloze twisten over het beleid in VVD de uitverkoren linkse partner op onder- de afgelopen jaren en tot meer bundeling van delen een beleid toe waarmee zij het zelf zeer gelijkgezinden voor toekomstplannen. Pas oneens blijft. als een zelfbewust links zich manifesteert als Om een brug te slaan naar de PvdA ging de herkenbare macht die daadwerkelijk maat- VVD in 2012 met grote tegenzin akkoord met schappijverbetering wil doorzetten, roept dat sterke wijzigingen ten opzichte van Rutte I, betrokkenheid en bijval op. Demonstratief aanvankelijk zelfs met de ‘inkomensafhan- gezamenlijk optreden brengt ook iets terug kelijke zorgpremie’. Op dezelfde wijze kan van het enthousiasme tijdens de opkomst van zij proberen de SP te interesseren in ‘meer de SDAP: de nieuwe krachten van verbetering thuiszorg en minder eigen risico’ of Groen- willen overwinnen op de oude krachten van Links in ‘meer vergroening van de economie berusting. en minder korting op ontwikkelingshulp’. Als SP of GroenLinks bezwijkt voor de verleiding Conclusie om via deze omweg eindelijk de lang begeerde regeringsdeelname te oogsten zal het meren- Trouw aan een partij is voor een groot deel deel van hun kiezers dat waarschijnlijk niet van de kiezers steeds minder vanzelfspre- waarderen en worden ze weer klein. kend. Grote electorale successen doen zich

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 46 Erik Meijer Opnieuw winnen door links regeren

het minst voor bij politiek heterogene coa- zijn voorbereid in goed samenspel met het lities die pas na verkiezingen zijn uitonder- linkerdeel van het maatschappelijk mid- handeld en zich overwegend beperken tot denveld. Uitvoering heeft de meeste kans van oplossingen voor de korte termijn. Daarvan slagen als ze tot inzet van regeren worden voelt niemand zich de ‘eigenaar’. Verkie- gemaakt door een al voor de verkiezingen zingswinst treedt het meest op als de cam- bijeengebrachte potentiële parlementaire pagne zich toespitst op aandachttrekkende meerderheidscoalitie of op z’n minst een als structurele hervormingsplannen waarvan sterkste politieke kracht ervaren links blok. de uitvoering zich uitstrekt over meer dan Laat de concurrentiestrijd tussen PvdA, SP en één parlementaire zittingsperiode, vooral als GroenLinks voortaan vooral gaan over wie de daarmee tussentijds bereikte resultaten het beste bijdraagt aan het mobiliseren van smaken naar meer. Zulke plannen leveren maximale steun voor het realiseren van hun de meeste betrokkenheid en bijval op als ze gezamenlijke doelstellingen.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 47

‘Ik heb werk!’ Wat gaat er goed en wat gaat er mis met de Participatiewet?

Op 1 januari 2015 ging de Participatiewet in. Bijna twee jaar later lijken werkgevers en gemeenten zich steeds meer bewust te zijn van hun opdracht, maar er zijn nog voldoende uitdagingen. Bas van Drooge verbindt theorie en praktijk en benadrukt de cruciale rol van SW-bedrijven.

BAS VAN DROOGE

Directeur DZB Leiden (SW- en reïntegratiebedrijf Leidse regio)

Het is bijna ongelooflijk om te zien. Bin- Participatiewet instroomden. De mensen in nen drie jaar tijd is het in dienst nemen van de oude regelingen zijn zo goed als geplaatst mensen met een arbeidsbeperking van iets en de vraag is dus of we de komende jaren onbekends en onaantrekkelijks geworden tot nog wel meer goed nieuws zullen krijgen op een opdracht voor ons allemaal. Deze zomer weg naar de 125.000 banen uit het sociaal ak- schreef staatssecretaris Jetta Klijnsma van koord. Sociale Zaken aan de Tweede kamer dat inmid- De praktijk is dat veel mensen die wij als dels 21.000 van de totaal 125.000 banen die tot gemeente bij het UWV aanmelden voor doel- 2025 gecreëerd moeten worden, gecreëerd groepindicaties, worden afgewezen. Dat is zijn. Dat is goed nieuws! Alle werkgevers we- slecht voor deze mensen, die wel degelijk op ten er nu van en velen praten over vervulling een garantiebaan zijn aangewezen. In de prak- van die banen. Dat is het mooie van de discus- tijk komen wij bovendien arbeidsbeperkten sie die deze regering met de nieuwe Participa- ‘tekort’ voor de banen die werkgevers aanbie- tiewet en het sociaal akkoord in het land heeft den. Een bizarre situatie. De Participatiewet opgeroepen. kan alleen een succes worden als de indica- Goed werk is van grote waarde voor een ge- tiestelling verandert en ook zonder tussen- lukkig leven en veel werkgevers begrijpen die komst van het UWV aan de gemeenten wordt boodschap uitstekend. ‘So far so good.’ Maar overgelaten. Verder is er nog veel discussie de 21.000 gerealiseerde plaatsen zijn vooral over de betaalbaarheid van de Participatiewet- voor mensen die al in de oude regelingen, Wa- opdracht voor gemeenten, met name van het jong en Wet sociale werkvoorziening (WSW), beschutte werk voor de zwakste groep. Op zaten. Slechts 3.500 plaatsen worden ingeno- beide punten bereidt de staatssecretaris nu men door nieuwe arbeidsbeperkten die in de wetgeving voor. Gaat het goed komen?

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 48 Bas van Drooge ‘Ik heb werk!’

Het bedrijfsleven wil steun bedrijven, en zijn er publiek-private samen- werkingen opgezet tussen reguliere bedrijven Bij het aan het werk helpen en houden van en het SW-bedrijf. mensen met een beperking komt het een en Marktomstandigheden zorgen dan voor ander kijken. Je moet de juiste plek en persoon een grote mate van efficiency en de medewer- aan elkaar koppelen. Het inwerken vraagt kers voelen meer eigenwaarde en zijn produc- vaak extra tijd en geduld, en het is soms nodig tiever wanneer zij in een gewoon bedrijf wer- de organisatie van werk aan te passen. Soms ken. Die samenwerking met private partners zijn mensen onzeker, hebben een slechte pe- zie je in productiewerk, catering, hoveniers- riode of hebben persoonlijk steun nodig. Dat werk, schoonmaak bij SW-bedrijven als IBN, is vanzelfsprekend als iemand verstandelijk beperkt is, autistisch is of met schizofrenie te kampen heeft. Teamgenoten en de direct lei- dinggevende hebben tips en adviezen nodig. Samenwerking tussen SW- Sociale werkplaats-bedrijven (SW) hebben en private bedrijven is daarin al decennialang ‘hands on’-ervaring. Werkgevers die nu garantiebanen (sociaal ak- voor alle partijen financieel koord-banen voor arbeidsbeperkten) bieden voordeliger doen hier een beroep op. Zij onderkennen de waarde van SW-bedrijven en zonder die hulp gaat het gewoon niet goed. Het is daarom zeer belangrijk dat gemeenten kiezen voor de inzet Alescon en Atlant, en reguliere bedrijven als van hun SW-bedrijf. Vebego, Dolmans en Gaverland, en er zijn nog Verder wordt het tijd dat de reguliere veel meer voorbeelden. Mensen blij, onderne- media, in navolging van de SER, de rol van SW- mers blij. Het SW-bedrijf zou zijn werkgevers- bedrijven ook meer gaan benoemen en niet rol dus zoveel mogelijk gezamenlijk moeten meer zeggen dat de SW-bedrijven ‘op slot zijn organiseren met de private sector. Belangrijk gegaan’. Dat lees en hoor je nog steeds; het is daarbij en mede maatgevend voor zo’n besluit onzin en geldt alleen voor nieuwe instroom zijn de financiën. Als het goed is, levert zo’n sa- in de WSW-regeling. De SW-bedrijven blijven menwerking ook financieel voordeel voor het gewoon bestaan en doen hun werk met de SW-bedrijf en daarmee voor de gemeente. 100.000 (!) WSW-medewerkers die zij in dienst SW-bedrijven kunnen door hun omvang hebben. En nog belangrijker, zij helpen men- nog een onverwachte rol spelen. Zij kunnen sen met een beperking bij ‘gewone’ niet-SW- springplank zijn voor startende onderne- bedrijven (in jargon ‘reguliere’ bedrijven) om mers. SW-bedrijven hebben arbeidskrachten, die baan te krijgen. productiefaciliteiten, magazijnen, facturatie- afdelingen, post- en distributiefuncties. Bied Samenwerking met de markt levert werk als SW-bedrijf je faciliteiten aan starters en en efficiency op geef ze een vliegende start. De wederdienst van de groeiende starter is dan: werk voor de Veel arbeidsbeperkten van voor de Participa- werkzoekenden. En de marges die te verdelen tiewet (mensen in de WSW-regeling) worden zijn met die nieuwe ondernemers en nieuwe door SW-bedrijven individueel bij reguliere producten zijn beter dan die van het tradi- bedrijven gedetacheerd. En er zijn tal van pri- tionele verpakkingswerk bij SW-bedrijven. vate ondernemers die meedoen. Zo realiseer- In Leiden bij ons SW-bedrijf hebben wij dat den zij samen grote groepsdetacheringen van ervaren met onze chocoladefabriek, maar WSW’ers, inclusief begeleiding bij reguliere ook met montagewerk. Een belangrijk deel

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Bas van Drooge ‘Ik heb werk!’ 49

van onze financiële verbetering is hiermee circa € 16.000 per jaar aan loonkostensubsidie. gerealiseerd. Dat is 70 % van het minimumloon en niet zo- SW-bedrijven moeten dus hun samenwer- veel meer dan de gemiddelde uitkeringslast king met het bedrijfsleven sterk doorzetten, voor een gemeente wanneer iemand een want daardoor worden er meer banen voor ar- bijstandsuitkering heeft. Tot zover speelt de beidsbeperkten gecreëerd voor minder over- gemeente dus ongeveer quitte. Daarnaast be- heidsgeld. Dit betekent wel dat de reguliere taalt de gemeente € 8.500 per jaar voor begelei- bedrijven nu écht werkgever worden. Voor de ding bij een beschutte werkplek. Ook dat geld nieuwe groep mensen met een beperking die krijgt de gemeente van het Rijk. Maar de groep nu instroomt, zijn er geen permanente deta- beschutte medewerkers kost het SW-bedrijf cheringsconstructies vanuit het SW-bedrijf meer dan zij opbrengen en het SW-bedrijf is meer, waardoor de Nederlandse overheid de dus genoodzaakt de gemeente daar geld voor facto straks alle arbeidsbeperkten in dienst te vragen. Hoe hoog dit bedrag is, verschilt heeft en bedrijven maar zeer beperkte werk- sterk per SW-bedrijf, maar dat additionele be- geversverantwoordelijkheid dragen. Het Rijk drag kan oplopen van enige duizenden euro’s heeft een ‘no-risk polis’ georganiseerd zodat tot € 10.000 per plek per jaar. Bovendien zal de hogere ziektelasten niet bij de werkgevers waarschijnlijk op enig moment door bonden terechtkomen. SW-bedrijven ondersteunen en werkgevers iets afgesproken worden over de werkgevers met een jobcoach. Sommigen de arbeidsvoorwaarden voor nieuw beschut zijn sceptisch en denken dat detachering werk. Daarop is immers niet de oude WSW-cao door SW-bedrijven bij reguliere werkgevers van toepassing. Dit zal mogelijk ook extra kos- het maximaal haalbare is. Maar wij moeten ten met zich mee brengen. nu doorpakken en het commitment uit het sociaal akkoord waarmaken: mensen met een Het kan ook anders. Neem het voorbeeld van beperking komen (na een proefperiode) in Mike, een WSW-medeweker in ons SW-bedrijf. dienst bij reguliere bedrijven. Mike kwam vorige week op me af en riep door het bedrijfsrestaurant: Naar nieuw beschut werk ‘Bas, heb jij Rob verteld dat ik zo hard werk?’ Wat doen we voor mensen met een beperking ‘Ja,’ zei ik, ‘dat heb ik gezien!’ die níet met loonkostensubsidie aan een re- Mike keek niet trots. Ik weet niet of hij dat guliere baan komen? Je kunt zeggen dat die kan. Maar hij vroeg mij wel naar wat ik over dus per definitie zijn aangewezen op een be- hem had gezegd. Mike is anders dan ik. Dat schutte plek. Hier loopt de Participatiewet op zie je in zijn gezicht. Dat merk je behoorlijk het ogenblik vast. Want te weinig gemeenten in zijn gedrag. Ik weet ondertussen dat hij kiezen momenteel voor het organiseren van autistisch is. Hij wil aan je zitten, weet niet hoe nieuw beschut werk. De staatssecretaris be- hij met fysieke afstand tussen jou en hem om reidt nu wetgeving voor om de gemeenten tot moet gaan en is verstandelijk en sociaal be- het aanbieden van beschut werk te verplich- perkt. Maar hij kan dus keihard werken en dat ten. De Vereniging van Nederlandse Gemeen- werk levert geld op. Hij maakt stappen in zijn ten protesteert. ontwikkeling; sociaal en qua productiviteit. Waarom zijn gemeenten zo terughoudend? Mike doet repeterend werk en maakt op dit Dat komt vooral omdat ze bezorgd zijn over moment onderdelen voor een hightechbedrijf het budget voor de hele groep mensen die via bij Amsterdam. Hij meldt zich eigenlijk nooit de Participatiewet aan het werk moet worden ziek en levert kwaliteit. En Mike heeft van geholpen. De gemeente betaalt voor een nieu- zijn ouders geleerd met de bus naar werk te we beschutte werkplek in de Participatiewet komen. Hij krijgt salaris. Wat hij doet is geen

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 50

Lodewijk Asscher op werkbezoek bij Ferro Fix, een particulier Rotterdams metaalbedrijf waar mensen met een SW-indicatie buiten de beschutte werkomgeving werken. S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 Bas van Drooge ‘Ik heb werk!’ 51

dagbesteding en hij merkt het verschil. Hij had besloten dat wij de brede groep werk- heeft dagelijks economisch iets bij te dragen. zoekenden met en zonder beperking naar Mike kan zeggen: ‘Ik heb werk!’ werk konden begeleiden en nieuw beschut De gemeente hoeft voor hem geen bij- werk konden organiseren. Dan kun je als standsuitkering te administreren en te con- organisatie doorbouwen; met een SW-bedrijf troleren en geen dagbesteding te organiseren. in een ‘sterfhuisconstructie’ voor alleen de Dat scheelt de gemeente vele duizenden oude WSW’ers lukt dat niet en wordt alles euro’s. Mike betaalt inkomstenbelasting en duurder. Bovendien doen wij aan de inkom- sociale premies. Het is zeer waarschijnlijk dat stenkant echt goede zaken met de startende hij minder zorg- of andere lasten maakt dan ondernemers. Zulke financiële verbeteringen wanneer hij zijn hele leven niet zou werken. komen niet alleen in Leiden voor. Ook andere Maar gemeenten overwegen deze financiële SW-bedrijven realiseren verbeteringen. En er voordelen meestal niet, omdat zij die voorde- staan private ondernemingen op die tegen len niet cashen en wel alle voornoemde kosten lagere kosten beschut werk willen helpen moeten dekken. Hier gaat het streven van de organiseren. Dat leidt tot andere conclusies Participatiewet mank. over beschut werk: zo bezien is beschut werk zijn geld zeer waard. Nu zijn de rijksbudgetten om mensen naar werk te leiden de afgelopen én voor de komende jaren zéér sterk gekort. De tussenkomst van het UWV Dat de meeste gemeenten niet zullen uitko- belet een goede doorstroom men met het rijksbudget voor beschut werk en garantiebanen is zeer waarschijnlijk, maar van mensen met een arbeids­ voordat die discussie wordt gevoerd moet wel beperking eerst een inspanning worden verricht om de kosten omlaag te brengen.

UWV ertussenuit Ten eerste zouden gemeenten hun kosten- en-batenafweging breder moeten maken, Het UWV bepaalt nu wie meetelt voor een gezien het maatschappelijke belang waar zij garantiebaan met loonkostensubsidie, voor voor staan. Bovendien moeten wij onze SW- wie beschut werk wordt geadviseerd en wie bedrijven efficiënter maken. Mike zou niet gewoon zonder subsidie een baan moet kun- productief genoeg zijn om een betaalde baan nen vinden. De normen die het UWV hanteert te rechtvaardigen. De eerste vraag moet ech- in opdracht van het ministerie zijn strak. Dat ter zijn of de prijs van beschut werk niet nog is logisch bij de start van een nieuwe regeling. te hoog is. Hoeveel lager de prijs kan, zal per Alleen, als we niet oppassen gaat de trein hier gemeente verschillen, maar nu al roepen dat ’t van de rails. Werkgevers zijn in groten getale niet uit kan is niet de weg. bezig om hun maatschappelijke rol op te pak- Door jarenlang ombuigen en het aangaan ken en bieden de zogenaamde garantiebanen van nieuwe partnerschappen met startende aan die zij volgens het sociaal akkoord moe- ondernemers hebben we bij ons SW-bedrijf ten bieden. Dit is onze kans. En juist nu zien in Leiden de additionele kosten van een be- gemeenten en SW-bedrijven mensen die toch HOLLANDSE HOOGTE HOLLANDSE schutte werkplek terug gebracht van € 9.000 echt arbeidsbeperkt zijn zonder doelgroepin- per jaar naar € 4.000 per jaar en we zakken dicatie voor een garantiebaan terugkomen komend jaar voor nieuwe beschutte werk- van het UWV. Ook zijn er groepen mensen die PETER HILZ | plekken nog verder richting nul additionele nog thuis wonen, die door gemeenten niet

FOTO kosten. Dit kon, mede doordat de gemeente worden gezien als schoolverlaters en dus geen

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 52 Bas van Drooge ‘Ik heb werk!’

uitkering hebben. Zo dreigen we in de komen- heeft er immers geen belang bij te veel subsi- de periode werkplekken voor arbeidsbeperk- die te verlenen uit haar beperkte budget. Het ten bij werkgevers niet te kunnen vervullen recht op een second opinion van het UWV is door gebrek aan geïndiceerde kandidaten. op zijn plaats, omdat gemeenten om kostenre- Doodzonde voor de mensen die juist die baan denen een rem kunnen zetten op toekenning nodig hebben. De staatssecretaris bereidt wet- van beschutte plekken. geving voor om de ‘praktijkroute’ mogelijk De staatssecretaris heeft de juiste wetge- te maken, waarbij gemeenten zonder tussen- ving in voorbereiding. Als zij de praktijkroute komst van het UWV werkzoekenden plaatsen bij gemeenten instelt waardoor de gang van bij werkgevers, waarna ze de loonwaarde arbeidsbeperkten naar het UWV wordt be- vaststellen en daarmee of het een gesubsidi- perkt, als SW-bedrijven en gemeenten samen eerde garantiebaan zal worden en voor welk het kostenniveau van beschut werk verlagen subsidiebedrag. Het is enorm belangrijk dat en de beschutte werkplekken verplicht realise- plan door te zetten. ren, dan komt het goed met de Participatiewet Beschut werk is voor iedereen die het door en de mensen die haar nodig hebben. Bij ge- te grote beperkingen niet lukt met loonkos- bleken noodzaak moet het Rijk financieel bij- tensubsidie een baan te vinden. Ook daar is springen. Dan kunnen alle arbeidsbeperkten geen UWV-toets voor nodig. De gemeente straks zeggen: ‘Ik heb werk!’

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 BOEKESSAY OVER DE VERZORGINGSSTAAT 53

Verzorgingsstaat: einde of nieuw begin?

Sinds het woord participatiesamenleving voor het eerst viel, lijkt het einde van de verzorgingsstaat in zicht. Dat hoeft echter niet zo te zijn. Misschien is dit slechts een nieuw begin.

▶ Rob van Essen, Kind van de verzorgings- ▶ Albert Jan Kruiter, Femmianne Brede- staat, opgroeien in een tijdloos paradijs, wold en Marcel Ham (red.), Hoe de verzor- AtlasContact, Amsterdam, 2016. gingsstaat verbouwd wordt. Kroniek van een verandering, Van Gennep, Amsterdam, 2016.

JURRIAAN FRANSMAN m.m.v. JOB VAN AMERONGEN

Beiden zijn oud-deelraadsleden van Amsterdam en respectievelijk voormalig docent Communicatie- en Media Ethiek aan de UvA, trainer morele oordeelsvorming en voorzitter van de Gehandicaptenraad Amstelveen& politicoloog en verpleegkundige.

Als de verzorgingsstaat inderdaad een ‘tijd- Van Essen: ”Zoals een vis geen idee heeft loos paradijs’ is, zoals de schrijver Rob van Es- wat water is, had ik geen idee van de verzor- sen suggereert in een essayistische terugblik gingsstaat.” Solliciteren deed je in die tijd om op zijn jeugd, dan had in de Troonrede van een uitkering te houden. Wie zich zoals Van 2013 niet gesproken hoeven worden over de Essen niet al te comfortabel voelde in het volle invoering van de ‘participatiesamenleving’ licht van de de maatschappij, hoefde weinig die de verzorgingsstaat zou vervangen. Maar moeite te doen om een teruggetrokken leven het paradijs was dus niet tijdloos. En de vraag te leiden. Schuldgevoel, dat zouden misschien is ook of het wel een paradijs was. Telegraaflezers moeten hebben, maar niet de De romancier Van Essen beschrijft met hu- mensen die van een uitkering leefden. De laat- mor en gevoel voor detail zijn (gereformeerde) sten waren eigenlijk een soort maatschappij- jeugd in Amsterdam en hoe hij zijn latere link- critici, nobele types die terecht vragen stelden se leven op verschillende plekken in Nederland bij de haast, de rijkdom en de scoringsdrift slijt. Hij is in 1963 geboren, zat na zijn middel- van de kapitalistische welvaartsmaatschappij. bareschooltijd enige tijd in de bijstand, deed Maar waren die hoogtijdagen van de mee aan de grote betogingen, en stond meer in verzorgingsstaat nou inderdaad de meest het algemeen midden in de verzorgingsstaat gewaagde, meest progressieve periode die zoals deze misschien wel nooit bedoeld was Nederland ooit kende? Of bestonden de een- — met een staat die voor iedere burger alles re- zaamheid, de verveling en de vervreemding gelde, aanbood, subsidieerde, koesterde. Opdat waar we ons nu zo’n zorgen over maken het die burger aan niks ontbrak. toen ook al en zijn die ervaringen voor een

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 54

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 BOEKESSAY OVER DE VERZORGINGSSTAAT 55

Jurriaan Fransman m.m.v. Job van Amerongen

schrijver als Van Essen misschien dankbaar dus niet uitgegeven ten behoeve van de zorg materiaal, maar betekende het gemak van zelf. En waar het al leidt tot goedkopere zorg, een gegarandeerde sociale voorziening voor leidt dit tevens tot minimumcontracten en veel andere mensen dat ze anoniem hun ontslagen. dagen sleten? Dat is een vraag die zich onwil- Rob Arnoldus en Josien Hofs geven in hun lekeurig wel opdringt na lezing van Kind van bijdrage ‘Tegenprestatie met de Participatie- de verzorgingsstaat, maar waar je niet echt een wet’ een gedetailleerd beeld van de Rotter- antwoord op krijgt. damse aanpak. Bijstandsgerechtigden worden In Hoe de verzorgingsstaat verbouwd wordt verplicht vrijwilligerswerk te doen om niet worden dat soort vergelijkende vragen juist gekort te worden op hun uitkering. Wat vroe- wel beantwoord. Zo impressionistisch als Van ger betaald werk was voor bijvoorbeeld men- Essen is, zo feitelijk is deze studie. Het boek sen met een lichte verstandelijke beperking, geeft een beeld van het overgangsjaar waarin wordt nu door bijstandsgerechtigden gedaan. de drie decentralisaties in het sociale domein Door bezuinigingen worden mensen ontsla- definitief werden en de verantwoordelijkheid gen en worden verplicht hetzelfde werk als bij de gemeenten kwam te liggen. Het gaat om voorheen te doen, zonder salaris maar met be- de nieuwe Jeugdwet, de Participatiewet en de houd van uitkering. Goede vrijwilligers stro- WMO (Wet maatschappelijke ondersteuning) men vaak snel door naar een betaalde baan. 2015. De organisaties blijven zitten met niet gemoti- In hun bijdrage ‘De beloften van de nabij- veerde ‘vrijwilligers’. Ook is er een toenemend heid’ nemen Thomas Kampen, Femmianne spanningsveld tussen vrijwilligers, zeker als Bredewold en Evelien Tonkens de beleids- die goed zijn opgeleid, en de soms minder nota’s van zes gemeenten (Amsterdam, goed opgeleide professionals. Goed opgeleide Leeuwarden, Eindhoven, Sittard, Rotterdam mensen die zijn ontslagen of jongeren met en Zwolle) onder de loep. Het verhaal daarin een afgeronde opleiding die niet direct aan is telkens dat zorg die lokaal wordt geregeld betaald werk komen, worden nu gedwongen goedkoper en efficiënter is, dat de korting werkzaamheden onder hun eigen niveau te door het rijk op de uitgaven dus verstandig verrichten. En dat betreft vaak werkzaamhe- is. In onder meer groepsinterviews wordt den die vroeger door mensen met een afstand aangegeven tegen welke problemen de profes- tot de arbeidsmarkt werden gedaan. Er is dus sionals aanlopen. De conclusie daarvan is dat aan de onderkant van de arbeidsmarkt sprake de onoverzichtelijkheid zich heeft verplaatst van een verdringingseffect. van rijksniveau naar lokaal niveau. Immers: In zijn bijdrage ‘Eigen kracht, je moet het professionals weten niet hoe lang zij hun baan maar hebben’ geeft Sjors van Beek aan dat behouden, zorgverleners hebben niet meer instanties als de Belastingdienst en het UWV met een landelijke wet, maar met verschil- vaak mensen in grotere problemen brengen. lende gemeenten — ieder met eigen eisen en Een alleenstaande moeder had haar zuster dus verschillende regelingen — te maken. Dat als kinderopvang geregeld. Deze was echter impliceert dat van een zorgaanbieder die in niet als zodanig geregistreerd. De belasting- verschillende gemeentes actief is, verschil- dienst vorderde de uitgekeerde toeslag terug lende systematiek van verantwoording wordt en huisuitzetting was het gevolg. Sociale HOLLANDSE HOOGTE HOLLANDSE verlangd. Tel daarbij op het gehele aanbeste- wijkteams staan dan machteloos. Hier zijn dingstraject. Vierhonderd gemeenten huren meer voorbeelden van te noemen: deurwaar- extern advies in om een aanbestedingsbestek ders die, ook voor gemeenten, innen boven te kunnen maken. De zorgaanbieders huren het vastgestelde minimum plafond, terwijl | FLIP FRANSSEN externe expertise in om een zo goed mogelijke iemand via diezelfde gemeente in de schuld-

FOTO bieding te kunnen doen. Deze gelden worden hulpverlening zit.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 56 BOEKESSAY OVER DE VERZORGINGSSTAAT

Jurriaan Fransman m.m.v. Job van Amerongen

In deel twee van het boek (Journalistieke waarbij we moeten denken aan bevoordelen, impressies) maken Pieter Hilhorst en Jos van inconsequente besluitvorming. Er is ook een der Lans abstracte problematiek heel tastbaar. term voor, rotten boroughs; samengevat, de be- Een alleenstaande Arubaanse moeder van langrijkste oorzaak van een (nog) groter wan- twee kinderen komt via haar Almeerse tante trouwen jegens de lokale overheid dan bij ons. bij haar broer in de gemeente H. terecht. Broer De gehele politieke cultuur in het VK was en zit in de drugshandel. Door de activiteiten is nog steeds gecentraliseerd, waarbij lokale van de broer is verhuizing dus geïndiceerd, overheden worden gezien als de uitvoerende anders dreigt uithuisplaatsing van de kinde- arm van de centrale overheid. Er bestaat geen ren. De gemeente wil geen urgentieverklaring wettelijk kader waarop lokale overheden zich afgeven en verwijst naar Almere. Maar die kunnen beroepen en deze doen alleen wat hen weg is afgesloten. De regel tot regiobinding jegens de centrale wet is opgedragen. Door de is belangrijker dan het welzijn van de kinde- misstanden in het verleden is het met name ren. Uiteindelijk krijgt deze mevrouw toch voor de conservatieven, die de laatste jaren de een urgentieverklaring, maar de toegewezen decentralisaties hebben doorgezet, een ideale urgentiewoning is veel te duur. En deze mag framing om te spreken over de loony left om niet zomaar worden afgewezen. Vervolgens het wantrouwen te voeden tegenover politici krijgt ze toch een goedkopere woning met een van linkse signatuur die op lokaal niveau nog steeds een belangrijke factor zijn. De discus- sie in het VK gaat niet zozeer over de inhoud, als wel over verwijten die de linkse en rechtse Succes is afhankelijk van een blokken elkaar maken, zeker nu de conserva- tieven de decentralisatie benoemen als een sociaal wijkteam, niet van de transitie van Big Government naar Big Society. betrokkene zelf De vergelijking met Denemarken is interes- santer. De transitie daar is ook ingegeven om een grotere betrokkenheid van de burgers te creëren. Maar de zorg en de besluitvorming lagere huur. Daarna wordt bijzondere bijstand hierover was eerder een instrument dan een aangevraagd voor de inrichting (tweedehands doel op zichzelf. Dat was namelijk het vergro- via de Kringloopwinkel). Daar moeten weer ten van de betrokkenheid van de burgers bij vele formulieren voor worden ingevuld terwijl de lokale politiek. Bovendien lag er in Dene- de gemeente beschikt over de inkomensgege- marken geen bezuinigingsoperatie aan ten vens. Een (positieve) beslissing laat vier weken grondslag, hetgeen verstandig bleek omdat op zich wachten. Succes is afhankelijk van een de kosten aanvankelijk stegen in plaats van sociaal wijkteam, niet van de betrokkene zelf. daalden. Een lichte kostendaling trad pas op Ook verhelderend is het artikel ‘Ondertus- na vier jaar. Van Houwelingen geeft ook duide- sen bij de buren’, een vergelijking met het Ver- lijk aan dat selectieve vergelijkingen, of het nu enigd Koninkrijk en Denemarken van Pepijn gaat om professionals of politici, om het eigen van Houwelingen. Met name voor de progres- standpunt te rechtvaardigen en te onderbou- sieven in het VK speelt bij decentralisatie de wen, eigenlijk misleiding zijn. mogelijke rechtsongelijkheid voor burgers Waar de verzorgingsstaat als paradijs ieder die er tussen gemeenten kan ontstaan. Van- eigen initiatief smoorde, lijkt de participatie- wege de geschiedenis wordt deze discussie maatschappij er blind op te varen. Maar de veel scherper gevoerd dan in Nederland. Ten vraag die scherp aan de orde gesteld wordt grondslag hieraan liggen corrupte relaties door dit jaarboek van TSV is wat er toch met uit het verleden, tussen kiezer en gekozene, al die begrippen bedoeld wordt: eigen kracht,

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 BOEKESSAY OVER DE VERZORGINGSSTAAT 57

Jurriaan Fransman m.m.v. Job van Amerongen maatwerk leveren, ontzorgen, zelf- en samen- geld wie welke informatie met wie mag delen. redzaamheid en eigen verantwoordelijkheid. Er zijn gevallen bekend waar het hoofd van Wat is nu eigenlijk de dominante visie op de afdeling (een manager, geen hulpverlener) burgerschap en solidariteit? Accepteren we toegang heeft tot alle dossiers, waarin ook ver- wel of niet dat er mensen zijn die niet zelfred- trouwelijk medische informatie staat. Ook bij zaam zijn? En kan en mag dat per gemeente keukentafelgesprekken worden impertinente verschillen? Is dat moreel te verantwoorden? vragen gesteld, naar alcohol- en drugsgebruik, De samenstellers schrijven: ‘Wat we kortom psychiatrische (familie) anamnese, verhou- nodig hebben, is een doorwrochte verander- ding met ouders, dan wel broers en zussen, theorie. Waarin visie, doelstellingen, instru- vriendschappen — terwijl het misschien om menten, activiteiten en verwachte effecten bij een rolstoel of traplift gaat. Ten derde: welke elkaar komen.’ Door het ontbreken daarvan kosten zijn verbonden aan de aanbestedings- ‘dreigen de activiteiten ongericht te worden, procedures, zowel bij gemeenten als bij de de professionals richtingloos en de situatie aanbieders? Om een goed bestek te schrijven van de burgers uitzichtloos’. en een goede bieding te kunnen doen, huren Er missen vier dingen in dit boek, die om vrijwel alle gemeentes als zorginstellingen vervolgstudie vragen. Ten eerste de rol van de externe professionals in. Hoeveel van de be- gemeenteraad als controlerend orgaan. Een sparingen gaat daar weer aan op? En op de wethouder aanspreken op een maandenlang vierde plaats, de ontstane rechtsongelijkheid. niet gerepareerde rolstoel of niet toegekende Met andere woorden: wat in gemeente A wel thuishulp, doet het altijd goed. Maar een wordt vergoed, wordt in gemeente B afgewe- structurele controlerende bijdrage leveren zen. De wetgever heeft deze discussie op voor- hoe miljoenen in de zorg verantwoord ver- hand niet willen aangaan door deze anders deeld moeten worden is iets anders en dat te benoemen, namelijk “zorg op maat”. Pas kunnen de meeste gemeenteraden niet. Ten wanneer uit het antwoord op die vragen blijkt tweede de privacy. Natuurlijk moet de ge- dat burgers nog altijd in hun recht staan, kan meente over informatie van individuele cliën- gesproken worden van een nieuw begin van ten beschikken, maar (bijna) nergens is gere- de verzorgingsstaat.

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016 58 A. L. Snijders Bedelaars

Reinier Vink woonde in dezelfde straat als ik en was even oud. Ik beleefde niets, maar hij had familie in Indië en vertelde verhalen over hun plantages en hun reizen naar Hol- land. Van hem hoorde ik niet alleen voor het eerst over het Suezkanaal, maar hij vertelde ook het vreemde verhaal over zwemmende bedelaars, die naar de muntjes doken die door de verwende Europese reizigers in het water werden gegooid. De bedelaars waren zo arm dat ze soms te diep gingen en verdronken. Reinier Vink lachte, het was hun eigen schuld, niemand gaf ze toch opdracht naar het geld te duiken? Ik dacht niet dat het spel was, honger leek me de oorzaak. Wij hadden een leraar op het lyceum die weliswaar klassieke talen onderwees, maar ook lid was van de Communisti- sche Partij, hij vertelde wel eens wat buiten het rooster over honger en ander onrecht. Reinier Vink vond het belachelijk dat leraren hun persoonlijke gedrag in het stemhokje niet voor zichzelf hielden, zij moesten het vak onderwijzen waarvoor ze waren aange- nomen en hun hobby’s bewaren voor hun vrije tijd. Van Gustave Flaubert zou hij zeker steun hebben ontvangen voor dit standpunt. Het is trouwens Flaubert geweest die mij als tweede attendeerde op de zwemmers. Hij maakt in het midden van de negentiende eeuw een reis van anderhalf jaar door het Midden-Oosten. Tijdens zijn tocht over de Nijl passeren ze een hoog op een berg gelegen klooster van Koptische monniken, die bij het ontdekken van een schip de gewoonte heb- ben in groten getale spiernaakt naar beneden te rennen en schreeuwend (‘geef ons geld, meneer de christen’) naar het schip te zwemmen. Een vrolijke matroos neemt de leiding om ze tegen te houden. Flaubert schrijft in een brief aan een vriend: ‘Om de christelijke monniken te verjagen toonde hij hun zijn pik en zijn kont en deed of hij ze op het hoofd wilde kakken en pis- sen (ze hadden zich aan de rand van de boot vastgeklampt). De andere matrozen riepen ze scheldwoorden toe, waarbij de namen van Allah en Mohammed herhaaldelijk vielen. Sommigen gingen hen met stokken, anderen met touwen te lijf en Joseph sloeg erop los met zijn keukentangen. Het was een tutti van klappen, piemels, blote achterwerken, scheldpartijen en gelach. Zodra je wat geld hebt gegeven, stoppen ze het in hun mond en gaan via dezelfde weg weer terug. Als ze niet op genoemde wijze een flink pak slaag kregen, zouden in zo groten getale komen opdringen, dat er gevaar voor kapseizen van de boot zou zijn’ (vert. E. Borger).

S& D Jaargang 73 Nummer 5 Oktober 2016