De Roep Om Versterkng Van Een Nationaal Aerospace Cluster
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
DE ROEP OM VERSTERKING VAN HET AEROSPACE-CLUSTER Een onderzoek naar clustervorming en het netwerk van aerospace bedrijven in de Metropoolregio Amsterdam Universiteit Utrecht Faculteit Geowetenschappen November 2010 Masterscriptie Reinko de Vries - 0473154 Begeleiders: Prof. Dr. Oedzge Atzema (Universiteit Utrecht) Dr. Michel van Wijk (Schiphol Area Development Company) 2 Voorwoord Deze scriptie is geschreven als afsluiting van mijn masteropleiding Economische Geografie aan de Universiteit Utrecht. Van maart 2010 tot en met september 2010 heb ik stage gelopen bij SADC, wat onderdeel uitmaakt van het Bestuursforum Schiphol. In opdracht van laatstgenoemde heb ik onderzoek gedaan naar de clustervorming van aerospace-bedrijven in de Metropoolregio Amsterdam. Als basis heb ik hiertoe ten eerste een literatuuronderzoek gedaan naar de opbouw en structuur van de internationale aerospace-industrie. Vervolgens heb ik semi-gestructureerde interviews afgenomen bij sleutelpersonen van 12 relevante organisaties in de industrie, zowel binnen als buiten de MRA. De volgende personen wil ik daarom voor hun tijd en bijdrage aan dit onderzoek bedanken: Dhr. Wim van Beinum (Atkins Nedtech), Dhr. Philip Weersma (Hogeschool van Amsterdam), Dhr. Jan Verbeek (ADSE), Dhr. Coen Alleman (VTOC Fokker), Dhr. Ronald van Gent (TU Delft), Dhr. John Boele (TNO), Dhr. Patrick Morcus (Nayak Aircraft Services), Dhr. Henk van Leeuwen (Agentschap NL), Dhr. Ton van Deursen (Jet Support), Dhr. Louis Aartman (NLR), Dhr. Corné van Rooij & Dhr. Hans Veldkamp (KLM E&M) en Dhr. Frank Jansen (Branchevereniging NAG). Ik heb het zeer boeiend gevonden om deze sector beter te leren kennen. Al van jongs af aan ben ik geïnteresseerd geweest in de wereld van de luchtvaart. Ik wil daarom Drs. Paul Jansen van SADC en mijn persoonlijk begeleiders Prof. Dr. Oedzge Atzema (Universiteit Utrecht) en Dr. Michel van Wijk (SADC) bedanken voor de kans die ik heb gekregen om dit onderzoek te mogen doen. Hier en daar had ik soms enige moeite met de wetenschappelijke focus en uitwerking van het onderzoek, maar ik ben van mening dat dit onderzoek met jullie hulp tot een boeiende scriptie heeft geleid. Michel, bedankt voor de persoonlijke begeleiding bij het schrijven van mijn scriptie en voor het leren kennen van SADC als organisatie. Oedzge, bedankt voor de inhoudelijke feedback op mijn onderzoek die ik telkens op positieve wijze mocht ontvangen. Tevens wil ik Paul van de Brink (SADC) bedanken, voor het delen van zijn kennis over de aerospace-industrie en voor het feit dat hij mij in contact heeft gebracht met vrijwel alle correspondenten van de interviews. Als stagiair kijk ik terug op een mooie en leerzame tijd bij SADC en als student kijk ik terug op een boeiende en enerverende studententijd. Reinko de Vries [email protected] Utrecht, November 2010 3 INHOUD Lijst van afkortingen, sleutelwoorden, tabellen en figuren pag. 7 INLEIDING pag. 9 1.1 Aanleiding pag. 9 1.2 Afbakening onderzoek pag. 11 1.3 Wetenschappelijke relevantie pag. 12 1.4 Maatschappelijke relevantie pag. 13 1.5 Opbouw thesis pag. 14 2. PROBLEEMSTELLING pag. 15 2.1 Hoofd- en deelvragen pag. 15 2.2 Methodologie pag. 18 3. THEORETISCH KADER pag. 19 3.1 Clustertheorie pag. 19 3.1.1 Zelfversterkende processen pag. 20 3.1.2 Levenscyclusmodel pag. 21 3.2 Netwerktheorie pag. 22 3.3 Typologie van clusters en netwerken pag. 23 3.4 ‘Local buzz’ en ‘global pipelines’ pag. 24 3.5 Operationalisatie pag. 25 4. DE INTERNATIONALE AEROSPACE-INDUSTRIE pag. 27 4.1 Definitie ‘aerospace’ pag. 27 4.2 De drie geselecteerde subsectoren pag. 29 4.3 De maakindustrie pag. 30 4.4 MRO pag. 33 4.5 Kennisinfrastructuur pag. 36 5. TRENDS EN ONTWIKKELINGEN pag. 38 5.1 Aerospace-clusters pag. 39 5.2 Internationalisering van de maakindustrie pag. 43 5.3 Opkomst van de BRIC-landen pag. 45 6. AANPAK ONDERZOEK pag. 48 6.1 Populatie pag. 48 4 6.2 Aanpak interviews pag. 49 6.3 Generaliseerbaarheid, betrouwbaarheid en validiteit pag. 51 7. AEROSPACE IN DE MRA pag. 52 7.1 Ruimtelijk spreidingspatroon van aerospace bedrijven in de MRA pag. 52 7.2 Clustervorming in de Metropoolregio Amsterdam pag. 58 7.2.1 Relaties binnen de populatie pag. 59 7.2.2 Relaties buiten de populatie pag. 61 7.2.3 Relaties met lokale omstandigheden pag. 62 7.2.4 Clustertypering pag. 65 7.2.5 Overheidsinitiatieven op gebied van lokale clustering pag. 68 7.2.6 Nationaal cluster pag. 70 7.2.7 Local buzz: Aerospace Exchange pag. 71 7.3 Conclusie pag. 74 8. NETWERKANALYSE pag. 75 8.1 Het Europese vestigingsnetwerk van de geselecteerde subsectoren pag. 75 8.1.1 Maakindustrie pag. 75 8.1.2 MRO pag. 76 8.1.3 Kennisinfrastructuur pag. 77 8.1.4 Conclusie pag. 78 8.2 Het industriële netwerk van de geselecteerde subsectoren pag. 79 8.2.1 Directe relaties, indirecte relaties en structurele gaten pag. 80 8.2.2 Padafhankelijkheid en inbedding pag. 81 8.2.3 Het industriële netwerk van de maakindustrie pag. 81 8.2.4 Het industriële netwerk van de MRO sector pag. 84 8.3 Het kennisnetwerk van de aerospace bedrijven in de MRA pag. 86 8.3.1 Het kennisnetwerk van de maakindustrie pag. 87 8.3.2 Het kennisnetwerk van de MRO sector pag. 89 8.3.3 Het kennisnetwerk van de onderwijsinstellingen pag. 89 8.3.4 Conclusie pag. 90 9. VERTALING NAAR LOCATIES pag. 91 9.1 Locatiefactoren pag. 92 9.2 Locatiefactoren in de aerospace-industrie pag. 93 9.2.1 Bedrijfsinterne factoren pag. 94 9.2.2 Bedrijfsexterne factoren pag. 95 9.3 Conclusie pag. 98 5 10. CONCLUSIES pag. 100 10.1 Aerospace pag. 100 10.2 Geografische concentratie pag. 100 10.3 Netwerk pag. 101 10.4 Vertaling naar locaties pag. 102 11. AANBEVELINGEN pag. 103 REFLECTIE pag. 105 LITERATUURLIJST pag. 106 Boeken, artikelen en rapporten Websites Databestanden en overige bronnen Interviews BIJLAGEN pag. 110 Bijlage 1: Gemeenten in de Metropoolregio Amsterdam Bijlage 2: Overzichtskaart bedrijventerreinen Metropoolregio Amsterdam Bijlage 3: Populatie 62 aerospace bedrijven Bijlage 4: Spreidingspatroon aerospace bedrijven per locatie Bijlage 5: Topiclijst interviews 6 Lijst van afkortingen, sleutelwoorden, tabellen en figuren Lijst van afkortingen: SADC Schiphol Area Development Company AAA Amsterdam Airport Area MRA Metropoolregio Amsterdam REVS Ruimtelijk Economische Visie Schiphol SNA Sociale Netwerk Analyse BCI Buck Consultants International SRE Schiphol Real Estate NAG Netherlands Aerospace Group R&D Research & Development OEM Original Equipment Manufacturer MRO Maintenance, Repair & Overhaul EACP European Aerospace Cluster Partnership BRIC-landen Brazilië, Rusland, India en China NEM’s New Emerging Markets ZEFT Zero Emission Flying Testbed EASA European Aviation Safety Agency DAEC Dutch Aero Engine Cluster TAPAS Thermoplastic Affordable Primary Aircraft Structure OV Openbaar Vervoer Sleutelwoorden: Aerospace, maakindustrie, MRO-bedrijven, kennisinfrastructuur, Metropoolregio Amsterdam, Schiphol, netwerk, cluster, samenwerking, locatie-eisen, economische ontwikkeling, regionaal beleid. 7 Lijst van tabellen en figuren Nummer Naam Figuur 1.1 Verwachte groei van de internationale vloot Figuur 3.1 Positie aerospace-cluster in het levenscyclusmodel Figuur 3.2 Typologie van clusters en netwerken Figuur 3.3 Grafische weergave van de definitie van aerospace Figuur 4.1 Grafische weergave van de definitie van aerospace Figuur 4.2 Werkgelegenheid subsectoren aerospace-industrie, 2008 Figuur 4.3 De hiërarchische structuur van de waardeketen Figuur 4.4 De afzetmarkten van de tier-2 en tier-3 onderdelenproductie Figuur 5.1 Aerospace-clusters in de EU Figuur 5.2 Grootste Europese aerospace-clusters Figuur 5.3 Mate van spreiding en concentratie van aerospace activiteiten Figuur 5.4 Sleutelgegevens over ’s werelds belangrijkste aerospace-industrieën Figuur 5.5 Onderdelenproductie van Boeing op basis van herkomst Tabel 6.1 Overzicht interviews Figuur 7.1 Mate van concentratie van aerospace bedrijven op basis van aantal vestigingen (vestigingen waarvan aantal banen onbekend zijn) Figuur 7.2 Mate van concentratie van aerospace bedrijven op basis van aantal vestigingen (vestigingen waarvan aantal banen wel bekend zijn) Figuur 7.3 Mate van concentratie van aerospace bedrijven op basis van banen Figuur 7.4 Verdeling aerospace bedrijven in de MRA op activiteit Figuur 7.5 Regiokaart geografische spreiding aerospace bedrijven in de Metropoolregio Amsterdam Figuur 7.6 Regiokaart met geografische spreiding van aerospace bedrijven Figuur 7.7 Zelfversterkende processen in de aerospace sector in de MRA Figuur 7.8 Clustertyperingen Figuur 7.9 Aerospace-clustertyperingen in de MRA en in Nederland Figuur 7.10 Beeld van een mogelijk masterplan op Schiphol-Oost Figuur 8.1 Vestigingsnetwerk van de drie subsectoren in Europa Figuur 8.2 Illustratie van een netwerk Figuur 8.3 Voorbeeld van een netwerk in de aerospace maakindustrie Figuur 8.4 Voorbeeld van een netwerk in de MRO maakindustrie Figuur 9.1 Schematisch overzicht locatiefactoren Figuur 9.2 Locatiefactoren volgens geïnterviewde aerospace bedrijven 8 INLEIDING 1.1 Aanleiding Eén van de taken van de regionale overheid is het voeren van regionaal economisch beleid, waarbij het creëren van randvoorwaarden voor een gezond economisch klimaat centraal staat. Dit regionaal economisch beleid richt zich onder meer op het stimuleren van aanwezige bedrijvigheid en het aantrekken van nieuwe bedrijvigheid. Een onderdeel van dit economische beleid is het ruimtelijk beleid waarbij het scheppen van ruimtelijke voorwaarden en vastgoedmogelijkheden voor deze bedrijvigheid centraal staat. Luchthaven Schiphol en de omliggende regio vormen een dynamisch knooppunt van economische activiteiten. Het belang van de luchthaven is groot voor de regionale en nationale economie en door de ligging in de Randstad en nabij Amsterdam is de druk op de fysieke ruimte groot. Een strategisch en doordacht ruimtelijk economisch beleid is daarom essentieel voor deze regio. De ‘Ruimtelijk Economische Visie Schipholregio 2009-2030’ is de visie van de partijen van het Bestuursforum Schiphol (provincie Noord-Holland, de gemeenten Amsterdam en Haarlemmermeer) op de ruimtelijk economische ontwikkeling van de Schipholregio, met bijzondere aandacht voor de thema’s internationale concurrentiekracht, bereikbaarheid, leefbaarheid en duurzaamheid.