Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu Radom University in Radom

Annual Reports of Education, Health and Sport 9781329900592

Edited by

Iwona Czerwińska Pawluk Jan Falkowski Hanna Żukowska Mirosława Szark-Eckardt Wiesława Pilewska Walery Zukow

http://ojs.ukw.edu.pl/index.php/johs/index http://journal.rsw.edu.pl https://pbn.nauka.gov.pl/search?search&searchCategory=WORK&filter.inJournal=49068 https://pbn.nauka.gov.pl/search?search&searchCategory=WORK&filter.inJournal=36616 http://elibrary.ru/contents.asp?titleid=37467

Open Access

Radom 2014 Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu Radom University in Radom

Annual Reports of Education, Health and Sport 9781329900592

Edited by

Iwona Czerwińska Pawluk Jan Falkowski Hanna Żukowska Mirosława Szark-Eckardt Wiesława Pilewska Walery Zukow

http://ojs.ukw.edu.pl/index.php/johs/index http://journal.rsw.edu.pl https://pbn.nauka.gov.pl/search?search&searchCategory=WORK&filter.inJournal=49068 https://pbn.nauka.gov.pl/search?search&searchCategory=WORK&filter.inJournal=36616 http://elibrary.ru/contents.asp?titleid=37467

Open Access

Radom 2014

1 Scientific Council prof. zw dr hab. geo. Z. Babiński (Poland), prof. zw. dr hab. med. T. Chumachenko (Ukraine), prof. zw. dr hab. techn. R. Cichon (Poland), prof. zw. dr hab med. N. Dragomiretskaya (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Ezhov (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. J. Falkowski (Poland), prof. zw. dr hab. med. A. Gozhenko (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. M. Grodzynskyi (Ukraine), prof. zw. dr hab. I. Grygus (Ukraine), prof. zw. dr hab med. A. Gudyma (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. S. Gulyar (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. W. Hagner (Poland), prof. zw. dr hab. med. I. Karwat (Poland), prof. zw. dr hab. med. M. Kyryliuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. Y. Limansky (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. A. Melnik (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Mizin (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. B. Nasibullin (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. O. Obodovskyi (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. I. Samosiuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. L. Shafran (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. I. Shmakova (Ukraine), prof. zw. dr hab. med.A. Svirskiy (Ukraine), prof. zw. dr hab. O. Sokolov (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Stebliuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. S. Yermakov, (Ukraine), prof, dr hab. med. A. Avramenko, doc. PaedDr. Elena Bendikova, PhD. (Slovakia), prof. dr hab. K. Buśko (Poland), dr hab. med. E. Gozhenko (Ukraine), prof. dr hab. H. Knapik (Poland), dr hab. R Muszkieta (Poland), prof. dr hab. med. W. Myśliński (Poland), prof. dr hab. M. Napierała (Poland), prof. dr hab. M. Pastuszko (Poland), prof. dr hab. K. Prusik (Poland), prof. dr hab. M. Zasada (Poland), dr med. L. Butskaia (Ukraine), dr I. M. Batyk (Poland), dr M. Cieślicka (Poland), dr med. M. Charzynska-Gula (Poland), doc. dr n. med. V. Cherno (Ukraine), dr med. K Cywinski (Poland), dr med. I. Czerwinska Pawluk (Poland), dr biol. S. Dolomatov (Ukraine), dr med. M. Dzierzanowski (Poland), dr med. M. Hagner-Derengowska (Poland), dr med. B. Jędrzejewska (Poland), dr med. U. Kazmierczak (Poland), dr med. K Kiczuk (Poland), dr Z. Kwaśnik (Poland), dr med. T. Madej (Poland), dr med. E. Mikolajewska (Poland), dr D. Mikolajewski (Poland), dr med. B. Muszynska (Poland), dr med. A. Nalazek (Poland), dr med. N. Novikov (Ukraine), dr med. K. Nowacka (Poland), dr med. G. Polak (Poland), dr med. P. Prokopczyk (Poland), dr med. A. Radziminska (Poland), dr med. L. Sierpinska (Poland), dr Daves Sinch (Republic of India), doc. dr A. Skaliy (Ukraine), dr T. Skaliy (Ukraine), dr B. Stankiewicz (Poland), dr med. E. Trela (Poland) Editorial Board Stefan Adamcak (Slovakia), Pavol Bartik (Slovakia), Elena BendAkova (Czech Republic), Janusz Bielski (Poland), Krzysztof Buśko (Poland), Mirosława Cieślicka (Poland), Jerzy Eksterowicz (Poland), Włodzimierz Erdmann (Poland), Tomasz Frołowicz (Poland), Attila Gilanyi (Hungary), Igor Grygus (Ukraine), Halina Guła-Kubiszewska (Poland), Paweł Izdebski (Poland), Sergii Iermakov (Ukraine), Tetyana Iermakova (Ukraine), Jana Jurikova (Czech Republic), Vlastimila Karaskova (Czech Republic), Jacek Klawe (Poland), Mariusz Klimczyk (Poland), Alicja Kostencka (Poland), Frantisek Langer (Czech Republic), Eligiusz Madejski (Poland), Jiri Michal (Slovakia), Ludmila Miklankova (Czech Republic), Emila Mikołajewska (Poland), Viktor Mishchenko (Ukraine), Stanisław Mocek (Poland), Mirosław Mrozkowiak (Poland), Radosław Muszkieta (Poland), Anna Nalazek (Poland), Marek Napierała (Poland), Jerzy Nowocień (Poland), Piotr Oleśniewicz (Poland), Władysław Pańczyk (Poland), Wiesława Pilewska (Poland), Miroslava Pridalova (Czech Republic), Krzysztof Prusik (Poland), Krzysztof Sas-Nowosielski (Poland), Aleksandr Skaliy (Ukraine), Tetyana Skaliy (Ukraine), Ewa Sokołowska (Poland), Błażej Stankiewicz (Poland), Robert Stępniak (Poland), Aleksander Stuła (Poland), Naoki Suzuki (Japan), Mirosława Szark-Eckardt (Poland), Maciej Świątkowski (Poland), Hrychoriy Tereschuk (Ukraine), Hryhoriy Vasjanovicz (Ukraine), Mariusz Zasada (Poland), Tetyana Zavhorodnya (Ukraine), Walery Żukow (Poland), Hanna Żukowska (Poland) Advisory Board Zygmunt Babiński (Poland), Yuriy Briskin (Ukraine), Laszló Csernoch (Hungary), Kazimierz Denek (Poland), Miroslav Dutchak (Ukraine), Karol Gcrner (Slovakia), Kazimierz Kochanowicz (Poland), Jerzy Kosiewicz (Poland), Stanisław Kowalik (Poland), Tadeusz Maszczak (Poland), Mikolaj Nosko (Ukraine), Jerzy Pośpiech (Poland), Eugeniusz Prystupa (Ukraine), Robert Szeklicki (Poland), Jitka Ulrichova (Czech Republic). Reviewers: prof. zw. dr hab. geo. Z. Babiński (Poland), doc. PaedDr. Elena Bendikova, PhD. (Slovakia), prof. zw. dr hab. med. T. Chumachenko (Ukraine), prof. zw. dr hab. techn. R. Cichon (Poland), prof. zw. dr hab. med. N. Dragomiretskaya (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Ezhov (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. J. Falkowski (Poland), prof. zw. dr hab. med. A. Gozhenko (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. M. Grodzynskyi (Ukraine), prof. zw. I. Grygus (Ukraine), prof. zw. A. Gudyma (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. S. Gulyar (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. W. Hagner (Poland), prof. zw. dr hab. med. I. Karwat (Poland), prof. zw. dr hab. med. M. Kyryliuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. Y. Limansky (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. A. Melnik (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Mizin (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. B. Nasibullin (Ukraine), prof. zw. dr hab. geo. O. Obodovskyi (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. I. Samosiuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. L. Shafran (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. I. Shmakova (Ukraine), prof. zw. dr hab. O. Sokolov (Ukraine), prof. zw. dr hab. med. V. Stebliuk (Ukraine), prof. zw. dr hab. S. Yermakov, (Ukraine), prof. dr hab. med. A. Avramenko, prof. dr hab. K Buśko (Poland), dr hab. med. E. Gozhenko (Ukraine), prof. dr hab. H. Knapik (Poland), prof. zw. dr hab. geo. A. Melnik (Ukraine), prof. dr hab. R Muszkieta (Poland), prof. dr hab. med. W. Myśliński (Poland), prof. dr hab. M. Napierała (Poland), prof. dr hab. M. Pastuszko (Poland), prof. dr hab. K. Prusik (Poland), prof. dr hab. M. Zasada (Poland), prof. dr hab. med. W. Zukow (Poland), dr I. M. Batyk (Poland), dr med. L. Butskaia (Ukraine), doc. dr n. med. V. Cherno (Ukraine), dr M. Cieślicka (Poland), dr med. I. Czerwinska Pawluk (Poland), dr biol. S. Dolomatov (Ukraine), dr med. N. Novikov (Ukraine), doc. dr A. Skaliy (Ukraine), dr T. Skaliy (Ukraine), dr B. Stankiewicz (Poland), dr med. E. Trela (Poland) E d i t o r s - i n - C h i e f Anatoliy Gozhenko Walery Zukow C o - e d i t o r s Radosław Muszkieta Marek Napierała A s s o c i a t e E d i t o r s Iwona Czerwinska Pawluk Mariusz Klimczyk Mirosława Cieślicka Adam Szulc S e c r e t a r y Bartłomiej Niespodziński

© The Author(s) 2014. This articles is published with Open Access at Annual Reports of Education, Health and Sport of Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu, Poska, Radom University in Radom, Poland Open Access This articles is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited.

Attribution — You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work). Noncommercial — You may not use this work for commercial purposes. Share Alike — I f you alter, transform, or build upon this work, you may distribute the resulting work only under the same or similar license to this one. Declaration on the original version. Because of the parallel version of the magazine publishing traditional (paper) and of electronic (online), Editors indicates that the main version of the magazine is to issue a "paper ” Zawartość tegoż czasopisma jest objęta licencją Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 3.0

Publishing House: Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu, Radom University in Radom Str. Zubrzyckiego 2 26-600 Radom Tel.: +48 48 383 66 05 [email protected] Printing House: Radomska Szkoła Wyższa w Radomiu, Radom University in Radom Str. Zubrzyckiego 2 26-600 Radom Tel.: +48 48 383 66 05 [email protected] ISBN 9781329900592

Liczba znaków: 894 000 (ze streszczeniami i okładką). Liczba grafik: 182 x 1 000 znaków (ryczałt) = 182 000 znaków. Razem: Liczba znaków: 1 076 000 (ze streszczeniami, okładką i grafikami) = 26,9 arkuszy wydawniczych. Number of characters: 894 000 (with abstracts). Number of images: 182 x 1000 characters (lump sum) = 182 000 characters. Total: Number of characters: 1 076 000 (with abstracts, summaries and graphics) = 26,9 sheet publications. DOI http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.46646

2 Content:

Introduction 7

Aktywność fizyczna młodzieży z Gimnazjum nr 52 w Bydgoszczy Physical activity young people from high school No. 52 in Bydgoszcz Małgorzata Giłka, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow...... 011-020

Karate - organizacja zawodów Karate - organization of professions Jarosław Magnuszewski, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow 021-028

Ocena wydolności fizycznej dziewcząt trenujących piłkę nożną za pomocą testu Coopera Evaluation of physical efficiency girls soccer cross country training using the Cooper test Magdalena Kurkowska, Mirosława Cieślicka, Marek Napierała, Radosław Muszkieta, Walery Zukow ...... 029-038

Czynniki wspomagające proces nauczania pływania dzieci w wieku 9-12 lat Factors supporting the process of teaching children to swim at the age of 9-12 years Aleksandra Kozak, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow ...... 039-054

Wpływ przerwy wakacyjnej na sprawność uczniów w wieku 18 lat w Zespole Szkół Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego w Przemystce The impact of summer break on the efficiency of students under the age of 18 years in the agricultural school of lifelong learning centre in Przemystka Wojciech Jędrzejewski, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow ...... 055-066

Sprawność ogólna i specjalna 12 i 13-letnich siatkarek z Klubu Sportowego „Culmen” Chełmno The efficiency o f the general and special 12 and 13-year-old women's cev with sports club "Culmen" Chełmno Agnieszka Śniegowska, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow ...... 067-078

Uczniowskie kompetencje z wychowania fizycznego w opinii nauczycieli województwa opolskiego Apprentice competence of physical education teachers in the state opolskie Cezary Kuśnierz...... 079-092

3 Turystyka w Grudziądzu w opinii młodzieży z IV Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Wielkiego w Grudziądzu Tourism in Grudziądz in the opinion o f adolescents with iv general high school named Kazimierz Wielki in Grudziądz Martyna Sobieszczyk-Modzelewska, Marek Napierała, Walery Zukow, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta...... 093-106

Częstość występowania wad postawy u dzieci z klas I-III szkoły podstawowej The incidence o f defects posture in children from classes i to iii elementary school Karolina Rosa, Radosław Muszkieta, Walery Zukow, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka ...... 107-036

Poziom zdolności motorycznych u dzieci w wieku przedszkolnym a uczestnictwo w zajęciach z pływania The level o f motor skills in pre-school children and participate in swimming classes Marcin Nowak, Radosław Muszkieta, Mirosława Cieślicka, Walery Zukow, Marek Napierała ...... 137-154

Plany życiowe pielęgniarek przechodzących na emeryturę The future plans of retiring nurses Krzos Agata, Charzyńska-Gula Marianna, Kachaniuk Hanna, Szadowska-Szlachetka Zdzisława, Rząca Marcin ...... 155-164

Wpływ aktywności ruchowej na życie osób po laryngektomii The impact o f motor activity in the lives o f those after laryngectomy Brzyski Wojciech, Szark-Eckardt Mirosława, Bendicova Elena, Zukow W alery...... 165-180

Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie młodzieży w I Liceum Ogólnokształcącym w Nakle nad Notecią The impact ofphysical activity on the health o f young people and high school in Nakło nad Notecią Andrzejewska Milena, Szark-Eckardt Mirosława, Żukowska Hanna, Zukow W alery...... 181-202

Rola hipoterapii w poprawie stanu fizycznego i psychicznego osób niepełnosprawnych The role o f Hippotherapy in improving physical and mental status ofpeople with disabilities Rozmarynowicz Agnieszka, Szark-Eckardt Mirosława, Mrozkowiak Mirosław, Zukow Walery 203-214

Zdrowie i niepełnosprawność - problemy w definiowaniu. Cz. 2. Znaczenie definicji zdrowia w definiowaniu niepełnosprawności Health and disability - problems with providing a definition. Part 2. Importance o f definition o f health in defining disability Piecewicz-Szczęsna Halina, Panasiuk Lech, Sobieszczański Jarosław, Zukow Walery, Kołłątaj Barbara, Karwat Irena Dorota...... 215-230

4 Influence of drug Thiotriazoline on certain indicators of endogenous intoxication under the conditions of bronchial asthma formation Вплив препарату тютриазолту на OKpeui показники ендогенног ттоксикаци за умов формування 6poHxianbHoi' астми Reheda M.S., Pohoretska Y a.0...... 231-240

Morphological characteristics of body building engaged junior football Ziółkowski Andrzej...... 255-270

Глтацид - нова мазь протизапальног та ранозагоювальног ди Glitatsid - new ointment inflammatory and reparative action Bereznyakov A.V...... 271-282

Клиническое значение гастрина 17 и пепсиногена 1 в диагностике хронического атрофического гастрит Clinical value of gastrin 17 and pepsinogen-1 in diagnostics of chronic atrophic gastritis Zak M.Yu...... 283-294

Особенности лейкоцитарной реакции периферической крови крыс в динамике острого аллергического дерматита Features leukocyte reaction ofperipheral blood at dynamics of acute allergic dermatitis in rat Bereznyakova A.I., Cheremisina V.F., Zhemela O.D...... 295-306

Wpływ trenera na zawodnika podczas treningu sportowego Coach’s influence on the swimmer during sports training Kostyra Agnieszka...... 307-318

Analysis of components of some medical rehabilitation technologies in the context of existing relationship of physical and chemical agents and their effects causes Анализ компонентов некоторых лечебно-восстановительных технологий в аспекте взаимоотношения действующих физико-химических агентов и вызываемых ими эффектов Torokhtin AM, Nasibullin BA, Zukow W, Gozhenko AI...... 319-334

The principle o f using platelet-rich plasma in the long-term treatment healing wounds in patients with AIDS Принцип использования обогащенной тромбоцитами плазмы в лечении длительно незаживающих ран у больных СПИДом Shuhtin VV, Tsyganchuk EV, Zukow W ...... 335-348

Ocena wiedzy kobiet, uczestniczek profilaktycznego badania mammograficznego, na temat raka gruczołu piersiowego i znaczenia programu profilaktyki tej choroby Assessment of knowledge of women, participating in mammography screening, on breast cancer and the breast cancer prevention program Kołłątaj Barbara, Kołłątaj Witold, Sowa Magda, Dorota Karwat Irena, Szakuła Justyna...... 349-366

5 Neuro-endocrine-immune relationships by chronic stress at male rats Polovynko IS, Zayats’ LM, Zukow W, Popovych IL ...... 365-374

Specyfika doboru par tanecznych stylu latynoamerykańskiego sportowego tańca na podstawie oceny wielkości wybranych cech i wskaźników budowy somatycznej The specificity of the selection dance pairs of the Latin American style based on assessment of the size of selected characteristics and indicators of somatic construction Pilewska Wiesława, Palovicova Julia, Pilewski Robert...... 375-388

Flokaline and diltiazem renoprotector properties in chronization hypoxic nephropathy Ренопротекторные свойства флокалина и дилтиазема при хронизации гипоксической нефропатии Gozhenko AI, Filipets ND, Zukow W ...... 389-398

Czynniki ryzyka zakażenia i najczęstsze patogeny miejsca operowanego u chorych na choroby nowotworowe - doniesienie wstępne Surgical Site Infection Risk Factors and the Most Frequent Pathogens in Patients with Neoplastic Disease - preliminary report Stanisławek Andrzej, Wyroślak Barbara, Sołowiej Krzysztof, Lukasiewicz Sergiusz, Rogowska Teresa, Zając Marcin, Ferańska Maria, Węgorowski Paweł...... 399-406

Drobnoustroje najczęściej występujące w zakażeniach miejsca operowanego u chorych leczonych chirurgicznie z powodu nowotworów przewodu pokarmowego i nowotworów piersi - doniesienie wstępne The most common microbes in surgical site infections in patients undergoing surgery for gastrointestinal and breast neoplasm - preliminary report Stanisławek Andrzej, Wyroślak Barbara, Sołowiej Krzysztof, Lukasiewicz Sergiusz, Rogowska Teresa, Zając Marcin, Ferańska Maria, Węgorowski Paweł...... 407-416

6 Introduction

We hope that a varied program of the Annual Reports of Education, Health and Sport will answer your expectations. We believe that the Annual Reports of Education, Health and

Sport will contribute to raising the knowledge, skills and abilities of doctors, therapists, physiotherapists, nurses, psychologists, biologists, researchers, practitioners and health workers interested in rehabilitation, physiotherapy, tourism and recreation.

Annual Reports of Education, Health and Sport, corresponding to the modern challenges of global health specialists collect articles from those areas of the leading centers of renowned foreign and domestic. Many of them present state of art in their field. This will be particularly valuable for young doctors in the specialization, and students.

Welcome to familiarize yourself with this issue all relevant hazards and health, life and safety at work in tourism, recreation, rehabilitation, physiotherapy, nursing organization to work safely and missions in these conditions, the influence of environmental conditions on public health.

Authors from abroad and the country will present an overview of contemporary challenges and solutions in these areas. The issue concerns the text of the wider work for human health, tourism, recreation, physiotherapy, nursing, wellness and rehabilitation, including the economics of health care.

7 © The Author(s) 2014. This articles Is published with Open Access at Annual Reports of Education, Health and Sport. RSW. Radom. Poland Open Access This articles is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction In any medium, provided the original author(s) and source are credited. [ f e e l 0 © @ 1 Attribution — You must attribute the work in the manner specified by the author or licensor (but not in any way that suggests that they endorse you or your use of the work). Noncommercial — You may not use this work for commercial purposes. Share Alike — If you alter, transform, or build upon this work, you may distribute the resulting work only under the same or similar license to this one.

8 9 10 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA MŁODZIEŻY Z GIMNAZJUM NR 52 W BYDGOSZCZY Physical activity young people from high school No. 52 in Bydgoszcz

1 2 2 Małgorzata Giłka , Marek Napierała , Mirosława Cieślicka , Radosław Muszkieta2, Walery Zukow2

Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy1 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp Aktywność fizyczna jest integralnym składnikiem kompleksowego procesu adaptacji w historii ewolucji człowieka. Stanowi kluczowy i integrujący składnik zdrowego stylu życia. Bez niej niemożliwa jest jakakolwiek strategia zdrowia, jego utrzymanie i pomnażanie. Jest ważna w każdej fazie ontogenezy. W wieku rozwojowym stanowi naturalny mechanizm stymulujący wszelkie procesy w organizmie. Natomiast aktywność fizyczna w wieku szkolnym jest niezwykle istotna dla prawidłowego rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży oraz postrzegana jest jako profilaktyka wielu chorób. Poprzez wszelkie formy aktywności ruchowej, sportowej kształtują się prawidłowe nawyki odgrywające ważną rolę w życiu dorosłego człowieka (Drabik, 1997). W rękach każdego z nas w dużym stopniu leży zapobieganie chorobom i wzmacnianie naszej odporności, a działalność medyczna stanowi tylko uzupełnienie, ponieważ dotyczy zwalczania skutków złego trybu życia. Żadne środki medyczne nie zastąpią osobistej troski o własne zdrowie i odpowiedniego stylu życia gwarantującego jego dobra kondycję. Większość chorób przewlekłych spowodowana jest niewłaściwym trybem życia, a w takich przypadkach medycyna często okazuje się bezradna. U dzieci i młodzieży odpowiedni poziom aktywności fizycznej ma kluczowe znaczenie dla rozwoju fizycznego, motorycznego, psychicznego i społecznego (Drabik, 2006). Poprzez „transfer” - przenoszenie wzorców i zachowań - warunkuje aktywność fizyczną w przyszłości. W wielu krajach istnieją opracowane przez ekspertów zalecenia, określające, jaki jest poziom aktywności fizycznej sprzyjający zdrowiu. U dzieci i młodzieży optymalny jej poziom to wysiłek o umiarkowanej intensywności trwający nie mniej niż 60 minut dziennie (Woynarowska i wsp., 2004). W tradycji polskiej pojęcie sportu nierozerwalnie łączy się ze zdrowiem, świadczą o tym m.in. znane przysłowia np. „w zdrowym ciele zdrowy duch”. Sport jest symbolem sprawnego ciała, bystrego umysłu, perfekcji ruchów. Jest również przeciwwagą dla nudy, możliwością działania w grupie, łączy w sobie elementy rywalizacji i współdziałania, oceny swoich możliwości i porównania siebie z innymi, jest też wartością wychowawczą, przygotowującą młodzież do dorosłego życia. Niestety, jak wykazują liczne badania szkoła podstawowa wyposaża uczniów w ograniczony zakres umiejętności ruchowych, nie wzbogacanych, w czasie edukacji, w szkołach ponadpodstawowych (Stankiewicz i wsp., 2002, Cieślicka i wsp., 2009, Buzalska i wsp., 2012). Również rodzice zbyt małą wagę przywiązują do wartości sportu w rozwoju i życiu młodzieży, deprecjonując osiągnięcia sportowe swoich dzieci i nie uświadamiając sobie i im wartości zdrowotnych i wychowawczych sportu. Okazjonalnie traktuje się dyscypliny sportowe promujące wychowanie prozdrowotne. Przykładem mogą być tu różne formy turystyki pieszej, rowerowej, kajakowej itp. Wspólne wyprawy turystyczne, oprócz niezaprzeczalnych walorów sportowych, mają jeszcze walory poznawcze, integrujące, inspirujące. Tworzą model życia, w którym sport ma silny związek ze zdrowiem

11 fizycznym i psychicznym, a także zdrowiem społecznym. Aktywność fizyczna to nie tylko działania zmierzające do utrzymania zdrowia, to również możliwość podnoszenia sprawności intelektualnej, nawiązywania prawidłowych kontaktów interpersonalnych, umiejętność działania i współdziałania w grupie, wzbogacenia przeżyć emocjonalnych. Sport uczy i utrwala normy współżycia społecznego, a zasady fair play obowiązujące w sporcie mogą i powinny być przenoszone na życie społeczne. Edukacja prozdrowotna wyposażająca w wiedzę i umiejętności może być ważnym determinantem w szukaniu własnego sposobu na życie, w którym wartości moralne podnoszą wartości uniwersalne w całokształcie życia społecznego. Sami nauczyciele często niestety chętnie schodzą do roli obserwatora lub zapominają, że wychowanie fizycznej jest częścią pedagogiki. Realizowane przez niektórych nauczycieli wychowania fizycznego zajęcia na „macie” polegające na tym, że wręcza się młodzieży piłkę i mówi „macie tu piłkę i róbcie co chcecie”, powodują degradację przedmiotu i wypaczają pojęcie kultury fizycznej. Podstawą powodzenia w osiąganiu współczesnych celów wychowania fizycznego jest przyjęcie całościowej koncepcji pracy w zakresie kultury fizycznej w danej szkole, której jednym z istotnych elementów jest program. Nauczyciel opracowując własną strategię pracy należy uwzględnić cele odnoszące się zarówno do ucznia, jak i do środowiska wychowawczego, którego wpływy nie mogą pozostawać w sprzeczności z oddziaływaniem nauczyciela na ucznia, lecz powinny stanowić jednolity, zintegrowany system (Matuszczak, 2002). Aktywność fizyczna odgrywa bardzo ważną rolę w zapobieganiu i leczeniu wielu chorób, głównie wciąż narastającego problemu otyłości. Niski poziom aktywności fizycznej uznawany jest za istotny czynnik zwiększający umieralność ogólną z powodu chorób układu krążenia i nowotworów (Cieślicka i wsp., 2009). Tak więc oprócz korzystania z fachowej pomocy medycznej, powinniśmy sami troszczyć się o swoje zdrowie poprzez racjonalne wspieranie go. Bardzo ważną role odgrywa to, aby wykorzystując czas wolny, poszerzać swoje umiejętności i wiedzę. Warto podkreślić też jak dużą rolę odgrywają zajęcia wychowania fizycznego, oraz dodatkowe zajęcia sportowe przeprowadzane w szkołach. Możemy również się dowiedzieć jakie znaczenie przybiera aktywność fizyczna czy sport. Wiadomo, że na pewno aktywność fizyczna jest niezbędnym elementem wpływającym na zdrowie i samopoczucie człowieka. Ruch towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Niestety nie zawsze jest aktywnie wykorzystywany z korzyścią dla organizmu. Coraz częściej chcąc odpocząć uciekamy w bierną formę wypoczynku miedzy innymi oglądamy telewizję, leżymy, czy też bawimy się przy komputerze. W części teoretycznej dowiadujemy się również jakie są współczesne formy wypełniania czasu wolnego przez młodzież. Do takich form mogą należeć: obozy, wycieczki, zajęcia sportowe, zajęcia rekreacyjne, gry i zabawy ruchowe bądź też taniec. Warto zauważyć też jaki wpływ ma aktywność ruchowa na zdrowie człowieka, bowiem przynosi ona wiele korzyści. Aktywność ruchowa wpływa nie tylko na dobrą kondycje fizyczną, ale także działa na sferą psychiki. Poczucie siły psychofizycznej obniża stres, pomaga kontrolować nasze emocję, poprawia nastrój oraz modeluje sylwetkę i wpływa na sposób poruszania się (Fuerstenau, 2012). W kolejnej części pracy omówiono także bariery i motywy podejmowania aktywności fizycznej. Można stwierdzić, że głównymi barierami, które występują u człowieka to: brak czasu, niski poziom samokontroli, słabe umiejętności ruchowe czy niski poziom samokontroli. Celem badań było przedstawienie problematyki związanej z aktywnością fizyczną wśród dzieci i młodzieży oraz ukazanie chęci i zaangażowania dodatkowymi zajęciami sportowymi prowadzonymi w szkołach.

M ateriał i metody Badania zostały przeprowadzone w Zespole Szkół nr 9 im. Bydgoskich Olimpijczyków w Bydgoszczy. Do badań zaproszono łącznie 100 osób. Dobór uczniów

12 był przypadkowy. Ankieta została wypełniona przez 100 uczniów, w tym 40 dziewcząt, czyli 40% ankietowanych i 60 chłopców co stanowiło 60% badanych osób.

Tab. 1. Płeć badanych osób Płeć badanych osób Liczba badanych % dziewczęta 40 40 chłopcy 60 60 razem 100 100 (źródło: opracowanie własne)

Wyniki

0% 20% 40% 60% 80% 100% 120% Ryc. 1. Co rozumiesz przez wypoczynek czynny?

Najwięcej chłopców (ryc. 1), bo aż 96% wie na czym polega wypoczynek czynny, ponieważ odpowiedziało, że jest to uprawianie sportu, tylko 2% nie wie, oraz 3% twierdzi, że jest to oglądanie imprezy sportowej. Dziewczęta również w większości, bo aż 90% odpowiedziały, iż jest to uprawianie sportu, 7% z nich odpowiedziało oglądanie imprezy sportowej, oraz 3% nie wie. Większość ankietowanych wie, na czym polega wypoczynek czynny , natomiast nikt z ankietowanych nie wybrał propozycji czytania książki.

13 Ryc. 2. Najchętniej czas wolny poświęcasz na ...?

Najwięcej chłopców (ryc. 2), bo aż 59% najchętniej czas wolny poświęca na spotkania towarzyskie, 23% wybrało sport oraz 13% oglądanie TV. Dziewczęta również najchętniej czas wolny poświęcają na spotkania towarzyskie, to aż 48%, 25% dziewcząt wybrała sport oraz 15% oglądanie TV. Wśród ankietowanych uczniów najchętniej czas wolny poświęcany jest na spotkania towarzyskie, natomiast najmniej uczniów w czasie wolnym czyta książki, czy też słucha muzyki.

Ryc. 3. Czy chętnie ćwiczysz na zajęciach wychowania fizycznego ?

Zarówno chłopcy jak i dziewczęta chętnie ćwiczą na zajęciach wychowania fizycznego (ryc. 3). Deklarowało następująco 85% chłopców i 83% dziewcząt. Tylko 15% chłopców oraz 17% dziewcząt niechętnie ćwiczą na zajęciach wychowania fizycznego.

14 0% 20% 40% 60% 80% 100% Ryc. 4. Czy ćwiczysz żeby . ?

Wśród ankietowanych uczniów (ryc. 4) znaczna większość chłopców, bo aż 82% ćwiczy, aby być wysportowanym i sprawnym, tylko 10% ćwiczy by poprawić sylwetkę. Dziewczęta podobnie jak i chłopcy ćwiczą, żeby być wysportowanym i sprawnym to aż 61%, 20% ćwiczy by poprawić sylwetkę i 12% ponieważ jest to przedmiot obowiązkowy.

Koszykówka

Siatkówka

Pitka ręczna I Chłopcy

Gimnastyka Dziewczęta

Pływ anie

Gry i zabawy ruchowe

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Ryc. 5. Które z wymienionych zajęć lubisz najbardziej?

Wśród uczniów wypełniających ankietę (ryc. 5) najwięcej chłopców wybrało gry i zabawy ruchowe, co stanowiło 65%, następnie chłopcy najbardziej lubią siatkówkę co stanowiło 17%, a najmniejszym zainteresowaniem okazały się koszykówka, gimnastyka i pływanie. U dziewcząt jest podobnie, ponieważ aż 58% wybrało gry i zabawy ruchowe, następnie siatkówka 15%. Gry i zabawy ruchowe są najbardziej popularną formą zajęć wychowania fizycznego.

15 Nie

■ Chłopcy

■ Dziewczęta Tak

0% 20% 40% 60% 80% 10 3% Ryc. 6. Czy uczestniczysz na zajęciach SKS lub UKS ?

Większość ankietowanych uczniów (ryc. 6) z sympatią uczęszcza na szkolne zajęcia SKS czy UKS. U chłopców jest to aż 82%, a u dziewcząt 68%. Natomiast pozostali uczniowie nie uczestniczą w szkolnych zajęciach: chłopcy 18%, a dziewczęta 32%.

1 _

1 raz w tygodniu

2 razy w tygodniu

■ Chłopcy

3 razy w tygodniu ■ Dziewczęta

inny cykl

0' 40i% 601% 80'% 10'0%% Ryc. 7. Jak często odbywają się zajęcia sportowe pozalekcyjne w twojej szkole?

Wśród ankietowanych uczniów (ryc. 7) znaczna większość chłopców odpowiedziała, że zajęcia sportowe pozalekcyjne odbywają się 2 razy w tygodniu, co stanowi 82% . Dziewczęta odpowiedziały podobnie , bo aż 70% również twierdzi, że zajęcia odbywają się 2 razy w tygodniu. Pozostali uczniowie odpowiedzieli, że zajęcia odbywają się tylko 1 raz w tygodniu.

16 Ryc. 8. Czy wspólnie z rodzicami uczestniczysz na imprezach sportowych?

Najwięcej chłopców, bo aż 85% odpowiedziało, że nie uczestniczy wspólnie z rodzicami na imprezach sportowych, natomiast 15% chłopców uczestniczy z rodzicami na imprezach sportowych. Wśród dziewcząt 35% bierze udział w imprezach sportowych razem z rodzicami, a 65% nie uczestniczy.

Podsumowanie i wnioski Aktywność fizyczna jest niezbędnym elementem zdrowego stylu życia, przy czym jednocześnie jest też jedną z podstawowych potrzeb człowieka w każdym okresie jego życia. Jest ona integralnym składnikiem kompleksowego procesu adaptacji w historii ewolucji człowieka. Stanowi kluczowy i integrujący składnik zdrowego stylu życia. Bez niej niemożliwa jest jakakolwiek strategia zdrowia, jego utrzymanie i pomnażanie. Jest ważna w każdej fazie ontogenezy. W wieku rozwojowym stanowi naturalny mechanizm stymulujący wszelkie procesy w organizmie. Mała ruchliwość dziecka może być oznaką wielu nieprawidłowości, ograniczenie aktywności fizycznej może zaburzyć rozwój i wpłynąć niekorzystnie na stan zdrowia. Aktywność fizyczna człowieka uwarunkowana jest jego rozwojem fizycznym, motorycznym, psychicznym i kulturowym (Urbaniak i wsp., 2012). Stąd jej poziom jest różny na każdym etapie życia człowieka i zależy głównie od czynników egzogennych. Wpływ genotypu szacuje się tylko na około 20 - 30 %. O aktywności fizycznej mówi się też, że jest ważnym czynnikiem rozwoju dzieci i młodzieży oraz pozytywnym miernikiem zdrowia, wyrażającym się poziomem sprawności motorycznej człowieka. Propagowanie aktywności fizycznej powinno zacząć się już od najmłodszych lat. Dzieci powinny wiedzieć, jak ważne jest zdrowie w ich życiu, i jak wielkie znaczenie w profilaktyce zdrowotnej ma ruch. Rodzina jest pierwszym ogniwem w kształtowaniu postaw do kultury fizycznej (Napierała, 2002). Z badań J. Drabika wynika, że znaczny odsetek rodziców (57%) nie uczestniczy w ogóle lub bardzo krótko chociażby we wspólnych z dziećmi zabawach ruchowych. Ojcowie więcej czasu poświęcają synom niż córkom, matki natomiast w miarę równomiernie dzielą swój czas na wspólną aktywność fizyczną z synami i córkami. Ta swoista „dyskryminacja” córek przez ojców może rzutować na poziom dalszej aktywności fizycznej dzieci i dorosłych obojga płci (Drabik, 1997). Analizując wyniki innych badaczy na podstawie książki M. Napierały „Człowiek - rekreacja - zdrowie” (Napierała, 2009). Badaniami ankietowanymi objęto 98 uczniów (57 dziewcząt i 41 chłopców). Do badań wykorzystano kwestionariusz ankiety. Ankieta

17 składała się z pytań otwartych jak i zamkniętych oraz poruszała problemy z aktywnością ruchową. Z badań wynika, że około 55% ankietowanych dziewcząt stwierdziło, że w czasie wolnym korzysta z komputera, Internetu i gier, około 50% ogląda telewizję, a około 45% spotyka się z kolegami. Najmniej wolnego czasu poświęcają dziewczęta na spanie (2%) i czytanie książek 4%. Natomiast chłopcy zdecydowanie aktywniej spędzają wolny czas, ponieważ około 50% z nich deklaruje, że uprawia sport, na drugim miejscu są spotkania z kolegami (45%), a dopiero na trzecim miejscu są: komputer, Internet i gry. Około 30% dziewcząt i chłopców zgodnie stwierdza, że wolny czas wypełniają im obowiązki domowe. Wśród ankietowanych dziewcząt, najbardziej popularną formą aktywności ruchowej jest spacer, aż 80% dziewcząt udzieliło takiej odpowiedzi, następnie jazda na rowerze, co stanowi około 60% oraz bieganie co stanowi 40% dziewcząt ankietowanych. Chłopcy zdecydowanie preferują jazdę na rowerze, aż 60% chłopców ankietowanych udzieliło takiej odpowiedzi, następnie gra w piłkę nożną około 50% oraz bieganie również około 50%. Wśród przebadanych uczniów większość z nich chętnie podejmuję aktywność ruchową. Z ankiety wynika, że codziennie aktywność ruchową codziennie podejmuje przeszło 70% chłopców i około 65% dziewcząt. Można również stwierdzić, że główną przyczyną braku aktywności ruchowej zarówno dla dziewcząt jak i dla chłopców jest brak czasu (około 55% dziewcząt i chłopców). Na drugim miejscu występuje brak chęci, a na trzecim lenistwo. Uczniowie chętnie uczestniczą w zajęciach dodatkowych rozwijających sprawność fizyczną. Coraz to liczniejsze grupy uczniów nabywają umiejętności, które na pewno będą przydatne w życiu codziennym, gdyż zdrowy styl życia wpływa pozytywnie nie tylko na wygląd i samopoczucie ale też działa motywująco w innych dziedzinach naszego życia. Zajęcia z wychowania fizycznego uczą młodzież współdziałania w grupie, koleżeńskości, dyscypliny i punktualności, walki z własnymi słabościami oraz umiejętności przeżywania porażek. Kształtowanie młodzieży poprzez sport i wychowanie fizyczne to proces złożony. W dużej mierze pomyślne jego przeprowadzenie zależy od ucznia, jego chęci i nastawienia, ale także pomocy nauczyciela, jego metod wychowawczych, form pracy oraz tworzenia klimatu zaufania. Na przykładzie badanej populacji potwierdza się, że uczniowie chętnie uczestniczą w zajęciach wychowania fizycznego, a także stosunek uczniów do zajęć poza lekcyjnych jest bardzo pozytywny. Można stwierdzić też, że coraz większe grupy uczniów rozwijają swoje umiejętności i zainteresowania, co wpływa korzystnie na lepsze samopoczucie, a także wygląd. Z badań można wyciągnąć następujące wnioski: 1. W szkole odbywają się dodatkowe zajęcia sportowe w ramach Szkolnego Klubu Sportowego. 2. Uczniowie chętnie ćwiczą na zajęciach wychowania fizycznego. 3. Większość uczniów bardzo chętnie uczestniczy w dodatkowych zajęciach sportowych poza lekcjami w ramach Szkolnego Klubu Sportowego. 4. Uczniowie widzą dużą potrzebę takich zajęć we własnej szkole. 5. Stosunek uczniów do zajęć sportowych poza lekcyjnych jest bardzo pozytywny.

Piśmiennictwo 1. Buzalska K., Cieślicka M., Pezala M., Napierała M., Zukow W. (2012). Physical activity in the leisure time of students from the Primary School No. 38 in Bydgoszcz, [in:] Current problems of advertisement and image in economy and tourism, (red.) Z. Kwaśnik, W. Żukow, Radom University in Radom, Radom, s. 85 - 98.

18 2. Cieślicka M., Muszkieta R., Napierała M., Żukow W. (2009). Aktywność ruchowa młodzieży w Gnieźnie. [w:] (Red.) M.Napierała, R.Muszkieta, W.Żukow. Człowiek- rekreacja- zdrowie. WSG Bydgoszcz. s.24-39. 3. Cieślicka M., Napierała M., Muszkieta R., Żukow W., Kuś A., Batyk I. (2009). Aktywność fizyczna ludzi chorych na cukrzycę typu II w gminie Kołobrzeg. [w:] (Red.) M.Napierała, R.Muszkieta, I.M.Batyk, W.Żukow. Wybrane zagadnienia z teorii sportu, żywienia, rekreacji, turystyki i rehabilitacji. WWSTiZ, WSG, ORSE, Poznań - Bydgoszcz, s.156-169. 4. Drabik J. (1997). Promocja aktywności fizycznej, AWF, Gdańsk. 5. Drabik J. (2006). Aktywność fizyczna i jej ocena, [w:] Pedagogiczna kontrola pozytywnych mierników zdrowia fizycznego, (Red.) Drabik J., AWF, Gdańsk. 6. Fuerstenau M, Cieślicka M., Napierała M., Stankiewicz B., Zukow W. (2012). Physical activity of women and professionally active men, [w:] Health - the proper functioning of man in all spheres of life, (Red.) M. Hagner-Derengowska, W. Zukow, Bydgoska Szkoła Wyższa, Bydgoszcz, s. 185-198. 7. Maszczak T. (2002). O strategii edukacyjnej w szkole. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, nr 10, s. 15-16. 8. Napierała M. (2009). Człowiek-rekreacja-zdrowie, Ośrodek Rekreacji, Sportu i Edukacji w Poznaniu, Bydgoszcz, s. 11. 9. Napierała M., Cieślicka M. (2002). Postawa rodziców i ich dzieci wobec szkolnej aktywności fizycznej [w:] Wychowanie fizyczne i sport w badaniach naukowych. X Konferencja Naukowa, Poznań, AWF, s. 137-144. 10. Stankiewicz B., Stępniak R. (2002). Rozwój fizyczny a sprawność ogólna dziewcząt w wieku 10 - 12 lat, [w:] Zbornik vedeckovyskumnych prac vedy o sporte, Bańska Bystrzyca, s.252- 262. 11. Urbaniak M., Cieślicka M., Pezala M., Napierała M., Zukow W. (2012), Activity in the leisure time of young people from the comprehensive secondary school No. 15 in Bydgoszcz, [in:] Current problems of advertisement and image in economy and tourism, (red.) Z. Kwaśnik, W. Żukow, Radom University in Radom, Radom, s.99 - 124. 12. Woynarowska B., Kołoło H. (2004). Aktywność fizyczna i zachowania sedenteryjne nastolatków. Remedium, nr 6, s.3-4.

Streszczenie Aktywność fizyczna jest integralnym składnikiem kompleksowego procesu adaptacji w historii ewolucji człowieka. Stanowi kluczowy i integrujący składnik zdrowego stylu życia. Bez niej niemożliwa jest jakakolwiek strategia zdrowia, jego utrzymanie i pomnażanie. Jest ważna w każdej fazie ontogenezy. W wieku rozwojowym stanowi naturalny mechanizm stymulujący wszelkie procesy w organizmie. Zajęcia z wychowania fizycznego uczą młodzież współdziałania w grupie, koleżeńskości, dyscypliny i punktualności, walki z własnymi słabościami oraz umiejętności przeżywania porażek. Kształtowanie młodzieży poprzez sport i wychowanie fizyczne to proces złożony. W dużej mierze pomyślne jego przeprowadzenie zależy od ucznia, jego chęci i nastawienia, ale także pomocy nauczyciela, jego metod wychowawczych, form pracy oraz tworzenia klimatu zaufania. Na przykładzie badanej populacji potwierdza się, że uczniowie chętnie uczestniczą w zajęciach wychowania fizycznego, a także stosunek uczniów do zajęć poza lekcyjnych jest bardzo pozytywny. Można stwierdzić też, że coraz większe grupy uczniów rozwijają swoje umiejętności i zainteresowania, co wpływa korzystnie na lepsze samopoczucie, a także wygląd. Celem badań było przedstawienie problematyki związanej z aktywnością fizyczną wśród dzieci i młodzieży oraz ukazanie chęci i zaangażowania dodatkowymi zajęciami sportowymi prowadzonymi w szkołach. Z badań można wyciągnąć następujące wnioski:

19 1. W szkole odbywają się dodatkowe zajęcia sportowe w ramach szkolnego Klubu Sportowego. 2. Uczniowie chętnie ćwiczą na zaj ęciach wychowania fizycznego. 3. Większość uczniów bardzo chętnie uczestniczy w dodatkowych zajęciach sportowych poza lekcjami w ramach Szkolnego Klubu Sportowego. 4. Uczniowie widzą dużą potrzebę takich zajęć we własnej szkole. 5. Stosunek uczniów do zajęć sportowych poza lekcyjnych jest bardzo pozytywny.

Summary Physical activity is an integral component of a comprehensive process of adapting in the history of human evolution. Is a key and participative component of a healthy lifestyle. Without it, it is impossible to any strategy for health, its maintenance and multiplication. Is important at every stage of ontogeny. In the age of development is a natural mechanism for stimulating all the processes in the body. Physical education classes teach young people to participate in the group, collegians, discipline and punctuality, fighting with their own weaknesses and skills of experiencing failures. Development of young people through sport and physical education is a complex process. Largely successful his conduct depends on the student, his desire and attitude, but also the help of the teacher, his educational methods, forms of work and creating a climate of trust. For example, the population is confirmed that students can participate in the physical education classes, as well as the ratio of students to classes. It can be concluded that a growing group of students develop their skills and interests, which affects the well-being and appearance. Aim of the study was to present the issues related to physical activity among children and young people, and to show the desire and commitment of additional sports activities carried out in the schools. The following conclusions can be drawn: the school takes extra sporting activities within the framework of school sports club. Students can practice on physical education classes. The majority of students eager to participate in additional sports activities outside lessons as part of the School Sports Club. Students can see a big need for such activities in their own school. The ratio of students to sports activities outside of school hours is very positive.

Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, wychowanie fizyczne, zainteresowania.

Key words: physical activity, physical education, interests.

20 KARATE - ORGANIZACJA ZAWODÓW Karate - organization of professions

1 2 2 Jarosław Magnuszewski , Marek Napierała , Mirosława Cieślicka , Radosław Muszkieta2, Walery Zukow2

Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy1 Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp Impreza jak każde przedsięwzięcie aby było udane, musi być oparte na pewnych powtarzających się niezależnie od dyscypliny założeniach. W trakcie jej organizowania wymagana jest daleko posunięta odpowiedzialność, bo praktycznie każdy większy błąd może spowodować fiasko wydarzenia. Impreza zostanie na długo zapamiętana jeśli nie będzie to nudne spotkanie skupionych nad rywalizacją między sobą sportowców przy biernym udziale przypadkowej widowni, a przeciwnie jako wyjątkowe i wspaniałe sportowe widowisko. Przy postępującej tendencji społeczeństwa do przesadnego konsumpcjonizmu, przy udziale nowych, negatywnych zjawisk towarzyszących jak korupcja i inne tym podobne, idea sportu jako szlachetnego współzawodnictwa w celu osiągnięcia innego ,wyższego poziomu rozwoju duchowego, traci na znaczeniu. Zmiany w sporcie postępują i wydaje się ze procesu tego niemożna zatrzymać. Dlatego każda impreza sportowa która pokazuje prawdziwego ducha humanistycznych, pozamaterialnych wartości w sporcie jest tak ważna. Niestety, czasem też bywa tak, że nawet wielkie przedsięwzięcia dysponujące potężnymi budżetami ale planowane i kierowane przez niekompetentne, pozbawione wizji osoby okazują się nieudane. Sport jako dziedzina społeczna ciągle podlega zmianom, tak jak społeczeństwa, w których przyszło mu funkcjonować. Największa ewolucja dokonuje się na naszych oczach. Sport dawno przestał być zabawą i rozrywką po pracy, a stał się normalnym biznesem, w którym za osiągniętym wynikiem stają konkretne pieniądze i profity. Odpowiednia oprawa widowiska sportowego jest w stanie zainteresować miliony odbiorców. To odbiorcy decydują i dokonują wyboru co chcą oglądać. Impreza sportowa stała się takim samym produktem, jak samochody, pralki, telewizory. Czyli z punktu widzenia marketingu, składają się na nią wszystkie wiadome i niewiadome które bierze pod uwagę konsument decydując się na wybór .Interesuje go cena, obsługa, image stworzony przez reklamę, reputacja, oprawa wizualna, doświadczenia wcześniejsze. Ludzie porównują ze sobą produkty biorąc pod uwagę te cechy i dlatego jeśli producent, a w przypadku imprezy sportowej jej organizator, chce odnieść sukces powinien zacząć myśleć jak konsument i brać pod uwagę te czynniki. Twórca nowożytnego ruchu olimpijskiego i Międzynarodowego Komitetu Olimpijskiego baron Pierre de Coubertin, byłby pewnie zdziwiony, widząc w jakim kierunku następuje dziś rozwój sportu. W jego wizji nowożytnego sportu zawodnicy nie mogli traktować sportu jako źródła utrzymania lub dodatkowego dochodu. Ze sportu olimpijskiego automatycznie eliminowani byli ludzie biedni lub ci którzy na co dzień musieli ciężko pracować by zapewnić byt sobie i swoim rodzinom (Kosiewicz, 2004). Celem badań było: 1. Zebranie w jednym opracowaniu wiadomości potrzebnych do sprawnego zorganizowania i przeprowadzenia masowej imprezy sportowej.

21 2. Zaprezentowania bydgoskiego klubu karate Bushi-do poprzez ukazanie jego wkładu i zaangażowania w organizację największej światowej imprezy. 3. Przygotowanie opracowania, które może stać się pomocne przy realizacji podobnych przedsięwzięć.

Metody Metodologia ogólna jest dyscypliną traktującą o strukturze i metodach zdobywania wiedzy. Natomiast w węższym znaczeniu odnosi się do metod stosowanych w nauce czyli sposobów dochodzenia do poglądów, twierdzeń, teorii, praw naukowych oraz ich sprawdzania (Goriszowski 2005). Definiowana również jako nauka o zasadach i sposobach postępowania badawczego. Zalecane postępowanie ma na celu ułatwienia możliwie jak najbardziej skutecznego przeprowadzenia badań dzięki gromadzeniu i opracowaniu wyników przy użyciu odpowiedniej metody lub techniki badawczej (Łobocki, 2006). W pracy wykorzystano metodę badania dokumentów, która w swojej zasadniczej istocie polega na gromadzeniu, selekcji, opisie i naukowej interpretacji interesujących nas faktów. Jest to analiza polegająca na opisie i interpretacji konkretnych elementów i dokonań w procesie konkretnego działania. O wartości poznawczej metody badania dokumentów świadczą możliwości jej szerokiego wykorzystania. Dokumentacja pozwala także ustalić wiadomości, umiejętności, doświadczenie i nawyki badanych osób. Stanowi również jedno z ważniejszych źródeł dotarcia do przyczyn i warunków, jakie leżą u podstaw zachowań ludzkich, a także psychologicznego i społecznego tła powstawania wzorców osobowych i elit w danej dziedzinie życia. Niewątpliwą zaletą metody badania dokumentów jest możliwość przeprowadzenia analizy porównawczej określonych wyników, danych, zjawisk i procesów. W tym zakresie jest ona wartościowym sposobem poznawania określonej rzeczywistości (Apanowicz, 1997).

Wyniki Przy organizacji imprezy sportowej należy liczyć się z tym że nasza praca organizatora będzie podlegała ocenie. Sposób wykorzystania środków finansowych powierzonych Organizatorom, będzie na pewno tematem końcowej kontroli, jakość i atrakcyjność imprezy omawiana będzie w mediach i środowisku sportowym, zawodnicy dostrzegą natychmiast pomyłki i uchybienia w prowadzeniu rozgrywek, a publiczności nie zadowoli nieciekawe i słabe widowisko. Nawet wydawałoby się drobne niedociągnięcie takie jak brak podziękowań dla któregoś ze sponsorów po zakończonej imprezie ,może zaważyć na posiadanych przez nas środkach finansowych w przyszłości. Być może że przy kolejnej imprezie ,po prostu nie będziemy już mogli liczyć na jego pomoc. Dlatego obecnie przygotowaniem imprez zajmują się coraz częściej profesjonaliści. Coraz mniej jest też przypadków spontanicznego ich organizowania. Zauważono że pewne elementy organizacyjne pojawiają się cyklicznie i niezależnie od rodzaju imprezy czy dyscypliny sportu. Dlatego został opracowany schemat organizacji imprez sportowych którego zastosowanie pozwala na unikniecie większości tego typu popełnianych błędów. Działania według tego schematu podzielono na trzy fazy. Faza przygotowawcza to najważniejszy moment w organizacji imprezy. Jeżeli jest precyzyjnie zaplanowany to aby późniejsza impreza przebiegała prawidłowo i zakończyła się sukcesem wystarczy konsekwentnie wykonywać wcześniejsze ustalenia. Do etapu tego należy określenie ogólnej koncepcji imprezy, wybór środków i sposobów działania, pozyskanie środków materialnych i rzeczowych niezbędnych do organizacji imprezy tzn. miejsca, urządzeń, sprzętu spor­ towego i zapewnienie ich sprawności. Następnie sporządzenie programu zawodów oraz szczegółowego scenariusza i regulaminu ich rozgrywania. Scenariusz widowiska sportowego jest szczegółowym opisem planu zawierającym dokładne wskazania co do

22 realizacji celów, zachowania organizatorów i uczestników z podaniem czasu, miejsca i współdziałania. Scenariusz widowiska sportowego jest najbardziej szczegółowym opisem pożądanych zachowań podmiotów w czasie i przestrzeni ,w powiązaniu z oddziaływaniami werbalno - wizualnymi (Ryba 2008, s.29). Pełny scenariusz odpowiada napytania Kiedy? Kto? Co? Jak? Gdzie? Z kim? W jakim celu? Jeżeli jest on dobrze opracowany, przy jego realizacji nie nasuwają się wątpliwości i inne pytania. Regulamin jest natomiast zbiorem zasad i reguł sportowego współzawodnictwa oraz może być podstawą do dochodzenia swoich praw w ewentualnych spornych sytuacjach. Ustalenie sposobu zapewnienia bezpieczeństwa uczestników imprezy, wybór i określenie zasad współpracy z ewentualnymi współorganizatorami i sponsorami imprezy oraz sporządzenie i podpisanie stosownych umów oraz sporządzenie preliminarza finansowego. Powinien składać się on z dwóch części. W pierwszej rzeczowej albo opisowej znajdować się muszą informacje o rodzaju, charakterze i miejscu imprezy. W drugiej finansowej należy uwzględnić wydatki związane z bezpośrednią organizacją imprezy. Wydatki składają się z kosztów stałych ponoszonych niezależnie od rodzaju imprezy, i kosztów zmiennych związanych nierozerwalnie ze specyfiką danego wydarzenia. Przy planowaniu wydatków nie można zapomnieć o niezbędnych nakładach na bezpieczeństwo uczestników. Jeżeli okaże się w fazie planowania, że nie dysponujemy odpowiednimi środkami finansowymi, trzeba szukać oszczędności ale nigdy kosztem wydatków na bezpieczeństwo (Zieliński, 2001). Realizacja planu. Obejmuje swoim zakresem wszystkie zdarzenia w trakcie trwania imprezy od otwarcia do jej zakończenia wykonywane zgodnie z przygotowanym wcześniej scenariuszem. Należy informować uczestników o szczegółach trwającej imprezy jednocześnie prowadzić na bieżąco rejestr wydarzeń. Faza końcowa - zakończenie imprezy, czynności porządkowe oraz przywrócenie do stanu poprzedniego obiektu zawodów analiza przebiegu imprezy, podziękowanie wszystkim osobom i firmom zaangażowanym przy stworzeniu imprezy, jej współorganizatorom i sponsorom, ocena końcowa i wnioski na przyszłość (Humen,1971). W 2006 r. pojawiła się propozycja aby kolejne Mistrzostwa Świata w karate shotokan odbyły się w Polsce i zostały zorganizowane przez Polski Związek Karate. Po rozpatrzeniu wszystkich ofert złożonych przez kluby, Polski Związek Karate zadecydował, że impreza odbędzie się w Bydgoszczy, a jej współorganizatorem będzie Stowarzyszenie Sportowe Bushi-do Bydgoszcz. Termin imprezy określono na 22 i 23 sierpnia 2007 r., za miejsce obrano halę „Łuczniczka” w Bydgoszczy. W ramach przygotowań z sympatyków klubu i rodziców zawodników Bushi­ do, stworzono grupę która zaczęła przygotowania. Opracowano szczegółowy, minutowy program imprezy i dokładną jej scenografię. Zaplanowano podział na kategorie oraz ustalono rodzaj planowanych konkurencji. Przedstawiono projekt imprezy w Urzędzie Miasta Bydgoszczy i w Urzędzie Marszałkowskim z prośbą o dotacje, które otrzymano. Z Urzędu Miasta siedemdziesiąt a z Urzędu Marszałkowskiego sto tysięcy złotych. Wysłano zaproszenia do Kancelarii Prezydenta RP, z prośbą o objęcie patronatem honorowym zawodów. Otrzymano zapewnienie Kancelarii o objęciu patronatem honorowym Mistrzostw Świata oraz informację o tym, że Pan Prezydent nie będzie mógł w tym terminie przyjechać do Bydgoszczy. Okazało się natomiast że, Pan Prezydent Lech Kaczyński ufundował puchary dla najlepszych zawodników. Zawiadomiono lokalne media w tym lokalny oddział telewizji która zaplanowała udział swojej ekipy i transmisję z zawodów. Powiadomiono Policję, Straż Pożarną. Uzyskano zapewnienie obecności w trakcie zawodów sześciu lekarzy i sześciu pielęgniarek oraz stacjonowaniu dwóch karetek Pogotowia Ratunkowego na parkingu obiektu. Zamówiono w firmie SIM materiały poligraficzne. Foldery z programem zawodów, banery reklamowe, druk dyplomów, identyfikatorów, biletów wstępu każdy o wartości pięciu złotych. Zakupiono w firmie PAAK medale i puchary, potwierdzono udział 638 zawodników z 47 krajów. Dokonano

23 rezerwacji noclegów w hotelach (hotel Brda 158 miejsc, hotel City 75 miejsc, hotel Pod Orłem 78 miejsc, hotel Zawisza 87 miejsc, hotel Maraton 68 miejsc, hotel Centrum 74 miejsc, hotel Ratuszowy 68 miejsc, hotel Focus 43 miejsc, hotel Park 48 miejsc). Następnie podpisano umowę z zarządcą „Łuczniczki” na wynajem hali wraz z całą jej obsługą i dokonano wyboru firmy „Gościnna Chata” i podpisano umowę na catering dla 1000 osób. Również podpisano umowy ze sponsorami, ,,WSG Bydgoszcz”, „Adsun - Agencja Ochrony Osób i Mienia”, ,,Radio PiK”, „Volcano”, „Epson”, ,,Paak”, ,,Pentel”, „Gazeta Pomorska”. Ponad to zagwarantowano udział 45 doświadczonych wolontariuszy, 6 osób obsługi komputerowej i 2 technicznej. Wybrano kierownika zawodów i cztery osoby wchodzące w skład biura zawodów. Sprawdzono stan techniczny sprzętu będącego na wyposażeniu klubu Bushi-do. Stwierdzono zły stan mat i dokonano zakupu u producenta firmy ,,Impex” w Chinach trzech nowych mat. Podpisano umowę ubezpieczenia zawodów OC organizatora i NNW dla wszystkich uczestników z ubezpieczycielem PZU SA. Wysłano zaproszenia do władz miasta, czołowych przedstawicieli lokalnej społeczności, przedstawicieli sponsorów, Ministerstwa Sportu i otrzymano potwierdzenia ich udziału w zawodach. Wysłano pewną część biletów wstępu do klubów które zamierzały przysłać swoje drużyny. Zabezpieczono nagrania hymnów narodowych wszystkich państw biorących udział w zawodach, ich flag oraz tabliczek z nazwami tych państw. Uzgodniono ilość i lokalizację stoisk z artykułami sportowymi i pamiątkami na terenie obiektu. Zaplanowano scenariusz bankietu pożegnalnego w restauracji „Łuczniczki” i skład menu. Uzgodniono formę planowanej zabawy w klubie na terenie obiektu w nocy po zawodach. Dopuszczono do obecności w trakcie zawodów na zasadzie imprezy towarzyszącej wystawę prac plastycznych dzieci niepełnosprawnych „Dziecięce Graffiti”. Przygotowano pomieszczenia dla sędziów, lekarzy i pielęgniarek, obsługi komputerowej, biura zawodów, wystawy prac plastycznych. Zbudowano podest drewniany o wysokości sześćdziesięciu centymetrów na całą część środkową hali na którym rozłożono cztery plansze i przygotowano prowadzącego spikera p. Jerzego Kamińskiego z radia PiK do prowadzenia tego rodzaju imprezy, właściwej prezentacji zawodników i gości. Pomocny był Prezes Polskiego Związku Karate p. Wiesław Grochowina. Utrzymywano stały kontakt z klubami i stąd wiadomo było w jakim czasie i jakim transportem przyjadą ich reprezentanci. W dniu przyjazdu na dworzec kolejowy i do portu lotniczego udali się wydelegowani wolontariusze aby zaopiekować się przyjezdnymi, wskazać drogę dojazdu do ich miejsc noclegowych a przy okazji mieli oni zaprezentować Bydgoszcz. Spodziewano się przyjazdu ponad tysiąca osób, ponieważ zawodnikom towarzyszyli jeszcze szkoleniowcy i inne osoby towarzyszące. Uruchomiono Biuro Zawodów, które zaczęło wprowadzać dane zawodników do komputera, sporządziło i wywiesiło listy startowe wszystkich konkurencji i grup wagowych, sprawdzało aktualność licencji zawodniczych i dokonanie opłaty startowej przyjeżdżających sportowców. Później na bieżąco drukowano na gotowych dyplomach nazwiska zwycięzców. Przed godziną 9 rano 22 sierpnia zaczęli pojawiać się w obiekcie „Łuczniczki” goście i zawodnicy. Przed wejściem wolontariusze rozdawali foldery reklamowe z podstawowymi informacjami i planem zawodów. O godzinie 9.00 zaczęły się eliminacje w kumite indywidualnym. O godzinie 12 zrobiono przerwę na posiłek do godziny 13. O godzinie 15 na piętrze obiektu otworzono galerię prac plastycznych niepełnosprawnych dzieci „Dziecięce Graffiti”. Dziesięć procent zysku uzyskanego ze sprzedaży biletów na Mistrzostwa zasiliło konto fundacji zajmującej się dziećmi z zespołem Downa. Eliminacje trwały do 16. O 16.15 nastąpiło uroczyste otwarcie zawodów. Wraz z przedstawicielami władz miasta i organizatorami, gości przywitał wiceminister sportu Grzegorz Szrajber. Podczas ceremonii otwarcia zaprezentowały się drużyny wszystkich przybyłych państw. Od godziny 17 do 19.45 odbył się finał kumite

24 indywidualne. Na tym zakończył się pierwszy dzień zawodów. Drugi dzień rozpoczął się o godzinie 9 eliminacjami w kumite drużynowym. O godzinie 12.45 nastąpiła przerwa do godziny 14.Od 14 do 15 trwała walka o wejście do półfinałów. Od 15 do15.45 odbyły się półfinały. O 16 rozpoczęły się na dwóch planszach finały drużynowe, aby zakończyć się o godzinie 18. Przez cały czas jednocześnie z rozgrywanymi pojedynkami trwało wręczanie zwycięzcom poszczególnych konkurencji medali, pucharów i przygotowanych nagród. Co chwilę z głośników rozlegał się hymn jakiegoś państwa. Po 18.15 w imieniu organizatorów głos zabrał prezes Bushi-do Bydgoszcz Piotr Gołębiewski, który podziękował obecnym za wspaniałą imprezę. Wszyscy obecni zaczęli razem wiwatować, śpiewać, okazując wzajemną sympatię zwycięzcom. Większość zawodników znała się już wcześniej ze względu na starty w tych samych wcześniejszych zawodach, dlatego atmosfera stała się szybko bardzo radosna i przyjacielska, nawet przegrani w turnieju cieszyli się sukcesem swoich kolegów. Zawodnicy Włoch, Austrii, i Polski złapali się za ręce i utworzyli ogromne koło wykrzykując razem nazwy swoich krajów. Ponownie zabrał głos prezes Bushi-do prosząc o zejście do klubu gdzie rozpoczynała się właśnie zabawa dla wszystkich obecnych na zawodach. Po zakończeniu jeszcze tego samego dnia rozpoczęło się sprzątanie hali i jej odbiór przez administratora oraz podliczanie kosztów imprezy. W czasie zawodów nie odnotowano żadnych strat materialnych, sprzętu lub wyposażenia hali. Nie doszło też do zakłóceń ładu i porządku. Nie było poważniejszych wypadków i kontuzji zawodników. Najpoważniejszymi przypadkami były dwa zasłabnięcia wśród widzów. Podczas Mistrzostw rozdano ok. 800 biletów z pośród łącznie rozprowadzonych 3500 sztuk. Impreza zakończyła się wielkim sukcesem sportowym polskich karateków którzy zdobyli najwięcej, bo aż 19 medali. Niestety od strony ekonomicznej koszt przeprowadzenia Mistrzostw był na tyle wysoki ,że pomimo dotacji i wpływów z różnych źródeł, odnotowano niewielką stratę finansową. Jednak skala przedsięwzięcia, efekt medialny wydarzenia, jego znaczenie dla wizerunku samej dyscypliny, organizatorów i miasta przyćmiły ten fakt.

Podsumowanie i wnioski Zorganizowanie imprezy sportowej nie jest rzeczą prostą, ponieważ wymaga od organizujących ją osób wiele pracy, wysiłku, poświęcenia i pomysłowości. 1. Należy dokładnie przeanalizować swoje możliwości organizacyjne i finansowe. 2. Trzeba określić sobie jasno cele, ustanowić regulaminy, opracować plan i dokładny scenariusz przyszłej imprezy, pozyskać sponsorów, od których będą zależały nasze możliwości (jeżeli nie mamy własnych środków), zdobyć potrzebne pozwolenia od władz lokalnych, zainteresować media imprezą, gdyż uzyskany rozgłos zapewni większą liczbę kibiców, co przyniesie większe zyski, a być może i zainteresuje kolejnych sponsorów; ułatwić ludziom dojazd na miejsce odbywania się zawodów, zorganizować miejsce, sprzęt sportowy i inne środki techniczne ,zapewnić odpowiednią bazę noclegową oraz gastronomiczną itd. Jak pokazano w niniejszym opracowaniu procedur jest sporo, więc trzeba odpowiednio wcześnie zabrać się za realizację, by później nie załatwiać wszystkiego spontanicznie i w ostatniej chwili, bo brak np. jednego podpisu lub pozwolenia może zaważyć na odbyciu się imprezy. 3. Wszelkie niedociągnięcia mogą też rzutować bardzo niekorzystnie na wizerunek samej dyscypliny. Wynika z tego, że osoby, które zabierają się za organizację powinny znać się doskonale na temacie i posiadać już wcześniejsze doświadczenia, wiedzieć od czego zacząć i gdzie się udać. Muszą posiadać niekwestionowany autorytet wśród współpracowników i specyficzne przywódcze cechy osobowości, umożliwiające kierowanie dużymi zespołami ludzkimi. Powinny też wykazywać się ponadprzeciętną

25 pomysłowością ,zdolnością do pozyskiwania innych osób przy realizacji własnych wizji oraz niezbędną umiejętnością i łatwością improwizacji. 4. Ważnym elementem jest również zatrudnienie odpowiednich osób, które pomogą w realizacji naszego przedsięwzięcia, a także wykwalifikowanego personelu obsługującego imprezę. Należy także daną imprezę zabezpieczyć w odpowiednie służy porządkowe, które zapewnią bezpieczeństwo zawodników oraz widzów. Lecz co najważniejsze nie można skupiać wszystkich działań tylko na maksymalizacji zysku, ale pomyśleć należy o zawodnikach i kibicach, by oni wynieśli coś z tych zawodów - radość, zadowolenie, nowe doświadczenia. Wynika z powyższego opracowania, że bez znaczenia pozostaje rodzaj widowiska i dyscypliny sportowej, ponieważ ostateczny kształt i odbiór imprezy zależy zawsze do koncepcji organizatora.

Piśmiennictwo 1. Apanowicz J. (1997). Zarys metodologii prac naukowych z organizacji i zarządzania. WSAiB, Gdynia. 2. Goriszowski W. (2005). Badania pedagogiczne w zarysie. Skrypt dla studentów pedagogiki, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa. 3. Humen W. (1971). Poradnik organizatora rekreacji fizycznej. Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej, Warszawa. 4. Kosiewicz J. (2004). O wychowaniu olimpijskim. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s.342-343. 5. Łobocki M. (2006). Metody i techniki badań pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków. 6. Ryba B. (1998). Organizacja imprez sportowych. Polska Korporacja Menedżerów Sportu, Warszawa. 7. Zieliński L. (2001). Bezpieczeństwo zdrowia i życia uczestników imprez sportowych, turystycznych i rekreacyjnych. Krajowa Federacja Sportu, Warszawa.

Streszczenie Celem pracy było ukazanie złożoności prac związanych z przygotowaniem imprezy sportowej, mnogości szczegółów, od których zależy jej sukces oraz zaznajomienie się z podstawowymi przepisami prawa obowiązującymi przy tego typu przedsięwzięciach. Przedstawiono rozporządzenia i ustawy dotycząco bezpośrednio organizacji i prowadzenia imprez. Zawarto tu również ogólny zarys przygotowań do zorganizowania takiego przedsięwzięcia. Wyszczególniono też potrzebne dokumenty i zezwolenia które trzeba posiadać. W pracy zostały również opisane etapy organizacji sportowej imprezy masowej. Zwrócono uwagę na istotną rolę i znaczenie fazy przygotowawczej. Podkreślono dbałość o szczegóły i konsekwencje braku ich przestrzegania przy planowaniu. Opisane zostały tendencje narastające w sporcie i zmiany, jakie tam zachodzą. Scharakteryzowano procesy profesjonalizacji i komercjalizacji. Ukazano też obawy o przyszłość sportu jako zjawiska społecznego o dotychczasowym znaczeniu. W 2007 roku odbyły się w Bydgoszczy Mistrzostwa Świata w Karate Shotokan. Zorganizował je klub karate Bushi-do Bydgoszcz. Na ich przykładzie opisano organizację wielkich sportowych imprez. Wnioski: 1. Należy dokładnie przeanalizować swoje możliwości organizacyjne i finansowe. 2. Trzeba określić sobie jasno cele, ustanowić regulaminy, opracować plan i dokładny scenariusz przyszłej imprezy, pozyskać sponsorów, od których będą zależały nasze możliwości. 3. Wszelkie niedociągnięcia mogą też rzutować bardzo niekorzystnie na wizerunek samej dyscypliny. 4. Ważnym elementem jest również zatrudnienie odpowiednich osób, które pomogą w realizacji naszego przedsięwzięcia, a także wykwalifikowanego personelu obsługującego imprezę.

Summary Purpose of the study was to show the complexity of the work involved the preparation of a sport event, the multitude of details, which depends on its success and familiarize yourself with the basic laws with these types of endeavors. Shows the regulation and law for now time directly and carry out events. This includes also an overview of the preparations for the organization of such a venture. Specified documents needed and permits that you need to have. At work have also been described stages of sports mass events organization. Attention to the important role and the importance of the preparatory phase. Highlighted the attention to detail and the consequences of non-compliance with the planning. Increasing trends are described in sport and the changes that are taking place there. One describes the processes of professionalisation and

26 commercialisation. There is also concern about the future of the sport as a social phenomenon of current importance. In 2007, took place Shotokan Karate World Championships in Bydgoszcz, Poland. He organized them Bushi karate Club-Baguio. Their example describes the organisation of great sporting events. Conclusion: you should carefully analyze organizational and financial performance. You need to specify a clear objectives, establish rules, develop a plan and the exact scenario of future events, to attract sponsors, which will depend on our ability. Any deficiencies may also cast a very negative impact on the image of the same discipline. An important part is also the employment of suitable people to help in the realization of our projects, as well as qualified personnel that hosts the event.

Słowa kluczowe: organizacja imprezy sportowej, zawody sportowe, karate.

Keywords: Organization of sports events, sports competitions, karate.

27 28 OCENA WYDOLNOŚCI FIZYCZNEJ DZIEWCZĄT TRENUJĄCYCH PIŁKĘ NOŻNĄ ZA POMOCĄ BIEGOWEGO TESTU COOPERA Evaluation of physical efficiency girls soccer cross country training using the Cooper test Magdalena Kurkowska, Mirosława Cieślicka, Marek Napierała, Radosław Muszkieta, Walery Zukow

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp

W ostatnich latach obserwuje się dynamiczny rozwój sportu wyczynowego, co sprawia, że trenerzy jak i sami zawodnicy poszukują nowych, efektywnych technik szkolenia, tzw. optymalnych rozwiązań, które pomogą w osiąganiu jak największych wyników sportowych. Współczesny trening sportowy stanowi złożony proces, w którym poza opanowaniem elementów techniki i taktyki uwagę skupia się na kształtowaniu dominujących cech motorycznych w danej dyscyplinie sportowej. Do jego podstawowych elementów zalicza się: osobowość zawodników, współzawodnictwo oraz widowisko sportowe poddawane są bardzo ostrej krytyce. Krytyka objawia się przede wszystkim podkreśleniem antyintelektualizmowi sportu, który ma podłoże w przesadnym kulcie cielesności oraz podważaniem jego strony ideowej. Krytycy nie dostrzegają zróżnicowania jakiemu uległ sport, stając się dziedziną spełniającą różne zadania podporządkowane ideałom, potrzebom i możliwościom człowieka zbliżając się do idei Pierre’a de Coubertina. Coubertin uważał bowiem, że sport to nie tylko środek hartowania ciała, ale przede wszystkim uniwersalna metoda wychowania współczesnego człowieka w duchu pokoju. Celem sportu jest doskonalenie sił psychofizycznych oraz jak w przypadku sportu wyczynowego osiąganie maksymalnych wyników sportowych. Jeśli mamy do czynienia ze sportem profesjonalnym wówczas zawodnicy uprawiają poszczególne dyscypliny w celach zarobkowych. W niektórych ujęciach sport to również kultura fizyczna, dbanie o własne ciało czy podziwianie piękna zawodników uprawiających dane dyscypliny. Sport pełni również funkcję społeczną, akcentując formę kontaktów interpersonalnych i stworzenie każdemu człowiekowi możliwości uprawiania wybranych dyscyplin bez względu na rasę, poziom zamożności czy pochodzenie społeczne. Sport daje wszystkim jednakowe szanse. Uzdolnienie jednostek decyduje o zajmowanej pozycji i często jest to rekompensatą niepowodzeń w życiu pozasportowym. Jest to istotny czynnik, który motywuje zawodników z niższej hierarchii społecznej do wytrwałego, pełnego wyrzeczeń dążenia do osiągania mistrzostwa sportowego (Prusik i wsp., 2011). Na przełomie lat podjęto wiele prób wdrożenia do praktyki trenerskiej założeń optymalizacji obciążeń treningowych (Stankiewicz i wsp., 2002). Początkowo poszukiwania optymalnych rozwiązań w planowaniu obciążeń treningowych skończyły się na zwiększeniu ich objętości. Realizacją tego założenia było zwiększenie jednostek treningowych w czasowej strukturze makrocyklu rocznego. Podejmowano zatem próby realizowania trzech jednostek treningowych w cyklu dobowym. Dążono do ujednolicenia programów szkolenia w poszczególnych dyscyplinach sportu (Kosedniak i wsp., 1987). Indywidualizacja programów szkolenia dotyczyła jedynie zawodników na poziomie mistrzostwa sportowego. Kierunek optymalizacji pracy zaowocował wzrostem wyników sportowych, jednakże po pewnym czasie wyczerpał swoje możliwości. Dalsze zwiększanie objętości jednostek treningowych było praktycznie niemożliwe. Następny etap poszukiwań

29 zatrzymał się na zwiększeniu intensywności wysiłków (Stankiewicz, 2005). Zmniejszano bowiem ilość jednostek treningowych do dwóch w ciągu dnia. Ten kierunek optymalizacji obciążeń treningowych przyniósł pożądany efekt i podniósł wynik sportowy, jednakże pozostaje on nie do końca odkryty (Ważny 1987). Trudno jednoznacznie określić czy na wzrost wartości wyniku sportowego ma indywidualne podejście i racjonalizacja obciążeń treningowych, czy medyczna strona wspomagania sportowego. Kolejny etap na drodze poszukiwań do udoskonalenia procesów optymalizacji treningu wiąże się z profesjonalizacją sportu. Najbardziej aktualnym kierunkiem w procesie optymalizacji procesu treningowego jest indywidualizacja. Podstawą indywidualizacji treningu są uwarunkowania biologiczne zawodników. Skuteczność indywidualizacji owocuje wówczas, gdy dysponujemy jakościową i ilościową informacją o aktualnych możliwościach i poziomie przygotowania poszczególnych zawodników. Informacje taką możemy uzyskać na podstawie systemu kontroli sportowej, szczególnie bieżącej i okresowej. Do oceny zdolności wysiłkowych, służą liczne testy, w trakcie których mierzy się ilościowo pozom takich parametrów fizjologicznych jak: pobór tlenu (VO2), częstość skurczów serca (HR), wentylację płuc (VE), stężenie kwasu mlekowego (LA), kinazę kreatynową (CK). Oprócz wskaźników fizjologicznych do oceny zdolności wysiłkowej można też wykorzystać fizyczne parametry pracy, które również mogą informować o stanie tej właściwości organizmu. Największe znaczenie mają zmiany treningowe już utrwalone. Jednak, aby kontrolować czy proces treningowy zmierza w dobrym kierunku, z odpowiednią progresją adaptacji, potrzebna jest kontrola bieżąca. Aby zachować warunek rzetelności informacji, należy zastosować odpowiedni test. Efekt bezpośredni można rejestrować podczas treningu za pomocą urządzeń monitorujących pracę serca (sport- testery); urządzenie mówi o częstotliwości skurczu serca oraz zmianach rytmu skurczu, oraz dzięki aparatom do pomiaru poziomu kwasu mlekowego we krwi (gotowe zestawy laboratoryjne, np. dr Lange). Efekt utrwalony można kontrolować za pomocą już innego rodzaju testów. Podzielić je można na proste i złożone. Próby z pierwszej grupy to takie, które nie wymagają specjalistycznego sprzętu i przeprowadzić je można w prawie każdych warunkach treningowych. Badania takie dają tylko pewien zamknięty obraz aktualnych możliwości. Z uwagi na swą dostępność będą pomocne głównie w pracy treningowej z uczniami w szkołach, z grupami początkujących sportowców, dla grup sportowców amatorów. Testy tego rodzaju odznaczają się stosunkowo małą dokładnością lub zbyt szerokim zakresem norm, które nie do końca informują o aktualnych możliwościach wysiłkowych trenującej jednostki. Proces kontroli nie może być celem sam w sobie, pełni rolę pomocniczą wobec kierowania procesem treningowym. Celem badań była ocena poziomu wytrzymałości biegowej oraz uzyskanie informacj i na temat poziomu stanu cech morfologicznych zawodniczek piłkarskiego klubu Spójnia Women Białe Błota.

M ateriał i metody Badania przeprowadzono w październiku 2012 roku. Badaną grupę stanowiło 18 zawodniczek piłkarskiego klubu Spójnia Białe Błota Women w wieku 14-21 lat. Dziewczęta trenują piłkę nożną pół roku. W trakcie przygotowań zajęcia odbywały się 3 razy w tygodniu i składały się z jednej jednostki treningowej, której czas wynosił 90min. Wysokość ciała najwyższej zawodniczki wynosi 175 cm, a najniższej 154 cm. Różnica między najwyższą a najniższą zawodniczką wynosi 21 cm, a średnia arytmetyczna to 164 cm. Masa ciała najcięższej zawodniczki wynosi 70,4 kg, a najlżejszej 45,5 kg. Różnica między najcięższą a najlżejszą zawodniczką wynosi 24,9 kg, a średnia arytmetyczna to 55,6 kg. W zakresie rozwoju somatycznego badano dwie cechy: wysokość i masę ciała. Wysokość mierzono przy pomocy wzrostomierza na wadze lekarskiej z dokładnością do 0,1 cm. Badana stawała swobodnie, w pozycji frankfurckiej, boso ze stopami złączonymi.

30 Wysokość ciała odczytywana była od szczytu głowy badanej. Natomiast pomiar masy ciała dokonano na wadze lekarskiej z dokładnością do 10 dag w obecności trenera i fizjoterapeuty. Badane ubrane były w strój sportowy bez obuwia. Uzyskane pomiary zostały wykorzystane do określenia typów budowy ciała według systemu Kretschmera, który wyróżnia 3 typy sylwetki: typ leptosomatyczny - wąska i wydłużona budowa, mały ciężar ciała, twarz i szyja wydłużona, wąska i płaska klatka piersiowa, wąskie barki i miednica, kończyny smukłe i słabo umięśnione. Typ atletyczny - silna budowa ciała z silnie rozwiniętym kośćcem i mięśniami. Typ pikniczny - drobny szkielet, tendencja do tycia, klatka piersiowa szeroka i dobrze sklepiona, krótka szyja, szeroka twarz, barki i miednica, krótkie kończyny, słabe umięśnienie [Godycki 1956]. Budowa fizyczna młodzieży scharakteryzowana została na podstawie wskazówek stosowanych przez F. Curtisa z wykorzystaniem wskaźnika Rohrera)według następującego wzoru: masa ciała w gramach x 100 (wysokość ciała w cm)3 Wynik tego wskaźnika porównywany jest ze skalą Curtiusa, według której normy sylwetek prezentują się w następujący sposób: • typ leptosomatyczny x - 1,27 • typ atletyczny 1,28 - 1,49 • typ pikniczny 1,50 - x

Do oceny wytrzymałości biegowej zastosowano test Kennetha Cooper’a polegający na 12 minutowym, ciągłym bieganiu, z założeniem wykonania tego wysiłku z intensywnością zbliżoną do maksymalnych możliwości badanego. Miarą wytrzymałości biegowej była liczba pokonanych metrów. Jeżeli po upływie czasu 12 minut, badany nie wykonał pełnego okrążenia bieżni, to wynik zaokrąglano w górę lub w dół, w zależności od miejsca zatrzymania się zawodnika. W czasie biegu nie wolno było stawać, chodzić itp. Próba wytrzymałościowa opracowana przez amerykańskiego lekarza Kennetha H. Coopera na potrzeby armii USA w 1968 roku, polega na 12-minutowym nieprzerwanym biegu. Kenneth Cooper opracował zestaw ćwiczeń obejmujących bieg, chód, pływanie i kolarstwo. Jednak to próba biegowa cieszy się największą popularnością. Próba biegowa 12 minutowa powinna odbywać się na miękkiej nawierzchni, najlepiej tartanowej, na stadionie lekkoatletycznym. Odległości powinny być wyraźnie zaznaczone, co 100 m. Zebrany materiał opracowano statystycznie obliczając: średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe.

Wyniki

Wyniki pomiarów wśród zawodniczek prezentują rycina 1 i tabela 1.

Tabela 1. Pomiary somatyczne oraz wiek zawodniczek wysokość osoba badana wiek ciała masa ciała [lata] [cm] [kg] 1 18 156 54,2 2 18 173 62 3 16 172 54,5 4 16 165 55,2 5 15 155 48,6

31 6 19 163 53,2 7 15 172 68,4 8 18 169 65,3 9 15 161 60,1 10 16 154 53 11 18 157 55,2 12 18 168 57,6 13 19 156 46,8 14 16 163 55,3 15 16 164 49 16 16 175 70,4 17 16 172 46,8 18 18 152 45,5

Rycina 1. Wysokość ciała zawodniczek mierzona w cm

Z przeprowadzonych badań wynika, że wysokość ciała dziewcząt trenujących piłkę nożną wykazuje tendencję wzrostową wraz z wiekiem. Największą różnicę można zauważyć pomiędzy zawodniczką mierzącą 175 cm wzrostu a zawodniczką mającą 152 cm. Zauważono, że odchylenie standardowe w badanej grupie wynosi 7 cm, a średnia arytmetyczna 164 cm. Oznacza to, że wysokości ciała poszczególnych dziewcząt odchylają się od wartości średniej arytmetycznej średnio o 7 cm.

32 Rycina 2. Masa ciała zawodniczek mierzona w kg

Badanie masy ciała wykazuje wzrost wraz z wiekiem. Największą różnicę obserwuje się pomiędzy zawodniczką ważącą 70,4 kg a zawodniczką, której masa ciała wynosi 45,5 kg. Średnia masy ciała w badanej grupie wynosi 55,6 kg. Zauważyć można, że w grupie panuje spora rozbieżność wyników pomiędzy wartością minimalną a maksymalną. Odchylenie standardowe wynosi 7,3 kg. Wyniki pomiarów prezentowane są w tabeli 2.

Tabela 2. Wskaźnik Rohrera poszczególnych zawodniczek osoba badana wskaźnik Rohrera 1 1,43 2 1,2 3 1,07 4 1,23 5 1,3 6 1,23 7 1,34 8 1,35 9 1,44 10 1,45 11 1,42 12 1,21 13 1,23 14 1,27 15 1,11 16 1,31 17 0,91 18 1,29

Statystycznie obliczono, że 50% zawodniczek charakteryzuje się budową sylwetki typu leptosomatycznego, natomiast pozostałe 50% to typ atletyczny. Wynik pomiaru ma wpływ na sprawność zawodniczek oraz ma istotne znaczenie dla wyniku sportowego

33 osiąganego w teście Coopera. Budowa poszczególnych zawodniczek jest związana z wcześniejszą aktywnością fizyczną zanim podjęły się uprawiania piłki nożnej. Dziewczęta trenujące lekkoatletykę czy zaangażowane w lekcje wychowania fizycznego prezentują typ budowy leptosomatyczny, pozostałe natomiast to typ atletyczny, który jest wynikiem uwarunkowań fizjologicznych lub sedenteryjnego trybu życia.

Tabela 3. Charakterystyka liczbowa wskaźnika Rohrera określająca typ budowy ciała badanej grupy (18 osób) Ilość Typ budowy zawodniczek Typ budowy ciała Typ budowy ciała (n) leptosomatyczny ciała atletyczny pikniczny

18 9 9 0

Rycina 3. Wyniki testu Coopera poszczególnych zawodniczek

Analizując wyniki testu Coopera zauważa się wyniki bardzo dobre jak i średnie. Najlepszy wynik 2900 m w teście uzyskała 21 letnia zawodniczka przy wzroście 173 cm i masie ciała 62 kg, natomiast najsłabiej wypadła 15 letnia zawodniczka ważąca 68,4 kg i mająca 172 cm wzrostu, której rezultat to zaledwie 2050 m. Średnia arytmetyczna wyniku testu wyniosła 2430 m, a odchylenie standardowe to 267 m. Najwyższy współczynnik korelacji na poziomie -0,4768 występuje pomiędzy masą ciała zawodniczek a uzyskanym wynikiem w teście.

34 Tabela 4. Zestawienie wyników testu Coopera z normami w kategoriach wiekowych ______oraz z normami dla sportowców______zestawienie z normami zestawienie z wynik w teście testu wg kategorii normami testu dla osoba badana Coopera wiekowych sportowców [m] 1 2400 bardzo dobrze średnio 2 2800 bardzo dobrze dobrze 3 2600 bardzo dobrze średnio 4 2420 bardzo dobrze średnio 5 2350 bardzo dobrze źle 6 2200 dobrze źle 7 2050 dobrze bardzo źle 8 2100 średnio źle 9 2150 bardzo dobrze źle 10 2200 bardzo dobrze źle 11 2350 bardzo dobrze źle 12 2600 bardzo dobrze średnio 13 2700 bardzo dobrze dobrze 14 2750 bardzo dobrze dobrze 15 2750 bardzo dobrze dobrze 16 2200 bardzo dobrze źle 17 2900 bardzo dobrze dobrze 18 2300 bardzo dobrze źle

Tabela 4 prezentuje wynik testu Coopera zawodniczek klubu piłkarskiego w zestawieniu z poszczególnymi normami. Wyraźnie można zaobserwować bardzo dobre wyniki w zestawieniu z normami według kategorii wiekowych. Tylko trzy zawodniczki prezentują się na tym tle dobrze i średnio, ale jest to uwarunkowane masą ciała. Inaczej ma się rzecz, kiedy zestawimy wynik testu z normami dla sportowców. W tym przypadku tylko wybitne jednostki osiągają dobre i średnie wyniki, pozostałe wypadają źle lub bardzo źle.

Podsumowanie i wnioski W procesie szkolenia sportowego trenerzy sięgają po wszelkie dostępne środki prowadzenia badań kontrolnych. Badania nad procesami związanymi z piłką nożną trwają i wpływają na dogłębne poznanie zawodnika. Sport dynamicznie się rozwija i ciągle stawia przed naukowcami czy trenerami pytania nad możliwościami ludzkiego organizmu. Kontrola w sporcie sprowadza się pomiarów określonych wskaźników, na podstawie których określa się stan zawodnika. Powyższe wskaźniki uzyskujemy dzięki przeprowadzaniu różnego rodzaju testów, które warunkowane są pewnymi zasadami. Każdy test powinien być: wystandaryzowany - za każdym razem test przeprowadzany musi być w taki sam sposób. Obiektywny - bez manipulacji i wpływania na wyniki, badanie powinno dostarczać wyników ilościowych a nie jakościowych. Znormalizowany- musi być układem odniesienia, z którym będzie można porównać wynik danej osoby. Rzetelny - test dokładnie musi mierzyć wybrany wskaźnik. Trafny - powinien mierzyć to,

35 do czego dany test został stworzony (Brzeziński, 1980). W procesie kontroli treningu stosuje się głównie dwie kategorie testów. Pierwsza o charakterze selekcyjnym, druga mówi o adaptacji zawodnika do pracy treningowej. Testy z pierwszej kategorii określają przydatność zawodnika do uzyskiwania wysokich wyników w danej konkurencji. Kontrola na tym etapie powinna być kompleksowa i obejmować cechy anatomiczno-morfologiczne, fizjologiczne, psychiczne oraz określać poziom zdrowia. Uzyskane wyniki powinny być pomocne przy doborze konkretnej dyscypliny lub konkurencji dla poszczególnych badanych (Zaporożanow i wsp,. 1995). Drugi etap kontroli sportowej, przeprowadzany jest pod koniec etapu wstępnego treningu i dostarcza informacji o trafności dokonanego wyboru przyszłej specjalizacji. Ułatwia opracowanie obciążeń treningowych na kolejny etap szkolenia (Drabik, 1992). W kontroli treningu w lekkiej atletyce, jak już zaznaczano, pierwszeństwo posiadają testy sprawnościowe. Wykorzystanie funkcjonalnych kryteriów nie jest zbyt częste. Należy zauważyć, że w ostatnich latach nastąpił znaczny postęp w poznaniu i opracowaniu wskaźników opisujących parametry potencjału funkcjonalnego zawodników. Najbardziej popularnymi parametrami są: częstość skurczów serca, wentylacja płuc, maksymalna moc i praca wykonana w teście, poziom kwasu mlekowego we krwi, poziom kinazy kreatynowej (Płatonow, 1988). Zagadnieniem kontroli funkcji adaptacyjnych organizmu na trening zajmują się również biomechanicy. Badają oni strukturę ruchu określają siłę mięśni, głównie zginaczy i prostowników. Jednakże mała ilość publikacji, brak specjalistycznego sprzętu oraz czasochłonność opracowywania wyników badań, zniechęcają wielu trenerów do prowadzenia tego typu kontroli. „Należy pamiętać, że kontrola nie jest celem samym w sobie ani też odrębnym elementem treningu. System kontroli spełnia jedynie funkcje informacyjne, konieczne do kierowania treningiem i tylko tak należy je traktować. Przedmiotem kontroli jest sam proces treningu i jego skutki funkcjonalne. Natomiast celem jest uzyskanie danych pozwalających kierować treningiem dla jego optymalizacji w konkretnych warunkach działalności sportowej” (Prusik, 2003). Opracowania naukowe dowodzą, że fizjologiczne i biochemiczne mechanizmy wytrzymałości są najlepiej poznanymi spośród wszystkich zdolności motorycznych. Mimo to wymagają one dalszego rozwoju. Nie do końca poznano działanie wszystkich mechanizmów warunkujących wytrzymałość, zarówno ze strony fizjologicznej, biochemicznej czy biomechanicznej. Konieczne jest opracowanie systemów kontroli wytrzymałości w różnych warunkach działalności startowej. Doświadczenia zdobyte przy organizacji procesów kontroli potwierdzają wykorzystanie tylko tych wskaźników, które spełniają wymogi specyfiki danej dyscypliny, płci, wieku i poziomu sportowego oraz opracowane są zgodnie z zasadami metrologii (Godik, 1988). Przeprowadzone badania upoważniły do wyciągnięcia następujących wniosków: 1. Test wytrzymałości ogólnej zawodniczek klubu piłkarskiego Spójnia Women w dużej mierze wypadł bardzo dobrze w zestawieniu z normami według kategorii wiekowych, natomiast źle i bardzo źle, średnio i dobrze w zestawieniu z normami dla sportowców.

2. Półroczny cykl przygotowań to zbyt krótki okres, aby zawodniczki osiągały bardzo dobre wyniki w teście mając na uwadze zestawienie z normami dla sportowców. 3. Zawodniczki charakteryzują się typem budowy ciała leptosomatycznym i piknicznym.

Piśmiennictwo 1. Brzeziński J. (1980). Elementy metodologii badań psychologicznych. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, s.348.

36 2. Drabik J. (1992). Sprawność fizyczna i jej testowanie u młodzieży szkolnej. AWF Gdańsk, s.351. 3. Godik M.A. (1988). Sportiwnaja mietrołogia. Fiskultura i Sport, Moskwa. 4. Kosedniak J., Łasiński G. (1987). Systemowe podstawy programowania treningu sportowego. Sport Wyczynowy, nr 8-9, s. 19-33. 5. Płatonow W.N. (1988). Meotdicieskije rekomendacii po postrojenij mnogolietnoj podgotowki kwalificirowannych sporstmienow w cyklicieskich widach sporta. Kijew, s.59. 6. Prusik K. (2003). Podstawy indywidualizacji treningu sportowego biegaczy na orientację. AWF Gdańsk, s.179. 7. Prusik K., Stankiewicz B. (2011). Zdolności wysiłkowe i obciążenia treningowe w optymalizacji procesu szkolenia biegaczy na średnich dystansach w wieku 16-19 lat. Wyższa Hanzeatycka Szkoła Zarządzania, Słupsk, s.215. 8. Stankiewicz B. (2005). Roczny cykl treningowy młodzika w biegach średnich na przykładzie Rafała Wośka [w]: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz, s. 184-193. 9. Stankiewicz B., Stępniak R. (2002). Rozwój Fizyczny a sprawność ogólna dziewcząt w wieku 10- 12 lat, [w:] Zbornik vedeckovyskumnych prac vedy o sporte, Bańska Bystrzyca, s.252- 262. 10. Ważny Z. (1987). System szkolenia sportowego. Warszawa, RCMSzKFiS. 11. Zaporożanow W.A., Kuzmin A.I., Socha T., Grzywocz R. (1995). Kontrola treningu i prognozowanie osiągnięć w sporcie wyczynowym. [w:] Materiały pokonferencyjne „Problemy dymorfizmu płciowego”, AWF Katowice.

Streszczenie W procesie szkolenia sięga się po wszelkie dostępne środki prowadzenia badań kontrolnych. Badania nad procesami związanymi z piłką nożną trwają i wpływają na dogłębne poznanie zawodnika. Sport dynamicznie się rozwija i ciągle stawia przed naukowcami czy trenerami pytania nad możliwościami ludzkiego organizmu. Celem badań było określenie stopnia wytrzymałości biegowej na podstawie 12-minutowego biegowego Coopera oraz uzyskanie informacji na temat poziomu stanu cech morfologicznych dziewcząt trenujących piłkę nożną. Przeprowadzone badania upoważniły do wyciągnięcia następujących wniosków: 1. Test wytrzymałości ogólnej zawodniczek klubu piłkarskiego Spójnia Women w dużej mierze wypadł bardzo dobrze w zestawieniu z normami według kategorii wiekowych, natomiast źle i bardzo źle, średnio i dobrze w zestawieniu z normami dla sportowców. 2. Półroczny cykl przygotowań to zbyt krótki okres, aby zawodniczki osiągały bardzo dobre wyniki w teście mając na uwadze zestawienie z normami dla sportowców. 3. Zawodniczki charakteryzują się typem budowy ciała leptosomatycznym i piknicznym.

Summary Training process goes after all the resources available to conduct research. Research on the football business processes are underway and affect an in-depth knowledge of the player. The Sport is growing dynamically and constantly challenges scientists and coaches questions over the possibilities of the human body. The purpose of the research was to determine the degree of strength of the country on the basis of the 12-minute Cooper's country and obtain information on the level of morphological girls soccer training. A

37 survey authorized to draw the following conclusions: Test the strength of the total athletes Football Club Spójnia Women largely went off very well in comparison with the standards according to age, while the bad and very bad, medium and good in comparison with the standards for athletes. Half-yearly cycle of preparation is too short a period to female athletes were very good results in the test bearing in mind the statement of the standards for athletes. Female athletes have body building type leptosomatic and picnic.

Słowa kluczowe: trening, piłka nożna, test Coopera.

Keywords: training, football, Cooper test.

38 CZYNNIKI WSPOMAGAJĄCE PROCES NAUCZANIA PŁYWANIA DZIECI W WIEKU 9-12 LAT Factors supporting the process of teaching children to swim at the age of 9-12 years

Aleksandra Kozak, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp Bardzo ważnym czynnikiem nauki pływania jest wyrobieniem nawyku u dzieci przekonania, że wody nie trzeba się bać, ale nie można jej lekceważyć. Umiejętność pływania zapewnia nam możliwość swobodnego utrzymania i poruszania się w środowisku wodnym, co daje nam osobiste bezpieczeństwo. Systematycznie prowadzona nauka pływania rozwija nie tylko cechy motoryczne, lecz także takie cechy moralne jak: odwaga, zdecydowanie, wytrwałość, systematyczność, siła woli, odpowiedzialność (Olszewski, 1974). Pierwszym zadaniem każdego instruktora jest przezwyciężenie lęku przed wodą wśród uczniów. Nauczyciel powinien wykonać to zanim przystąpi do nauczania- uczenia umiejętności z zakresu pływania sportowego. Jest to zadanie nie zwiernie trudne, ale konieczne jeśli chce się osiągnąć założone cele. Strach przed wodą jest w pełni zrozumiały, człowiek boi się pewnych rzeczy instynktownie. Silny lęk przed wodą wpływa niekorzystnie na tempo uczenia się pływania, zaś lekki niepokój wpływa pozytywnie i mobilizująco. W czasie nauki pływania należy zwrócić uwagę, aby dzieci nabrały przekonania, że podczas nauki nie stanie im się nic złego, należy dążyć to tego aby lekcja pływania była czymś przyjemnym, chwilą oderwania się od rzeczywistości. Następnym ważnym czynnikiem jest stworzenie miłej, koleżeńskiej atmosfery, dzieci musza czuć się chciane i docenione a przede wszystkim czuć się bezpiecznie (Barany, 1968). Instruktorzy powinni odpowiednio dostosować tempo nauczania poszczególnych elementów do możliwości uczniów. Zabawy oswajające mogą w zaczym stopniu zminimalizować u dzieci poczucie lęku. Poznanie każdego ucznia przez swojego instruktora pozwala ocenić, co najbardziej wpływa motywująco na jego osobę. Jest to istotne kiedy sama motywacja nie jest już taka silna. Jego postępowanie jest wzorem dla uczniów, które chcą być podobne do swojego nauczyciela. Instruktorzy powinni dostarczać uczniom bodźców, które pobudzą ich do dalszej pracy. Każdy instruktor pływania musi posiadać wiedzę o tym, jak kierować procesem nauczania by był efektywniejszy. W niniejszej pracy można zapoznać się z wpływem na efektywność nauczania- uczenia się pływania takich czynników jak: motywacja i lęk przed wodą.

Materiał i metody Badania były przeprowadzone w Szkoły Podstawowej nr 20 znajdującej się przy Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2 oraz dzieci z innych Szkół Podstawowych w Grudziądzu w wieku od 9 do 12 lat. Są to dzieci uczęszczające na prywatne zajęcia nauki pływania „Vacantia” oraz uczniowie ZSO nr 2. Przebadano 50 osób w tym 34 dziewcząt i 16 chłopców. Uczniowie zostali poinformowani, iż przeprowadzone badania są anonimowe.

W yniki

39 Ryc. 1. Co robisz w czasie wolnym?

Najbardziej preferowaną formą wypełnienia czasu wolnego wśród dziewcząt i chłopców (rycina 1) jest słuchanie muzyki (ponad 80%). Dziewczęta lubią się również spotykać z rówieśnikami (ponad 73%), spędzać czas przy komputerze (ponad 70%) oraz zajmują się oglądaniem TV (około 80%). Chłopcy również chętnie spędzają czas przy komputerze i wypełniają czas na obowiązki domowe (około 69%). Chłopcy (około 44%) chętniej niż badane dziewczęta (około 27%) poświęcają czas na zajęcia sportowo - rekreacyjne.

Ryc. 2. Aktywność fizyczna to wspaniała rzecz dla ...

40 Aktywność fizyczna jest najlepsza dla zdrowia dla ponad 88% ankietowanych dziewcząt (rycina 2). Badane również widzą w aktywności rozrywkę i element służący utrzymania właściwej sylwetki ciała (ponad 58%). Dla około 53% to również podnoszenie sprawności fizycznej. Chłopcy podobnie jak dziewczęta w aktywności widzą zdrowie (62,5%) i rozrywkę (62,5%), w dalszej kolejności wymieniają: utrzymanie właściwej sylwetki (ponad 52%) i podnoszenie sprawności fizycznej (około 44%).

□ Chłopcy Dziewczęta

Ryc. 3. Jakie formy aktywności fizycznej są dla Ciebie najciekawsze?

Jak wskazuje rycina 3, 61% badanych dziewcząt uważa koszykówkę jako najciekawszą formę aktywności fizycznej, zaraz po niej wskazana została siatkówka około 60%, równą liczbę odpowiedzi otrzymała piłka nożna wraz z lekkoatletyką (około 35%). Tylko ponad 8% dziewcząt uważa sporty siłowe za najciekawsza formę aktywności. Chłopcy uważają jednoznacznie, iż piłka nożna jest jedną z najciekawszą formą (88%), zaraz po niej lokują się z równą liczbą odpowiedzi koszykówka, piłka ręczną, oraz pływanie jest to ponad 43%. Żaden z badanych chłopców nie uważa tenisa za ciekawą formę rozrywki.

41 Ryc. 4. Co miało wpływ, że czas wolny poświęcasz swoim zainteresowaniom sportowym?

Większość ankietowanych dziewcząt uważa, że lekcje wychowania fizycznego (około 62% i rycina 4) miały wpływ na zainteresowania sportowe. Dla 35% dziewcząt czas wolny poświęcony jest ze względów zdrowotnych. Około 21% ankietowanych odpowiedziało iż wolny czas zainteresowaniom sportowym poświęcają ponieważ lubią sport i robią to dla siebie, dla własnej satysfakcji. Chłopcy natomiast twierdzą, że na wypełnienie w czasu wolnego miały wpływ lekcje wychowania fizycznego (50%), potrzeba ruchu (około 35%) oraz dla 25% chłopców wpływ miała telewizja.

Przeszkadza w 0,0% życiu _t,9 %

N iejest 0,0% przydatna 0,0%

37,5% 1 Czasami 61,8% 1

Bardzo 62,5% J przydatna 35,3% I

0% 20%— ------40%------§0% 80% 100% I HChtopcy I I Dziewczęta I Ryc. 5. Czy umiejętność pływania jest przydatna w życiu ?

Ponad połowa (około 62%) dziewcząt sądzi, iż umiejętność pływania jest czasami przydatna w życiu, 35% uważa że pływanie jest bardzo przydatne w życiu, zaś tylko 2, 9% ankietowanych twierdzo, że pływanie przeszkadza w codziennym życiu (rycina 5). Natomiast chłopcy są zupełnie innego zdania, twierdzą że umiejętność pływania jest

42 bardzo przydatna w życiu (62%) tylko 37% jest zadania że pływanie jest przydatne czasami. Nikt z ankietowanych osób nie jest zdania, że umiejętność pływania nie jest potrzeba w życiu.

6,2%

5,9%

25,0%

17,6%

68,7%

76,5%

0% 20% 40°A u r hłnrftoau n7iQ»,,8ffi&] 100%

Ryc. 6. Czy lubisz zabawy w wodzie ?

Analizując wyniki badań, zdecydowana większość dziewcząt (76%) lubi zabawy w wodzie, obojętne jest to około 18% społeczności. Tylko około 6% dziewcząt nie lubi bawić się w wodzie. Chłopcy swoje odpowiedzi rozłożyli w następujący sposób: około 68% lubi zabawy w wodzie, 25% nie ma to dla nich znaczenia, zaś 6% chłopców nie lubi zabaw w wodzie (ryc. 6).

Ryc. 7. Jaki jest Twój ulubiony styl pływacki?

Styl klasyczny jest najbardziej lubianym stylem pływackim wśród dziewcząt (około 53%), drugie miejsce w tym rankingu zajął kraul na piersiach (35%) najmniej ankietowanych lubi pływać delfinem (około 13%). Według chłopców również ich ulubionym stylem pływackim jest „żabka” (około 44%) natomiast kraul na piersiach preferuje około 31% i kraul na grzbiecie 25%.

43 Ryc. 8. Jakim stylem nie lubisz/ boisz się pływać?

Tyle samo procent dziewcząt i chłopców (rycina 8) odpowiedziało, że nie lubią bądź boją się pływać delfinem (50%). Reszta dziewcząt rozłożyła swoje odpowiedzi pomiędzy kraulem na grzbiecie (ponad 26%), kraulem na piersiach (ponad 23%),a stylem klasycznym (około 9%). Chłopcy są zdania, że kolejnym nie lubianym stylem pływackim jest styl klasyczny (25%), kraul na piersiach (około 19%) oraz kraul na grzbiecie (ponad 12%).

Inne (jakie?)

Pływ anie z deska 43,7% 7n co/

Pływanie bez naramienników...

Skoki do wody

Wykonywanie ćwiczeń oddechowych

Wykonywanie ćwiczeń...

Łowienie krążków z dna niecki...1

0% 2l0%O'2H)%-'''' 60ttn’8G%^4tX),ko

Ryc. 9. Jakich ćwiczeń w wodzie nie lubisz wykonywać ?

Jak widać na rycinie 9. największy procent ankietowanych dziewcząt, bo aż 70% nie lubi pływać z deską, około 29% dziewcząt nie lubi wykonywać ćwiczeń oddechowych, tylko około 9% nie lubi łowić krążków z dna niecki pływalni oraz pływania bez naramienników pływackich. Tego samego zdania są chłopcy, iż nie lubią pływać z deską (około 44%), wykonywać ćwiczeń oddechowych ponad 31% oraz nie lubią skoków do wody (około 19%) jak i wykonywać ćwiczeń wypornościowych np. „korek”(około 19%).

44 Inne (jakie?)

Koordynacja ruchów rąk i nóg do stylu...

Nurkowanie i łowienie przedmiotów z...

Pływanie na grzbiecie

Pływanie na piersiach

1 Otwieranie oczu pod wodą 52,3%

Wydech powietrza do wody : < & r -

Zanurzanie twarzy

50% - 100% c 0! Chłoncy D/iewć/ela

Ryc. 10. Jakie ćwiczenia w wodzie sprawiają ci trudność ?

Analizując rycinę 10 można stwierdzić, iż najwięcej trudności wśród dziewcząt sprawia otwieranie oczu pod wodą (około 53%) oraz koordynacja ruchów rąk i nóg do stylu klasycznego i delfina. Dziewczęta sądzą również, że wydechy do wody (około 21%) i pływanie na piersiach (około 15%) są trudnymi ćwiczeniami. Około 12% ankietowanych dziewcząt odpowiedziało, że skoki do wody sprawiają im trudność. Według chłopców ćwiczenia sprawiającymi im trudność to: otwieranie oczu pod woda (ponad 31%), jak i koordynacja ruchów rąk i nóg (ponad 31%). Żadnemu z ankietowanych chłopców pływanie na grzbiecie nie sprawia trudności.

Ryc. 11. Czy chętnie poświęcasz swój czas na nauczenie się pływania ?

W odpowiedzi na zadane pytania: Czy chętnie poświęcasz swój czas na nauczenie się pływania odpowiedzi ankietowanych są zbliżone. Dziewczęta w ponad 38% niezbyt chętnie poświęcają swój czas, 32% bardzo chętnie uczestniczy w zajęciach, zaś około 21% dziewcząt nie lubi pływać. Chłopcy podzielili się w na dwie grupy na tych co bardzo

45 chętnie poświęcają swój (około 44%) czas i na tych co nie zbyt chętnie (około 44%). Tylko 12% ankietowanych chłopców nie lubi pływać.

Ryc. 12. Podobają mi się zajęcia prowadzone przez naszych instruktorów/ instruktorki ponieważ...

Najwięcej, bo aż około 53% dziewcząt twierdzi, że zajęcia prowadzone przez naszych instruktorów podobają im się ponieważ są mili i sympatyczni, potrafią pomóc gdy maja jakiś problem dotyczący techniki pływania (ponad 35%). Ponad 32% dziewcząt twierdzi, że zajęcia prowadzone przez instruktorów nie odpowiadają im. Zdecydowana mniejszość (około 9%) twierdzi, że zajęcia są nudne. Patrząc na rycinę 20 ankietowani chłopcy odpowiadali, że instruktorzy SA mili/ sympatyczni (około 69%) prowadza ciekawe zajęcia (ponad 62%). Żaden z ankietowanych nie odpowiedział, iż zajęcia im nie odpowiadają (ryc. 12).

Ryc. 13. Czego obawiasz się (boisz się) na zajęciach nauki pływania ?

46 Z badań wynika, że dziewczęta na zajęciach nauki pływania obawiają się zachłyśnięcia wodą (ponad 41%), zimnej wody obawia się ponad 26%, około 3% ankietowanych boi się skoków do wody. Wśród badanych chłopców, aż 50% boi się zachłyśnięcia wodą, zaś ponad 37% niczego się nie boi a 12% boi się głębokości i skoków do wody.

31 2 Inne , %| 29,4%

Ćwiczę ruchy ramion i nóg w domu 6^2% 17,6%

Oglądam filmy/ ilustracje/ broszury o 12,5|% nauce i technice pływania

Czytam w książkach o technikach 3 2 % pływ ania 123%

Pytam nauczyciela o błędy jakie 43,7%] wykonuję i staram się je poprawić 55,9%

0% I riłłifooncy D/iewr:/(łfiP^

Ryc. 14. W jaki sposób próbujesz osiągnąć lepsze wyniki w nauce pływania?

Analizując rycinę 14 widać, że dziewczęta próbują osiągnąć lepsze wyniki w nauce pływania poprzez pytanie nauczyciela o błędy jakie wykonują (około 56%). Ponad 29% odpowiedziało, że nic nie robią aby poprawić swoje wyniki. Tylko około 3% dziewcząt ogląda filmy /ilustracje/ broszury o nauce i technice pływania. Wyniki chłopców są do siebie procentowo zbliżone. I tak odpowiedź najczęściej zaznaczana to pytanie nauczyciela o błędy jakie wykonują (około 44%), a najrzadziej czytanie książek (ponad 6%) oraz ćwiczenia ruchów ramion i nóg w domu (ponad 6%).

Ryc. 15. Gdyby Twoi rodzice mieliby dla Ciebie nagrodę za nauczenie się pływania starałbyś/starałabyś się bardziej ?

Około 56% dziewcząt uznała, że nagroda za naukę pływania nie wpłynie na ich starania i nie ma dla nich znaczenia, 38% twierdzi że dzięki otrzymaniu nagrody starałyby

47 się bardziej. Według chłopców, około 67% uważa, że nagroda wpłynie na dalsze nauczanie i staraliby się bardziej, tylko dla 19% chłopców nagroda nie ma znaczenia (ryc. 15).

Ryc. 16. Czy uczenie się pływania sprawia Ci radość, obojętność czy smutek ?

Jak widać na rycinie 16, uczenie się pływania dla 53% dziewcząt jest obojętne, zaś 47% nauka pływania przynosi radość. Radość z pływania przynosi 56% chłopców, dla 31% pływanie jest obojętne, zaś tylko ponad 12% chłopców pływanie wywołuje smutek.

Ryc. 17. Co motywuję Cię do uzyskania lepszych wyników w pływaniu?

Badania dziewcząt wskazują na to, że do uzyskania lepszych wyników w pływaniu motywuje ich dobra ocena na lekcji pływania (ponad 41%) i pochwała od nauczyciela

48 (ponad 41%), innych motywują nagrody w postaci słodyczy, satysfakcja z lepszych wyników (ponad 26%), tylko około 12% motywują brawa od grupy. Chłopcy uważają podobnie, ponad 56% motywuje dobra ocena na lekcji pływania, oraz nagroda od rodziców (ponad 31%) żaden z ankietowanych nie zaznaczył odpowiedzi, że dobrą motywacja jest zajęcie dobrego miejsca na zawodach pływackich (ryc. 17).

Ryc. 18. Kto daje Ci wskazówki i motywuję Cię do poprawienia swoich wyników w pływaniu?

Zdecydowana większość, bo aż 53% pytanych dziewcząt uważa, że to nauczyciel bądź instruktor daje im wskazówki i motywuje do poprawienia swoich wyników w pływaniu, 44% ankietowanych odpowiada ze to rodzice motywują, około 12%, że to dziadkowie dają im motywacje i wskazówki do ulepszenia swoich wyników. Najwięcej ankietowanych chłopców odpowiedziało również, że to nauczyciel stoi za ich motywowaniem (ponad 62%), zaraz po nim są rodzice (około 44%) innej odpowiedzi udzieliło tylko 6% ankietowanych.

49 Ryc. 19. Kto pomaga Ci w pakowaniu osobistego wyposażenia pływackiego na basen?

Liczby podane na rycinie wskazują jednoznacznie, że dziewczęta (ponad 91%) jak i chłopcy (ponad 87%), pakują sami swoje wyposażenie pływackie na basen. Zaledwie 12% dziewcząt uważa, że to mama bądź tata pakują ich na zajęcia. Ponad 6% chłopców w pakowaniu osobistego wyposażenia na basen pomagają brat lub siostra (ryc. 19).

Ryc. 20. W jakim celu uczysz się pływać?

Dane procentowe ukazują, że najczęstszym celem uczenia się pływania według dziewcząt jest poczucie bezpieczeństwa nad wodą 47%, trochę mniej ankietowanych uważa, że bardzo lubią pływać (ponad 26%) najmniej dziewcząt odpowiadało, chęć zaimponowania rodzeństwu/ rodzicom (ponad 12%). Chłopcy najczęściej wskazywali sympatię do pływania (około 44%), będą czuć się bezpieczniej nad wodą (ponad 31%) oraz chęć zdobycia karty pływackiej 25%.

Podsumowanie Pływanie znane było już w czasach starożytnych jak i w średniowieczu. Jest dyscypliną, którą może uprawiać każdy, niezależnie od wieku. Na naukę pływania nigdy nie jest za późno, jednak im wcześniej tym lepiej. Umiejętność pływania zapewnia nam możliwość swobodnego utrzymania i poruszania się w środowisku wodnym, co daje nam osobiste bezpieczeństwo. Bardzo ważnym czynnikiem nauki pływania jest wyrobieniem nawyku u dzieci przekonania, że wody nie trzeba się bać, ale nie można jej lekceważyć. Coraz częściej słyszy się o utonięciach, lekkomyślnym zachowaniu nad wodą. Problemem ratownictwa zajmowano się od dawna. Bezpieczeństwo na wodach jest opisane w licznych publikacjach. Aby zapewnić bezpieczeństwo uczestnikom zabaw pływackich organizowanych na imprezie turystycznej bądź też zagwarantowanie bezpiecznego wypoczynku na kąpieliskach publicznych, należy dokonać analizy ryzyka, aby nie doszło do żadnego nieszczęśliwego wypadku. Uwzględnić należy następujące czynniki: termin i miejsce zawodów, temperaturę wody, liczbę uczestników, nadzór instruktorski i ratowniczy, asekurację, wyposażenie uczestników, sprzęt sportowy, zasady

50 bezpieczeństwa, sygnalizację alarmową oraz przewidzieć zagrożenia i sposób ich likwidacji. Szczegółowy opis kryteriów opisuje tabela 1. Aby zapewnić bezpieczeństwo kąpielisk wodnych, przeprowadzono audyt w ramach którego sprawdzano przygotowanie i funkcjonowanie kąpielisk: poprawnej organizacji, wyposażenia w sprzęt ratunkowy, sprzęt medyczny pierwszej pomocy oraz sprawność sprzętu rekreacyjnego i wodnego. Na każdej kontroli kąpielisk wodnych brana jest pod uwagę liczba i rodzaj apteczek, posiadanie deski ortopedycznej (względnie noszy), rodzaj i rozmieszczenie stanowisk (wieże, punkty medyczne, itp.), stanowiskowy sprzęt ratowniczy, publiczny sprzęt ratowniczy, łodzie (Zalewski i wsp., 2011). Najwięcej utonięć odnotowuję się na kąpieliskach niestrzeżonych , zaś duży odsetek jest wynikiem spożycia alkoholu (według WOPR ok. 70%). Zasady bezpiecznej kąpieli należy wpajać nie zależnie od wieku, im wcześniej tym lepiej. Ratownicy WOPR cieszą się dużym zaufaniem społeczeństwa. Ich zadaniem jest pilnowanie bezpieczeństwa nad wodą. Pod koniec czerwca 2001 r. rozpoczął się program pod nazwą „Bezpieczne lato z Nivea Sun i i WOPR- em”. Celem tego programu jest zwiększenie bezpieczeństwa na polskich plażach z zakresu korzystania z kąpieliskach wodnych oraz słonecznych. Kolejne stowarzyszenie rozpoczęło swoją działalność w 2007 roku . Kampania ta nazwana została „Woda bez promili”. Celem tej kampanii było zapobieganie negatywnym skutkom pływania, kąpania się i uprawiania sportów wodnych po spożyciu alkoholu. Nad jeziorami całej Polsce oraz w nadmorskich kurortach rozwieszone zostały plakaty informujące o zagrożeniach wynikających z pływania po alkoholu (Gapski, 2011).

Tabela 1. Karta kryteriów bezpieczeństwa dla mini- maratonu pływackiego (Zalewski i wsp., 2011) CZYNNIK KRYTERIA BEZPIECZEŃSTWA Tei iniu pora dzienna - najlepiej przed południem co najmniej godzinę po posiłku______woda jest zdatna do pływania - badania wody — zejście i wyjście z wody łagodne, piaszczyste, spenetrowane przed zawodami Miejsce — trasa oznakowana pławami -trasa me przebiega w poprzek wodorostów, trzcin, sieci, budowli wodnvch i innvch temperatura musi być wvższa tuz 14°C. najlepiej powyżej Warunki pogodowe 18°C siła wiatru poniżej 5 w skali Beauforta______— szerokość pasa dostosowana do ilości osób Liczba uczestników —asekurująca lódż na ka2de pięć osób______Nadzór instruktora obecność lekarza i co najmniej dwóch ratowników i ratownika co najmniej dwóch płetwonurków______indywidualny ubiór (strój kąpielowy, okularki) Wyposażenie osobiste i — suchy strój na linii mety (buty. ręcznik, nakrycie głowy, spizęt sportowy szlafrok hib dres sportowy)______pteselekcja zawodników pod względem umiejętności pływackich na dystansie 400 m oraz przeciwwskazań lekarskich Instrukcje awaryjne i stworzenie regulaminu z zasadami bezpieczeństwa podczas zasady bezpieczeństwa, zawodów' (stosowanie filtru UYB. samo-ratownictwo w regulaminy sytuacjach trudnych - skurcz, nadmierne oziębienie organizmu, zachłyśnięcie, przemęczenie) — sygnalizacja pomiędzy zespołami ratowniczymi — zasadv informowania o zdarzeniu

51 Nauka pływania jest tematem badań i licznych opracowań. Dzięki nauce pływania i zajęciom z pływania organizm dziecka jest sprawniejszy poprzez mechanizmy termoregulacji oraz zwiększa właściwości odpornościowe. Wzmacniany jest również system nerwowy, poprawia się sen, apetyt, zwiększa się aktywność organizmu, doskonalona się ruchy oraz powiększa się poziom wytrzymałości. Pływanie jest wręcz idealnym rodzajem ruchu. Żaden inny sport nie ma tak higienicznego i zdrowego znaczenia jak pływanie. Środowisko wodne i ruchy w nim związane poprawiają działanie układu nerwowego. Temperatura wody i jego cykliczne ruchy sprawiają, że dzieci są spokojniejsze. Dobry proces nauki należy rozpocząć od zapoznania się z cechami psychicznymi i morfologicznymi dziecka oraz zmianami zachodzącymi w każdym wieku. Każdy wiek dzieci ma swoja specyfikę. Pływanie warto zacząć już w młodym wieku, ponieważ sprzyja ono kształtowaniu organizmu dziecka. Zajęcia grupowe znacznie pomagają w pracy nauczyciela i nauka jest bardziej efektywna. Doskonałym warunkiem są pomocnicy dla nauczyciela którzy w przypadku licznej grupy (do 15 osób) w czasie przebywania w wodzie objaśnił dzieciom zadania, pokazywał ćwiczenia i śledził czy wszystkie dzieci aktywnie uczestniczą w ćwiczeniach. Z reguły po 10-15 zajęciach widać różnicę, można zauważyć znaczą różnicę w osiągnięciu sukcesów. Następnie należy docelowo pogrupować dzieci w zależności od poziomu ich sprawności pływackich. W przypadku indywidualnych lekcji pływania jest bardziej skomplikowania. Nauczyciel zajmując się jednym lub dwoma dziećmi nie dostrzega pozytywnego wpływu zespołu. Niestety nauczyciel nie może wykonać wielu pomocniczych zadań, które można rozwiązać tylko podczas zajęć grupowych. Stosując gry i zabawy w wodzie podwyższają atrakcyjność zajęciami co za tym idzie maja pozytywny wpływ na psychikę dzieci. Dzięki zabawą dzieci szybciej oswajają się z wodą, powoli przezwyciężają lęk przed wodą. Wykształcenie się umiejętności zanurzania się, skoków do wody, poślizg, ruchy w wodzie, kontrola oddychania są to główne umiejętności jakie należy wykształcić u dzieci. Przeprowadzono również badania uczniów szkół podstawowych mających na celu sprawdzenia wpływu zajęć z nauki pływania na rozwój fizyczny dzieci. Celem eksperymentu było zbadanie zmian wskaźników morfo funkcjonalnych i rozwoju zdolności fizycznej dzieci. Przebadano 41 uczniów klas drugich. Podzielono ich na dwie grupy, grupę kontrolna 19 uczniów, oraz grupę eksperymentalną 22 uczniów. Wyniki badań wykazały, że wskaźniki masy i wysokości ciała jednej i drugiej grupy polepszyły się. Żaden z uczniów prze eksperymentem nie umiał pływać. Dzieci z grupy kontrolnej pokazały prawie takie same wyniki z pływania sprzed eksperymentu. Różnica w zmianie przeciętnej umiejętności pływania u uczniów grupy eksperymentalnej jest znacznie większa niż w grupie kontrolnej. Przeciętna u chłopców sprzed eksperymentu u grypy eksperymentalnej wyniosła 5,8m, a potem 12,5 m u dziewczynek 4,9, a potem 11,1 (Skaliy i wsp., 2011). Chcąc dowiedzieć się co uczniowie sądzą na temat nauczaniu - uczeniu się pływania, skierowana została do nich ankieta. Na jej podstawie opisano w powyższej pracy kilka problemów badawczych dotyczących aktywności fizycznej, nauczaniu- uczeniu się pływania.

W nioski 1. Dzieciom łatwiej opanować nowe umiejętności niż dorosłym. Warto nauczać dzieci pływać już od najmłodszych lat. Jedna z najważniejszych zasad jest zadbanie o bezpieczeństwo dzieci, musza one czuć sie pewnie w wodzie, ponieważ uczucie strachu bardzo często ogranicza, a nawet uniemożliwia przyswajanie nowych umiejętności. Nie

52 można w żaden sposób zmuszać dzieci do nauki pływania, musi to być jego samodzielna decyzja. 2. Najważniejszym zadaniem nauczyciela/ instruktora jest oswojenie dziecka z wodą. Czasem ten pierwszy kontakt z woda może być decydujący. Strach i lęk przed wodą towarzyszą dziecku od samego początku. Dobrze dobrane metody nauczania pozwolą zminimalizować obawy dzieci. . Najlepszym rozwiązaniem jest nauczyć dziecko pływać poprzez zabawę, co pozwoli szybciej przełamać strach przed wodą. 3. Dzieci często lubią być nagradzane. Dlatego też warto motywować uczniów. Ze strony nauczyciela może to być zwykła pochwała, dobre słowo skierowane do dzieci, bądź dobra ocena na lekcjach pływania, od rodziców zaś oprócz dobrych słów, pochwał może być nagroda w postaci np. ulubionych łakoci swoich pociech. Dla dzieci i tak motywacją do poprawiania swoich wyników jest autorytet nauczyciela. 4. Każdy człowiek wie, mały czy duży, młody czy stary, że sport jest ważny dla naszego zdrowia, samopoczucia i wyglądu. Pływanie jest jednym z najzdrowszym sportem. Regularne ćwiczenia wpływają na kondycje całego ciała. Stawy i mięśnie zachowują silę i elastyczność. Pływanie kształtuje zdolności motoryczne u najmłodszych pływaków. 5. Wody nie należy się bać, ale nie wolno jej lekceważyć. Nad woda należy zachować zdrowy rozsądek. Aby kąpać się bezpiecznie korzystajmy jedynie z miejsc do tego przeznaczonych. Zasady bezpiecznej kąpieli należy wpajać nie zależnie od wieku, im wcześniej tym lepiej.

Piśmiennictwo 1. Barany I. (1968). 60 lekcji pływania dla dzieci. Sport i Turystyka, Warszawa. 2. Gapski J. (2011). Wybrane uwarunkowania efektywności warsztatów edukacyjnych dotyczących bezpieczeństwa nad wodą prowadzonych wśród młodzieży szkolnej [w:] Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu XXI wieku, (red.) M. Napierała, A. Skaliy, W. Żukow, WSG, Bydgoszcz. 3. Olszewski W. (1974). Uczymy się pływać. Sport i Turystyka, Warszawa. 4. Skaliy A., Skaliy T., Napierała M., Plewiński R. (2011). Wpływ zajęć z pływania na rozwój fizyczny dzieci, [w:] Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu XXI wieku, (red.) M. Napierała, A. Skaliy, W. Żukow, WSG, Bydgoszcz. 5. Zalewski T., Telak J. (2011). Szacowanie ryzyka i kategoryzacja wskaźnikami pomiarowymi rozwoju bezpieczeństwa wodnego, [w:] Stan, perspektywy i rozwój ratownictwa, kultury fizycznej i sportu XXI wieku, (red.) M. Napierała, A. Skaliy, W. Żukow, WSG, Bydgoszcz.

Streszczenie Celem badań było przedstawienie opinii dzieci na temat czynników determinujący proces nauczania- uczenia się dzieci w wieku 9-12 lat. Badana populacja to uczniowie w wieku od 9 do 12 lat ze Szkoły Podstawowej nr 20 znajdującej się przy Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2, oraz dzieci z innych Szkół Podstawowych w Grudziądzu. Wszystkie uczęszczały na prywatne zajęcia nauki pływania „Vacantia” oraz uczniowie ZSO nr 2. Przebadano 50 osób w tym 34 dziewcząt i 16 chłopców. W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, gdzie narzędziem badawczym była anonimowa ankieta. Wnioski: 1. Sport warto uprawiać dla zdrowia i podniesienia sprawności fizycznej oraz do realizowania swojego hobby poprzez sport potwierdziła się.

53 2. Dla chłopców najciekawszą formą aktywności jest piłka nożna, dla dziewcząt koszykówka, siatkówka. 3. Dzieci, które chętnie uczestniczą na naukę pływania łatwiej opanują ćwiczenia oraz szybciej oswoją się z środowiskiem wodnym. 4. Instruktor jest wzorem do naśladowania przez dzieci. 5. Problemy stwarza ćwiczącym otwieranie oczu pod wodą, nalania się wody do oczu oraz koordynacja ruchów rąk i nóg.

Summary The aim of the study was to present the opinion of children on factors determining the process of teaching-learning children aged 9-12 years Examined population is students aged from 9 to 12 years old with primary school No. 20 located at Team Szkół Ogólnokształcących nr 2, and children from other primary schools in Grudziądz. All formal schooling at a private swimming lessons "Vacantia" and students ZSO No. 2. Altogether 50 people including 34 girls and 16 boys. In the research survey method where diagnostic test tool was an anonymous survey. Conclusions: it is to cultivate the health and improve physical fitness and to pursue his hobby through sport confirmed. For boys the most interesting form of activity is football, girls basketball, volleyball. Children who can participate in the learning of swimming master and exercise easier to tame faster with the environment. The instructor is a model to follow. Problems creating exercise performance opening eyes underwater, nalania water into the eyes and coordination of movements of the arms and legs.

Słowa kluczowe: nauka pływania, zabawy w wodzie, pływanie.

Keywords: swimming lessons, water games, swimming.

54 WPŁYW PRZERWY WAKACYJNEJ NA SPRAWNOŚĆ UCZNIÓW W WIEKU 18 LAT W ZESPOLE SZKÓŁ ROLNICZE CENTRUM KSZTAŁCENIA USTAWICZNEGO W PRZEMYSTCE The impact of summer break on the efficiency of students under the age of 18 years in the agricultural school of lifelong learning centre in Przemystka

Wojciech Jędrzejewski, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp W dobie dwudziestego pierwszego wieku możemy zaobserwować duży wzrost świadomości polskiego społeczeństwa na tematy prozdrowotne. Coraz częściej można się spotkać z różnego rodzaju przedsięwzięciami mającymi na celu krzewienie zdrowego stylu życia. Jak powszechnie wiadomo jednym z podstawowych warunków utrzymania odpowiedniego wigoru jest stopniowe i cykliczne usprawnianie się. Już od najmłodszych lat powinniśmy zadbać o rozwój fizyczny organizmu. Sprawność fizyczna jest oznaką zdrowia, która wpływa na funkcjonowanie serca, układu oddechowego czy aparatu ruchu. Rozwija prawidłowo psychikę młodego człowieka zwiększając możliwości akceptacji w grupie rówieśników czy pozwalając nabrać pewności siebie. Jednak wraz z rozwojem rozmaitych form prozdrowotnych idą niekorzystne zjawiska będące zagrożeniem zwłaszcza dla dzieci i młodzieży. Pęd życia zmusza nas do nieprawidłowego odżywiania się a postęp technologiczny przywiązuje nas do komputerów, telewizorów i innych urządzeń audiowizualnych. Dlatego też niezwykle istotną rolę odgrywa edukacja zdrowotna oraz wszelkie działania mające na celu rozwój sprawności fizycznej, szczególnie osób młodych. Nieodzownym jest, aby był to proces długotrwały i sukcesywnie wpływający na wszelkie aspekty wychowania. Ważne aby ujmował w swych założeniach nie tylko predyspozycje motoryczne, ale był również dostosowany do rozwoju cech somatycznych takich jak wzrost czy waga. Organizm młodego człowieka ma tendencję do wielu zmian wynikających z dojrzewania. Kluczowe więc jest, aby kontrolować je w sferze motorycznej, psychicznej, jak i biologicznej. Jest to możliwe poprzez cykliczne usprawnianie w czasie zajęć wychowania fizycznego. Jednak pojawia się problem kiedy uczniowie nie mają kontaktu ze szkołą a systematyczny ruch mogą uniemożliwiać obowiązki domowe lub brak chęci i motywacji do podejmowania wysiłku bez nadzoru nauczyciela. Badania dotyczące rozwoju biologicznego i motorycznego w Polsce sięgają drugiej połowy XIX wieku. Pierwsze badania w tym zakresie przeprowadzili L. Dudrewicz, F. Suligowski oraz W. Kosmowski, natomiast kontynuatorami tych działań byli J. Tałko- Hyncewicz i A. Wrzosek. Jednak nie były to zbyt szczegółowe badania i nie oddawały pełnego obrazu zmian zachodzących w rozwoju dzieci i młodzieży (Nowicki, 1986). Bardzo ważnym dla dalszego postępu w tej dziedzinie było wydanie przez J. Mydlarskiego „Miernika sprawności fizycznej”. Postanowił on wskazać w swej publikacji tylko te czynniki wpływające na rozwój sprawności, które są obiektywnie sprawdzalne. Spośród wielu wyodrębnił zaledwie cztery, a należały do nich wiek, płeć, wysokość oraz masa ciała. W swojej pracy, jako pierwszy, pokazał konkretną, liczbową zależność wymiernych wyników od wymienionych wyżej czynników. J. Mydlarski poddał badanych próbie sprawności obejmującej bieg na 60 metrów ze startu niskiego, skok wzwyż oraz sumę dwóch rzutów piłeczką palantową o ciężarze 800 gram.

55 Zestawił te wyniki ze wzrostem i masą ciała uczniów w poszczególnym wieku, co pozwoliło mu na opracowanie charakterystyki i pewnych norm zachodzących w czasie rozwoju biologicznego młodego człowieka (Przewęda, 1981). Okres II wojny światowej spowodował zahamowanie wszelkiego rodzaju rozwoju naukowego w Polsce. Jednak wraz z zakończeniem działań wojennych przyszedł czas nadrabiania zaległości. Ukierunkowano się na zróżnicowanie rozwoju fizycznego względem regionu zamieszkiwanego w czasie i po zakończeniu wojny. W latach 1944­ 1967 takie badania przeprowadził M. Ćwirko-Godycki chcąc dowieść o poziomie sprawności dzieci mieszkających na Pomorzu. Ten sam autor w 1969 roku opisał ważniejsze pracę, które podejmowały zakłady antropologii oraz inne instytucje zajmujące się rozwojem dziecka (Napierała, 2005). Po kilku latach od zakończenia wojny wznowiono przeprowadzanie badań na skalę ogólnopolską. Jako pierwszy w 1951 roku, zajął się tym R. Trześniowski. Można powiedzieć, że kontynuował on pracę rozpoczętą przez J. Mydlarskiego. W dalszym ciągu głównymi czynnikami biologicznymi, które autor brał pod uwagę była płeć, wiek, wzrost i masa ciała. Zmianie, a w zasadzie rozbudowie, uległy zaś konkurencje, którym poddano badanych. Tworzyły je biegi na 40 i 60 metrów, skok wzwyż, skok w dal, rzut piłeczką palantową oraz rzut granatem. Badanie to było przeznaczone dla uczniów wieku od 7 do 18 lat (Przewęda, 1981). Na początku lat pięćdziesiątych XX wieku Instytut Naukowy Kultury Fizycznej w Warszawie przeprowadził kolejne badania, które w znacznym stopniu miały pomóc w sumiennej ocenie sprawności dzieci i młodzieży. Stworzono więc test, który obejmował kilka prób prowadzących do oceny siły, mocy, szybkości, zwinności i wytrzymałości. A odpowiadały im takie konkurencje jak rzut piłką lekarską znad głowy, skok dosiężny, biegi krótkie na 30, 40 i 60 metrów, bieg z przewrotem na materacu i bieg na 300 metrów (Przewęda, 1973). Następnym wątkiem, który wzbudził zaciekawienie wśród polski badaczy był wpływ treningu na różne właściwości motoryczne. Zapoczątkowali je H. Milicerowa oraz L. Denisiuk, natomiast kontynuatorami tej myśli byli E. Wachowski, J. Raczek czy też Z. Ważny (Osiński, 2000). Wyniki tych badań odbiły się szerokim echem przyczyniając się do racjonalizacji i optymalizacji sportu w szkołach oraz wszelkiej sterowanej aktywności ruchowej człowieka (Sozański, 1985). Problematykę samego uczenia się i nauczania czynności motorycznych poruszył B. Czabański- badacz z wrocławskiego AWF. Miało to miejsce w 1986 roku i od tego czasu możemy spotkać się z dużą popularyzacją tego nurtu w kraju, jak również w wielu ośrodkach naukowych w świecie. Dowodem tego mogą być liczne publikacje wydawane przez Z. Czajkowskiego (Osiński, 2000). Po licznych staraniach wreszcie, w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku, Międzynarodowy Komitet do spraw Standaryzacji Testów Sprawności Fizycznej opracował test składający się z 8 prób. Został on nazwany Międzynarodowym Testem Sprawności Fizycznej. Natomiast w 1983 roku Komitet ekspertów do spraw Badań nad Sportem zatwierdził konkurencyjny test, składający się z 10 prób sprawności i nazwał go Europejskim Testem Sprawności Fizycznej (EUROFIT) (Drabik, 1992). Na polskiej arenie badawczej silną pozycję zajmuje twórczość E. Mleczki oraz J. Szopy. Analizowali oni między innymi rolę czynników genetycznych jak również środowiskowych na poziom sprawności fizycznej (Szopa, 1986, Mleczko, 1991). Ważnym badaczem okazał się G. Nowicki, który był koordynatorem działań prowadzonych przez Kuratorium Oświaty i Wychowania w Bydgoszczy. Odbywały się one w 1983 roku i miały na celu określenie stopnia zagrożenia wadami postawy uczniów województwa. Rezultatem prowadzonych badań było wprowadzenie do szkół gimnastyki

56 korekcyjnej dla dzieci ze stwierdzonymi wadami budowy ciała (Napierała, 2008). Następnym aspektem badanym przez Nowickiego był wpływ zamieszkiwanego środowiska, warunków bytowych oraz struktury rodziny na rozwój psychofizyczny i wyniki w nauce badanych dzieci i młodzieży z regionu bydgoskiego (Nowicki, 1990). Ten sam autor w 1996 roku opublikował wyniki badań prowadzonych na przestrzeni trzydziestu czterech lat mające na celu ukazanie zmian w rozwoju fizycznym i motorycznym dzieci i młodzieży zamieszkujących region bydgoski. Wnioski płynące z tych obserwacji ukazują powolny spadek cech motorycznych, takich jak wytrzymałość, zwinność czy też szybkość (Nowicki, 1996). Omawiając dorobek naukowca z Bydgoszczy nie sposób pominąć jego badania prowadzone między 1990 a 2002 rokiem. Nowicki porównuje w nich rozwój somatyczny oraz poziom sprawności wśród dzieci i młodzieży z terenów miejski i środowiska wiejskiego. Według niego istotny wpływ na różnice dzielące te dwie grupy mają warunki mieszkaniowe, problem bezrobocia, a co za tym idzie sytuacja materialna, zdrowie, kultura oraz edukacja (Napierała, 2008). Badania na terenie całego kraju prowadzili R. Przewęda i J. Dobosz. Miały one na celu porównanie cech somatycznych oraz poziomu rozwoju motorycznego w poszczególnych częściach Polski. Okazało się, że różnice dzielące poszczególne regiony mogą być znaczne. Wpływ na to mają takie czynniki jak sytuacja społeczna i ekonomiczna danej populacji oraz praca i zainteresowania specyficzne dla każdego regionu. Literatura poznała już wiele teorii dotyczących rozwoju fizycznego i motorycznego wśród dzieci i młodzieży. Jednak aby były one aktualne i rzetelne konieczne jest dalsze monitorowanie i wprowadzanie nowoczesnych sposobów pomiaru. Celem badań jest próba oceny zmian zachodzących w sprawności motorycznej oraz rozwoju biologicznym uczniów z Zespołu Szkół RCKU w Przemystce w okresie wakacyjnym.

M ateriał i metody Badanie zostało przeprowadzone dwukrotnie. Pierwszy pomiar miał miejsce w miesiącu czerwcu 2012 roku a obiektem badań byli uczniowie klasy II technikum rolniczego (17 osób) oraz uczennice z klasy II technikum hotelarskiego (18 osób). Drugiej próbie ta sama grupa młodzieży została poddana we wrześniu 2012 roku, kiedy to rozpoczęli edukację w III klasie wyżej wymienionych szkół.

57 Badani uczniowie stanowią grupę o zmiennym poziomie sprawności fizycznej, w której nie brakuje dalece skrajnych przypadków. Większość osób pochodzi z gospodarstw rolnych, co bezpośrednio wpływa na ich rozwój, zarówno biologiczny jak również motoryczny. W ich przypadku okres wakacyjny może wiązać się ze wzmożoną intensywnością spowodowaną koniecznością pomocy w pracach domowych. Ocenie zostały poddane cechy somatyczne oraz zdolności motoryczne. Pierwsze z nich określono na podstawie wysokości i masy ciała. Pomiaru wysokości dokonano w gabinecie pielęgniarki szkolnej, wykorzystano do tego miarę umieszczoną przy wadze lekarskiej, z dokładnością do 0,5 cm. Badany przyjmował postawę wyprostowaną, o złączonych stopach, boso. Ramiona swobodnie opadały wzdłuż tułowia. Głowa ustawiona w pozycji frankfurckiej, wzrok zwrócony na wprost. Wysokość była odczytywana od szczytu głowy badanego (punkt vertex). Masę ciała oceniono podczas badania wykonanego na wadze elektrycznej z dokładnością do 0,1 kg. Badany stawał na wadze w stroju gimnastycznym bez obuwia. Następnie dokonano pomiaru zdolności motorycznych. Do tego wykorzystano wybrane ćwiczenia z Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej „Eurofit”. Pomiarowi zostało poddane siedem prób. - Równowaga ogólna. Próba utrzymania równowagi stojąc na jednej nodze na belce. Sprzęt- belka o długości 50 cm, szerokości 3 cm, wysokości 4 cm, stoper. Wykonanie- utrzymanie pozycji stojącej na jednej nodze przez jak najdłuższy czas. Wejście i przyjęcie odpowiedniej postawy może odbywać się z pomocą współćwiczącego. Próba rozpoczyna się w momencie puszczenia osoby pomagającej. Przyjętą pozycje należy utrzymać przez minutę. Każdorazowe zejście z belki powoduje wyzerowanie czasu i podjęcie próby od początku. Ocena- liczba prób potrzebna do utrzymania się na belce przez minutę. W przypadku przekroczenia 15 prób uznaje się za ćwiczenie niezaliczone i przyznaje się wynik 0. - Szybkość ruchów ręki. Sprzęt- skrzynia gimnastyczna; dwa gumowe krążki o średnicy 20 cm poziomo przymocowane do skrzyni, środki krążków oddalone od siebie o 80 cm, płytka prostokątna o wymiarach 10 x 20 cm umieszczona pośrodku między krążkami, stoper.

58 Wykonanie- postawa w małym rozkroku przed skrzynią - położenie dłoni mniej sprawnej ręki na prostokątnej płytce środkowej, dłoń ręki sprawniejszej ułożona na przeciwległym krążku - przestawienie sprawniejszej ręki z jednego krążka na drugi, nad ręką znajdującą się pośrodku tak szybko, jak jest to możliwe. Za każdym razem należy dotknąć każdego krążka. Na komendę "gotów start" badany wykonuje 25 cykli dotykając (łącznie 50 dotknięć) najszybciej, jak może. Przerywa po komendzie "stop". W czasie próby należy głośno odliczać wykonanie każdego cyklu. Próbę wykonuje się dwukrotnie. Ocena- ocenie podlega lepsza z prób. - Siła eksplozywna. Skok w dal z miejsca. Sprzęt- połączone ze sobą materace, taśma miernicza, kreda. Wykonanie- skok w dal z miejsca, wykonany po wcześniejszym zamachu z pozycji o lekko ugiętych nogach znajdujących się w niewielkim rozkroku. Próbę wykonuje się trzykrotnie. Ocena- ocenie poddany jest najlepszy skok mierzony od pierwszego śladu w centymetrach. - Wytrzymałość mięśni brzucha. Sprzęt- materac ułożony prostopadle do drabinek gimnastycznych, stoper. Wykonanie- badany wykonuje skłony tułowia w przód z leżenia do nóg ugiętych w stawach kolanowych w jak najszybszym tempie. Stopy zahaczone są o najniższy szczebel drabinki gimnastycznej co pozwala na unieruchomienie nóg. Ocena- liczba wykonanych skłonów w czasie 30 sekund. - Siła funkcjonalna. Wytrzymałość mięśniowa ramion i barków. Sprzęt- drabinka gimnastyczna, stoper. Wykonanie- wejście na drabinkę, chwyt szczebelka na wysokości barków, na sygnał prowadzącego przejście do zwisu z utrzymaniem głowy powyżej trzymanego szczebelka. Ocena- czas zwisu mierzony w sekundach, próbę przerywa opuszczenie brody poniżej trzymanego szczebelka bądź podparcie próby stopami. - Szybkość biegowa, zwinność. Sprzęt- dwa pachołki ustawione w odległości 5 metrów, stoper. Wykonanie- pokonanie odcinka pięciometrowego dziesięciokrotnie w jak najkrótszym czasie. Ocena- czas potrzebny na dziesięciokrotne pokonanie wyznaczonego odcinka. - Test Coopera. Sprzęt- bieżnia, stoper. Wykonanie- ćwiczący w ciągu 12 minut stara się pokonać jak najdłuższy dystans mierzony w metrach. Ocena- dystans podany w metrach pokonany w czasie 12 minut. Badania odbyły się dwukrotnie. Pierwsze miało miejsce w czerwcu 2012 roku, te same działania zostały powtórzone po okresie wakacji- we wrześniu 2012 roku. Osobne wyliczenia były prowadzone dla grupy chłopców i dziewcząt. Wyniki badań poddano obróbce statystycznej i odliczono (Arska - Kotlińska, Bartz 1993): , - V X Średnią arytmetyczną - X = ^ — n

V / X - X/2 Średnie odchylenie standardowe - a = 1 s

Xl - X2 Różnice średnich poprzez test „u” - u 2 2 a i a 2 — — H—— n n 2

Różnica między średnimi: D = Xi - X2

59 Wyniki

Tabela 1. Wysokość ciała badanych * p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = « = 2,10; t a = 0,01; df = « = 2,88

Badanie Płeć N X Min. Max. S D U DZIEWCZĘTA 18 164,33 156 179 5,06 I i II 0,03 0,02 DZIEWCZĘTA 18 164,36 156 179 5,02 Płeć N X Min. Max. S D U CHŁOPCY 17 179,88 174 188 4,70 I i II 0,20 0,12 CHŁOPCY 17 180,08 175 188 4,70

Analizując wyniki przedstawione w tabeli 1 stwierdza się, że w czasie przeprowadzania pierwszego badania wśród dziewcząt wysokość ciała waha się między 156cm a 176cm, średnia arytmetyczna wynosi 164,33cm a średnie odchylenie standardowe osiągnęło wartość 5,06. Podczas drugiego badania zmianie ulega wartość średniej arytmetycznej, która zwiększyła się do 164,36cm, a także średnie odchylenie standardowe wynoszące 5,02. Różnica średnich między pierwszym i drugim pomiarem wynosi 0,03 a istotność różnic 0,02. Sprawia to, że tych zmian nie należy traktować jako istotne statystycznie. Wśród chłopców wysokość ciała w czasie pierwszego badania waha się między 174cm a 188cm, osiągając średnią arytmetyczną na poziomie 179,88 oraz średnie odchylenie standardowe wyliczone na poziomie 4,70, drugie badanie wykazało, zmiany między najniższym a najwyższym wśród badanych chłopców i wahało się między 175cm a 188cm. Średnia arytmetyczna wyniosła 180,08cm, natomiast średnie odchylenie standardowe pozostało na niezmienionym poziomie 4,70. Różnica średnich równa się 0,20cm a istotność różnic 0,12. Otrzymane różnice nie są statystycznie istotne (tabela 1).

Tabela 2. Masa ciała badanych

* p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = « = 2,10; t a = 0,01; df = « = 2,88 Badanie Płeć N X Min. Max. S D U DZIEWCZĘTA 18 56,18 49 66,7 6,42 I i II 0,52 0,24 DZIEWCZĘTA 18 56,70 50 67,5 6,46 Płeć N X Min. Max. S D U CHŁOPCY 17 74,44 54,3 97,7 10,95 I i II 0,25 0,07 CHŁOPCY 17 74,69 53,7 99,1 11,1

Z wyników zawartych w tabeli 2 wynika, że dziewczęta w czasie pierwszego badania osiągały masę ciała między 49 kg a 66,7 kg, co dało średnią arytmetyczną 56,18 kg, średnie odchylenie standardowe wyniosło 6,42. Powtarzając badanie okazało się, że wyniki masy ciała wahają się między 50 kg a 67,5 kg. Średnia arytmetyczna wyliczona w czasie tego pomiaru osiągnęła wartość 56,70 kg, przy średnim odchyleniu standardowym na poziomie 6,46. Na skutek tych wyliczeń różnica średnich osiągnęła 0,52 i nie jest istotna statystycznie na badanych poziomach. W czasie pierwszego badania w grupie chłopców najmniejsza osiągnięta masa ciała wyniosła 54,3kg a największa to 97,7 kg,

60 średnia arytmetyczna równa się 74,44 kg, natomiast średnie odchylenie standardowe osiągnęło wartość 10,95. W drugim badaniu masa ciała badanych wahała się między 53,7 kg a 99,1 kg. Średnia arytmetyczna wynosi 74,69 kg a średnie odchylenie standardowe 11,1. Różnica między średnimi arytmetycznymi została obliczona na poziomie 0,25 i nie stwierdzono statystycznej istotności (0,07).

Tabela 3. Równowaga ogólna

Badanie Płeć N X Min. Max. S D U DZIEWCZĘTA 18 1,28 1 2 0,46 I i II 0 0 DZIEWCZĘTA 18 1,28 1 2 0,46 Płeć N X Min. Max. S D U CHŁOPCY 17 1,59 1 7 1,47 I i II 0 0 CHŁOPCY 17 1,59 1 5 1,05 * p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; f w = 2,10; t a = 0,01; df = « = 2,88

Analizując tabelę 3 badającą poziom równowagi wśród badanych należy stwierdzić, że ilość wykonywanych prób wśród badanych dziewcząt waha się między 1 a 2 próbami, zarówno w podczas pierwszego pomiaru jak i drugiego. W obydwu przypadkach średnia arytmetyczna kształtuje się na poziomie 1,28, odchylenie standardowe wynosi 0,47, zaś różnica średnich oraz istotność różnic równają się 0. Wskazuje to na brak różnić między pierwszym a drugim badaniem. W grupie chłopców ilość prób w czasie pierwszego pomiaru waha się między 1 a 7 próbami, co daje średnią 1,59, należy zauważyć, że średnie odchylenie standardowe równe jest 1,47. Drugie badanie stwierdziło, że ilość podejmowanych prób potrzebnych do wykonania ćwiczenia wynosiła od 1 do 5, ukształtowało to średnią arytmetyczna na poziomie 1,59, ale średnie odchylenie standardowe wyniosło 1,05. Różnica średnich jak również istotność różnic równają się, podobnie jak w grupie dziewcząt, wartości 0.

Tabela 4. Skok w dal z miejsca.

Badanie Płeć N X Min. Max. S D U DZIEWCZĘTA 18 149,05 96 184 23,96 I i II 3,38 0,43 DZIEWCZĘTA 18 145,67 101 190 22,83 Płeć N X Min. Max. S D U CHŁOPCY 17 205,76 130 280 35,11 I i II 0,71 0,06 CHŁOPCY 17 205,05 131 278 35,43 * p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = « = 2,10; t a = 0,01; df = « = 2,88

Tabela 4 przedstawia wyniki osiągnięte w konkurencji badającej siłę eksplozywną. Wśród dziewcząt, podczas pierwszego badania, najsłabszy wynik to 96 cm, natomiast najlepszy wyniósł 184 cm. Średnia arytmetyczna osiągnęła wynik 149,05 cm a średnie odchylenie standardowe 23,96. W drugim badaniu skrajne wyniki ukształtowały się na poziomie 101 cm oraz 190 cm, średnia dla tego pomiaru to 145,67 cm, natomiast średnie odchylenie standardowe wyniosło 22,83. Różnica średnich arytmetycznych równa się 3,38, podczas gdy istotność różnic osiągnęło wynik 0,43 (statystycznie nie ma istotności różnic). W grupie chłopców w czasie pierwszego badania osiągnięto wyniki między 130 cm a 280 cm. Średnia arytmetyczna wyniosła 205,76 cm a odchylenie standardowe 35,11. Drugie badanie stwierdziło, że najsłabszy wynik to 131 cm podczas gdy najlepszy równy jest 278

61 cm. Średnia arytmetyczna wyniosła 205,05 cm a średnie odchylenie standardowe 35,43. Różnica średnich osiągnęła poziom 0,71, zaś istotność różnic badana poprzez test „u” wyniosła 0,06. Brak istotności statystycznych różnic.

Tabela 5. Szybkość ruchów ręki

Badanie Płeć N X Min. Max. S D U DZIEWCZĘTA 18 14,04 10,67 19,32 2,48 I i II 0,47 0,55 DZIEWCZĘTA 18 14,51 10,65 20,52 2,60 Płeć N X Min. Max. S D U CHŁOPCY 17 11,44 9,22 18 2,08 I i II 0,16 0,37 CHŁOPCY 17 11,60 9,33 16,43 1,82 * p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = « = 2,10; t a = 0,01; df = « = 2,88

Analizując wyniki przedstawione w tabeli 5 stwierdza się, że dziewczęta podczas pierwszego badania osiągały wyniki między 19,32 sekund a 10,67 sekund. Średnia arytmetyczna wyniosła 14,04 s a średnie odchylenie standardowe 2,48. Drugie badanie ukazuje, że przedział czasowy w którym badane wykonały próbę waha się między 20,52 s a 10,65 s. Średnia arytmetyczna tym razem wyniosła 14,51 s, zaś odchylenie standardowe 2,60. Różnica średnich równa się więc 0,47 s a istotność różnic 0,55. Brak istotności statystycznej. Analiza grupy chłopców przyniosła następujące wyniki. W czasie pierwszego badania wyniki wahały się między 18 sekund a 9,22 sekund. Średnia wyliczona została na poziomie 11,44 s a odchylenie standardowe 2,08. Podczas drugiego badania najsłabszy wynik to 16,43 sekund, natomiast najlepszy to 9,33 sekund. Średnia osiągnęła wynik 11,60 s, średnie odchylenie standardowe wyniosło 1,82. Różnica średnich równa się 0,47 s, natomiast istotność różnic 0,37. Wskazuje to, że badani uczniowie nie różnią się od siebie na poziomie istotnym statystycznie.

Tabela 6. Wytrzymałość mięśni brzucha

Badanie Płeć N X Min. Max. S D U DZIEWCZĘTA 18 18,28 13 24 3,48 I i II 1,84 1,68 DZIEWCZĘTA 18 16,44 13 22 3,07 Płeć N X Min. Max. S D U CHŁOPCY 17 24,94 20 31 3,43 I i II 0,29 0,26 CHŁOPCY 17 24,65 20 30 3,0 * p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = « = 2,10; t a = 0,01; df = « = 2,88

Analizując tabele 6, dotyczącą siły mięśni brzucha, stwierdza się, że w czasie pierwszego badania, wśród dziewcząt, wyniki wahają się między 13 a 24 powtórzeniami. Średnia arytmetyczna równa się 18,28 powtórzenia a średnie odchylenie standardowe wynosi 3,48. W czasie drugiego badania najmniejsza ilość powtórzeń to 13 podczas gdy najlepszym wynikiem są 22 powtórzenia. Średnia arytmetyczna wynosi 16,44 powtórzenia. Średnie odchylenie standardowe równe jest 3,07. Różnica średnich osiągnęła poziom 1,84 a istotność różnic wynosi 1,68. Nie występuje różnica statystycznie istotna.

62 W grupie chłopców, w czasie pierwszego badania wyniki wahają się między 20 a 31 powtórzeń. Średnia arytmetyczna kształtuje się na poziomie 24,94 powtórzenia a odchylenie standardowe osiągnęło 3,43. W czasie drugiego pomiary wytrzymałości mięśniowej brzucha najsłabszy wynik to 20 powtórzeń zaś najlepszy wynosi 30 powtórzeń. Średnia arytmetyczna osiągnęła wartość 24,65 powtórzeń podczas gdy średnie odchylenie standardowe ukształtowało się na poziomie 3. Wyliczona różnica średnich równa jest 0,29 i nie występuje statystyczna istotność różnić (0,26).

Tabela 7. Wytrzymałość mięśniowa ramion i barków

* p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = m = 2,10; t a = 0,01; df = m = 2,88 Badanie Płeć N X Min. Max. S D U DZIEWCZĘTA 18 22,39 4 48 12,74 I i II 0,17 0,04 DZIEWCZĘTA 18 22,22 5 51 11,40

Płeć N X Min. Max. S D U CHŁOPCY 17 66,64 2 132 42,68 I i II 0,41 0,02 CHŁOPCY 17 66,23 2 125 42,04 Podczas pierwszego pomiaru wytrzymałości mięśniowej ramion i barków badane dziewczęta osiągnęły wyniki między 4 sekundy a 48 sekund. Średnia arytmetyczna wynosi 22,39 s, natomiast średnie odchylenie standardowe równe jest 12,74. W czasie drugiego pomiaru wyniki wahają się między 5 a 51 sekund. Pozwala to na wyliczenie średniej arytmetycznej na poziomie 22,22 s i średniego odchylenia standardowego wynoszącego 11,40. Różnica średnich równa jest 0,17s a istotność różnic wynosi 0,04, wynik ten pozwala stwierdzić, że badane nie różnią się od siebie na poziomie istotnym statystycznie. Pierwsze badanie wytrzymałości mięśniowej ramion i barków wśród chłopców dało wyniki między 2 a 132 sekundami. Średnia arytmetyczna wynosi 66,64 s a średnie odchylenie standardowe 42,68. Drugi pomiar wskazał przedział między 2 a 125 sekundami, ustalając średnią arytmetyczna na poziomie 66,23 s. Średnie odchylenie standardowe równe jest 42,04. Różnica średnich wynosi więc 0,41 s. Wśród badanych chłopców nie wystąpiły różnice istotne statystycznie (0,02).

Tabela 8. Bieg wahadłowy 10x5 metrów

Badanie Płeć N X Min. Max. S D U DZIEWCZĘTA 18 23,44 20,21 26,78 2,05 I i II 0,23 0,35 DZIEWCZĘTA 18 23,67 21,26 27,12 1,94 Płeć N X Min. Max. S D U CHŁOPCY 17 17,95 15,80 22,53 1,55 I i II 0,2 0,11 CHŁOPCY 17 18,15 15,80 22,71 1,62 * p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = m _ 2,10; t a = 0,01; df = m _ 2,88

Pierwszy pomiar zwinności wśród dziewcząt wskazał, że wyniki wahają się między 26,78 a 20,31 sek. Średnia arytmetyczna wniosła 23,44 s, podczas gdy średnie odchylenie standardowe osiągnęło wynik 2,05. W drugim badaniu najsłabszy czas to 27,12 s, natomiast najlepszy wniósł 21,26s. Średnia arytmetyczna wyliczona została na poziomie 23,67 s a średnie odchylenie standardowe równe było 1,94. Różnica średnich wyniosła - 0,23s. Istotność różnic natomiast osiągnęło wartość 0,35. Powoduje to, że nie jest to różnica istotna statystycznie.

63 Wśród badanych chłopców pierwszy pomiar wskazał, że wyniki mieściły się między 22,53 a 15,80 sek. Średnia arytmetyczna to wartość 17,95 s a średnie odchylenie standardowe wyniosło 1,55. W drugim badaniu wyniki wahały się między 22,71 s a 15,80 s. Średnia statystyczna została obliczona na poziomie 18,15, przy czym średnie odchylenie standardowe wyniosło 1,62. Pozwala to obliczyć różnicę średnich na poziomie 0,2 s. Statystyczna istotność różnic nie występuje (0,11).

Tabela 9. Test Coopera

Badanie Płeć N X Min. Max. S D u DZIEWCZĘTA 18 1507,78 1020 2265 400,1 I i II 29,17 0,23 DZIEWCZĘTA 18 1478,61 1005 1975 356,04 Płeć N X Min. Max. S D u CHŁOPCY 17 2479,70 1800 3780 513,41 I i II 41,47 0,02 CHŁOPCY 17 2438,23 1835 3560 486,97 * p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = m = 2,10; t a = 0,01; df = m = 2,88

Analizując tabele 9, poświęconą wynikom testu Coopera badającego wytrzymałość biegową należy stwierdzić, że podczas pierwszego pomiaru, w grupie dziewcząt, wyniki wahają się między 1020 m a 2265 m. Średnia arytmetyczna badanej próby wyniosła 1507,78 m a średnie odchylenie standardowe 400,1. W czasie drugiego badania najsłabszy wynik wyniósł 1005 m, natomiast najlepszy to 1975 m. Średnia arytmetyczna tego pomiaru ukształtowała się na poziomie 1478,61 m a średnie odchylenie standardowe wyniosło 356,04. Porównując średnie różnica dzieląca je wyniosła 29,17, istotność różnic równa jest 0,23. Różnica ta nie jest istotna statystycznie. Podczas pierwszego badania w grupie chłopców najlepszy osiągnięty wynik to 3780 m, jako najsłabsze osiągnięcie należy odnotować wynik na poziomie 1800m. Średnia statystyczna wyniosła 2479,70 m a średnie odchylenie standardowe osiągnęło wynik 513,41. Powtarzając test stwierdzono, że wyniki wahają się między 1835 a 3560 m. Średnia arytmetyczna została wyliczona i osiągnięto wynik 2438,23 m, natomiast średnie odchylenie standardowe wyniosło 486,97. Różnicę między średnią arytmetyczną pierwszego i drugiego badania obliczono na poziomie 41,47 m, podczas gdy istotność różnic równa jest 0,02 co nie stanowi różnicy istotnej statystycznie.

Podsumowanie Badania mające na celu ocenę poziomu sprawności fizycznej były prowadzone przez wielu naukowców. Tematyka podejmowana przez nich dotyczyła różnych środowisk, grup wiekowych oraz czynników mogących wpłynąć na różnice wśród badanych. Badacze bydgoskich uczelni postanowili podjęli próbę oceny wpływu treningu siatkarskiego na poziom sprawności wśród dziewcząt w wieku 14- 16 lat z Zespołu Szkół nr 10 w Bydgoszczy. Otrzymane wyniki skonfrontowano ze średnimi regionalnymi i ogólnopolskimi dla tej grupy wiekowej. Okazało się, że o ile rozwój somatyczny przebiega na zbliżonym poziomie , to pod względem zdolności motorycznych dziewczęta uprawiające systematycznie sport wyróżniają się zauważalnie wyższym poziomem sprawności (Cieślicka, Napierała, Żukow, 2013). Innym miejscem badań było Publiczne Gimnazjum w Dobrzyniu nad Wisłą. Tam grupę trzynastoletniej młodzieży objęli badaniami M. Cieślicka, M, Napierała i R. Muszkieta. Ocenie poddana została budowa morfologiczna oraz sprawność fizyczna

64 badana Międzynarodowym Testem Sprawności Fizycznej. Otrzymane wyniki zostały porównane do średnich regionalnych, z których wyniknęło, że rozwój somatyczny przebiega na zbliżonym poziomie, natomiast konfrontując pomiary sprawności należy zauważyć lepsze wyniki chłopców z gimnazjum w Dobrzyniu nad Wisłą od rówieśników z regionu. Wśród badanych dziewcząt wyższy poziom sprawności osiągnęły gimnazjalistki ujęte w badaniach regionalnych (Cieślicka, Napierała, Muszkieta, 2010). Janusz Dobosz, naukowiec z warszawskiego AWF, opracował tabele pozwalające ocenić poziom sprawności w każdym z etapów edukacji począwszy od szkoły podstawowej aż do końca szkoły ponadgimnazjalnej. Prowadzone przez niego badania na terenie całego kraju pozwoliły na wypracowanie ogólnopolskich norm dla takich testów jak: Międzynarodowy Test Sprawności Fizycznej, Europejski Test Sprawności Fizycznej oraz Test Coopera. Daje to możliwość porównania wyników osiąganych w każdym środowisku ze średnimi rówieśników w całym kraju. Praca ta miała na celu odpowiedzieć na pytanie czy przerwa wakacyjna może wpłynąć na poziom sprawności fizycznej wśród uczniów osiemnastoletnich z Zespołu Szkół RCKU w Przemystce. Badaniu zostało poddane 18 dziewcząt i 17 chłopców. Pomiar był przeprowadzany dwukrotnie, w czerwcu oraz wrześniu 2012 roku i obejmował dwa etapy. Pierwszy z nich to badanie cech biologicznych, takich jak wysokość i masa ciała, drugi oceniał poziom sprawności fizycznej szkolnej młodzieży. Obejmował wybrane próby Europejskiego testu Sprawności Fizycznej (skok w dal z miejsca, skłony z leżenia, zwis na drążku na ugiętych ramionach, próba równowagi, szybkość ruchów reki badana poprzez stukanie w krążki, bieg wahadłowy 10 x 5 metrów) oraz Test Coopera. Otrzymane wyniki zostały poddane szczegółowej analizie statystycznej, dzięki której została obliczona średnia arytmetyczna i średnie odchylenie standardowe obydwu pomiarów, a także różnica średnich arytmetycznych oraz istotność różnic badana poprzez test „u”.

W nioski 1. Po przerwie wakacyjnej można zaobserwować wzrost wartości dotyczący pomiarów cech somatycznych. Zmiany zaszły zarówno pod względem wysokości ciała jak również jego masy. Należy jednak zaznaczyć, że nie są to różnice istotne statystycznie. 2. Powtórne przeprowadzenie wybranych prób testu Eurofit oraz Testu Coopera wskazuje na spadek wyników w każdym z wykonywanych ćwiczeń, co oznacza, że przerwa wakacyjna wywołała regres w poziomie sprawności badanych uczniów i uczennic. Należy jednak zaznaczyć, iż nie są to różnice istotne statystycznie.

Piśmiennictwo 1. Cieślicka M., Napierała M,, Muszkieta R. (2010). Budowa morfologiczna i zdolności motoryczne uczniów Publicznego Gimnazjum w Dobrzyniu nad Wisłą. UKW, Bydgoszcz. 2. Cieślicka M., Napierała M., Żukow W. (2013). Wpływ treningu sportowego na sprawność fizyczną i budowę somatyczną dziewcząt trenujących siatkówkę. UKW, Bydgoszcz. 3. Drabik J. (1992). Sprawność fizyczna i jej testowanie u młodzieży szkolnej. AWF, Gdańsk. 4. Mleczko E. (1991). Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem życia. Wyd. Monografie AWF, Kraków. 5. Napierała M. (2005). Ważniejsze uwarunkowania rozwoju somatycznego i motorycznego dzieci i młodzieży z województwa kujawski-pomorskiego. Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.

65 6. Napierała M. (2008). Środowiskowe uwarunkowania somatyczne i motoryczne a wiek rozwojowy dzieci i młodzieży na przykładzie województwa kujawski - pomorskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz. 7. Nowicki G. (1986). Kształtowanie cech motorycznych dzieci i młodzieży. IKN, Bydgoszcz. 8. Nowicki G. (1990). Rozwój, sprawność fizyczna i wyniki w nauce dzieci i młodzieży w zróżnicowanym środowisku rodzinnym. Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Warszawie, Oddział w Bydgoszczy, Bydgoszcz. 9. Osiński W. (2000). Antropomotoryka. AWF, Poznań. 10. Przewęda R. (1973). Rozwój somatyczny i motoryczny. PZWS, Warszawa. 11. Przewęda R. (1981). Rozwój somatyczny i motoryczny. WSiP, Warszawa. 12. Szopa J. (1986). Genetyka w wychowaniu fizycznym i sporcie- wybrane zagadnienia metodologiczne. PWN. Warszawa.

Streszczenie Celem badań było dokonanie oceny wpływu przerwy wakacyjnej na sprawność uczniów w wieku lat osiemnastu z Zespołu Szkół RCKU w Przemystce. Badania zostały przeprowadzone dwukrotnie, w czerwcu i we wrześniu 2012 roku i objęto nimi 18 dziewcząt oraz 17 chłopców uczęszczających do tej placówki. Rozwój biologiczny został określony na podstawie wysokości i masy ciała. W celu dokonania oceny poziomu sprawności fizycznej badanych użyto wybranych prób Europejskiego Testu Sprawności Fizycznej oraz Testu Coopera. Wnioski: 1. Po przerwie wakacyjnej można zaobserwować wzrost wartości dotyczący pomiarów cech somatycznych. Zmiany zaszły zarówno pod względem wysokości ciała jak również jego masy. Należy jednak zaznaczyć, że nie są to różnice istotne statystycznie. 2. Powtórne przeprowadzenie wybranych prób testu Eurofit oraz Testu Coopera wskazuje na spadek wyników w każdym z wykonywanych ćwiczeń, co oznacza, że przerwa wakacyjna wywołała regres w poziomie sprawności badanych uczniów i uczennic. Należy jednak zaznaczyć, iż nie są to różnice istotne statystycznie.

Summary The purpose of the research was to assess the impact of a summer break on the efficiency of the students at the age of eighteen of the RCKU School in Przemystce. Tests have been carried out on two occasions, in June and in September 2012 and included them 18 girls and 17 boys attending the facility. Biological development was determined on the basis of height and weight. In order to assess the level of physical fitness test uses the selected European trials Test physical fitness Test and Cooper. Conclusion: after the summer break, you can observe the value for measurements of somatic traits. Changes have occurred both in terms of the height of the body as well as its weight. However, it should be noted that the differences are not statistically significant. Repeated carrying out selected tests test and Cooper Test Eurofit indicates a decline in results in each of the performed exercise, meaning that the holiday break has caused a setback in the performance level of students and uczenni.

Słowa kluczowe: Test Eurofit, Test Coopera, sprawność fizyczna.

Keywords: Test, Test Eurofit Cooper, physical fitness.

66 SPRAWNOŚĆ OGÓLNA I SPECJALNA 12 I 13-LETNICH SIATKAREK Z KLUBU SPORTOWEGO „CULMEN” CHEŁMNO The efficiency of the general and special 12 and 13-year-old women's cev with sports club "Culmen" Chełmno

Agnieszka Śniegowska, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka, Radosław Muszkieta, Walery Zukow

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp Sport jest formą działalności człowieka, którą cechuje: uczuciowe zaangażowanie, systematyczne jej uprawianie, współzawodnictwo, osobiste zainteresowanie, dobrowolny wybór formy ruchu, dążenie do osiągania najlepszych wyników, na miarę możliwości ćwiczącego oraz wysokie umiejętności ruchowe w wybranej dyscyplinie. Osiąganie coraz lepszego wyniku jest podstawową i bardzo ważną cechą sportu. Sportowiec rodzi się powoli w zależności od pracy trenera, który śledzi jego postępy. Sprawność fizyczna człowieka jest wskaźnikiem jego rozwoju i zdrowia, jest ciągle stałym i głównym tematem wielu prac badawczych. Ciągle wzrasta społeczne zainteresowanie poprawą, bądź utrzymaniem poziomu tej sprawności jako jednego z głównych czynników w szczęśliwym i pełnym życiu. Sprawność fizyczna będąc jednoznacznie warunkiem i podłożem zdrowia była i zawsze będzie częścią życia człowieka. Dążąc do poprawy zdrowia poprzez profilaktyczną działalność - aktywność fizyczną mającą na celu podwyższenie poziomu sprawności i wydolności fizycznej, staje się coraz popularniejsze w wielu krajach. Upowszechnienie tej działalności jest możliwe dzięki wynikom wielu badań o związkach między poziomem zdolności wysiłkowej a zdrowiem i życiem człowieka. Celem niniejszej badań jest uzyskanie informacji na temat sprawności ogólnej i specjalnej siatkarek w wieku 13 i 13 lat z klubu „Culmen” Chełmno. Badania przeprowadzono wśród 33 dziewcząt trenujących siatkówkę.

M ateriał i metody Badaniami objęto 33 dziewczęta w wieku 12 i 13 lat. Dziewcząt w wieku 12 lat było 16 stanowi to 48,5% badanej grupy, natomiast dziewcząt w wieku 13 lat 17-51,5%. Dziewczęta uczęszczają do różnych szkół, pochodzą z różnych środowisk społecznych. Pomiary rozwoju somatycznego tj. wysokość i masa ciała, przeprowadzane były w obecności pielęgniarki szkolnej. Pomiar wysokości i masy ciała dokonywano za pomocą wagi lekarskiej wyposażonej również w miarę. Badane wchodziły na wagę bez obuwia, w pozycji wyprostowanej ze złączonymi stopami, twarzą skierowaną w stronę odważników. Pomiar masy ciała dokonano z dokładnością do 0,1 kg. Do pomiaru wysokości ciała wykorzystano antropometr i mierzono z dokładnością do 0,1 cm. Na podstawie wyników wzrostu i wagi został wyliczony wskaźnik Rohrera według wzoru: Rw MC( g 1 *100 w (WC[cm])3 Dokonano również klasyfikacji typów budowy ciała wszystkich badanych według typologii E. Kretschmera i wykorzystując klucz E. Curtiusa:

67 • typ leptosomatyczny - (poniżej 1,28) wąska i wydłużona twarz, mały ciężar ciała, długie kończyny, wydłużona szyja, płaska i wąska klatka piersiowa, wąskie barki i miednica, kończyny smukłe i słabo umięśnione, • typ atletyczny - (1,29 - 1,49) silna budowa, dobrze rozwinięte mięśnie, twarz jest średnio szeroka, silna szyja, szeroka klatka piersiowa, szerokie barki, wąskie biodra, • typ pikniczny - (1,5 - powyżej) drobny szkielet, słabo rozwinięte mięśnie, znaczne tendencje do tycia, twarz szeroka, szyja krótka, szeroka klatka piersiowa, kończyny krótkie i grube.

Pozostałe wzory używane do obróbki statystycznej: • Średnia arytmetyczna X = ^ x n • Odchylenie standardowe

• Test u dla prób niezależnych dla makrogrupy

Xi - x 2

• Różnica między średnimi

D = x\ - x 2 (Arska- Kotlińska i wsp., 2002).

Do oceny sprawności ogólnej wybrano próby z Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej ICSPFT (Talaga, 2004) [International Committee on the Standarization of Physical Fitness Test]: • Próba szybkości (bieg na 50m), • Próba wytrzymałości (bieg na 600m), • Próba siły (zwis na ugiętych ramionach), • Próba zwinności (bieg wahadłowy 4 x 10m), • Siady z leżenia tyłem w czasie 30s, • Próba gibkości ( skłon tułowia w przód), • Próba zagrywka dolna, • Próba zagrywka górna. Zawodnik wykonuje zagrywkę sposobem dolnym i górnym zza linii końcowej boiska w oznaczone pole, ograniczone linią ataku oraz liniami wytyczonymi w odległości 2 m od linii końcowej i bocznej. Punktacja: 0 pkt - piłka poza boiskiem; 1 pkt - piłka w polu za 1 pkt; 2 pkt - piłka w polu za 2 pkt. • Próba odbicie sposobem oburącz górnym w wyskoku. Odbicie w wyskoku z prawego ataku - zawodnik nr l ustawiony za linią ataku w obrębie linii bocznej. Wystawiający - nr 2 ustawiony jest w strefie III przy siatce twarzą w stronę wykonującego próbę. Punktacja: 0 pkt - piłka poza boiskiem; 1 pkt - piłka w polu za 1 pkt; 2 pkt - piłka w polu za 2 pkt.

68 • Odbicie sposobem oburącz dolnym (nagranie). Ćwiczący nr l ustawia się na środku boiska, za linią boczną wyznaczoną 4,5 m od siatki. Na pograniczu strefy II i III przy siatce w odległości 3 m od linii bocznej ustawiony jest stojak z obręczą o średnicy wewnętrznej l m, w bezpośredniej bliskości górnej taśmy siatki (243 cm dla mężczyzn, 224 cm dla kobiet). Ćwiczący nr 2 przebija piłkę łagodnym łukiem do nr l, który nagrywa piłkę do obręczy. Próba nie jest ważna, jeśli ćwiczący przekroczy linię 4,5 m. Punktacja: 0 pkt - piłka poza obręczą; 1 pkt - piłka dotyka obręczy; 2 pkt - piłka wewnątrz obręczy. • Przyjęcie z podaniem sposobem oburącz górnym. Ćwiczący nr l ustawia się na lewym ataku za połączeniem linii ataku z linią boczną. Na pograniczu stref II i III ustawiony jest stojak (tak, jak w próbie 4). Ćwiczący nr 2 przebija piłkę łagodnym łukiem do nr l, który palcami obu rąk sposobem górnym wykonuje przyjęcie z podaniem starając się trafić do obręczy. Ćwiczący nr l w trakcie próby nie może przekroczyć linii ataku, wyznaczonej w kierunku środka boiska.

Punktacja: 0 pkt - piłka poza obręczą; 1 pkt - piłka dotyka obręczy; 2 pkt - piłka wewnątrz obręczy.

• Zastawienie/ VII. Zbicie tenisowe. Zbicie sposobem tenisowym i zastawienie pojedyncze wykonuje się w jednym ćwiczeniu. Ćwiczący nr l ustawia się na lewym ataku. Ćwiczący nr 2 ustawiony jest w strefie III przy siatce, twarzą do wykonującego próbę. Ćwiczący nr l nagrywa piłkę sposobem oburącz górnym do nr 2, który wykonuje rozbieg, a następnie zbicie sposobem tenisowym. Po wykonaniu zbicia porusza się w stronę środka boiska dwoma lub trzema krokami odstawno - dostawnymi i wykonuje zastawienie pojedyncze piłki zawieszonej (trzymanej) w strefie III na wysokości uzależnionej od indywidualnych predyspozycji ćwiczącego. Punktacja: ocena ataku jak w próbie 1,2,3. Przy ocenie zastawienia pojedynczego oceniamy tylko technikę wykonania elementu.

• Wystawienie - odbijanie piłki do dwóch kwadratów (na zmianę) o wymiarach 60cm x 60cm narysowanych na wysokości 243 cm dla mężczyzn i 224 cm dla kobiet (dolna krawędź) z odległości 2 m. Punktacja: ilość odbić w ciągu 30 s.

Wyniki

69 W ysokość ciała (cm )

Ryc.1. Średnia arytmetyczna wysokości ciała poszczególnych grup wiekowych

Tab.1 i Tab.1 przedstawia nam wysokość ciała dziewcząt w wieku 12 i 13 lat. W wieku 12 lat średnia arytmetyczna wysokości ciała wynosi 159,9cm, przy której odchylenie standardowe osiąga 8,7cm. W wieku 13 lat średnia arytmetyczna wysokości ciała wynosi 160,1cm, przy której odchylenie standardowe osiąga 8,4cm.Różnica średnich arytmetycznych wysokości ciała wynosi 0,2cm i nie jest statystycznie istotna (Tab.1.)

Tab. 1. Charakterystyka liczbowa wysokości ciała dziewcząt (cm)

Badana grupa N X 5 D u

12 lat 16 159,9 8,7 0,2 0,07 13 lat 17 160,1 8,4 * p < 0,05; ** p < 0,01; t a =0,05; df = 2,03; t a = 0,01; df = 2,72

55

54

53

52

51

50

49

48

47

Ryc.2. Średnia arytmetyczna masy ciała poszczególnych grup wiekowych

Tab.2 i tab.2 ukazuje masę ciała dziewcząt w wieku 12 lat i 13 lat. Średnia arytmetyczna masy ciała u dziewcząt w wieku 12 lat wynosi 49,9 kg, a u dziewcząt w

70 wieku 13 lat 54,6 kg. W tab.7 możemy zauważyć, że odchylenie standardowe jest do siebie zbliżone, w grupie 12-latek osiąga ono 7,6 kg, a w grupie 13-latek 7,4 kg. Po przeanalizowaniu danych i obliczeniu średniej arytmetycznej, odchylenia standardowego oraz różnicy między średnimi, możemy stwierdzić, iż różnica średnich arytmetycznych wynosi 4,7 kg. Różnica nie jest istotna statystycznie.

Tab. 2. Charakterystyka liczbowa masy ciała dziewcząt (cm) Badana _ N 5 D u grupa X 12 lat 16 49,9 7,6 4,7 1,8 13 lat 17 54,6 7,4 * p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = « =2,03; t a = 0,01; df = « = 2,72

Tab.3. Typologia ciała badanych grup w wieku 12lat i 13 lat Typologia ciała Dziewczęta w wieku 13 lat Dziewczęta w wieku 12 lat Lp. Wynik Typ Lp. Wynik Typ liczbowy człowieka liczbowy człowieka 1 1,34 Atletyczny 1 1,27 Leptosomatyczny

2 1,20 Leptosomatyczny 2 1,63 Pikniczny

3 1,44 Atletyczny 3 1,22 Leptosomatyczny

4 1,43 Atletyczny 4 1,12 Leptosomatyczny

5 1,23 Leptosomatyczny 5 1,13 Leptosomatyczny

6 1,51 Pikniczny 6 1,16 Leptosomatyczny

7 1,16 Leptosomatyczny 7 1,08 Leptosomatyczny

8 1,37 Atletyczny 8 1,10 Leptosomatyczny

9 1,38 Atletyczny 9 1,58 Pikniczny

10 1,27 Leptosomatyczny 10 1,43 Atletyczny

11 1,06 Leptosomatyczny 11 1,08 Leptosomatyczny

12 1,19 Leptosomatyczny 12 1,00 Leptosomatyczny

13 1,47 Atletyczny 13 1,15 Leptosomatyczny

14 1,22 Leptosomatyczny 14 1,14 Leptosomatyczny

71 15 1,27 Leptosomatyczny 15 1,17 Leptosomatyczny

16 1,29 Atletyczny 16 1,35 Atletyczny

17 1,43 Atletyczny 17 --

6,00%

■ Typ atletyczny 47,00% 1 ■ Typ leptosomatyczny ' 47,00% ■ Typ pikniczny

Ryc.3. Typologia ciała dziewcząt w wieku 13lat

Ryc.3 przedstawia typologię ciała dziewcząt w wieku 13 lat w %. Najliczniejsze grupy to typy atletyczne i leptosomatyczne - 47%. Typ pikniczny występuje w 6% grupy.

Ryc. 4 Typologia ciała dziewcząt w wieku 12 lat

Ryc.4. ukazuje nam występowanie typów budowy ciała u dziewcząt w wieku 12 lat. Przewagę nad innymi ma typ leptosomatyczny, który wynosi 75% badanych w grupie, typ atletyczny i typ pikniczny występuje u 12,50% badanej grupy.

72 Tab. 4. Charakterystyka liczbowa zdolności motorycznych dziewcząt

Bieg na dystansie 50m

Badana N X 5 D u grupa 12 lat 16 8,7 0,4 0,1 0,5 13 lat 17 8,6 0,6 Skok w dal z miejsca (cm) 12 lat 16 168,9 12,8 7,2 1,52 13 lat 17 161,7 14,4 Bieg na 600m 12 lat 16 199,4 26,3 2,8 0,3 13 lat 17 202,2 25,7 Zwis na ugiętych ramionach 12 lat 16 6,9 3 1,7 1,3 13 lat 17 8,6 4,2 Bieg 4x10m 12 lat 16 0,6 11,1 0,6 2,87** 13 lat 17 10,5 0,6 Siady z leżenia 12 lat 16 20,4 3,4 2,2 2,11* 13 lat 17 18,2 2,5 Skłon tułowia 12 lat 16 5,4 3,9 0,3 0,2 13 lat | 17 | 5,1 ^ ? *- | 3,71 ' |______* p < 0,05; ** p < 0,01; t a = 0,05; df = <» =2,03; t a = 0,01; df = <» = 2,72

Tab.4. przedstawia zdolności motoryczne dziewcząt w wieku 12 i 13 lat. Analizując wyniki biegu na dystansie 50m można zauważyć, że lepsze wyniki osiągnęły dziewczęta 13-letnie (8,6 s). Jest to wynik o 0,1s lepszy od dziewcząt w wieku 12 lat. W skoku w dal z miejsca lepsze okazały się dziewczęta w wieku 12 lat osiągając wynik średni 168,9cm, o 7,2cm więcej niż dziewczęta w wieku 13 lat. W biegu wytrzymałościowym na dystansie 600m lepsze rezultaty osiągnęły dziewczęta w wieku 12 lat - 199,4 s, dziewczęta w wieku 13 lat uzyskały na tym samym dystansie 202,2 s. Różnica pomiędzy badanymi grupami wyniosła 2,8s. Większą siłą obręczy pasa barkowego mierzonej czasem zwisu na drążku o ramionach ugiętych, dysponują dziewczęta starsze (8,6 s), w danej próbie przewyższały młodsze dziewczęta (6,9 s) o 1,7s. Bieg 4x10m okazał się bardziej korzystny dla dziewcząt w wieku 13 lat. Pokonały dany dystans w czasie 10,5 s, natomiast młodsze dziewczęta w czasie 11,1 s. Różnica pomiędzy grupami to 0,6 s. Dziewczęta młodsze okazały się lepsze podczas siadów z leżenia tyłem, w czasie 30 s wykonały 20,4 razy, gdzie starsze koleżanki w tym samym czasie zrobiły to 18,2 razy. Gibkość w obu grupach jest bardzo zbliżona do siebie, lecz lepiej wypadły dziewczęta młodsze a różnica średniej arytmetycznej danej próby wynosi 0,3 cm. Młodszym dziewczętom udało się osiągnąć 5,4 cm, a dziewczętom starszym 5,1 cm. Różnice statystycznie istotne wystąpiły w biegu 4x10 m (na poziomie 1%) oraz w próbie siadów z leżenia (na poziomie 5%).

73 Tab.5. Próby zdolności motorycznych z MTSF wg skali T Próba 12 lat 13 lat

X punkty X punkt y Bieg na 8,7 56 8,6 54 dystansie 50m Bieg na 199,4 63 202,2 61 dystansie 600m Bieg 11,1 60 10,5 70 wahadłowy 4 x 10 m Siady z leżenia 20,4 46 18,2 42

Skok w dal z 168,9 56 161,7 50 miejsca Skłon w przód 5,4 49 5,1 47

Zwis na drążku 6,9 52 8,6 51

£ 382pkt. 375pkt. X 55 54

Analizując Tab.5 zauważamy, iż w ogólnej punktacji lepiej wypadły dziewczęta w wieku 12 lat zdobywając 382 pkt., natomiast dziewczęta w wieku 13 lat uzyskały 375 pkt. Najlepszą konkurencją dla młodszych dziewcząt okazała się próba biegu na dystansie 600m, najsłabiej wypadły podczas wykonywania siadów z leżenia tyłem. Dziewczęta starsze najlepiej wypadły podczas biegu wahadłowego 4x10m, a najsłabiej wypadły tak jak ich koleżanki młodsze w próbie siady z leżenia tyłem.

Ryc.5. Wykaz zdobytych pkt. podczas prób w obu grupach

74 Ryc. 6. Porównanie punktowe poziomu sprawności motorycznej dziewcząt (pkt.)

Tab. 6. Próby zdolności specjalnej wg J. Uzarowicza Próba 12 lat 13 lat

X (pkt) Punkty X (pkt) Punkty (max) (max) Zagrywka dolna 1,7 8 2,6 8

Zagrywka górna 3,1 8 6,6 8

Odbicie sposobem 3,4 8 7,1 8 oburącz górnym w wyskoku Odbicie sposobem 4,4 8 5,2 8 oburącz dolnym Przyjęcie z 3,5 8 6,0 8 podaniem sposobem oburącz górnym Zbicie tenisowe 3,7 8 4,8 8

Zastawienie 2,3 4 3,1 4

Rozegranie 1,9 4 2,4 4

£ 24,0 56 37,8 56

X 3,0 7 4,7 7

Analizując tab.6. możemy stwierdzić, że 1 rok różnicy podczas trenowania znacznie wpływa na zdolności specjalne dziewcząt. W każdej próbie lepiej wypadły starsze

75 dziewczęta. Dziewczętom w wieku 12 lat największe kłopoty sprawiła zagrywka sposobem dolnym, gdzie średnia wynosi tylko 1,7pkt. Odbicie sposobem oburącz dolnym u dziewcząt młodszych wypadła najlepiej. Dziewczęta starsze najlepiej wykazały się podczas odbicia sposobem oburącz górnym w wyskoku, natomiast największe problemy sprawiło im rozegranie. Dziewczęta 13-letnie uzyskały w teście sprawności specjalnej 37,8 pkt, dziewczęta 12-letnie 24punkty.

Dyskusja i wnioski Problemem rozwoju fizycznego zajmowało się wielu badaczy. Po drugiej wojnie światowej badania dotyczące rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży miały zasięg regionalny, polegały głównie na tym aby stwierdzić w jakim stopniu zaważyły na rozwoju fizycznym skutki wojny. W 1951 roku R. Trześniowski prowadził badania podjęte przez J. Mydlarskiego, za cel objął postulat kontroli norm miernika sprawności fizycznej. Studium Wychowania Fizycznego i Sportu Akademii Rolniczej w Poznaniu od 1954r. przeprowadziło badania na studentach I roku za pomocą testów sprawności stosowanych w tym czasie. W roku 1968 test został ujednolicony za pomocą testu Barrow’a. Na początku badano uwarunkowania somatyczne studentów, elementem stałym był wzrost i waga, pomiary były wykonywane przez cały okres istnienia Uczelni. W latach 1958-1963 prowadzono badania w formie ankietowej, które przybliżały zainteresowania, poglądy, spędzanie wolnego czasu itd. Badania na młodzieży szkół średnich i swoich studentach prowadził Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Za cel przyjął określenie struktur antropologicznych i dymorfizmu płciowego dziewcząt i chłopców pochodzących z miast i wsi, oraz składu ciała. Badania odbywały się w latach 1956-1963. L. Denisiuk stworzył nowy test sprawności, na który składało się 5 prób określających poziom mocy, szybkości, siły, zwinności i wytrzymałości. Badania te prowadził w latach 60 i 70. W latach 80 Chromiński kontynuował pracę J. Mydlarskiego (1935) i R. Trześniowskiego. G. Hanyżewska w swojej pracy opisała współzależność jaka istnieje między środowiskiem zamieszkania a cechami morfologicznymi i sprawnością fizyczną dziewcząt w wieku 10 i 11 lat. G. Nowicki (2004) z Bydgoszczy przeprowadził w latach 75-83 szerokie badania nad rozwojem fizycznym i sprawnością. Miały one na celu określenie stanu procesu rozwoju cech somatycznych i motorycznych u dzieci i młodzieży regionu bydgoskiego począwszy od noworodka do 18,5 lat, a także zauważenie wpływu charakterystycznych czynników bytowych i środowiskowych na kształtowanie poziomu rozwoju cech morfologicznych i motorycznych u dzieci i młodzieży. B. Mroczyński na początku lat 90-tych przeprowadził badania na studentach, które wykazały wzrost siły. Badania longitudinalne M. Napierały przeprowadzone w latach 1997-99, na dzieciach klas początkowych, pokazały zmiany w rozwoju fizycznym i motorycznym dzieci (Napierała, 2007). Badania przeprowadzono na dziewczętach w wieku 12 i 13 lat w roku 2013, wywodzących się ze środowiska miejskiego. Wnioski i spostrzeżenia można wyciągnąć po przeprowadzeniu badań dotyczących typu budowy ciała, sprawności motorycznej na podstawie Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej oraz sprawności specjalnej na podstawie Testu Sprawności specjalnej J. Uzarowicza i M. Cieślickiej (Cieślicka i wsp., 2009) oraz O. Ligman (Ligman i wsp., 2013). Grupa dziewcząt w wieku 13 lat charakteryzowała się wyższym poziomem wysokości i masy ciała, aniżeli dziewczęta w wieku 12 lat. Porównując obie grupy można stwierdzić, że w wynikach zdolności motorycznej ogólnej nie zauważamy bardzo widocznych różnic, natomiast w zdolności motorycznej specjalnej różnice te są już o wiele bardziej widoczne. Wniosek może być taki, iż jeden rok trenowania może wnieść bardzo duże zmiany w predyspozycjach zawodnika.

76 W nioski 1. Dziewczęta w wieku 13 lat osiągają wyższy poziom wysokości i masy ciała, aniżeli dziewczęta w wieku 12 lat. 2. Wysoki poziom rozwoju motorycznego u trenujących dziewcząt. 3. Dziewczęta w wieku 12 lat osiągają lepsze wyniki w skoczności i gibkości. 4. Dziewczęta w wieku 13 lat uzyskują lepsze rezultaty w wytrzymałości, szybkości oraz sile. 5. W sprawności specjalnej lepszymi wynikami wykazywały się dziewczęta w wieku 13 lat. 6. Budowa atletyczna i leptosomatyczna pozwala na osiąganie lepszych wyników w sporcie. 7. U osób trenujących wykonanie zagrywki sposobem górnym jest łatwiejsze niż sposobem dolnym.

Piśmiennictwo 1. Arska - Kotlińska M., Bartz J., Wieliński D. (2002). Wybrane zagadnienia statystyki dla studiujących wychowanie fizyczne, AWF, Poznań. 2. Cieślicka M., Napierała M. (2009). The somatic bulid of lightweight rowes. Medical and Biological Sciences, 23/3, s.33-38. 3. Mydlarski J. (1935). Sprawność fizyczna młodzieży w Polsce, Warszawa. 4. Napierała M. (2008). Środowiskowe uwarunkowania somatyczne i motoryczne a wiek rozwojowy dzieci i młodzieży (na przykładzie województwa kujawsko - pomorskiego), UKW w Bydgoszczy, Bydgoszcz. 5. Nowicki G. (2004). Rozwój fizyczny dzieci i młodzieży w rodzinach wiejskich, Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa, Bydgoszcz. 6. Ligman O., Stankiewicz B., Dix B., Żukow W. (2013). The impact of training on the development of the somatic characteristics of 13-15 years-paddlers. Journal of Health Sciences vol. 3 nr 6, Radom, s.213-230, ISSN 1429-9623. 7. Talaga J. ( 2004). Sprawność fizyczna ogólna testy. Zysk i S-ka, Poznań. s.103.

Streszczenie Celem niniejszej badań było uzyskanie informacji na temat sprawności ogólnej i specjalnej siatkarek w wieku 13 i 13 lat z klubu „Culmen” Chełmno. Badania przeprowadzono wśród 33 dziewcząt w wieku 12 i 13 lat. Pomiar masy ciała dokonywano za pomocą wagi lekarskiej wyposażonej również w miarę, do pomiaru wysokości ciała wykorzystano antropometr. Typ budowy ciała wszystkich badanych przeprowadzono według typologii E. Kretschmera i wykorzystując klucz E. Curtiusa. Do oceny sprawności ogólnej wybrano próby z Międzynarodowego Testu Sprawności Fizycznej ICSPFT (International Committee on the Standarization of Physical Fitness Test). Sprawność specjalną badanych dziewcząt sprawdzono za pomocą testu sprawności fizycznej specjalnej J. Uzarowicza. Wyniki badań upoważniają do wyciągnięcia następujących wniosków: 1. Dziewczęta w wieku 13 lat osiągają wyższy poziom wysokości i masy ciała, aniżeli dziewczęta w wieku 12lat. 2. Wysoki poziom rozwoju motorycznego u trenujących dziewcząt. 3. Dziewczęta w wieku 12 lat osiągają lepsze wyniki w skoczności i gibkości. 4. Dziewczęta w wieku 13 lat uzyskują lepsze rezultaty w wytrzymałości, szybkości oraz sile. 5. W sprawności specjalnej lepszymi wynikami wykazywały się dziewczęta w wieku 13 lat. 6. Budowa atletyczna i leptosomatyczna pozwala na osiąganie lepszych wyników w sporcie. 7. U osób trenujących wykonanie zagrywki sposobem górnym jest łatwiejsze niż sposobem dolnym.

77 Summary The purpose of this study was to obtain information on the overall performance and a special women's CEV at the age of 13, and 13 years with the Club "Culmen" Chełmno. The research was conducted among the 33 girls aged 12 and 13 years old. the measurement of body weight were made using medical weight equipped also, to measure the height of the body uses antropometr. The type of physique all test was performed according to the typology of e. Kretschmer and utilizing key e. Curtius. To assess the efficiency of the overall sample was selected from the International Physical fitness test ICSPFT (International Committee on the Standarization of Physical Fitness Test). A special performance of girls examined by using physical fitness test a special J. Uzarowicz. Test results entitle to draw the following conclusions: 1. the girls at the age of 13 years to achieve a higher level of height and weight, than girls at the age of 12 years. A high level of development of motor impairment on training girls. Girls as young as 12 years to achieve better results in jumping and flexibility. Girls aged 13 years obtain better results in strength, speed, and strength. In the special performance better results showed the girls at the age of 13 years. Construction of the athletic and leptosomatic allows you to achieve better results in the sport. In those high-performance tricks way top is easier than way.

Słowa kluczowe: sprawność ogólna, sprawność specjalna, siatkówka.

Keywords: efficiency, the efficiency of the special, volleyball.

78 UCZNIOWSKIE KOMPETENCJE Z WYCHOWANIA FIZYCZNEGO W OPINII NAUCZYCIELI WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO Apprentice competence of physical education teachers in the state opolskie

Cezary Kuśnierz

Politechnika Opolska

Wstęp Termin kompetencje pochodzi od łacińskiego czasownika competere - nadawać się, współzawodniczyć, zajmować określoną pozycję. Etymologia wyznacza taką perspektywę pojmowania kompetencji, w której jej podstawowe znaczenie będzie nawiązywać do potencjału podmiotu, wyznaczającego jego zdolności wykonywania określonych typów działań. Tak obszernie nakreślone znaczenie kompetencji jako zdolności do działania ulegnie rozproszeniu na kilka zakresów, jeśli przyjrzeć się jego pedagogicznym zastosowaniom. W tym kontekście zaznaczają się dwa ujęcia kompetencji. Pierwsze z nich to takie, gdzie kompetencje można pojmować jako adaptacyjny potencjał podmiotu, pozwalający mu na dostosowanie działań do warunków wyznaczonych przez charakter otoczenia. Drugie ujęcie obejmuje taką koncepcję, w której jawi się ona jako transgresyjny potencjał podmiotu, gdzie generowane przezeń typy działań są podatne na twórczą modyfikację (Encyklopedia pedagogiczna 2007). Z pojęciem tym łączy się termin kompetencji społecznych, definiowanych jako zespół nabytych cech, zdolności umożliwiających swobodne uczestnictwo w życiu społecznym zgodnie z przyjętymi normami i wartościami. Są to m.in. umiejętności współdziałania i współpracy, odpowiedzialność, umiejętność pozyskiwania zaufania społecznego, konsekwencja w działaniu, umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach społecznych (Encyklopedia pedagogiczna 2007). Martin Valcke (2007) przez kompetencje rozumie spójną i złożoną całość wiedzy, umiejętności i postaw, które są wyrażane i rozwijane poprzez konkretne czyny w konkretnych, złożonych i unikalnych sytuacjach. Podobnie definiuje kompetencje P. Perrenoud (2000), opisując je jako umiejętność efektywnego działania w wielu określonych sytuacjach, umiejętność opartą na wiedzy, lecz do niej nie ograniczoną. Zdaniem autora ’’podejście według kompetencji” określa miejsce wiedzy naukowej i nie naukowej w działaniu, stanowi zasoby, często decydujące o identyfikacji i rozwiązaniu problemu, przygotowaniu i podjęciu decyzji (W. Rabczuk 2008 za: P. Perrenoud 2000). Szczególną rolę w kreowaniu zmian w edukacji i jej reformowaniu odgrywają raporty oświatowe opracowane przez grupy ekspertów. W oparciu o analizę i ocenę istniejącego stanu rzeczy określa się w nich kierunki zmian i strategie wdrażania (W. Strykowski i in. 2003). Jednym z najbardziej głośnych raportów oświatowych drugiej połowy XX wieku był raport opracowany przez Międzynarodową Komisję do spraw Rozwoju Edukacji pod tytułem ”Uczyć się, aby być” (E. Faure 1975). Jego celem było zbadanie ówczesnego stanu oświaty i wychowania na świecie oraz opracowanie założeń przyszłego rozwoju. Najistotniejsze tezy sformułowane w raporcie dotyczyły wszechstronnego rozwoju człowieka, wszystkich dyspozycji składających się na człowieka integralnego oraz idei edukacji permanentnej. Zwrócono uwagę na to, że edukacja szkolna powinna przygotowywać również do mobilności zawodowej, a więc łatwego przechodzenia z jednej gałęzi pracy zawodowej do innych (W. Strykowski i in. 2003). Problematyka kompetencji nie jest wyłącznym przedmiotem zainteresowań środowisk związanych ze światem pracy, kształceniem zawodowym i kształceniem ogólnym, lecz coraz częściej pojawia się na

79 forum organizacji międzynarodowych dotyczących współpracy gospodarczej w tym krajów Unii Europejskiej. Organizacje te mające głównie charakter gospodarczy, są świadome znaczenia tzw. kapitału ludzkiego (połączenia wiedzy, umiejętności, postaw i kompetencji wszystkich obywateli) jako czynnika wzrostu gospodarczego i dobrobytu narodowego (W. Rabczuk, 2008). Rada Europejska (23-24.03.2000) w Lizbonie ustaliła, że konieczne jest sformułowanie europejskich ram określających nowe umiejętności podstawowe uzyskiwane w procesie uczenia się przez całe życie, stanowiących główny element działania Europy w okresie globalizacji oraz przejścia do modelu gospodarki opartej na wiedzy. Na kolejnych posiedzeniach Rady Europejskie (23-24.03.2001, Sztokholm i 15-15.03.2002, Barcelona) zaaprobowały do realizacji przyszłe cele europejskich systemów edukacji i szkolenia oraz program roboczy pod nazwą ’Edukacja i Szkolenia 2010”. Cele te obejmują rozwijanie umiejętności przydatnych w społeczeństwie wiedzy, uczenie się języków, przedsiębiorczości podkreślając jednocześnie potrzebę zwiększania europejskiego wymiaru edukacji przez całe życie. W Europejskim Pakcie na rzecz młodzieży, dołączonym do wniosków ze szczytu Rady Europejskiej (22-23.03.2005, Bruksela) podkreślono, że należy dążyć do opracowania wspólnego zestawu podstawowych umiejętności, które wyposażyły by młodych ludzi w niezbędne kompetencję kluczowe. Zalecenie to przyczyni się do wzrostu jakości edukacji i szkoleń dostosowanych do potrzeb europejskiego społeczeństwa wpływając korzystnie na rozwój państw członkowskich. Efektem działań Rady Europejskiej stało się opracowanie dokumentu - ’’Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie”, tworzącym ’’Europejskie ramy odniesienia”. Edukacja w swym społecznym i ekonomicznym wymiarze ma do odegrania zasadniczą rolę polegającą na zapewnieniu nabycia obywatelom Europy kompetencji umożliwiających im elastyczne dostosowanie się do szybko zmieniającego się świata. W tym kontekście głównymi celami ram odniesienia są: - określenie i zdefiniowanie kompetencji kluczowych koniecznych do osobistej samorealizacji, bycia aktywnym obywatelem, spójności społecznej i uzyskania szans na zatrudnienie w społeczeństwie wiedzy; - wspieranie działań państw członkowskich zmierzających do zapewnienia młodym ludziom po zakończeniu kształcenia i szkoleń kompetencji kluczowych w stopniu przygotowującym ich do dorosłego życia i stanowiącym podstawę dalszej nauki i życia zawodowego, oraz zapewnienia dorosłym możliwości rozwijania i aktualizowania ich kompetencji kluczowych w ciągu całego życia; - dostarczanie twórcą polityki, instytucją edukacyjnym, pracodawcom oraz osobą uczącym się narzędzia referencyjnego na poziomie europejskim, aby ułatwić starania na rzecz osiągnięcia wspólnie uzgodnionych celów na szczeblu krajowym i europejskim; - określenia ram dalszego działania na poziomie wspólnoty zarówno w zakresie programu roboczego Edukacji i Szkolenia 2010, jak i wspólnotowych programów edukacji i szkolenia. Kompetencje definiowane są w niniejszym dokumencie jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do sytuacji. Kompetencje kluczowe to te, które wszystkie osoby potrzebują do samorealizacji i rozwoju osobistego, bycia aktywnym obywatelem integracji społecznej i zatrudnienia (Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 18.12.2006). Proponowane ramy referencyjne obejmują osiem kluczowych kompetencji, którymi powinien dysponować każdy Europejczyk: - porozumiewanie się w języku ojczystym, - porozumiewanie się w językach obcych, - kompetencje matematyczne i podstawowe kompetencje naukowo-techniczne, - kompetencje informatyczne,

80 - zdolność uczenia się, - kompetencje interpersonalne, międzykulturowe i społeczne oraz kompetencje obywatelskie, - przedsiębiorczość, - ekspresję kulturalną.

W. Rabczuk (2008) dokonując analizy wymienionych kompetencji szczególną uwagę zwraca na kompetencje interpersonalne, międzykulturowe i społeczne oraz obywatelskie, których posiadanie jest niezbędne dla uczestnictwa w społeczeństwie, szczególnie w społeczeństwie wielokulturowym i wielojęzycznym, jakim jest Unia Europejska. Kompetencje te zdaniem autora umożliwiają nawiązywanie i podtrzymywanie relacji osobistych i zawodowych dzięki własnej komunikacji, pracy w zespole, umiejętnością językowym oraz poszanowaniu odmiennych kultur i tradycji. Europejskie ramy kwalifikacji (ERK) dla uczenia się przez cale życie zostały wprowadzone do realizacji w kwietniu 2008 roku, ustalono również, że do roku 2010 państwa członkowskie powinny odnieść swoje krajowe systemy kwalifikacji do ram europejskich, a przed upływem 2012 roku państwa powinny dopilnować, aby wystawiane przez nie indywidualne zaświadczenia o kwalifikacjach zawierały odniesienie do odpowiedniego poziomu wymogów europejskich. Europejskie ramy kwalifikacji obejmują osiem poziomów opisanych poprzez efekty uczenia się, uznają ogromną różnorodność systemów kształcenia i szkolenia w Europie w związku z tym niezbędnym stało się przesunięcie akcentu na efekty uczenia się, gdzie liczą się rezultaty a nie wkład pracy czy czas trwania nauki (ERK dla uczenia się przez całe życie, Luksemburg 2009). W celu jednoznacznego rozumienia pojęć zawartych w dokumentach przedstawiono również definicje, gdzie: - kwalifikacja - oznacza formalny wynik procesu oceny i walidacji uzyskany w sytuacji, w której właściwy organ stwierdza, że dana osoba osiągnęła efekty uczenia się zgodne z określonymi standardami; - efekty uczenia się - oznaczają określenie tego, co uczący się wie, rozumie i potrafi wykonać po ukończeniu procesu uczenia się, które dokonywane jest w kategoriach wiedzy, umiejętności i kompetencji; - wiedza - oznacza efekt przyswajania informacji poprzez uczenia się. Wiedza jest zbiorem faktów, zasad, teorii i praktyk powiązanych z dziedziną pracy lub nauki. W kontekście europejskich ram kwalifikacji wiedzę opisuje się jako teoretyczną lub faktograficzną; - umiejętności - oznaczają zdolność do stosowania wiedzy i korzystania z know-how w celu wykonywania zadań i rozwiązywania problemów. W kontekście ERK umiejętności określa się jako kognitywne (obejmujące myślenie logiczne, intuicyjne i kreatywne) oraz praktyczne (obejmujące sprawność i korzystanie z metod, materiałów, narzędzi i instrumentów); - kompetencje - oznaczają udowodnioną zdolność stosowania wiedzy, umiejętność i zdolności osobistych, społecznych lub metodologicznych okazywaną w pracy lub nauce oraz w karierze zawodowej i osobistej, w ERK kompetencje określane są w kategoriach odpowiedzialności i autonomii (Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady, 23.04.2008). Polska podjęła pracę nad przygotowaniem i wdrożeniem Krajowych Ram Kwalifikacji (KRK) w 2006 roku, w kolejnych latach (2008/09) Ministerstwo Edukacji Narodowej opracowało model Polskich Ram Kwalifikacji (PRK) kompatybilny z europejskimi. Zasadnicze zmiany polskiego systemu edukacji wynikają z tendencji europejskich i wiążą się z przebudową systemu kwalifikacji, który ma być oparty na efektach uczenia się. W 2009 roku wprowadzono nowe podstawy programowe kształcenia ogólnego, które w

81 całości zostały zredagowane w języku efektów uczenia się, przełamując w ten sposób dotychczasową tradycję opisywania programów szkolnych. W zakresie edukacji ogólnej wyróżniono następujące kategorie kluczowe: - wiedza - zakres wiadomości, głębia rozumienia, - umiejętności - komunikacja, rozwiązywanie problemów, zastosowanie wiedzy w praktyce, - postawy - tożsamość, współpraca, odpowiedzialność. Deskryptory poziomów kwalifikacji zdobywanych w ramach edukacji ogólnej wskazują na progresję osiągnięć uczącego się w następujących zakresach: - wiedza z zakresu humanistyki i życia społecznego, - wiedza z zakresu nauk przyrodniczych, - wiedza i umiejętności z zakresu matematyki, - umiejętności komunikacyjne, w tym posługiwanie się językiem ojczystym i obcym, - umiejętność rozumowania umożliwiająca rozpoznanie problemów i dochodzenia do ich właściwego rozwiązania, - umiejętność stosowania przyswojonej wiedzy w praktyce, - zdolność do samodzielnego działania i do współpracy w zespole, - świadomość własnej tożsamości oraz podejmowanie odpowiedzialności (Od Europejskich do Polskich Ram Kwalifikacji, MEN 2010, s.20). Analiza powyższych dokumentów opisujących kierunki przemian edukacyjnych jednoznacznie wskazuje na rozwój takich kompetencji, które w sposób realny będą się wiązać z przygotowaniem dzieci i młodzieży do przyszłej pracy zawodowej. Głównym wyznacznikiem kierunków zmian kompetencji są przemiany dokonujące się w zakresie gospodarki państw Unii Europejskiej. Za najistotniejsze uznano kompetencje, które będą decydowały o atrakcyjności i mobilności zawodowej. W tej sytuacji z ogromnym zdziwieniem należy odnotować brak kompetencji, które wiązały by się z troską o ciało i zdrowie. Wydaje się, że autorzy prezentowanych dokumentów pominęli zasadnicze kwestie związane ze zdrowiem zapominając, że jest ono jednym z najistotniejszych elementów skutecznej i wydajnej pracy jak i wieloletniej aktywności zawodowej. U podstaw doskonalenia systemu edukacji leży pojęcie dobrej szkoły, zapewniającej uczniom i nauczycielom klimat sprzyjający pracy i rozwojowi (K. Denek 2005). Instytucja ta powołana do planowego i systematycznego kształcenia dzieci, młodzieży i dorosłych powinna wypełniać swą misję zgodnie ze społecznie akceptowanymi planami i programami nauczania (Cz. Kupisiewicz 2005). Jest ona jednak często poddawana krytyce, która odnosi się do: niewłaściwych proporcji między sprawowanymi przez nią funkcjami (kształcenia, wychowania, opieki, selekcji, egalitaryzacji, diagnozy, terapii, kompensacji); nieracjonalnego powiązania z kształceniem równoległym i nieformalnym; realizowanych celów i zadań dydaktyczno- wychowawczych; stosowanych metod, form i środków dydaktycznych. Zarzuca się jej, że nie zaspokaja potrzeb kadrowych nowoczesnego rynku pracy pod względem ilościowym i jakościowym, występują rozbieżności pomiędzy kwalifikacjami jakie uzyskują absolwenci, a kwalifikacjami wymaganymi przez pracodawców (Cz. Kupisiewicz, 2005). Nowosad uważa, że szkoła w społeczeństwie wiedzy musi być ustawicznie doskonalona w zależności od potrzeb i warunków współczesności (I. Nowosad, 2003). Działalność edukacyjna, w zakresie wychowania fizycznego, której celem byłaby wysoka sprawność fizyczna dzieci i młodzieży nie jest już wystarczającym powodem włączenia wychowania fizycznego do programów szkolnych. Zresztą i sama koncepcja sprawności fizycznej ewoluuje. Jeszcze niedawno najważniejsza była sprawność związana z osiągnięciami głównie sportowymi. Obecnie akcent przesuwa się w stronę sprawności związanej ze zdrowiem. Jako wychowanie fizyczne najwyższej jakości może być zatem

82 uznane obecnie tylko takie, które zapewnia wszystkim uczniom solidne fundamenty zdrowia, rozwoju fizycznego i sprawności motorycznej, a także przyjemność i radość z regularnej aktywności ruchowej. Z odpowiednim poparciem ze strony szkoły, rodziny i społeczeństwa radość ta może trwać długo i zaowocować w przyszłości zdrowym, aktywnym fizycznie stylem życia. B. Crum (1993) definiuje wychowanie fizyczne jako proces przygotowania młodych ludzi do samodzielnego, satysfakcjonującego i całożyciowego uczestnictwa w kulturze ruchu. Szukając analogii z innymi przedmiotami szkolnymi przygotowującymi do różnych ról społecznych i uczestnictwa w kulturze, zdaniem wielu uczonych, misją wychowania fizycznego winno być wyposażenie uczniów w kompetencje niezbędne do uprawiania aktywności fizycznej i sportu przez całe życie, do aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu zawodowym, rodzinnym i odpoczynku w XXI stuleciu. To systemowe i prospektywne podejście jest wyznacznikiem wysokiej jakości wychowania fizycznego i sportu, wyróżniając je pośród zajęć przypadkowych i okazjonalnych. We współdziałaniu z innymi przedmiotami wychowanie fizyczne powinno rozwijać kompetencje behawioralne, które determinują mentalne i psychologiczne nastawienia w rozwiązywaniu konkretnych życiowych sytuacji problemowych. Zdaniem B. Cruma (2007) uczeń powinien posiadać następujące podstawowe kompetencje: - umieć dostosować zasady działania stosownie do sytuacji, - doceniać i umieć organizować ćwiczenia dla zdrowia, - działać jako krytyczny konsument sportu, - utrzymać dystans do informacji medialnych. W świetle badań przeprowadzonych przez K. Hardmana (2002) kompetencje (zdolności) motoryczne, rozwój fizyczny i umiejętności ruchowe to trzy najważniejsze cele wychowania fizycznego w szkołach podstawowych krajów europejskich. Te same trzy cele, tylko w zmienionej kolejności uznano jako priorytetowe w szkołach ponadpodstawowych. Umiejętność samooceny, umiejętność rozwiązywania problemów oraz poprawienie estetyki sylwetki, to trzy powtarzające się jako najmniej ważne cele wf (w zmienionej kolejności) w obu typach szkolnictwa europejskiego (J. Pośpiech 2006).

Cel pracy Celem badań było poznanie opinii nauczycieli na temat najistotniejszych kompetencji, w które powinni być wyposażeni uczniowie w ramach zajęć wychowania fizycznego. Założono, że nabycie tych kompetencji uzależnione będzie od realizacji celów przedmiotu, w związku z tym analizie zostanie poddana hierarchia celów dokonana przez nauczycieli. Uzasadniając taki podejście do badań należy zwrócić uwagę na to, że wybór celów wychowania fizycznego wiąże się z wartościowaniem ich i nadaniem celom określonej hierarchii. Nauczyciel ukierunkowany na realizację wielu zadań szkolnych, podlegający rozlicznym wymaganiom zewnętrznym, musi ustalać, co jest ważniejsze, co powinno być zrobione w pierwszej kolejności, wykonanie jakich działań jest niezbędne, aby przejść do innych. Poszczególne motywy nie zawsze mogą być realizowane równolegle, czy też kolejno. Bardzo często nauczyciel może, a bardziej często musi dokonywać między nimi wyborów (A. Bandura 1999 a,b, J. Strelau 2000).

Materiał i metoda badań Badaniami objęto 230 nauczycieli wychowania fizycznego szkół podstawowych (II etap edukacji), gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych Opolszczyzny. Należy jednak zwrócić uwagę na rozkład liczebności w poszczególnych grupach, gdzie początkujących nauczycieli do 5 lat pracy jest tylko 35, w drugim przedziale od 6-10 lat pracy znajduje się

83 55 osób i najbardziej doświadczonych pedagogów powyżej 11 lat pracy jest 140. Nierówny rozkład jest odzwierciedleniem obecnej struktury zatrudnienia w szkolnictwie i wynika z braku przyjęć do pracy początkujących nauczycieli. W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, technikę ankietową. Jako narzędzie badawcze zastosowano kwestionariusz opracowany przez Europejskie Stowarzyszenie Wychowania Fizycznego (EUPEA, 2011). Pierwsza część kwestionariusz oprócz informacji charakteryzujących badanego nauczyciela zawierała 13 celów wychowania fizycznego, zadaniem respondentów było dokonanie ich hierarchizacji. Tworzenie listy najistotniejszych celów poprzedzone było badaniami oficjalnych dokumentów Unii Europejskiej oraz zajęć wychowania fizycznego w krajach Unii (Hardman, 2005; Puhse & Gerber, 2005). Wiązały się one z poznaniem organizacji procesu edukacyjnego, celów i oczekiwanych efektów w poszczególnych krajach. W wyniku tych działań przygotowano listę celów, która została dopracowana w grupie eksperckiej EUPEA. W 2007 roku przeprowadzono badania pilotażowe w których uczestniczyło 13 państw członkowskich. W oparciu o powyższe działania uwzględniając różnorodność kontekstów kulturowych, członkowie EUPEA zdefiniowali 13 celów wychowania fizycznego wspólnych dla objętych badaniami krajów europejskich (Fisher R., Repond R. M., Diniz J., 2011 w: Hardman K., Green K., 2011). Druga części kwestionariusza poświęcona jest badaniom rezultatów nauczania. W każdym punkcie został podany cel i spodziewane rezultaty nauczania. Zadaniem respondentów było nadanie rangi założonym rezultatom (1 - najważniejszy, 2- kolejny itd. Nauczycieli poproszono również o dokonanie oceny możliwości skutecznej realizacji analizowanych celów wybierając jedną z odpowiedzi - nie osiągalny, osiągalny w stopniu zadawalającym, w pełni osiągalny. W celu dokonania analizy wyników obliczono średnie arytmetyczne, zastosowano również test Kruskala- Wallisa.

Wyniki badań W każdej działalności, w tym również dydaktyczno wychowawczej, cele określają zasadniczy kierunek działań, są priorytetem służącym realizacji określonych wartości, przyjętych ideologii czy teorii. Hierarchia celów wychowania fizycznego, w mnogości zagadnień związanych z fizyczną edukacją, daje możliwość określenia najistotniejszych treści do realizacji, umożliwia uporządkowanie działań nauczycieli związanych z przygotowaniem dzieci i młodzieży do uczestnictwa w kulturze fizycznej. Odpowiedzi udzielone przez respondentów, w postaci hierarchizacji celów poddanych analizie, składają się na obraz ich rozumienia istoty wychowania fizycznego. Trzon prezentowanych badań stanowiło 13 celów wychowania fizycznego, reprezentujących ogólne i szczegółowe treści. Jednocześnie są one odzwierciedleniem europejskich kierunków przemian szkolnego wychowania fizycznego. Cele poddane analizie zostały przedstawione respondentom w następującej kolejności: 1. Zachęcić uczniów do prowadzenia aktywnego zdrowego stylu życia; 2. Zapewnić uczniom dobre samopoczucie; 3. Upowszechnić wśród uczniów wartości związane z uczestnictwem w sporcie: solidarność, fair play; 4. Zapewnić ćwiczącym bezpieczeństwo w czasie zajęć; 5. Poszerzyć zasób umiejętności ruchowych uczniów; 6. Wskazać uczniom związki innych przedmiotów szkolnych z wychowaniem fizycznym; 7. Promować wśród uczniów społeczne i kulturowe znaczenie sportu i aktywności fizycznej; 8. Rozwijać u uczniów umiejętności samooceny oraz oceny innych uczestników zajęć;

84 9. Rozwijać umiejętności kierowania grupą oraz zdolność organizowania innych; 10. Doceniać wagę sprawności i zdrowia; 11. Rozwijać zdolność zastosowania i doskonalenia umiejętności w specyficznych formach aktywności ruchowej; 12. Kształtować postawy obywatelskie; 13. Stwarzać możliwości satysfakcjonuj ącego uczestnictwa w zajęciach wszystkim uczniom niezależnie od możliwości, płci lub społecznego czy kulturowego pochodzenia.

Klasyfikacja celów dokonana przez nauczycieli uwidacznia podział na grupę celów dominujących (1, 4, 10, 2, 5) o charakterze edukacyjnym, grupę celów dotyczących sportu (3, 7, 11), którym nadano średnią rangę w hierarchii oraz najrzadziej wybieranych (12, 9, 6, 13, 8) dotyczących głównie umiejętności społecznych. W grupie celów dominujących, w kontekście wychowania fizycznego najwyższą pozycję zajęły treści dotyczące zdrowia, świadczy o tym wybór celu 1 jako najistotniejszego w hierarchii, dotyczy on przygotowania uczniów do prowadzenia aktywnego i zdrowego stylu życia. Trzecią lokatę w hierarchii zajął cel (10), który również nawiązuje do kwestii zdrowotnych i podkreślą konieczność dbania o sprawność fizyczną i zdrowie. Zdrowotne aspekty wychowania fizycznego, całożyciowa aktywność zostały przez nauczycieli określone jako najważniejsze w realizacji treści szkolnego wychowania fizycznego. Wysoką pozycję w hierarchii celów zajęły również te, które wiążą się z organizacją procesu dydaktycznego i dotyczą bezpieczeństwa w trakcie zajęć, jak i zapewnienia uczniom dobrego samopoczucia. Treści te podkreślają mnogość edukacyjnych funkcji zajęć ruchowych oraz liczne uwarunkowania prawidłowej organizacji lekcji (cele 4, 2). Stworzenie podstaw uczestnictwa w całożyciowej rekreacji ruchowej zapewnić mogą wszechstronne umiejętności, dlatego nabycie ich w drodze edukacji fizycznej zostało również wyeksponowane przez nauczycieli, cel dotyczący tych treści (5) został umieszczony przez respondentów na piątym miejscu. W drugiej grupie zostały sklasyfikowane cele upowszechniające wartości związane ze sportem (solidarność, zasadę fair play). Respondenci nadając tym celom określoną rangę, uznali za istotne promowanie różnorodnych form aktywności ruchowej poprzez sport szkolny. W trzeciej grupie celów najrzadziej wybieranych najniżej został oceniony cel 12 dotyczący kształtowania postaw obywatelskich, można przypuszczać, że nauczyciele nie widzą bliskiego związku treści tego celu z wychowaniem fizycznym. Podobnie rozwijanie umiejętności kierowania grupą, wskazanie związków wychowania fizycznego z innymi przedmiotami szkolnymi nauczyciele uznali za mniej istotne. Zastanawiający jest jednak fakt, że cel 13 poruszający bardzo istotną kwestie, dotyczące stwarzania równych szans wszystkim uczniom niezależnie od ich możliwości czy pochodzenia również został sklasyfikowany nisko i w hierarchii zajął dziesiąta lokatę (ryc. 1).

85 Ryc. 1. Hierarchia celów wychowania fizycznego w opiniach nauczycieli

Najistotniejszy w hierarchii cel 1- zachęcić uczniów do prowadzenia aktywnego zdrowego stylu życia, został oceniony podobnie przez nauczycieli wszystkich poziomów edukacji (szkoła podstawowa, gimnazjalna i ponadgimnazjalna). Analiza porównań wielokrotnych testem Kruskala - Wallisa wykazała wartość zbliżoną do poziomu istotności p = 0,0453, jednak szczegółowe porównanie grup nie wykazało różnic istotnych pomiędzy analizowanymi typami szkół. Należy więc przyjąć, że cel 1 został zgodnie uznany za najważniejszy przez nauczycieli wszystkich typów szkół (ryc. 2).

86 Rycina 2. Analiza celu 1 - zachęcić uczniów do prowadzenia aktywnego zdrowego stylu życia w zależności od typu szkoły

Poziom edukacji różnicował istotnie odpowiedzi nauczycieli dotyczące celów 2, 3, 5, 7, 11, 13. Analiza wyników z uwzględnieniem stażu pracy dowodzi, że różnice istotne statystycznie w dokonanej hierarchizacji celów wystąpiły w ocenie treści celów: 8, 9, 12, 13. Analiza wyników w oparciu o kolejną zmienną - płeć nie wykazała istotnych statystycznie różnic w dokonanej hierarchizacji 13 celów. Świadczy to o tym, że kobiety i mężczyźni biorący udział w badaniach nadali jednakową rangę analizowanym celom. W toku dalszych działań badawczych poproszono nauczycieli o wyrażenie opinii na temat możliwości osiągania celów wychowania fizycznego. Udzielone odpowiedzi zostały zawarte w trzystopniowej skali: nie osiągalny, osiągalny w stopniu zadawalającym, w pełni osiągalny. Na podstawie deklaracji respondentów można stwierdzić, że analizowane cele są możliwe do osiągnięcia w stopniu zadowalającym. Szczegółowa analiza wskazuje na to, że najniższy poziom wykonalności dotyczy celu związanego z promowaniem wśród uczniów społecznego i kulturowego znaczenia sportu i aktywności fizycznej. Dwudziestu dziewięciu nauczycieli uznało ten cel za nieosiągalny. Najwyższy poziom wykonalności dotyczył celu związanego z koniecznością zapewnienia ćwiczącym bezpieczeństwa w czasie zajęć, sześćdziesięciu trzech nauczycieli uznało ten cel za w pełni osiągalny (ryc. 3).

87 0% 20% 40% 60%

Ryc. 3. Osiągalność celów wf w opiniach badanych nauczycieli

Dyskusja Problem celów wychowania fizycznego z dużą dynamiką podejmowany jest w Polsce od wielu lat, wydawać się może, że w złożeniach teoretycznych został on rozwiązany za sprawą powszechnie akceptowanych tez M. Demela (1973). Jednak przemiany społeczne i w ich konsekwencji przemiany systemu edukacji wywołują ciągłą potrzebę diagnozowania tego zagadnienia. Prezentowane w niniejszym opracowaniu wyniki badań hierarchii celów wychowania fizycznego dostarczają cennych informacji i pochodzą z niezwykle ważnego okresu realizacji zmian reformatorskich, które zostały wprowadzone w Polsce w 2009 r. Polska ze względu na przynależność do Unii Europejskiej uczestniczyła również w badaniach prowadzonych przez Europejskie Stowarzyszenie Wychowania Fizycznego, którego celem było określenie profilu dobrze wyedukowanego ucznia w zakresie wychowania fizycznego (Fisher R., Repond R. M., Diniz J., 2011 w: Hardman K., Green K., 2011). Wyniki uzyskane w tych badaniach stanowią bardzo ciekawe tło europejskie oraz odniesienie do wyników prezentowanych w tym opracowaniu. W założeniach badaczy krajów europejskich profil kompetencji uczniów próbuje się określić poprzez badania hierarchii celów przedmiotu dążąc do wyeksponowania tych, których realizacja w największym stopniu będzie mogła zapewnić uczniom nabycie niezbędnych kompetencji umożliwiających czynne uczestnictwo w kulturze fizycznej. Przystępując do prezentacji wyników badań należy zwrócić uwagę na to, że są one w głównej mierze deklaracjami respondentów, co może powodować rozbieżności pomiędzy intencjami i rzeczywistymi działaniami nauczycieli. Spośród trzynastu celów

88 poddanych analizie, cel zachęcić uczniów do prowadzenia aktywnego zdrowego stylu życia został uznany przez nauczycieli jako najważniejszy. Dokonany przez nauczycieli wybór tego celu jako najistotniejszego potwierdza ich znajomość i akceptację przyjętej w Polsce humanistycznej wersji teorii wychowania fizycznego. Cel ten został również wskazany jako najistotniejszy w badaniach nauczycieli krajów europejskich zajmując pierwsze miejsce w hierarchii (Fisher R., Repond R. M., Diniz J., 2011 w: Hardman K., Green K., 2011). Wynik ten świadczyć może o wspólnych w krajach europejskich tendencjach rozwojowych wychowania fizycznego i podobnych priorytetach edukacyjnych. Dalsza analiza odpowiedzi udzielonych przez nauczycieli wskazuje na wysoką rangę celu związanego z zapewnieniem ćwiczącym bezpieczeństwa w czasie zajęć, cel ten zajął drugą lokatę i podkreśla niezwykle istotną kwestię dotyczącą właściwej organizacji lekcji. Wysoka ranga może wynikać również z obaw nauczycieli przed urazami mogącymi powstać podczas ćwiczeń. Trzecią lokatę w hierarchii nauczycieli zajął cel doceniać wagę sprawności i zdrowia. W zakresie kwestii zdrowia wiąże się on z celem pierwszym jednak podkreśla konieczność rozwijania u ćwiczących sprawności fizycznej. Odnosząc się do badań europejskich można stwierdzić, że polscy nauczyciele treściom tego celu nadali znacznie wyższą rangę. W krajach europejskich zajął on siódmą lokatę. W opiniach pięciu polskich teoretyków wychowania fizycznego uczestniczących w badaniach T. Frołowicza (2002) najistotniejszym celem przedmiotu okazało się rozwijanie kompetencji rekreacyjnych, a następnie zdrowotnych. Autor kompetencje rekreacyjne określił jako „ukształtowanie człowieka rozumiejącego znaczenie, a także znającego wartościowe sposoby odpoczynku po pracy oraz wypoczywającego z korzyścią dla swego organizmu” (Frołowicz T., 2002, s. 59). Podobnych odpowiedzi udzielili uczestniczący w tych badaniach nauczyciele, 75% kompetencje rekreacyjne uznało za najważniejsze, drugą lokatę w hierarchii zajęły kompetencje medyczne (profilaktyczne), a następnie zdrowotne. Nauczyciele województwa opolskiego najniżej ocenili cele dotyczące kompetencji społecznych. Kształtowanie postaw obywatelskich, rozwijanie umiejętności kierowania grupą i zdolności organizowania innych jak i działania związane ze wskazaniem związków innych przedmiotów szkolnych z wychowaniem fizycznym zostało uznane za najmniej istotne. Taką samą tendencje w ocenie tych celów stwierdzono w badaniach europejskich, nauczyciele z dwudziestu badanych krajów cele te zhierarchizowali identycznie, sytuując je na ostatnich trzech miejscach. Kolejną kwestią podjętą w badaniach była wykonalność analizowanych celów, przewidywane efekty działalności dydaktyczno wychowawczej nauczyciele ocenili pozytywnie. Wśród odpowiedzi zdecydowanie dominuje ocena średnia wyrażająca możliwość osiągania celów w stopniu zadowalającym.

W nioski 1. Zajęcia lekcyjne powinny wyposażyć uczniów w kompetencje, które przygotują uczniów do prowadzenia aktywnego zdrowego stylu życia. 2. Nabycie tych kompetencji umożliwi uczniom rozwój sprawności fizycznej, umiejętności ruchowych oraz edukacja zdrowotna. 3. Badane kobiety i mężczyźni w jednakowy sposób zhierarchizowali cele wychowania fizycznego, nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie pomiędzy badanymi grupami. 4. Staż pracy różnicował opinie nauczycieli jedynie w zakresie czterech celów przedmiotu.

89 5. Poziom edukacji (szkoły: podstawowa, gimnazjalna, ponadgimnazjalna) w największym stopniu różnicował hierarchizację, istotne statystyczne różnice wystąpiły w odniesieniu do sześciu celów wychowania fizycznego. 6. W deklaracjach respondentów analizowane cele są osiągalne w stopniu zadowalającym.

Piśmiennictwo 1. Bandura A. (1991a) Self-regulation of motivation through anticipatory and self­ reactive mechanisms. [W:] R.A. Diensbier (red.). Perspectives on Motivation. Nebraska Symposium on Motivation (s. 69-164). Lincoln: University of Nebraska Press. 2. Bandura A. (1991b). Social cognitive theory of self-regulation. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50, 248-287. 3. Białecki I. (1996) Edukacja w zmieniającym się społeczeństwie. MEN, Warszawa. 4. Bielski J. (1999) Wychowanie fizyczne w zreformowanej edukacji. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 5, s. 195-197. 5. Bielski J. (2005) Metodyka wychowania fizycznego i zdrowotnego. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków. 6. Bukowiec M. (1990) Postulowane, założone i rzeczywiste funkcje wychowania fizycznego w przygotowaniu do uczestnictwa w kulturze fizycznej. Kraków. 7. Bukowiec M. (1997) Kierunki przemian współczesnej edukacji a teoria i praktyka wychowania fizycznego. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 3, s. 104-109. 8. Bukowiec M., Osiński W. (1995) Kierunki modernizacji szkolnego systemu wychowania fizycznego. Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 3, s. 88-90. 9. Crum B. J. (1993) Conventional Thought and Practice in Physical Education: Problems of Teaching and Implications for Change. QUEST, 45, 339-356. 10. Crum B. J. (2007) How to pave the road to a better future for physical education. Paper presented at the meeting of the physical education teachers at the PWSZ, Racibórz, Poland. 11. Demel M. (1973) Szkice krytyczne o kulturze fizycznej. Sport i Turystyka, Warszawa. 12. Denek K. (2005) Ku dobrej edukacji. Wyższa szkoła Humanistyczna w Lesznie. Wydawnictwo Akapit. 13. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku (2007) Wydawnictwo Akademickie ŻAK. 14. Faure E. (1975) Uczyć się, aby być, Warszawa, Wydawnictwo PWN. 15. Fisher R., Repond R. M., Diniz J. (2011) A Physically Educated Pearson. In K. Hardman & K. Green (Eds.), Contemporary Issues In Physical Education (pp.69- 89). Meyer & Meyer Verlag. 16. Frołowicz T. (2002) Edukacyjne intencje nauczycieli wychowania fizycznego. Między deklaracjami a działaniami. AWF, Gdańsk. 17. Grabowski H. (1999) Teoria fizycznej edukacji. WSiP, Warszawa. 18. Hardman K. (2002) Summary Report on Access to Physical Education and Sport: Children and Young People. !6th Informal Meeting of European Sports Ministers.Warsaw. 19. Kupisiewicz Cz. (2005) Podstawy dydaktyki, Warszawa. 20. Nowosad I. (2003) Perspektywy rozwoju szkoły, Warszawa. 21. Perrenoud P. (2000) Construire des competence des l’ecole, ESP (3’ed), Paris. 22. Puhse U., Gerber M. (eds.). (2005j. International Comparison of Physical Education. Concepts- Problems - Prospect. Oxford, Meyer & Meyer Sport.

90 23. Rabczuk W. (2008) O potrzebie kształtowania kompetencji międzykulturowych (nauczycieli i uczniów), [w:] Kompetencje współczesnego nauczyciela (red.) K. Żegnałka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Warszawa, s. 31-39. 24. Strelau J. (2000) Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk. 25. Strykowski W., Strykowska J., Pielachowski J. (2003) Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań. 26. Strzyżewski S. (1986) Proces wychowania w kulturze fizycznej. Warszawa. 27. Strzyżewski S. (2002) Rozwój myśli o wychowaniu fizycznym i jego metodach. AWF w Katowicach. 28. Śniadecki J. (1990) O fizycznym wychowaniu dzieci. Wyd. VIII. AWF, Kraków. 29. Such J. (1992) W poszukiwaniu wiedzy pewnej. [W:] Poszukiwanie pewności i jego postmodernistyczna dyskwalifikacja. J. Such (red.). Poznań, s. 7-147. 30. Urdan T., Maehr M. L. (1995) Beyond a two-goal theory of motivation and 31. achievement: A case for social goals. Review of Educational Research, 65(3), 213­ 243. 32. Valcke M. (2007) Nagroda Evens Foundation dla oświaty. 33. Verderber, J.M.S., Rizzo, T.L., & Sherrill, C. (2003). Assessing Student Intention to Participate in Inclusive Physical Education. Adapted Physical Activity Quarterly, 20, 26- 45. 34. Wolny B. (2006) Wychowanie fizyczne w zreformowanej szkole. Wydawnictwo KUL, Lublin. 35. Woynarowska B., Kozłowski S., Kamińska K., Brzeziński M. (1982) Obciążenie wysiłkiem fizycznym na lekcjach wychowania fizycznego chłopców otyłych i bez nadwagi. „Wychowanie Fizyczne i Sport”, nr 3-4, s. 35-41. 36. Wroczyński R. (1979) Powszechne dzieje wychowania fizycznego i sportu. Zakład Narodowy Ossolineum. Wrocław.

Strony internetowe Nagroda Evens Foundation dla oświaty. http//www.evenfoundation.be/downlods/CRITERIA%20POLISH.pdf. Zalecenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 18.12.2006. eur-lex.europa. eu/LexUriServ/LexUriServ Rady Europejskie archiwum-ukie.polskawue.gov.pl/HLP/mointintgr.nsf/0/.../MI4218.pdf ec.europa.eu/education/languages/.../dr-knopp-1.pdf Strategia Lizbońska, MEN. www.men.gov.pl/index.php? opti on=com_content&view. Krajowe Ramy Kwalifikacji www.nauka.gov.pl/finansowanie/.../program.../krajowe-ramy-kwalifikacj. Od Europejskich do Polskich Ram Kwalifikacji, MEN 2010, s.20). kwalifikacje.org.pl/.../dokumenty/Model_Polskich_Ram_Kwalifikacji

Streszczenie U podstaw doskonalenia systemu edukacji leży pojęcie dobrej szkoły, zapewniającej uczniom klimat sprzyjający ich rozwojowi. Instytucja ta powołana do planowego i systematycznego kształcenia dzieci, młodzieży i dorosłych powinna wypełniać swą misję zgodnie ze społecznie akceptowanymi planami i programami nauczania. Misją wychowania fizycznego w XXI stuleciu powinno być wyposażenie uczniów w kompetencje niezbędne do uprawiania aktywności fizycznej i sportu przez całe życie, do aktywnego i pełnego uczestnictwa w życiu zawodowym, rodzinnym i odpoczynku. Celem badan było poznanie opinii nauczycieli na temat najistotniejszych kompetencji, w które powinni być wyposażeni uczniowie w ramach zajęć

91 wychowania fizycznego. Badaniami objęto grupę 230 nauczycieli wychowania fizycznego województwa opolskiego, zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Uzyskane wyniki wskazują na to, że nauczyciele za najistotniejsze uznali kompetencję umożliwiające uczniom prowadzenie aktywnego zdrowego stylu życia. Wiąże się z tym wyposażenie uczniów w duży zasób umiejętności ruchowych jak i rozwój sprawności fizycznej. Respondenci zwrócili również uwagę na konieczność wyposażenia uczniów w kompetencję zapewniające bezpieczne uczestnictwo w zajęciach ruchowych.

Summary Basis for improving the education system lies the concept of good schools, providing students with climate conducive to their development. This institution established to timely and systematic education of children, adolescents and adults should perform its mission in accordance with socially accepted plans and curricula. The Mission of physical education in the 21st century should be students in equipment necessary competence to engage in physical activity and sport for the rest of his life, to the active and full participation in professional life, family and the rest. The aim of the research was to know the opinion of teachers on core competence, which should be provided with students as part of physical education classes. The studies covered a group of 230 teachers of physical education in Opole, the diagnostic survey. The results obtained indicate that teachers for salient recognized competence for students conducting active health lifestyle. Linked to this equipment in large motor skills resource and the development of physical fitness. Respondents also pointed to the need to equip students with the competence to ensure safe participation in motor activities.

Słowa kluczowe: wychowanie fizyczne, cele, kompetencje ucznia.

Keywords: physical education, goals, competence.

92 TURYSTYKA W GRUDZIĄDZU W OPINII MŁODZIEŻY Z IV LICEUM OGÓLNOKSZTAŁCĄCEGO IM. KAZIMIERZA WIELKIEGO W GRUDZIĄDZU Tourism in Grudziądz in the opinion of adolescents with iv general high school named Kazimierz Wielki in Grudziądz

1 2 2 Martyna Sobieszczyk-Modzelewska , Marek Napierała , Walery Zukow , 2 2 Mirosława Cieślicka , Radosław Muszkieta

1Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 2Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp Turystyka w dzisiejszych czasach stała się jedną z najważniejszych dziedzin gospodarki, ma ogromny wpływ na popularność jak i finanse państwa czy poszczególnych miast. Jej rozwój w ostatnich latach w Polsce nabrał bardzo szybkiego tempa. Krajoznawstwo i turystyka oraz ich wielokierunkowe oddziaływania pełnią bardzo ważną rolę w wychowaniu i kształceniu młodzieży, jak również rozwijaniu ich osobowości (Batyk i wsp. 2009). Krajoznawstwo i turystyka pozwalają młodzieży na przeżywanie radości, poprawę zdrowia oraz wyżycie emocjonalne jak i intelektualne (Jurkiewicz i wsp. 2011). Krajoznawstwo i turystyka może w bardzo dużym stopniu oddziaływać na wszelkie sfery zachowań uczniów, a przede wszystkim na rozwój ich zachowań społecznych, patriotycznych i obywatelskich. Z wielu różnych form działalności dydaktyczno- wychowawczych, przygotowywanych dla młodzieży szkolnej, ważną rolę odgrywa właśnie działalność krajoznawczo-turystyczna, która zawiera głęboki sens w powiązaniu wiedzy teoretycznej z praktyką. Celem edukacji krajoznawczej dzieci i młodzieży jest wszechstronne poznawanie przez nich kraju, jego przemian i rozwoju, jak i kształtowanie patriotyzmu oraz postawy obywatelskiej (Łopaciński, 1989, Łobożewicz 1996, Napierała i wsp. 2011). Miasta starają się jak najlepiej reklamować zabytki czy miejsca atrakcyjne turystycznie, aby przyciągnąć jak największą liczbę odwiedzających, turystów oraz mieszkańców. Coraz większy ruch turystyczny w Polsce spowodował, że zaczęto dbać również o inne sektory gospodarki takie jak budownictwo czy transport. Rozwój turystyki ma również wpływ na poprawę jakości życia mieszkańców, powstawanie nowych miejsc pracy oraz ochronę dziedzictwa kulturowego jak i flory i fauny. Niniejsze badania mają na celu poznanie opinii na temat turystyki młodzieży z IV Liceum Ogólnokształcącego w Grudziądzu.

Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród młodzieży w wieku 18-19 lat z IV Liceum Ogólnokształcącego im. Kazimierza Wielkiego w Grudziądzu. Badania przeprowadzono w kwietniu 2013 roku. Pytania zawarte w ankiecie dotyczyły turystyki w Grudziądzu, a uczniowie musieli odpowiedzieć łącznie na 16 pytań. Po wcześniejszej rozmowie i uzyskaniu zgody nauczyciela rozdano ankiety uczniom znajdującym się w sali lekcyjnej . Czynność powtarzano na kilku godzinach lekcyjnych z innymi klasami. Uczniowie bardzo chętnie wypełniali ankietę. Łącznie rozprowadzono 110 ankiet, jednak tylko 60 z nich nadawało się do analizy.

93 Tabela 1. Charakterystyka liczbowa badanych W iek Miejsce zamieszkania Płeć 18lat - 45 os - 75% Miasto - 53 os -88 % Kobiety - 46 os - 77 % 19lat - 15 os - 25% Wieś - 7 os- 12 % Mężczyźni - 14 os -23 %

Metodą wybraną na potrzeby pracy jest metoda sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem narzędzi w postaci ankiety (Pieter 1967).

Wyniki

Hobby

Turystyka

Zajęcia sportowe

Spotkania

Kino

] i ■ Chłopcy Muzyka I □ Dziewczęta Książki I i

Tv, kom puter

0 ZO 40 00 80 100 Ryc.1. Jak najczęściej wypełniasz czas wolny?

Najwięcej czasu wolnego (ryc.1) młodzież spędza na spotkaniach (dziewczęta 89%, chłopcy 78%). W dalszej kolejności najwięcej czasu wolnego zajmuje badanym telewizja i komputer (dziewczęta 82%, chłopcy 71%) oraz słuchanie muzyki (dziewczęta 69%, chłopcy 71%). Największą różnicę pomiędzy badanymi stanowi czas poświęcony na czytanie książek (dziewczęta 71%, chłopcy 7%). Zajęcia sportowe wypełniają czas wolny 10% dziewcząt i 28% chłopców, podobnie jak realizowanie własnego hobby (28% chłopców i 13% dziewcząt). Turystyka wypełnia czas wolny tylko 2% dziewcząt.

94 Ryc.2. Czym jest dla Ciebie aktywność fizyczna poprzez turystykę?

Aktywność fizyczna poprzez turystykę to dla 43% dziewcząt nowe kontakty, dla 34% to poprawa sprawności fizycznej i dla 32% rozładowanie stresu. W dalszej kolejności badane dziewczęta wymieniają polepszenie stanu zdrowia (28%), poprawa samopoczucia (21%), zamiłowanie (23%) i rozrywkę (17%) (ryc.2.). Chłopcy najczęściej widzą w aktywności fizycznej poprzez turystykę rozrywkę (42%), nowe kontakty (35%), polepszenie stanu zdrowia i poprawę samopoczucia (28%). W dalszej kolejności wymieniali: poprawę sprawności, rozładowanie stresu i zamiłowanie.

Ryc.3. Co oznacza zdrowy styl życia?

Zdrowy styl życia dla 87% dziewcząt to prawidłowe odżywianie, następnie dla 76% to aktywność fizyczna, z kolei dla 21% to brak nałogów. Tylko dla 21% badanych dziewcząt zdrowy styl życia oznacza dbanie o higienę osobistą. Zdaniem dziewcząt regularna kontrola lekarska oraz ochrona środowiska nie oznacza zdrowego stylu życia.

95 Dla chłopców zdrowy styl życia oznacza prawidłowe odżywianie 78%, następnie aktywność fizyczna na tym samym poziomie 78%, kolejnie brak nałogów w wysokości 28%, higiena osobista w wysokości 7% jak i ochrona środowiska 7%. Chłopcy nie uznają regularnej kontroli lekarskiej za zdrowy styl życia (ryc. 3).

Ryc. 4. Co najbardziej ogranicza Twoją aktywność turystyczną?

Najwięcej badanych dziewcząt odpowiedziało, że najbardziej ogranicza je brak czasu 80%, następnie względy finansowe 39%. Kolejnymi rzeczami ograniczającymi dziewczęta są utrudniony dostęp do obiektów 22%, słaba sprawność 22% oraz brak odpowiedniej oferty 22%. Czynnikami ograniczającymi dziewczęta najmniej są strach przed ośmieszeniem 4,3% oraz zły stan zdrowia 6,5%. Chłopców podobnie jak dziewczęta najbardziej ogranicza brak czasu 78%, następnie utrudniony dostęp do obiektów 42%. Kolejnymi czynnikami są względy finansowe 42%, brak odpowiedniej oferty 28% i na końcu słaba sprawność 7%. Zdaniem badanych chłopców ośmieszenie oraz zły stan zdrowia nie są czynnikami ograniczającymi aktywność turystyczną (ryc. 4).

Ryc.5. Jakie formy turystyki kwalifikowanej uprawiasz lub chciałbyś uprawiać?

96 Dziewczęta najbardziej by chciały uprawiać ekstremalne sporty wodne 48%, następnym sportem atrakcyjnym do uprawiania dla dziewcząt jest nurkowanie 33% oraz sporty zimowe 26%. 17% dziewcząt chciało by uprawiać jeździectwo, a 11% kolarstwo. Dokładnie ta sama ilość dziewcząt chciało by uprawiać kajakarstwo 6,5% oraz żeglarstwo 6,5%. Więcej niż połowa chłopców chciała by uprawiać nurkowanie 64%, następnie sporty zimowe 35%. Kolejnymi interesującymi dla chłopców sportami są kolarstwo 21%, kajakarstwo 14% oraz żeglarstwo 7%. Sportem w ogóle nie interesującym chłopców jest jeździectwo 0% (ryc. 5).

Ryc.6. Cel przyjazdu(oprócz dojazdu do szkoły)

Dziewczęta najczęściej przyjeżdżają do Grudziądza w celu imprez kulturalno- rozrywkowych 61%, następnie odwiedzają rodzinę, znajomych 50%, najrzadziej wypoczywają 35% w mieście (ryc. 6). Głównym celem przyjazdu do Grudziądza chłopców są odwiedziny rodziny, znajomych 57%, następnie chłopcy przyjeżdżają na imprezy kulturalno-rozrywkowe 42%, sporadycznie wypoczywają 28% . Głównym celem przyjazdu chłopców są odwiedziny rodziny, znajomych 57%, dziewcząt zaś imprezy kulturalno-rozrywkowe 61%. Wypoczynkowi w Grudziądzu młodzież nie poświęca wiele czasu dziewczęta 35%, chłopcy 28%.

97 Ryc.7. Z jakich form turystyki/wypoczynku korzystasz najczęściej?

Dziewczęta najczęściej preferują spacery 80%, następnie wypoczynek na plaży 37% i na końcu odpoczynek czynny na rowerze 15% (ryc. 7). Chłopcy najczęściej korzystają z wypoczynku na plaży 64%, kolejną formą wypoczynku dla chłopców są spacery 35%. Na końcu preferują rower 28%. Badane dziewczęta najczęściej wybierają się na spacery 80%, dla chłopców zaś lepszą formą wypoczynku jest plaża 64%. Najmniej czasu młodzież spędzają na rowerze, bo dziewczęta 15%, chłopcy 28%.

Ryc.8. Jak poruszasz się po mieście?

Dziewczęta najczęściej poruszają się autobusem 85%. Kolejny środek transportu najczęściej wybieramy przez dziewczęta to spacer pieszo 47% lub tramwaj 41%. Najrzadziej dziewczęta wybierają rower 6,5% jako swój środek transportu. Chłopcy tak jak dziewczęta najczęściej wybierają autobus 78%. Następnie poruszają się pieszo 50% lub korzystają z tramwaju 42%. Bardzo rzadko wybierają rower 14%.

98 Młodzież woli poruszać się środkami komunikacji miejskiej autobus (dziewczęta 85%, chłopcy 78%) lub tramwaj(dziewczęta 41%,chłopcy 42%)bądź pieszo (dziewczęta 47%, chłopcy 50%) niż wsiąść na rower (ryc. 8).

Ryc.9. Jak oceniasz sprawność komunikacji miejskiej/łatwość poruszania się po mieście?

Tylko 2% dziewcząt ocenia komunikację miejską i łatwość poruszania się po mieście bardzo dobrze. 59% dziewcząt ocenia komunikację miejską jako dobrą. Aż 37% badanych dziewcząt ocenia ją jako złą, a 2% jako bardzo złą. Żaden z chłopców (0%) nie ocenił komunikacji miejskiej i poruszania się po mieście jako bardzo dobrą. Aż 57% chłopców uważa, że komunikacja w Grudziądzu i łatwość poruszania się po mieście jest dobra. 36% chłopców twierdzi, że komunikacja w mieście jest na złym poziomie. 7% ocenia ją jako bardzo złą. Ogólnie rzecz biorąc młodzież uważa, że łatwość poruszania się po Grudziądzu oraz miejska komunikacja sprawuje się dobrze (dziewczęta 59%, chłopcy 57%). Jednak również duża część badanej młodzieży uważa, że komunikacja i łatwość poruszania się po mieście jest zła (dziewczęta 37%, chłopcy 36%) (ryc. 9).

■ Chłopcy

□ Dziewczęca

D o b rze

Bardzo dobrze

0 20 40 60 80 100

Ryc.10. Jak oceniasz usługi gastronomiczne w Grudziądzu?

99 Dziewczęta oceniają usługi gastronomiczne w Grudziądzu jako bardzo dobre w ilości 2%. Najwięcej dziewcząt ocenia dobrze 87% gastronomię w Grudziądzu. Znikomy procent dziewcząt ocenia usługi gastronomiczne w Grudziądzu jako złe 11%. Ankietowani chłopcy w ilości 7% oceniają usługi gastronomiczne Grudziądza jako bardzo dobre. Pozostała część chłopców przystaje przy ocenie dobrej 93%. Żaden z chłopców nie uważa, że usługi gastronomiczne w mieście są złe 0% lub bardzo złe 0%. Ogólnie młodzież ocenia usługi gastronomiczne miasta jako dobre (dziewczęta 87%, chłopcy 93%). Jedynie nie wielka część dziewcząt twierdzi, że baza gastronomiczna miasta jest zła 11% (ryc. 10).

0 10 20 30 40 50

Ryc.11. Jak oceniasz bazę noclegową w mieście?

Najwięcej dziewcząt ocenia bazę noclegową w mieście jako niedostateczną 54%. Kolejną najwyższą ilość odpowiedzi uzyskała ocena zadowalająca 33% dziewczęta. 13% ankietowanych dziewcząt twierdzi, że baza noclegowa Grudziądza jest bardzo słaba (ryc. 11). Najwięcej ankietowanych chłopców odpowiedziało, że baza noclegowa miasta jest zadowalająca 57%. 7% chłopców uważa, że jest atrakcyjna, następnie 21% chłopców odpowiedziało, że baza noclegowa Grudziądza jest niedostateczna 21%. Ostatnia grupa twierdzi, że baza noclegowa jest bardzo słaba 14%. Na wykresie widnieje wyraźna różnica pomiędzy oceną bazy noclegowej przez chłopców i dziewczęta. Badani chłopcy w ilości 57% twierdzą, że baza noclegowa miasta jest zadowalająca, a dziewczęta w ilości 54%, że jest niedostateczna. Następnie 7% chłopców, a 0 dziewcząt uważa, że baza noclegowa w Grudziądzu jest atrakcyjna. Ocena bardzo słaba jest na równi u obu płci (dziewczęta 13%, chłopcy 14%).

100 Ryc.12. Jak oceniasz obiekty atrakcyjnie turystycznie w mieście?

Dziewczęta w ilości 2% oceniają obiekty atrakcyjne turystycznie bardzo dobrze. Następnie największa ilość dziewcząt uważa, że są one dobre 52%. Są również dziewczęta, które oceniły obiekty atrakcyjne turystycznie miasta jako złe 41% oraz jako bardzo złe 4% (ryc. 12). Najwięcej chłopców oceniło obiekty atrakcyjne turystycznie jako dobre 50%. Żaden z chłopców nie ocenił obiektów turystycznych jako bardzo dobre 0%. Następnie 36% chłopców oceniło obiekty atrakcyjne turystycznie jako złe. Bardzo źle oceniło obiekty turystyczne 14% chłopców. Ogólnie młodzież twierdzi, że obiekty atrakcyjne turystycznie są dobre (dziewczęta 52%, chłopcy 50%). Najmniej ankietowanych uważa obiekty atrakcyjne turystycznie w Grudziądzu za bardzo dobre (2% dziewcząt). Młodzież udzieliła również odpowiedzi, że obiekty atrakcyjne turystycznie w Grudziądzu są złe (41% dziewcząt, 36% chłopców) i bardzo złe( 14% chłopców, 4% dziewcząt).

Ryc.13. Czy Twoim zdaniem Grudziądz jest miastem atrakcyjnym turystycznie?

Najwięcej dziewcząt zapytanych czy Grudziądz jest miastem atrakcyjnym turystycznie odpowiedziało, że średnio 70%. Następnie 8% ankietowanych dziewcząt odpowiedziało, że tak Grudziądz jest atrakcyjny turystycznie, a 22% udzieliło odpowiedzi, że miasto nie jest atrakcyjne turystycznie (ryc. 13). Chłopcy podobnie jak dziewczęta

101 odpowiedzieli, że Grudziądz jest miastem atrakcyjnym turystycznie 7%. Największa ilość chłopców odpowiedziała, że miasto jest średnio 57% atrakcyjne turystycznie. 36% chłopców twierdzi, że Grudziądz nie jest miastem atrakcyjnym turystycznie. Ogólnie badana młodzież twierdzi, że Grudziądz jest miastem średnio atrakcyjnym turystycznie. Odpowiedź negatywna(nie) przeważa nad pozytywną (tak).

Ryc.14.Czy polecił(a)byś Grudziądz znajomym do spędzenia urlopu/wakacji?

Najwięcej dziewcząt odpowiedziało, że Grudziądza by raczej nie poleciło (72%) do spędzenia urlopu bądź wakacji. Żadna z dziewcząt nie zaznaczyła, że zdecydowanie tak poleciłaby miasto na spędzenie urlopu lub wakacji. 19% dziewcząt raczej tak poleciłoby Grudziądz na wakacje, urlop. Jest również grupa dziewcząt, która zdecydowanie nie 9% poleciłaby Grudziądza na spędzenie wakacji albo urlopu (ryc. 14). Najmniej chłopców zdecydowanie tak 7% poleciłoby Grudziądz na spędzenie wakacji. 14% chłopców odpowiedziało raczej tak. 36% chłopców raczej nie poleciłoby Grudziądza na urlop. Największa grupa badanych chłopców odpowiedziała, że zdecydowanie nie 43% poleciłaby Grudziądza na czas wolny. Ogólnie młodzież raczej nie poleciłaby Grudziądza na spędzenie czasu wolnego. Jest jednak grupa chłopców, którzy zdecydowanie tak poleciliby miasto na wakacje czy urlop.

102 Ryc.15. Które z podanych atrakcji/obiektów są dla Ciebie najbardziej interesujące?

Najbardziej atrakcyjne dla dziewcząt są solanki 59%, następnie M K Bowling 56% oraz Błonia Nadwiślańskie 54%. Mniejszym zainteresowaniem dziewcząt cieszą się Cytadela 35%, Góra Zamkowa 22%, Loty widokowe 22% oraz Miasteczko Westernowe 19%. Najmniej atrakcyjne są dla dziewcząt Spichlerze 17%, Plaża miejska 15% i na końcu Stare Miasto 4%. Najbardziej interesujący dla chłopców jest M k Bowling 71%. Na drugim miejscu według chłopców jest Plaża miejska 50%. Następnie Błonia Nadwiślańskie 35% oraz Cytadela 28%. Kolejno na tym samym poziomie Spichrza, Stare Miasto, Solanki, Loty widokowe po 21%. Najmniej atrakcyjna dla chłopców jest Góra Zamkowa 14% oraz Miasteczko Westernowe 7%. Ogólnie dla chłopców najbardziej interesujące jest MK Bowling. Dla dziewcząt zaś Solanki. Najmniej atrakcyjne dla dziewcząt jest Stare Miasto, dla chłopców Miasteczko Westernowe (ryc. 15).

103 Ryc.16. Czego Twoim zdaniem potrzeba Grudziądzowi, aby stał się miejscem bardziej atrakcyjnym turystycznie?

Według dziewcząt najbardziej potrzeba Grudziądzowi organizacji imprez o randze krajowej 89%. Na drugim miejscu dziewczęta umieściły budowę i rozwój gospodarstw agroturystycznych 41%. Następnie utworzenie bazy paralotniarskiej 30% oraz współdziałanie w zakresie turystyki 17% (ryc. 16). Chłopcy na pierwszym miejscu umieścili jak dziewczęta organizację imprez o randze krajowej 86%. Następnie budowę i rozwój gospodarstw agroturystycznych 57%. Na końcu chłopcy wskazali utworzenie bazy paralotniarskiej 35% oraz współdziałanie w zakresie turystyki 7%. Młodzież uważa, że najbardziej potrzeba Grudziądzowi organizacji imprez o randze krajowej by stał się miejscem bardziej atrakcyjnym turystycznie, badani uznali, że najmniej potrzebne miastu jest współdziałanie w zakresie turystyki.

Podsumowanie Badaniami rynku dotyczącego atrakcyjności poszczególnych regionów Polski przeprowadza wiele firm. Międzynarodowa firma badawcza Synovate uznała województwo pomorskie (37 proc. ankietowanych) za najbardziej atrakcyjne pod względem turystycznym. Wśród miast prym wiedzie Kraków - miasto to wskazało 60 proc. respondentów. Drugie miejsce, w rankingu atrakcyjności turystycznej miast zajął Gdańsk (29 proc. wskazań, wszystkie wymienione miasta, atrakcyjność wspomagana), a trzecie Zakopane (26 proc.) Zaskoczeniem jest fakt, że zaraz za województwem pomorskim uplasowało się województwo podkarpackie (31 proc. wskazań, atrakcyjność wspomagana). Najrzadziej postrzegane jako atrakcyjne turystycznie były województwa: łódzkie, lubuskie oraz lubelskie. Piotr Birski, badacz z firmy Synovate, komentując wyniki badania zwraca uwagę na to, że respondenci mając na uwadze atrakcyjność turystyczną poszczególnych miast i regionów, niekoniecznie „myślą” regionami w ujęciu administracyjnym. Stąd też być może stosunkowo niski odsetek tych, którzy uznali na przykład województwo śląskie czy dolnośląskie za regiony atrakcyjne turystycznie. Hubert Gonera, konsultant PART S.A. zauważa, że badanie ukazało relatywną siłę wizerunku miast i regionów tradycyjnie kojarzonych z turystyką. Podkreśla jednak, że wizerunek nie jest dany raz na zawsze, może być i często jest zmienny w czasie, a jego zmiany zależą w dużej mierze od polityki miasta. Ilustracją tej tezy może być przykład Wrocławia (15 proc. wskazań), którego atrakcyjność turystyczna jest odbierana lepiej niż atrakcyjność turystyczna Poznania (6 proc.wskazań) dysponującego przecież podobnym potencjałem turystycznym. Ponadto zwraca on uwagę na miasta aglomeracji trójmiejskiej - Gdańsk, Gdynię i Sopot, które bardzo dobrze wypadły w badaniu i mają możliwość

104 stworzenia konkurencyjnego wizerunkowo produktu turystycznego. W badaniu (wszystkie wymienione odpowiedzi, atrakcyjność wspomagana) 29 proc. respondentów wymieniło Gdańsk, jako jedno z najatrakcyjniejszych turystycznie miast, 9 proc. wskazało Gdynię, a 8 proc. Sopot. Głównym celem przyjazdu młodzieży do miasta są imprezy lub odwiedziny rodziny czy znajomych (dziewczęta, imprezy-61%, odwiedziny-50%, chłopcy, imprezy- 42%, odwiedziny-57%) Jednak miasto coraz mniej stara się by te imprezy były atrakcyjne dla młodzieży, a przecież ona jest kołem napędowym społeczeństwa. Ankietowani ocenili obiekty atrakcyjne turystycznie miasta jako dobre (dziewczęta-52%, chłopcy-50%). Widuje się w mieście wycieczki, jednak nie są to osoby młode, są to osoby starsze często zagraniczni goście. Młodzież zdecydowała, że dla nich miasto jest średnio atrakcyjne turystycznie, niestety to prawda (dziewczęta-70%, chłopcy-57%). Coraz mniej jest miejsc, gdzie młodzi ludzie mogą sobie posiedzieć, porozmawiać, dlatego spędzają coraz mniej czasu na zewnątrz, a coraz więcej przed komputerem przez co osiedla świecą pustkami. Ankietowani stwierdzili, że zdecydowanie nie bądź raczej nie polecili by Grudziądza znajomym do spędzenia urlopu czy wakacji (dziewczęta-72% raczej nie, chłopcy-43% zdecydowanie nie). Prawdę mówiąc plaż jest wiele, jednak nie wszystkie są strzeżone i bezpieczne. Stare domki nad jeziorami wręcz odpychają zamiast przyciągać miejscowych i turystów. Zdaniem ankietowanych miasto potrzebuje organizacji większej ilości imprez o randze krajowej by zyskać rozgłos i stać się miastem bardziej atrakcyjnym turystycznie (dziewczęta- 89%, chłop cy- 86%).

W nioski 1. Jeśli miasto nie zacznie bardziej finansować rozwoju turystyki, to młodzież nie będzie odwiedzać Grudziądza. 2. Powinno powstać więcej obiektów atrakcyjnych turystycznie dla młodzieży, gdyż nie ma gdzie ona spędzać czasu. 3. Miasto powinno zacząć rozwijać bazę turystyczną, która mieści się nad jeziorami. Tamtejsze domki latami nie były remontowane, a wciąż są eksploatowane. 4. Organy zajmujące się organizacją imprez plenerowych powinny stopniowo podnosić ich poziom, ponieważ w okolicznych wsiach czy miejscowościach o wiele mniejszych od Grudziądza organizuje się o wiele ciekawsze imprezy plenerowe. Władze miasta powinny więcej funduszy przekazać na rozwój turystyki w Grudziądzu, gdyż jest to piękne miasto, a wiele osób w ogóle o nim nie słyszało, a przez to miasto uchodzi za mało atrakcyjne turystycznie. Władze miasta finansują projekty nie zawsze atrakcyjne dla odwiedzających i mieszkańców. Powinno się stworzyć ankietę dla mieszkańców, w której mogli by decydować o wyglądzie miasta, oraz jakie obiekty mają powstać, które powinny być odnowione, a które zlikwidowane.

Piśmiennictwo 1. Batyk I., Napierała M., Muszkieta R., Żukow W., Eksterowicz J., Cieślicka M. (2009). Perspektywy i bariery rozwoju turystyki na obszarach wiejskich Warmii i Mazur. [w:] (Red.) M.Napierała, R.Muszkieta, I.M.Batyk, W.Żukow. Wybrane zagadnienia z teorii sportu, żywienia, rekreacji, turystyki i rehabilitacji. WWSTiZ, WSG. ORSE. Poznań - Bydgoszcz, s. 21-32. 2. Jurkiewicz J., Napierała M., Żukow W., Cieślicka M., Zieliński M., Ratkowski W. (2011). Turystyka i rekreacja w rodzinie (w opinii mieszkańców Grudziądza). [w:] (Red.) Maik W., Napierała M, Żukow W., Wybrane problemy turystyki, rekreacji, fizjoterapii ochrony zdrowia człowieka. Bydgoszcz, s.20-27. 3. Łobożewicz T. (1996). Turystyka dzieci i młodzieży szkolnej, Wydawnictwo AWF, Warszawa.

105 4. Łopaciński K. (1989). Aktywność turystyczna polskich studentów w 1988 roku, „Problemy Turystyki”, nr 3 (45), s. 12-17. 5. Napierała M., Muszkieta R. (2011). Wstęp do teorii rekreacji, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz.

Streszczenie Celem badań było poznanie opinii młodzieży na temat turystyki w mieście, oraz ukazanie jak wiele jeszcze miasto musi zrobić, by stać się atrakcyjne turystycznie dla najbardziej wymagającej grupy społecznej jaką jest młodzież. Badania przeprowadzono w kwietniu 2013 roku, w IV Liceum Ogólnokształcącym im. Kazimierza Wielkiego w Grudziądzu. Pytania zawarte w ankiecie dotyczyły turystyki w Grudziądzu, a uczniowie musieli odpowiedzieć łącznie na 16 pytań. Metodą wybraną na potrzeby pracy jest metoda sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem narzędzi w postaci ankiety. Wnioski: 1. Jeśli miasto nie zacznie bardziej finansować rozwoju turystyki, to młodzież nie będzie odwiedzać Grudziądza. 2. Powinno powstać więcej obiektów atrakcyjnych turystycznie dla młodzieży, gdyż nie ma gdzie ona spędzać czasu. 3. Miasto powinno zacząć rozwijać bazę turystyczną, która mieści się nad jeziorami. Tamtejsze domki latami nie były remontowane, a wciąż są eksploatowane. 4. Organy zajmujące się organizacją imprez plenerowych powinny stopniowo podnosić ich poziom, ponieważ w okolicznych wsiach czy miej scowościach o wiele mniej szych od Grudziądza organizuje się o wiele ciekawsze imprezy plenerowe.

Summary Purpose of the study was to know the opinion of young people on tourism in the city, and to show how much more the city must do to become an attractive tourist destination for the most demanding social group which is young people. The research was conducted in April 2013, (IV) a grammar school. Casimir III the great in Grudziądz. Questions contained in the survey focused on tourism in Grudziądz, and students had to answer a total of 16 questions. The method selected for the work is a survey method using diagnostic tools in the form of a survey. Conclusions: 1. If the city does more to finance the development of tourism, youth will not visit Grudziądz. 2. Should be more attractive tourist destination for young people, as there is no where to spend their time. 3. City should start to develop a tourist base, which is located on the Lakes. Rustic cottages for years have been overhauled and are still operated. 4. Outdoor events organization bodies should gradually raise their level, because in the surrounding villages or cities much smaller than a Communist- organized much more interesting outdoor events.

Słowa kluczowe: turystyka, młodzież szkolna, czas wolny.

Keywords: tourism, schoolchildren, free time.

106 CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA WAD POSTAWY U DZIECI Z KLAS I-III SZKOŁY PODSTAWOWEJ The incidence of defects posture in children from classes i to iii elementary school

Karolina Rosa, Radosław Muszkieta, Walery Zukow, Marek Napierała, Mirosława Cieślicka

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp Wady postawy ciała stanowią w czasach współczesnych istotny problem zdrowotny naszego społeczeństwa. W krajach o wysokim stopniu rozwoju cywilizacyjnego wady postawy występują powszechnie, a chorobę przeciążeniową kręgosłupa (80-90% populacji osób dorosłych) można uznać za chorobę cywilizacyjną. Fizyczna postawa człowieka jest nawykiem ruchowym kształtującym się na określonym podłożu morfologicznym i funkcjonalnym oraz związanym z codzienną działalnością danego osobnika. Jest wyrazem stanu fizycznego i psychicznego jednostki. Stanowi więc wskaźnik mechanicznej wydolności zmysłu kinetycznego, równowagi mięśniowej i koordynacji nerwowo-mięśniowej. W ciągu całego życia człowieka postawa ciała ulega zmianom, największym jednak w okresie jego wzrostu. W wieku 7-10 lat, czyli w młodszym wieku szkolnym, występuje pierwszy okres krytyczny dla postawy fizycznej dziecka. Związany jest on ze zmianą trybu życia, z przejściem z dużej swobody ruchu na kilkugodzinne przebywanie w pozycji siedzącej w szkole, często jeszcze w niewłaściwych warunkach. Toteż początek nauki w szkole powoduje zwykle pogorszenie postawy. Jednocześnie okres ten charakteryzuje się ogromną biologiczną potrzebą ruchu, która umiejętnie pokierowana może być najważniejszym stymulatorem rozwoju organizmu.

Postawa ciała prawidłowa Na podstawie obserwacji możemy stwierdzić, że postawa ciała jest cechą charakterystyczną każdego człowieka. Na to ogólne wrażenie rzutuje także budowa ciała, a więc sylwetka. Istnieje wiele definicji określających postawę ciała. Większość z nich mówi, że jest to swobodny układ ciała w pozycji stojącej - sposób „trzymania się” osobnika1. Istnieje wiele definicji postawy ciała, dlatego sformułowanie jednej jest bardzo trudne, wręcz niemożliwe. Według Kasperczyka postawą ciała nazywamy „ indywidualne ukształtowanie ciała i położenie poszczególnych odcinków tułowia oraz nóg w pozycji stojącej”2. Wilczyński mówi, że postawa ciała jest nawykiem ruchowym, kształtującym się na określonym podłożu neurologicznym, kostno-stawowym, więzadłowym, środowiskowym oraz emocjonalno-wolicjonalnym. Definiując postawę ciała należy również rozwinąć pojęcia takie jaki: postawa prawidłowa, postawa wadliwa oraz wada postawy.

1 Jopkiewicz A., Suliga E. (1998). Biologiczne podstawy rozwoju człowieka. Radom- Kielce, s. 221. 2 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 9.

107 . 3 Ryc.1. Postawa anatomiczna

Prawidłowa postawa ciała jest to harmonijne i bezwysiłkowe ułożenie poszczególnych elementów postawy ciała w stosunku do osi długiej. Postawa ciała prawidłowa to taka, która występuje dostatecznie często, aby można ja uznać za charakterystyczną dla danej populacji. Według Ambrosa jest to utrzymanie ciała w minimalnym napięciu mięśniowym i nerwowym oraz ułożenie poszczególnych odcinków ciała względem siebie w zharmonizowany sposób w stosunku do osi długiej ciała. Autorka Ewa Zeyland-Malawka pisze, że prawidłowa postawa ciała to stojąca pozycja dwunożna, z tułowiem i głową usytuowaną w przedłużeniu wyprostowanych kończyn dolnych. Postawa prawidłowa charakteryzuje się harmonijnym ustawieniem poszczególnych segmentów tułowia i kończyn, jest symetryczna, zapewnia optymalne funkcjonowanie organizmu oraz ekonomiczny i estetyczny ruch. Według Malinowskiego postawa prawidłowa jest to sposób trzymania się, który pozostaje w zgodzie z dynamiką rozwojową człowieka w jego rozwoju osobniczym. „Prawidłową postawą ciała będziemy określać każdą postawę, która odpowiada typowej postawie wyodrębnionej z grupy rówieśniczej o tej samej płci i zbliżonych cechach psychofizycznych”4. „Postawa prawidłowa to taka sylwetka, która jest wynikiem wpływu odziedziczalności kształtu ciała i utrzymującej się równowagi dynamicznej w obrębie zbioru cech psychomotorycznych i funkcjonalnych o działaniu postawo twórczym w warunkach fluktuacyjnych wpływów środowiska”5. Istnieje wiele czynników, które wpływają na kształtowanie się postawy ciała (mogą to być: wpływy dziedziczne, wady wzroku, słuchu, prowadzony tryb życia, sposób odżywiania się itd.). Czynniki te sprawiają, że staje się ona indywidualną, charakterystyczną cechą dla danego człowieka. „Na prawidłową sylwetkę człowieka wpływa właściwa budowa i ukształtowanie krzywizn kręgosłupa, odpowiednia siła, napięcie i praca mięśni, które stabilizują kręgosłup, stwarzając możliwość utrzymania prawidłowej postawy- sylwetki”6. Postawa prawidłowa charakteryzuje się:

3 http://www.szkolnictwo.pl/szukaj,Pozycja_anatomiczna 3 Nowotny J. ( 1992). Kształcenie umiejętności ruchowych . Dział wydawnictw ŚAM, Katowice, s. 130. 4 Krawański A. ( 2003). Ciało i zdrowie człowieka w nowoczesnym systemie wychowania fizycznego. Wydawnictwo AWF, Poznań, s. 12. 5 Sawczyn S. (1998). Gimnastyka korekcyjna w szkole cz. 1. Wydawnictwo SPORT, Bydgoszcz, s. 17.

108 • prostym ustawieniem głowy, • kręgosłup jest fizjologicznie wygięty w płaszczyźnie strzałkowej, oraz prosty w płaszczyźnie czołowej, • wysklepioną klatką piersiową, która jest najbardziej wysuniętą częścią ciała do przodu, • miednica jest podparta na głowach kości udowych, n • kończyny są dolne są proste, a stopy prawidłowo wysklepione .

Postawa ciała wadliwa Przez postawę wadliwą rozumiemy taką, w której na wskutek wystąpienia wady doszło do deformacji w ukształtowaniu kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy, kończyn dolnych czy stóp. Autorka Ewa Zeyland-Malawka definiuje postawę wadliwą jako kształt ciała, który wynika z budowy ciała i nawykowego lub przymusowego umiejscowienia poszczególnych elementów ciała, które niekorzystnie wpływają na organizm. Według Nowotnego „postawa nieprawidłowa, to wszelkie nieprawidłowości sposobu trzymania się pozycji stojącej, manifestujące się odmiennym od normalnego układem ciała”9. „Postawa wadliwa to taki jej stan, w którym nastąpiło zdeformowanie kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy lub kończyn dolnych. Postawę wadliwą znamionują więc zarówno wady proste jak i złożone”10. Wejsflog mówi nam że „postawa patofizjologiczna to nieduże, czynnościowe, przeważnie odwracalne odchylenie zarówno w zrównoważeniu, ustawieniu, jaki i ukształtowaniu ciała. Postawa patologiczna to anatomiczne, przeważnie nieodwracalne,

7 Kasperczyk T. (1998). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo Kasper, Warszawa, s. 12. 8 Zeyland-Malawka E. (2009). Ćwiczenia korekcyjne. Wydawnictwo AWFiS, Gdańsk, s. 15. 9 Nowotny J. (1992). Kształcenie umiejętności ruchowych . Dział wydawnictw ŚAM, Katowice, s. 135. 10 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie . Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 11.

109 odchylenia w zrównoważaniu, ustawieniu i ukształtowaniu poszczególnych odcinków lub całego ciała”11.

Charakterystyka wad postawy Wady postawy są to wszelkie odchylenia od postawy prawidłowej. Są to zmiany utrwalone w aparacie kostnym, które powodują różnego rodzaju dysfunkcje. Tadeusz Kasperczyk mówi, że wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej, właściwej dla danej grupy wiekowej, płci czy budowy ciała. Wadami postawy są różnego rodzaju deformacje w narządach ruchu np. wady klatki piersiowej, wady pleców bądź też kończyn dolnych. „Wady postawy to zmiany wyprostowanej, swobodnej pozycji ciała, które zdecydowanie różnią się od ukształtowań typowych dla danej płci, wieku, budowy konstytucjonalnej i rasy. Wady postawy są wynikiem zmian patologicznych” 12 .

„Wady postawy to odchylenia od ogólnie przyjętych cech postawy prawidłowej” 13 .

„Wada postawy to stan przeciążenia lub zużycie części struktur postawotwórczych, będący zazwyczaj następstwem niekorzystnych proporcji rozwoju organizmu w obrębie cech o działaniu postawo twórczym. Może on być wynikiem zaburzeń genetycznych lub określonych urazów”14. Charakterystyka postawy wadliwej (wg Kasperczyka): • głowa wysunięta do przodu lub na bok, • klatka piersiowa płaska, zapadnięta lub zniekształcona, • barki wysunięte do przodu, • brzuch wypukły, wysunięty do przodu lub zwiotczały, obwisły, • plecy zgarbione, zaokrąglone, a miednica posiada zbyt duże nachylenie, • stopy płaskie.

Ryc.3. Postawa wadliwa 15

11 Wejsflog G. (1958). Zniekształcenia statyczne. Wydawnictwo PZWL, Warszawa, s. 59. 12 Tylman D. (1972). Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. Wydawnictwo PZWL, Warszawa, s. 21. 13 Milanowska K. (1967). Gimnastyka lecznicza. Wydawnictwo PZWL, Warszawa, s. 15. 14 Krwański A.(2003). Ciało i zdrowie człowieka w nowoczesnym systemie wychowania fizycznego. Wydawnictwo AWF, Poznań, s.17. 15 http://eplebanczyk.fm.interia.pl (data wejścia 25.06 2012)

110 Plecy okrągłe Plecy okrągłe (dorsum rotundum) jest to wada postawy, która charakteryzuje się nadmiernym wygięcie kręgosłupa ku tyłowi. Wada ta lokalizuje się w odcinku piersiowym, jest to tzw. hiperkifoza lub też pogłębiona kifoza piersiowa16. W plecach okrągłych osłabieniu i rozciągnięciu ulegają mięśnie grzbietu: równoległoboczny, czworoboczny, mięśnie karku oraz prostowniki grzbietu, których dysfunkcja powoduje Yj pochylenie tułowia w przód, rozsunięcie łopatek, oraz wysunięcie barków do przodu . Mięśnie, które są napięte i nadmiernie przykurczone to: mięśnie klatki piersiowej, zębate oraz międzyżebrowe.

Charakterystyka sylwetki Charakterystyczne dla dziecka z plecami okrągłymi są: -pogłębienie kifozy piersiowej, -wysunięcie głowy do przodu, -wysunięcie barków do przodu, -spłaszczenie klatki piersiowej (funkcja oddechowa może być zaburzona), -odstawanie i rozsunięcie łopatek 18 .

Etiologia Plecy okrągłe mogą występować w dwóch postaciach. Są to plecy nabyte lub wrodzone. Plecy okrągłe nabyte mogą powstawać w wyniku chorób takich jak: zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK), krzywica i gruźlica kości oraz choroba Scheuermanna 20 . Inną bardzo ważną przyczyna jest dystonia mięśniowa, (jedna grupa mięśni ulega rozciągnięciu i osłabieniu a przeciwna jej grupa ulega przykurczeniu i osłabieniu) która spowodowana jest m.in. przyjmowaniem złych pozycji w szkolnej ławce, źle dostosowanym sprzętem, przeciążeniami i przemęczeniem dzieci, sedenteryjnym

16 Owczarek S. (1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s.20. 17 Owczarek S., Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP Warszawa s. 26. 18 Kasperczyk T. (1998). Wady postawy ciała diagnostyka i leczenie. Wydanie IV, Kraków, s.47. 19 http://www.cq.com.pl/n_gl_wady.html (data wejścia 25.06 2012) 20 Kasperczyk T. (1998). Wady postawy ciała diagnostyka i leczenie. Wydanie IV Kraków, s.47.

111 trybem życia, a także wadami wzroku, wstydliwością okresu dojrzewania oraz zbyt małą ruchliwością wśród dzieci21. „W grupie pleców okrągłych wrodzonych wymienia się plecy dziedziczne okrągłe, często występujące rodzinnie. Ze względu na wczesny okres powstawania zmian, są one na ogół dość znaczne i trudne do wyrównania” 22 .

Zmiany w aparacie mięśniowym Do mięśni, które ulegają rozciągnięciu i osłabieniu należą: - m. równoległoboczny- zbliża łopatki do siebie, jego osłabienie powoduje odstawanie łopatek; - m. czworoboczny- cofa łopatkę i przyciska do klatki piersiowej; - mięśnie prostowniki grzbietu-prostują odcinek piersiowy kręgosłupa; - mięśnie karku- cofa głowę; Do mięsni które ulegają nadmiernemu przykurczeniu i napięciu należą: - mięsień piersiowy mniejszy - wysuwa barki i łopatki do przodu; - mięsień piersiowy większy- przywodzi ramię do klatki piersiowej i wysuwa je do przodu; - mięsień zębaty przedni- przesuwa obręcz barkową w przód 23 . W plecach okrągłych należy wziąć pod uwagę trzy podstawowe założenia, które muszą być spełnione w postępowaniu korekcyjnym: 1. likwidacja dystonii mięśniowej, 2. nauczanie i utrwalanie nawyku prawidłowej postawy, 3. zapewnienie dziecku warunków, które sprzyjają likwidacji wady. Wyżej wymienione założenia powinny być realizowane równolegle, z ustaloną kolejnością ich wykonywania. Błędna realizacja tych kierunków może doprowadzić do braku postępów w korygowaniu. Nie wolno np. „wzmacniać mięśni osłabionych, gdy nie rozciągnęło się wcześniej mięśni przykurczonych, przykurczone mięśnie nie pozwalają na osiągnięcie pozycji skorygowanej (...). Podobnie nie należy przed rozciągnięciem mięśni przykurczonych uczyć dziecka przyjmowania pozycji skorygowanej, gdyż jej przyjęcie może być bardzo trudne lub wręcz niemożliwe2424 . Schemat postępowania korekcyjnego dla dziecka z plecami okrągłymi: 1. Uświadomienie dziecku i rodzicom obecności wady i jakie mogą płynąć z tego zagrożenia: uświadomienie dziecku i rodzicom, zachęcenie dziecka do udziału w zajęciach gimnastyki korekcyjnej oraz rodziców do współpracy; 2. Ustalenie i zapewnienie optymalnych warunków środowiskowych: zapewnienie odpowiednich warunków do korygowania wady, które obejmują: - nie przeciążanie dziecka nauką i pracą, - zapewnienie odpowiednich warunków pracy ( biurko, krzesło itd.), - zapewnienie możliwości zabaw i gier ruchowych na świeżym powietrzu, - zapewnienie odpowiedniej ilości i warunków snu, - prawidłowe odżywianie; 3. Rozciągnięcie mięśni przykurczonych: istnienie przykurczów ogranicza ruchomość w stawach i uniemożliwia przyjęcie postawy skorygowanej, dlatego w początkowej

21 Owczarek S. Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 9. 22 Kutzner- Kozińska M .(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 137. 23 Owczarek S. Bondarowicz M. (1998). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 9. 24 Owczarek S. Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 27.

112 fazie rozciągania mięśni powinny dominować ćwiczenia bierne, a w późniejszej fazie czynne; 4. Nauczanie przyjmowania pozycji skorygowanej: po likwidacji przykurczów mięsni klatki piersiowej, dziecko uczy się przyjmowania postawy skorygowanej na początku każdego z elementów osobno, począwszy od ustawienia głowy, cofnięcia barków, zmniejszenia kifozy piersiowej, uwypuklenia klatki piersiowej. Po opanowaniu tych elementów przechodzimy do korekcji całościowej, czyli łączymy te elementy w całość. Naukę przyjmowania pozycji skorygowanej kończymy wtedy gdy, dziecko na polecenie” stań poprawnie” potrafi przyjąć pozycje skorygowaną choćby na kilka sekund; 5. Wzmacnianie mięśni osłabionych: postawa prawidłowa ciała powinna być utrzymana przy udziale mięśni posturalnych. Przy wzmacnianiu tych mięśni należy pamiętać, że: - mięśnie osłabione powinny być wzmacniane w pozycji skorygowanej, - postawa skorygowana powinna być utrzymana przez cały czas podczas ćwiczeń, - obciążenie powinno być dobrane tak, aby dziecko mogło wykonywać ćwiczenia w pozycji skorygowanej, 6. Wyrabianie nawyku prawidłowej postawy ciała: wyrabianie nawyku prawidłowej postawy powinno odbywać się zarówno na zajęciach gimnastyki korekcyjne jak i w domu oraz szkole. Jeżeli dziecko potrafi utrzymać poprawna postawę ciała podczas wykonywania czynności dnia codziennego, można uznać ze proces korekcji został zakończony25.

Plecy wklęsłe Plecy wklęsłe jest to wada kręgosłupa w odcinku lędźwiowym. U osób zdrowych charakterystyczne dla tego odcinka jest wygięcie kręgosłupa do przodu, a więc lordoza. „Jej wielkości i ukształtowanie są zmienne i uwarunkowane szeregiem czynników tj. wiek, płeć, ustawienie miednicy, napięcie i długość mięśni stabilizujących stawy biodrowe”26. Natomiast u osób posiadających plecy wklęsłe widoczne jest pogłębione wygięcia kręgosłupa w tym odcinku, czyli tzw. hiperlordoza lędźwiowa. 27

Charakterystyka sylwetki U osób, u których występują plecy wklęsłe charakterystyczne jest pogłębienie lordozy lędźwiowej, zwiększenie przodopochylenia miednicy, wypięty brzuch oraz uwypuklenie pośladków.

25 Owczarek S .(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s. 22. 26 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 48. 27 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych .WSiP, Warszawa, s. 164.

113 Etiologia Podobnie jak w przypadku pleców okrągłych, plecy wklęsłe mogą być nabyte lub wrodzone. Plecy wklęsłe nabyte powstają m.in. w wyniku zmian pourazowych, zapalenia wielomięśniowego, choroby tj. gruźlica kości oraz poprzez niektóre dyscypliny sportowe (taniec, gimnastyka, łyżwiarstwo figurowe). Najczęściej jednak spośród wad nabytych 90 obserwuje się plecy wklęsłe na tle dystonii mięśniowej 29.

Zmiany w aparacie mięśniowym W plecach wklęsłych nadmiernie napięte i przykurczone są mięśnie: - miesień prosty uda, - mięsień biodrowo- lędźwiowy, - mięsień czworoboczny lędźwi, - mięsień prostownik grzbietu w odcinku lędźwiowym. Nadmiernie rozciągnięte są mięśnie: - mięśnie pośladkowe, - mięsnie kulszowo-goleniowe, - mięsnie brzucha. Korygowanie pleców wklęsłych, podobnie jak pleców okrągłych powinno obejmować: 1.Uświadomienie dziecku i rodzicom istnienia wady oraz konsekwencji jej nie leczenia; 2. Zapewnienie optymalnych warunków środowiskowych; 3. Rozciąganie mięśni przykurczonych i wzmacnianie osłabionych; 4. Naukę przyjmowania pozycji skorygowanej; 5. Utrwalanie nawyku prawidłowej postawy 3030.

28 http://www.cq.com.pl/n_gl_wady.html (data wejścia 25.05 2012) 29 Owczarek S., Bondarowicz M. (1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 167. 30 Owczarek S., Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 168.

114 Plecy wklęsło-okrągłe Plecy wklęsło-okrągłe są wadą postawy, w której występują zarówno objawy pleców okrągłych jak i wklęsłych. Charakterystyczną cechą tej wady jest zwiększona lordoza lędźwiowa oraz pogłębiona kifoza piersiowa.

Charakterystyka sylwetki U dziecka z plecami wklęsłymi głowa jest wysunięta do przodu, nie rzutująca na mostek, klatka piersiowa spłaszczona, barki wysunięte, łopatki są rozsunięte i odstające od 31 klatki piersiowej, brzuch wiotki, pośladki uwypuklone . W większości przypadków „najczęstszą przyczyną powstawania tej wady jest zwiększony kąt przodopochylenia miednicy, w związku z czym zwiększa się lordoza lędźwiowa i na drodze kompensacji, dochodzi do pogłębienia kifozy piersiowej”32.

Ryc.6. Plecy wklęsło- okrągłe

Etiologia Jest wiele przyczyn powstawania tej wady postawy u dzieci. Mogą to być wady wzroku, zmiany pourazowe, złe nawyki oraz wady wrodzone. Główną jednak przyczyną występowania pleców wklęsło-okrągłych jest dystonia mięśniowa. Jest to połączenie dystonii występującej w plecach okrągłych i wklęsłych. Postępowanie korekcyjne u dzieci z tą wadą jest takie same jak w przypadków wyżej wymienionych wad, z tym że należy pamiętać tutaj o zasadzie stabilizacji odcinkowej kręgosłupa, która mówi o tym że „ruch korekcyjny z jednego odcinka kręgosłupa nie powinien być przenoszony na odcinki sąsiednie, gdyż może być dla nich (i najczęściej jest) szkodliwy”34.

Zmiany w aparacie mięśniowym Zniekształcenie kręgosłupa wpływa na napięcie mięśni i więzadeł. Nadmiernemu rozciągnięciu ulegają mięśnie obręczy barkowej i klatki piersiowej oraz mięśnie

31 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WsiP, Warszawa, s. 326. 32 Kasperczyk T. (1998). Diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 49. 33 http://www.cq.com.pl/n_gl_wady.html (data wejścia 25.05 2012) 34 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s. 326.

115 prostownika grzbietu w odcinku piersiowym, natomiast w odcinku lędźwiowym ulegają one skróceniu. Osłabionymi mięśniami są mięśnie brzucha i pośladkowe 35.

Plecy płaskie Plecy płaskie jest to wada postawy, która charakteryzuje się spłaszczeniem obu krzywizn fizjologicznych. Wada ta może występować w przypadkach skrajnych zarówno u dzieci, które mają asteniczną budowę ciała, są wątłe, charakteryzują się ogólnie słabym umięśnieniem36, jak i u dzieci silnie umięśnionych, wcześnie i intensywnie ćwiczących zwłaszcza mięśnie grzbietu w pozycjach elongacyjnych lub przeprostnych 37 . „W obu przypadkach zmniejszenie krzywizn fizjologicznych obniża wytrzymałość kręgosłupa, którego normalne ukształtowanie- z zachowanymi krzywiznami- ma siedemnastokrotnie większą wytrzymałość” 3 . 8Nieleczone* plecy płaskie mogą prowadzić do skolioz i inwersji krzywizn fizjologicznych.

Charakterystyka sylwetki W przypadku dzieci, u których stwierdzono wadę postawy jaką są plecy płaskie widoczny jest brak krzywizn fizjologicznych. Kifoza piersiowa i lordoza lędźwiowa nie występują lub są mocno pomniejszone. Głowa jest wysunięta do przodu, barki opuszczone. Zauważamy również spłaszczoną klatkę piersiową. Łopatki są mocno przyciągnięte do kręgosłupa, a kąt przodopochylenia miednicy zmniejszony.

Etiologia Plecy płaskie jak większość wad mogą być wrodzone i nabyte. Do wrodzonych zaliczamy chociażby dziedziczone genetycznie plecy płaskie jak i wiotki, asteniczny typ budowy (słabe umięśnienie). Jako podstawową przyczynę występowania pleców płaskich

35 Kasperczyk T. (1998j. Diagnostyka i leczenie wydawnictwo. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s.49. 36 Kutzner- Kozińska M., Wlaźnik K.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6 - 1 0 letnich. WSiP, Warszawa, s. 84. 37 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 222. 38 Kutzner- Kozińska M., Wlaźnik K.(1995j. Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 85. 39 http://www.cq.com.pl/n_gl_wady.html (data wejścia 25.05 2012)

116 nabytych wymienia się sedenteryjny tryb życia, nie tylko w szkole ale coraz częściej spotykany również w czasie wolnym. Siedzący tryb życia powoduje powstawanie hipotonii i dystonii mięśniowej, która jest kolejnym czynnikiem powodującym opisywaną wadę. Wada ta również może powstawać w skutek chorób takich jak choroba Scheuermanna oraz nieprawidłowego kształtowania się krzywizn fizjologicznych we wczesnym dzieciństwie. U dzieci, które są silnie umięśnione plecy płaskie powstają wskutek nadmiaru ćwiczeń w pozycjach przeprostnych 40.

Zmiany w aparacie mięśniowym Mięśniami rozciągniętymi i osłabionymi są mięśnie karku oraz grzbietu w odcinku lędźwiowym, natomiast przykurczone i nadmiernie napięte są mięśnie klatki piersiowej i prostownik grzbietu w odcinku piersiowym. W przypadku dzieci o słabej, astenicznej budowie ciała zajęcia wyrównawcze polegać będą na wzmacnianiu mięśni posturalnych, z uwzględnieniem ćwiczeń, które mają na celu zwiększenie kifozy piersiowej, lordozy lędźwiowej a także zwiększające przodopochylenie miednicy. U dzieci o budowie atletycznej należy wprowadzić „ćwiczenia w pozycjach lordozujących odcinek lędźwiowy i zwiększających przodopochylenie miednicy oraz kifozujących odcinek piersiowy”41. Kutzner- Kozińska mówi, że wszystkie ćwiczenia w siadach, elongacja czy zwisy powodujące spłaszczenie krzywizn są zabronione w obu przypadkach.

Skoliozy Skolioza, obok pleców okrągłych jest jedną z najczęściej występujących wad postawy wśród dzieci i młodzieży. Statystyki mówią, że występowanie tych wad postawy z roku na rok ulega zwiększeniu a ich obecność notuje się u coraz młodszych dzieci (spotyka się je już u 5- i 6-latków, występuje ona aż 7-krotnie częściej u dziewczynek niż nich u chłopców) 42 . Nieleczona skolioza może prowadzić do wielu problemów z układem krążeniowo-oddechowym, postępujące zmiany prowadzą do deformacji kręgosłupa, które nasilają się wraz z wiekiem, dlatego też skolioza nazywana jest chorobą ogólnoustrojową. Spośród wszystkich rodzajów skolioz najczęściej występująca jest skolioza idiopatyczna (ok. 85% wszystkich skolioz). „Boczne skrzywienie kręgosłupa to odchylenie od osi anatomicznej całego kręgosłupa lub jego odcinka w płaszczyźnie czołowej, które pociąga za sobą wtórne zmiany w układzie narządu ruchu, klatce piersiowej i narządach wewnętrznych”43 „Skoliozy są to skrzywienia kręgosłupa charakteryzujące się odchyleniem osi anatomicznej (wyrostki kolczyste) od mechanicznej w trzech płaszczyznach: czołowej, strzałkowej, poprzecznej” 44

Charakterystyka sylwetki „Skolioza, zwana bocznym skrzywieniem kręgosłupa, jest wadą postawy polegająca na wielopłaszczyznowym odchyleniu linii kręgosłupa od stanu prawidłowego”45. Odchylenie to występuje w płaszczyznach:

• Czołowej - kręgosłup wygina się w bok, w prawo lub w lewo,

40 Kutzner- Kozińska M. (2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s.223. 41 Kutzner- Kozińska M. (2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s.223. 42 http://bolekregoslupa.vertebralia.pl/wady-postawy/ 43 Tylman D.(1972). Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. PZWL, Warszawa, s. 110. 44 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 225. 45 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s. 341.

117 • Strzałkowej - pogłębia się wygięcie lordotyczne i kifotycznie, • Poprzecznej- następuje rotacja kręgów, co prowadzi do powstania garbu”46.

Jak powszechnie wiadomo, każda z wad postawy niesie za sobą zmiany w budowie ciała. Jednak w przypadku skoliozy może to być również szereg zmian biomechanicznych, które są wynikiem zaburzonego metabolizmu tkanki chrzęstnej i łącznej. Jednym z najbardziej widocznych objawów jest wygięcie kręgosłupa na bok, zwykle w prawo w części piersiowej (najlepiej widoczne przy pochyleniu w przód) oraz wystawanie barków w przód i do góry, najczęściej jednostronnie. Kolejnymi objawami występującymi w diagnozowaniu skoliozy są: wyboczenie tułowia i asymetria trójkątów tułowiowych talii. Skolioza w odcinku lędźwiowym powoduje wystąpienie wału lędźwiowego a w odcinku piersiowym garbu żebrowego. Czasami występuje przemieszczenie jednego z bioder ku górze i do przodu. U dziewcząt cofnięcie jednej piersi może sprawić wrażenie że jest 47 48 mniejsza .

Stadia rozwoju skoliozy Obniżenie sprawności oraz wydolności fizycznej, nieprawidłowości w funkcjonowaniu układu ruchu czy układu krążenia to tylko niektóre niekorzystne zmiany, które niesie ze sobą skolioza. Według Marii Kutzner-Kozińskiej wyróżniamy cztery stadia skoliozy, w zależności od zaawansowanych zmian. 1. Postawa skoliotyczna- wstępne stadium skoliozy. Występuje tutaj asymetria barków, łopatek, trójkątów talii, skrzywienie kręgosłupa na tym etapie nie występuję, lub jest niewielkie, korekcję postawy można uzyskać poprzez odpowiednie napięcie mięśniowe; 2. Skolioza I stopnia- jest to skrzywienie, którego kąt dochodzi do 30 stopni (wg Cobba), dochodzi tutaj również do zmian w układzie mięśniowo-więzadłowym, bez zmian w układzie kostnym. Korekcja bierna jest całkowita, czynna prawie całkowita; 3. Skolioza II stopnia - skrzywienie kątowe waha się między 31 a 60 stopni. Występują tutaj zmiany w strukturze kręgów oraz krążków międzykręgowych. Występuje tutaj garb żebrowy (w odcinku piersiowym) bądź wał lędźwiowy (w odcinku lędźwiowym), co jest wynikiem zrotowania kręgosłupa. Korekcja czynna nie daje efektów, bierna niewielkie; 4. Skolioza III stopnia- skrzywienie o kącie przekraczającym 60 stopni. Występują tutaj sklinowacenia, torsja kręgów, deformacje żeber oraz miednicy. Skrzywienia te • • 49 usuwa się operacyjnie .

46 Owczarek S., Bondarowicz M.(1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa, s. 107. 47 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 225. 48 http ://pl.wikipedia. org/wiki/Skolioza 49 Owczarek S.(1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa, s. 340.

118 Podział skolioz Najbardziej znanym i najczęściej spotykanym podziałem skolioz jest podział Cobba, który wyróżnia: 1. Skoliozy czynnościowe - zmiany dotyczą układu mięśniowo-więzadłowego. Skoliozy czynnościowe są odwracalne na drodze korekcji czynnej oraz biernej. Nie stwierdza się tutaj zmian w układzie kostnym. 2. Skoliozy strukturalne - dotyczą układu kostnego, powodując nieodwracalne zniekształcenia kręgosłupa, klatki piersiowej, miednicy. „Ze względu na przyczyny występowania skoliozy strukturalne dzielimy na: Kostno-pochodne: a) wrodzone, b) torakopochodne- są wynikiem zmian po przebytych chorobach płuc, c) układowe, Neuropochodne: d) wrodzone, e) porażenne- wiotkie, f) porażenne- spastyczne, Mięśniowo pochodne: g) wrodzone, h) dystrofie mięśniowe. 3. Idiopatyczne- o nieustalonej etiologii które stanowią największy odsetek skolioz bo aż od 80% do 90% występowania”51. Według M. Kutzner-Kozińskiej podział ten rozkłada się nieco inaczej. Tak jak w klasyfikacji według Cobba, u autorki również występuje podział na dwie duże grupy skolioz: skoliozy czynnościowe oraz strukturalne. Dodatkowo autorka wyróżnia oraz definiuje podział skolioz w następujący sposób: Skoliozy wrodzone- są to skoliozy, które kształtują się w dzieciństwie oraz w młodości, do zakończenia kostnienia. Jest to okres gdzie zmiany skoliotyczne nawarstwiają

50 Kutzner- Kozińska M.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa, s.51. 51 Kasperczyk T.(1992). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo Kasper, Kraków, s. 228.

119 się, ale również szybko można je niwelować. wyróżnia się tutaj zmiany kostno- pochodne (kręgi klinowe, zrosty żeber) oraz mięśniowo-pochodne (miopatię, kręcz szyi). Skoliozy rozwojowe- są to skoliozy, które powstają wyniku różnych czynników bądź chorób, które dziecko przebyło w życiu pozapłodowym. Zależnie od rodzaju schorzenia, okresu, wieku czy działającego czynnika, skrzywienie kręgosłupa kształtuje się swoiście dla danego osobnika. W tej grupie można wymienić: a) skoliozy statyczne - przyczyną ich powstawania jest nierówność kończyn dolnych, różnorakiego pochodzenia. Wyrównanie długości kończyn dolnych w początkowych stadiach, usuwa skrzywienie, b) skoliozy porażenne - powstają w wyniku porażeń wiotkich (wywołane chorobą Heinego-Medina; jest to grupa najliczniejsza, obejmująca 5-10% wszystkich skolioz) oraz w wyniku porażeń spastycznych, c) skoliozy pourazowe - powstają w wyniku nieleczonych, bądź nieprawidłowo leczonych urazów kręgosłupa, d) skoliozy odruchowe - występują najczęściej u osób dorosłych i starszych. Powstają w wyniku zmian zwyrodnieniowych kręgosłupa, są skutkiem odruchu bólowego, e) skoliozy torakogenne (Thora - klatka piersiowa) - są wynikiem przebytych chorób płuc np. w wyniku procesu gruźliczego, ropnego zapalenia opłucnej, marskości płuc, f) skoliozy idiopatyczne - są to skoliozy nieznanego pochodzenia, stanowiące aż 80% do 90% wszystkich skolioz52.

Jeszcze odmienną klasyfikację skolioz uznaje Kasperczyk: 1. ze względu na lokalizacj ę skrzywienia wyróżniamy: a) skoliozy piersiowe, b) skoliozy lędźwiowe, c) skoliozy szyjne, 2. z uwagi na liczbę łuków skrzywienia: a) jednołukowe, b) dwu- i wielołukowe ( maksymalnie 4-łukowe), 3. biorąc pod uwagę stopień mechanicznego wyrównania się skrzywienia: a) wyrównane, b) nie wyrównane, 4. ze względu na stopień wyrównania czynno- biernego skrzywienia: a) skrzywienia wyrównujące się czynnie- za pomocą napięcia mięśni, b) skrzywienia wyrównujące się biernie- poprzez ułożenia bok, zwisy itp” 53 . 5. z uwagi na wielkość kąta skrzywienia skoliozy dzielimy na stopnie (wg Wejsfloga): a) objawy skoliotyczne I rzędu: dotyczą kręgosłupa oraz kości krzyżowej. Następuje tutaj boczne oraz przednio tylne wygięcie kręgosłupa, torsje, rotacje oraz sklinowacenia, b) objawy skoliotyczne II rzędu: występuje tutaj garb żebrowy, klatka piersiowa przesuwa się w stronę wypukłą, oraz ulega nachyleniu. Pojawia się również torsja klatki piersiowej oraz wystawanie biodra, c) Objawy skoliotyczne III rzędu: zmiany dotyczą odcinków tułowia, w okolicach dalszych od kręgosłupa. Występuje tutaj pogłębienie trójkąta tułowiowo-ramiennego, łopatka jest uniesiona, zrotowana oraz oddalona od wyrostków kolczystych, zauważalna jest również asymetria barków54

52 Kutzner- Kozińska M.(2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 228. 53 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s.54 54 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s. 153- 155.

120 6. ze względu na występowanie skolioz w różnych okresach wzrostu dziecka dzielimy je na: a) wczesno - dziecięce- od 1,5- 3 roku życia o różnym rokowaniu, b) dziecięce - występują od 3 - 10 roku życia (najczęściej od 5 do 8), c) młodzieńcze - występują w okresie pokwitania, zazwyczaj w okresie rzutu wzrostowego55.

Wady klatki piersiowej Klatka piersiowa ma kształt ściętego u szczytu stożka spłaszczonego nieco w osi strzałkowej. Wyróżniamy na niej dwie ściany boczne oraz przednią i tylną. Ściana przednia tworzona jest przez mostek i chrząstki żeber, ściana tylna przez odcinek piersiowy kręgosłupa oraz tylne części żeber, a ściany boczne przez przednie ich części56. W warunkach prawidłowych cala część przednia klatki piersiowej oraz mostek są wysunięte ku przodowi, żebra uniesione tak, ze najdalej wysuniętą częścią ciała jest . . . . 51 przednia ściana klatki piersiowej . Najczęściej występującymi zniekształceniami w obrębie klatki piersiowej są klatka piersiowa lejkowata i szewska oraz kurza. Są to patologiczne wady klatki.

Podział i charakterystyka Klatka piersiowa szewska charakteryzuje się zapadnięciem mostka w okolicy wyrostka mieczykowatego, w klatce lejkowatej mostek jest wpuklony lejkowato, a w zaawansowanych stadiach może się zbliżać do kręgosłupa. Tutaj klatka piersiowa jest płaska i spłaszczona58 , osłabione są mięśnie brzucha i grzbietu, powodujące wysunięcie barków. Dzieci z tym schorzeniem zazwyczaj są apatyczne i mało ruchliwe. Wada ta jest konsekwencją wrodzonego zaburzenia rozwoju przepony59.

Ryc.9. Klatka piersiowa szewska60

55 Kutzner- Kozińska M.( 1998). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa, s. 229. 56 http://anatomia.wyklady.org (data wejścia 13.06. 2012 ) 57 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s.57 58 Kutzner- Kozińska M., Wlaźnik K.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6- 10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 88. 59 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała, diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s.58. 60 Kutzner- Kozińska M.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa,s. 74.

121 Ostatnia z wymienionych wad czyli klatka piersiowa kurza, jak nazwa wskazuje upodobniona jest do klatki piersiowej ptaków. „Mostek wraz z przyległymi częściami żeber wysunięty jest znacznie do przodu, natomiast dalsze od niego części żeber zapadnięte są po bokach”. Wada ta powstaje wskutek zaburzeń procesów kostnienia. Jej korekcja polega na indywidualnych ćwiczeniach oddechowych, bądź za pomocą aparatów ortopedycznych61.

Ryc.10. Klatka piersiowa kurza62

Etiologia Etiologa powstawania klatki piersiowej lejkowatej nie jest do końca znana. Uznaje się, że wada ta nie jest dziedziczona genetycznie. Dotyczy ona 0,4 % dzieci w wieku szkolnym. Częstsze występowanie zauważa się u dzieci z zespołem Marfana63. Może być ona również spowodowana krzywicą, wynikającą z niedoboru witaminy D3, a także ściągającymi bliznami po procesach zapalnych. W przypadku wrodzonej klatki piersiowej powstaje ona w wyniku zaburzeń rozwojowych przepony. Klatka piersiowa kurza jest wadą rozwojową, występuje zdecydowanie rzadziej niż klatka lejkowata. Powstaje ona zazwyczaj na skutek przebytej krzywicy, a także gruźlicy w odcinku piersiowym.

Zmiany w aparacie mięśniowym W występowaniu wad klatki piersiowej napięte i przykurczone są mięśnie oddechowe, a rozciągnięte i osłabione mięsnie grzbietu. W korekcji tych deformacji wzmacnia się również mięśnie posturalne 64

Wady kończyn dolnych Deformacje kończyn dolnych w znaczny sposób pogarszają statykę ciała oraz zniekształcają postawę ciała. Wady kolan oraz stóp niekiedy mogą prowadzić do

61 Kutzner- Kozińska M., Wlaźnik K.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6- 10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 89. 62 Kutzner- Kozińska M.(1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6-10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 22. 63 Walczak M.(1991). Zarys pediatrii. PZWL ,Warszawa, s. 22. 64 Dega W.(1993). Ortopedia i rehabilitacja. PZWL, Warszawa, s. 78.

122 inwalidztwa trwałego lub czasowego. Wady kończyn dolnych tak jak większość wad postawy ciała mogą być wrodzone lub nabyte. Nabyte powstają w wyniku asymetrii wyżej usytuowanych docinków tułowia, z powodu przeciążeń pracą statyczną, bądź wskutek otyłości wśród dzieci i młodzieży. Deformacje kończyn dolnych, które dają się wyrównać w początkowym stadium to: • kolana koślawe; • kolana szpotawe; • stopa płaska; • stopa płasko- koślawa; • stopa wydrążona65.

„Oś mechaniczna kończyny dolnej u osób dorosłych przebiega przez długi palec, środek stawu skokowego, kolanowego, środek odległości między spojeniem łonowym a kolcem biodrowym przednim górnym”66, natomiast u dziecka w różnych okresach jego życia kształtowanie się kończyn dolnych i stóp jest nieco odmienne. W okresie noworodkowym obserwujemy nieznaczną szpotawość kolan dziecka oraz zgięciowe ustawienie stawów biodrowych i kolanowych. Takie ustawienie nóżek dziecka utrzymuje się zazwyczaj do ok. 3 roku życia. Gdy dziecko wchodzi w okres przedszkolny, fizjologiczna szpotawość przechodzi w fizjologiczną koślawość, która zanika zwykle sama około 7-go roku życia, nieco szybciej u dziewczynek niż u chłopców67.

Kolana koślawe Kolana koślawe jest to obustronna wada kończyn dolnych. Wada ta charakteryzuje się przyśrodkowym ułożeniem kolan w kształcie litery X. Oś podudzia tworzy z osią uda kąt otwarty na zewnątrz. Odcinek obwodowy, jakim jest podudzie znajduje się w odwiedzeniu. O koślawości mówimy wówczas, jeśli odległość między kostkami przyśrodkowymi przekracza 4-5 cm przy zwartych i wyprostowanych kolanach. Za koślawość fizjologiczną uważa się odchylenie nie większe niż 10-15 stopni68. Wyróżniamy kolana koślawe wrodzone, pokrzywicze, pourazowe, porażenne oraz statyczne, które wynikają z przeciążeń kończyn dolnych. W wadzie tej występują zmiany mięśniowo-więzadłowe oraz kostne. Zmiany mięśniowo-więzadłowe polegają na rozciągnięciu więzadła pobocznego piszczelowego, skróceniu ulega więzadło poboczne strzałkowe. Mięśnie, które są nadmiernie rozciągnięte to: mięsień półścięgnisty, półbłoniasty, krawiecki oraz głowa przyśrodkowa mięśnia czworogłowego. Do przykurczonych natomiast zaliczamy mięśnie dwugłowe uda oraz pasma biodrowo-piszczelowe. Zmiany kostne, które charakteryzują kolana koślawe to przede wszystkim przerost kłykcia wewnętrznego kości udowej. Ponadto kość udowa lub piszczelowa ulegają skrzywieniu a podudzia są skręcone na zewnątrz. Występuje tu także przerost w stawach kolanowych69.

65 Kasperczyk T.(1998). Wady postawy ciała diagnostyka i leczenie wad postawy. Wydawnictwo KASPER, Kraków, s. 61. 66 Kutzner- Kozińska M., Wlażnik K.(1998). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6- 10 letnich. WSiP, Warszawa, s. 90. 67 http://www.zdroweporady.pl ( data wejścia 14.06. 2012) 68 Dziak A.(1980). Chcę mieć zdrowe nogi. PZWL ,Warszawa, s. 40. 69 Sawczyn J. Probnik A.(1998). Gimnastyka korekcyjna w szkole cz .II. Wydawnictwo Sport, Bydgoszcz, s. 39.

123 Kolana szpotawe Kolana szpotawe fizjologicznie występują najczęściej między 1 a 3 rokiem życia. Charakteryzuje je skręcenie kończyny do wewnątrz. Kolana szpotawe rozpoznajemy wtedy, gdy odstęp między kolanami jest większy niż 4-5 cm (nogi przyjmują kształt litery O) przy złączonych stopach. Najczęściej spotykaną przyczyną tej wady jest krzywica spowodowana niedoborem witaminy D3, nadwagą dzieci i młodzieży oraz długim siedzeniem w siadzie skrzyżnym. Przy kolanie szpotawym rozciągnięte zostają mięśnie dwugłowe uda oraz strzałkowe. Poprzez wygięcie trzonu kości udowej, strzałkowej i piszczelowej rozciągnięciu ulegają również więzadła poboczne zewnętrzne, a skrócone zostają poboczne wewnętrzne. Nadmiernie napięte i przykurczone są mięśnie: półścięgnisty, półbłoniasty oraz dwugłowy uda.

I

71 Ryc.12. Kolana szpotawe

Sawczyn J. Probnik A.(1998). Gimnastyka korekcyjna w szkole cz. II. Wydawnictwo Sport, Bydgoszcz, s. 38. 71 Sawczyn J. Probnik A.(1998). Gimnastyka korekcyjna w szkole cz. II .Wydawnictwo Sport, Bydgoszcz, 1

124 Przedmiot i cel badań W procesie badawczym możemy wyróżnić dwa etapy, z których jeden obejmuje czynności związane z tworzeniem koncepcji badań, drugi natomiast działania związane z ich realizacją. W pierwszym etapie należałoby określić cel badań. Z definicji A. Tomaszewskiej wynika, że celem badań naukowych jest dążenie do uzyskania wiarygodnych niniejszych sprawdzalnych wyników72. Celem niniejszej pracy było przebadanie określonej grupy dzieci klas I-III szkoły podstawowej za pomocą testu oceny ciała i sprawdzenie w jakim odsetku występują u nich określone wady postawy, zmiany w aparacie mięśniowym oraz w aparacie mięśniowo-więzadłowym. Drugim celem było uświadomienie im jakie konsekwencje niosą za sobą nie leczone wady postawy i związane z nimi komplikacje zdrowotne. W oparciu o cele pracy postawiono następujące hipotezy badawcze: Hipoteza pierwsza: najczęściej występującą wśród dzieci w wieku młodszym szkolnym wadą postawy są plecy okrągła oraz skoliozy. Hipoteza druga: najrzadziej występującymi wśród dzieci w wieku młodszym szkolnym wadami postawy są wady klatki piersiowej (klatka piersiowa kurza, lejkowata). Hipoteza trzecia: odchylenia od prawidłowej postawy ciała występują najczęściej w stopniu pierwszym i drugim. W metodologii jeśli stawiamy pytania czyli problemy badawcze, to staramy się znaleźć najbardziej prawdopodobne odpowiedzi, czyli hipotezy badawcze, są one świadomie podjętymi przypuszczeniami czy założeniami wymagającymi jednak potwierdzenia lub odrzucenia na podstawie przeprowadzonych badań 73. Według J. C. Townsend „hipoteza to stwierdzenie, co do którego istnieje pewne prawdopodobieństwo, że stanowić będzie ono prawdziwe rozwiązanie postawionego problemu”74 . Kryteria stawiane hipotezom: • Musi być adekwatną odpowiedzią na problem, • Musi być najprostszą odpowiedzią na problem, • Powinna być tak sformułowana, aby łatwo można było ją zaakceptować bądź odrzucić, • Musi być formułowana w postaci twierdzącej. Drugim etapem procesu badawczego jest etap realizacji. Obejmuje on fazę przeprowadzenia badań, przygotowania uzyskanych na tej drodze materiałów do analizy, a w dalszej kolejności ich opracowanie.

Metody, techniki, narzędzia badawcze Następnym etapem badań jest wybór odpowiedniej metody, techniki badawczej oraz projektowanie narzędzi badawczych. Chcąc rozpocząć rozwiązywanie określonego problemu w pierwszej kolejności należy wybrać odpowiednią metodę badawczą. W piśmiennictwie spotykamy różne definicje tych samych pojęć i zjawisk. Przez termin metoda, można rozumieć, iż są to pewne działania podjęte po to, aby wykonać zadanie lub rozwiązać problem. Stanowi ona zbiór zasad i reguł dotyczących wykonywania jakiejś

s. 39. 72 Tomaszewska A.(2001). Prawo do nauki dziecka z dysleksją w świadomości nauczycieli. Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków, s. 32. 73 Łobocki M.(2000). Metody badań pedagogicznych. Wydawnictwo PWN, Warszawa, s. 26. 74 Brzeziński J.(2000). Elementy badań psychologicznych. Wydawnictwo PWN, Warszawa, s. 57.

125 pracy i zmierzania do określonych celów. A. Kamiński metodę badań zdefiniował następująco: jest to „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzających do rozwiązania określonego problemu naukowego” . Do metod badawczych można m.in. zaliczyć: eksperyment pedagogiczny, obserwacje procesów pedagogicznych, sondaż diagnostyczny. We współczesnym piśmiennictwie metodologicznym można spotkać się również z pojęciem „techniki badań”, który używany jest dla określenia pewnego sposobu postępowania badawczego w ramach odpowiedniej metody badań naukowych. Techniki badawcze „są to czynniki praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów”76. Do technik zaliczyć można np. ankietę, wywiad ustny, test wiadomości, obserwację, programowanie i inne. W metodologii badań naukowych istotną rolę odgrywają narzędzia badawcze. To przedmioty lub urządzenia, które są pomocne w zbieraniu, porządkowaniu, przechowywaniu materiałów naukowych oraz w opracowaniu zgromadzonych materiałów. Zastosowaną w pracy metodą jest metoda „badania z grupy tzw. subiektywnej. Jest to połączenie metody sylwetkowej i punktowania czyli nowojorski test klasyfikacyjny postawy ciała.” 77 . „Metoda ta polega na ocenie punktami poszczególnych elementów postawy, porównywanych z rysunkami przedstawiającymi prawidłowe i nieprawidłowe ich kształty i usytuowania” 78 . Autorka Ewa Zeyland-Malawka zmodyfikowała metodę testu nowojorskiego i podała własną punktacje, w skrócie nazwaną „SzOP”. W teście nowojorskim jest osiemnaście rysunków określających poszczególne elementy ciała, natomiast w pracy jest wykorzystane piętnaście z nich (od 1 do 15). Pozycja pierwsza każdego rysunku określa prawidłowe usytuowanie wybranych elementów lub ich kształt: - gdy analizowany odcinek ciała osoby badanej jest podobny jak na rysunku nie przyznaje się punktu (brak odchyleń) - gdy występuje odchylenie bardzo nieznaczne przyznaje się 1 punkt - gdy odchylenie jest nieznaczne przyznaje się 2 punkty, - gdy odchylenie jest znaczne przyznaje się 3 punkty, - gdy odchylenie jest bardzo znaczne badany otrzymuje 4 punkty, - deformacja lub odchylenie utrwalone oznaczają przyznanie 5 punktów. Biorąc pod uwagę tę skalę oceniania w najlepszym przypadku postawa może nie mieć żadnego punktu, w najgorszym może ich uzyskać aż pięć79.79

Charakterystyka środowiska i materiał badań Kolejnym etapem przeprowadzenia badań jest właściwy wybór terenu badań i osób badanych, „wyselekcjonowanie dla celów badawczych pewnej liczby osób spośród określonej zbiorowości ludzi, którymi badacz jest szczególnie zainteresowany” 80 . W procesie badawczym opisanym w niniejszej pracy wzięły udział dzieci klas I - III szkoły podstawowej nr 7 w Szczecinku. W badaniach uczestniczyło pięćdziesiąt dziewczynek oraz pięćdziesięciu chłopców. Szkoła wyposażona jest w nowoczesną salę gimnastyczna, salę do akrobatyki oraz baletu. Placówka ta posiada również nowoczesną salkę korekcyjna, w której znajduje się nowy, specjalistyczny sprzęt oraz wszystkie

75 Pilich T., Bauman T.(2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie badań ilościowe i jakościowe. Wydawnictwo Żak, Warszawa, s. 72. 76 Pilich T., Bauman T.(2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie badań ilościowe i jakościowe Wydawnictwo Żak, Warszawa, s. 85. 77 Zeyland-Malawka E.(2009). Ćwiczenia korekcyjne Wydawnictwo AWFiS, Gdańsk, s. 24. 78 Zeyland-Malawka E.(2009). Ćwiczenia korekcyjne. Wydawnictwo AWFiS, Gdańsk, s. 24. 79 Zeyland-Malawka E.(2009). Ćwiczenia korekcyjne. Wydawnictwo AWFiS, Gdańsk, s 26. 80 Łobocki M.(2000). Metody badań pedagogicznych. Wydawnictwo PWN, Warszawa, s. 40.

126 niezbędne przybory i przyrządy zapewniające wysoki standard przy korekcji wad postawy. Sala ta została oddana do użytku w 2011 roku. Przy szkole znajduje się również basen miejski oraz boisko do piłki nożnej i koszykówki.

Analiza wyników badań

0% 10% 20% 30% 40% 50%

Ryc.13. Przynależność do poszczególnych klas szkoły podstawowej.

W badaniach wzięło udział 100 uczniów z sześciu klas I-III szkoły podstawowej. Wśród przebadanych było pięćdziesiąt dziewczynek oraz pięćdziesięciu chłopców. Spośród klas pierwszych zostało przebadanych 34 % uczennic oraz 40% uczniów. W klasach drugich również 34:% dziewczynek oraz 28% uczniów. Pozostali to wychowankowie klas trzecich, 32% dziewcząt oraz tyle samo chłopców.

3pkt

2 pkt □ chłopcy □ dziewczęta 1 pkt

0 pkt

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ryc.14. Usytuowanie głowy

Wśród przebadanych pogłębioną w znaczny sposób lordozę lędźwiową posiada 2% dziewcząt oraz chłopców. 20% uczennic ma zmiany lordotyczne rzędu pierwszego, gdzie u chłopców zmiany te występują zaledwie u 4%. U ponad 60% dziewczynek i 80% chłopców nie stwierdzono zmian w usytuowaniu głowy.

127 3 pkt

2 pkt □ chłopcy □ dziewczęta 1 pkt

0 pkt

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ryc.15. Usytuowanie barków

U 78% chłopców i 58% dziewcząt nie stwierdzono zmian w usytuowaniu barków. W grupie zwiększonego ryzyka posiadania barków mocno odwiedzionych( przy niezastosowaniu gimnastyki korekcyjnej) znajduje się 10 % dziewcząt, 6 % chłopców. Trwałych zmian dotyczących obszaru barków u chłopców nie zanotowano, zaś w przypadku dziewcząt dotyczą one 4 % badanych.

□ chłopcy □ dziewczęta

Ryc.16. Przyleganie łopatek

Odstające łopatki należą do jednych z najbardziej powszechnych odchyleń w postawie ciała. Spośród przebadanych dziewcząt zaledwie u 28% i u 24% chłopców nie stwierdzono żadnych odchyleń. Dość znaczne odchylenia posiada aż 8% dziewcząt, przy tylko 2% występowaniu tej wady u chłopców. Pozostałą grupę procentową stanowią dzieci z odchyleniami nieznacznymi.

128 3 pkt

2 pkt □ chłopcy □ dziewczęta 1 pkt

0 pkt

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Ryc.17. Ukształtowanie klatki piersiowej

Badania przeprowadzone na uczniach szkoły podstawowej w Szczecinku pokazują, że wady klatki piersiowej w stopniu utrwalonym posiada 2% dziewcząt oraz tyle samo chłopców. Żadnych zmian w budowie klatki piersiowej nie stwierdzono u 68% dziewcząt oraz 76 % chłopców.

□ chłopcy □ dziewczęta

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Ryc.18. Nachylenie kręgosłupa piersiowego górnego

Nachylenie kręgosłupa piersiowego może świadczyć o początku kształtowania się pleców okrągłych. W grupie zwiększonego ryzyka znajduje się 12% dziewcząt oraz 6% chłopców. 4% uczennic posiada dość znaczne odchylenie w tej części kręgosłupa, gdzie u chłopców występuje tylko w 2 %. Dość dużo, bo aż 70% chłopców nie ma stwierdzonych zmian, ani odchyleń w postawie ciała przy 48% udziale dziewcząt.

3 pkt

2 pkt □ chłopcy = □ dziewczęta 1 pkt 1

0 pkt 1 1 1 ~ 1 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Ryc.19. Nachylenie kręgosłupa piersiowo lędźwiowego

129 Wraz ze zwiększającym się nachyleniem kręgosłupa piersiowego, rośnie ryzyko zwiększenia się nachylenia kręgosłupa w odcinku piersiowo- lędźwiowym, tak wiec u 52 % dziewcząt oraz 62% chłopców nie stwierdzono zmian w obrębie tego odcinka. Dość znaczne odchylenie w tej części kręgosłupa posiada 8% dziewcząt i 10% chłopców. Lekkie zmiany ocenianie w pięciopunktowej skali jako stopień pierwszy posiada 36% dziewcząt i 28 % chłopców. Poważnych odchyleń w odcinku lędźwiowym nie stwierdzono u chłopców a u dziewcząt występuje zaledwie u 4%.

3 pkt

2 pkt □ chłopcy □ dziewczęta 1 pt

0 pkt

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Ryc.20. Nachylenie kręgosłupa lędźwiowo- krzyżowego

Wyżej przedstawiony wykres przedstawia nachylenie kręgosłupa w odcinku lędźwiowym. Zaledwie u 22% dziewcząt nie stwierdzono zmian. U chłopców sytuacja wygląd zdecydowanie lepiej, gdyż nie ma stwierdzonych zmian aż 56% przebadanych. U prawie 50 % dziewczynek i 32 % chłopców występują odchylenia minimalne, ale stanowiące podstawę (przy zbagatelizowaniu problemu) do poważniejszych rozwijających się zmian mięśniowych). U 4 % uczennic stwierdzone są już widoczne odchylenia od postawy prawidłowej, natomiast u chłopców odsetek wynosi 2%.

3 pkt

2 pkt □ chłopcy □ dziewczęta 1 pkt

0pkt

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60%

Ryc.21. Uwypuklenie brzucha

Wada postawy jaką są plecy wklęsłe, niesie za sobą szereg zmian w postawie ciała. Uwypuklenie brzucha stanowi właśnie jedno z wielu takich odchyleń. Wśród 50% przebadanych chłopców nie stwierdzono zmian, u dziewcząt odsetek ten wynosi 48%. 32%dziewcząt posiada nieznaczne odchylenia, u chłopców wynosi on nieco więcej, bo 34%.Trwałe zmiany występują u 2% uczennic oraz uczniów.

130 □ chłopcy □ dziewczęta

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Ryc.22. Usytuowanie głowy w płaszczyźnie czołowej

Prawidłowe usytuowanie głowy w płaszczyźnie czołowej jest również zależne od częstości występowania skolioz. U 62 % dziewcząt i 72 % chłopców nie stwierdzono zmian w obrębie ustawienia głowy. Trwałe zmiany wystąpiły u 2% przebadanych dziewczynek, natomiast u chłopców nie zanotowano takowych. U 16% dziewcząt występują odchylenia znaczne, które mogą pogłębiać się z wiekiem w razie nie zastosowania gimnastyki korekcyjnej, natomiast u chłopców jest zdecydowanie mniejszy odsetek bo określany jest on na poziomie 6%.

3 pkt

2 pkt □ chłopcy □ dziewczęta 1 pkt

0 pkt

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Ryc.23. Usytuowanie barków w płaszczyźnie czołowej

Brak prawidłowego usytuowania głowy, barków, łopatek czy trójkątów tali, świadczy o występowaniu bocznego skrzywienia kręgosłupa, czyli skoliozy. Wśród przebadanych takie skrzywienie występuje obok pleców okrągłych dość powszechnie. W grupie ryzyka posiadania skoliozy 1 rzędu znajduje się 12 % dziewcząt oraz 4% chłopców. Odchylenia znaczne od prawidłowej postawy ma aż 8% uczennic przy braku występowania tych objawów u chłopców. 46% dziewcząt oraz 60% chłopców nie ma stwierdzonych odchyleń od prawidłowej postawy ciała.

131 3 pkt ■

2 pkt ■ 1 □ chłopcy □ dziewczęta 1 pkt 1 1 1 0 pkt ------1------1------1------1— 1------0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Ryc.24. Usytuowanie łopatek

Odpowiednie ułożenie łopatek jest kolejnym czynnikiem warunkującym prawidłowość postawy. Niestety i w tym przypadku statystyki ukazują częstość występowania nieprawidłowości w rozwoju polskich dzieci. U 44% dziewczynek i 60% chłopców występuje poprawne usytuowanie łopatek. Objawy skoliotyczne zanotowano u 48% dziewcząt i 40% chłopców. U dzieci u których asymetria barków jest mocno widoczna procentowo rozkłada się ona następująco: dziewczęta 8%, chłopcy 2%. r 3 pkt _ 2 pkt 1 □ chłopcy □ dzewczęta 1 pkt 1

0 pkt

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70%

Ryc.25. Przebieg wyrostków kolczystych kręgosłupa

U 50% dziewczynek i 62% chłopców nie stwierdzono zmian skoliotycznych. Niestety aż u 44% z przebadanych dziewcząt i 36% chłopców występują objawy skoliotyczne I rzędu, a 6% uczennic i 2 % uczniów posiada już sklasyfikowaną skoliozę.

3 pkt

2 pkt □ chłopcy □ dziewczęta 1 pkt

0 pkt

0% 20% 40% 60% 80%

Ryc.26. Usytuowanie trójkątów talii

132 Przy skoliozach może występować zrotowanie trójkątów tułowiowych talii. Spośród przebadanych dziewcząt i chłopców aż u 4% wystąpił właśnie taki defekt. U większości diagnozowanych nie stwierdzono większych odchyleń lub są one bardzo nieznaczne tj. u 76% chłopców i u 52% dziewczynek nie wykryto rotacji trójkątów talii.

□ chłopcy □ dziewczęta

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%

Ryc.27. Ustawienie miednicy

Częstość występowania skolioz rzutuje również na usytuowanie miednicy. Badania pokazują, ze u dzieci ze skłonnościami skoliotycznymi, występuje również nieprawidłowe ułożenie miednicy. U 68% dziewcząt i 72% chłopców nie stwierdzono żadnych zaburzeń w strukturze ciała. 36% uczennic i 18 % uczniów ma lekkie zaburzenia w ustawieniu co związane jest z występowaniem skoliozy. Odchylenia znaczne posiada 4% dziewcząt i chłopców.

3 pkt

2 pkt □ chłopcy □ dziewczęta 1 pkt 1

0 pkt H i ------1------1------0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80%

Ryc.28. Ukształtowanie kolan

Wśród przebadanych dzieci, 68 % dziewcząt oraz 72 % chłopców, ma prawidłową budowę kończyn dolnych. Nogi proste kształtują się do 7 roku życia, przechodząc z kolan fizjologicznie koślawych. 16 % uczennic i 10 % chłopców posiada zmiany, które rzutują w przypadku braku uczęszczania na gimnastykę korekcyjną na wadę kończyn dolnych. Poważne zmiany w aparacie mięśniowo-więzadłowym kończyn dolnych posiada 4% chłopców oraz dziewcząt.

Podsumowanie Celem poniższej pracy było sprawdzenie częstości występowania poszczególnych wad postawy u dzieci w wieku młodszym szkolnym. W związku z powyższym przebadano grupę 100 uczniów (50 dziewczynek i 50 chłopców) uczęszczających do klas I-III Szkoły

133 Podstawowej nr 7 w Szczecinku. Test, który posłużył przeprowadzeniu badań zawartych w pracy to zmodyfikowany przez Ewę Zeyland-Malawkę Nowojorski Test Klasyfikacyjny Postawy Ciała (w skrócie SzOP). Problemem wad postawy wśród dzieci w wieku młodszym szkolnym zajmowało się wcześniej wielu badaczy. Jest to problem globalny i powszechny. Obecnie wady postawy są nie tylko kwestią dziedziczną, to także skutek chorób cywilizacyjnych (np. otyłości, dotyczącej coraz to większej grupy dzieci w coraz młodszym wieku) oraz zaniedbań ze strony opiekunów (nieprawidłowa postawa ciała podczas odrabiania lekcji, pracy z komputerem, zbyt mała ilość aktywności fizycznej uprawianej na świeżym powietrzu). Z badań przeprowadzonych przez Krakowiak i Sokołowską81 na grupie gimnazjalistów wynika, że jedynie 5% przebadanych przez nie uczniów nie posiada żadnych wad postawy. Natomiast z poniższej pracy badawczej wynika, że aż 51,5% dziewcząt i 64,1% chłopców nie cierpi z powodu wad. Przed przystąpieniem do pracy badawczej postawiono następujące hipotezy: Hipoteza pierwsza: najczęściej występującą wśród dzieci w wieku młodszym szkolnym wadą postawy są plecy okrągłe oraz skoliozy. Hipoteza pierwsza potwierdziła się w przypadku pleców okrągłych u aż 52% dziewcząt i 30% chłopców. W przypadku skolioz branych jest pod uwagę pięć kryteriów. Na podstawie wyciągniętej z nich średniej stwierdzono, że z powodu objawów skoliotycznych cierpi 42% dziewcząt i 33,2% chłopców. Hipoteza druga: najrzadziej występującymi wśród dzieci w wieku młodszym szkolnym wadami postawy są wady klatki piersiowej (klatka piersiowa kurza, lejkowata). Druga hipoteza badawcza znalazła potwierdzenie u 32% dziewcząt i 24% chłopców. Przytoczona grupa dzieci nie posiada zmian w zakresie budowy klatki piersiowej. Hipoteza trzecia: odchylenia od prawidłowej postawy ciała występują najczęściej w stopniu pierwszym i drugim. W przypadku hipotezy trzeciej odchylenia w stopniu pierwszym występują średnio (średnia wyciągnięta z 15 kryteriów analizy postawy ciała) u 31% dziewcząt i 29% chłopców. Natomiast w stopniu drugim u 14% dziewcząt i ponad 8% chłopców. Na podstawie przeprowadzonych badań wysnuto następujące wnioski: 1. W przypadku zapobieganiu i korekcji wad postawy u dzieci w wieku młodszym szkolnym nauczyciele powinni skupić się przede wszystkim na plecach okrągłych i skoliozach. 2. Stopień odchylenia od prawidłowej postawy ciała jest na tyle niski, że przy prawidłowo zastosowanym postępowaniu korekcyjnym można go zniwelować. 3. U uczniów gimnazjum wady postawy występują częściej i są pogłębione, ze względu na dłuższy okres narażenia na szkodliwe czynniki oraz rozpoczęcie okresu dojrzewania płciowego.

Piśmiennictwo 1. Bondarowicz M., Owczarek S. (1997). Zabawy i gry ruchowe w gimnastyce korekcyjnej. WSiP, Warszawa. 2. Brzeziński J. (2000). Elementy badań psychologicznych Wydawnictwo PWN, Warszawa. 3. Dziak A. (1998). Chcę mieć zdrowe nogi. PZWL, Warszawa. 4. Dega W. (1993). Ortopedia i rehabilitacja. PZWL, Warszawa. 5. Jopkiewicz A., Suliga E. (1998). Biologiczne podstawy rozwoju człowieka. Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji, Radom- Kielce. 6. Kasperczyk T. (1998). Wady postawy ciała diagnostyka i leczenie. Wydawnictwo KASPER, Kraków.

134 7. Krawański A. (2003). Ciało i zdrowie człowieka w nowoczesnym systemie wychowania fizycznego. Wydawnictwo AWF, Poznań, 8. Kuczyński J., Romanowska W. (2009). Występowanie wad postawy u dzieci w wieku 13 lat w klasach pierwszych w Gimnazjum nr 1 w Suwałkach. Kwartnik Państwowej Wyższej Szkoły w Suwałkach, s. 70- 88. 9. Kutzner-Kozińska M., Olszewska E., Popiel M., Trzcińska D. (2001). Proces korygowania wad postawy. Wydawnictwo AWF, Warszawa. 10. Kutzner-Kozińska M. (1997). Korekcja wad postawy TOM I. Wydawnictwo AWF, Warszawa. 11. Łobocki M. (2000). Metody badań pedagogicznych. Wydawnictwo PWZ, Warszawa. 12. Milanowska K. (1967). Gimnastyka lecznicza. Wydawnictwo PZWL, Warszawa. 13. Nowotny J. (1992). Kształcenie umiejętności ruchowych. Dział wydawnictw ŚAM, Katowice. 14. Owczarek S. (1998). Atlas ćwiczeń korekcyjnych. WSiP, Warszawa. 15. Pilich T., Bauman T. (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie badań ilościowe i jakościowe. Wydawnictwo Żak, Warszawa. 16. Tomaszewska A. (2001). Prawo do nauki dziecka z dysleksją w świadomości nauczycieli. Oficyna Wydawnicza IMPULS, Kraków. 17. Tylman D. (1972). Patomechanika bocznych skrzywień kręgosłupa. Wydawnictwo PZWL, Warszawa. 18. Walczak M. (1991). Zarys pediatrii. PZWL, Warszawa. 19. Wlaźnik K., Kutzner-Kozińska M. (1995). Gimnastyka korekcyjna dla dzieci 6- 10 letnich. WSiP, Warszawa. 20. Sawczyn S., Karniewicz S., Kochanowski R., Drobnik A., Szewc W. (1998). Gimnastyka w szkole korekcyjnej cz. I oraz II. Wydawnictwo SPORT, Bydgoszcz. 21. Zeyland- Malawka E. (2009). Ćwiczenia korekcyjne. AWFiS, Gdańsk. 22. Wejsflog G. (1958). Zniekształcenia statyczne. Wydawnictwo PZWL, Warszawa. http://anatomia.wykłady.org http://zdroweporady.pl http://pl.wikipedia.org/wiki/Skolioza http://bolekregoslupa.vertebralia.pl/wady-postawy/

Streszczenie Celem ogólnym pracy było wykazanie częstości występowania wad postawy ciała bądź odchyleń od prawidłowego rozwoju. W związku z powyższym przebadano grupę liczącą stu uczniów. Były to osoby z klas I-III( z klas pierwszych udział wzięło łącznie trzydziestu siedmiu uczniów i uczennic, z klas drugich trzydziestu jeden, a z klas trzecich trzydziestu dwóch badanych) szkoły podstawowej nr 7 im. Noblistów Polskich w Szczecinku w województwie Zachodniopomorskim. Wyżej wymienieni uczniowie przebadani zostali za pomocą zmodyfikowanego przez E. Zeyland-Malawkę „Nowojorskiego Testu Klasyfikacyjnego Postawy Ciała zwanego w skrócie SzOP. Test ten opiera się na ocenie punktami poszczególnych elementów postawy, które są porównywane z rysunkami przedstawiającymi prawidłowe bądź nieprawidłowe ukształtowanie ciała. Na podstawie analizy wyników przeprowadzonych badań wyciągnięto następujące wnioski: 1. W przypadku zapobieganiu i korekcji wad postawy u dzieci w wieku młodszym szkolnym nauczyciele powinni skupić się przede wszystkim na plecach okrągłych i skoliozach. 2. Stopień odchylenia od prawidłowej postawy ciała jest na tyle niski, że przy prawidłowo zastosowanym postępowaniu korekcyjnym można go zniwelować. 3. U uczniów gimnazjum wady postawy występują częściej i są pogłębione, ze względu na dłuższy okres narażenia na szkodliwe czynniki oraz rozpoczęcie okresu dojrzewania płciowego.

135 Summary General aim of study was to demonstrate the prevalence of body posture defects or deviations from normal development. In the light of the above, examined a group of one hundred students. These were the people with the classes I, II and III (with the first class attended a total of thirty-seven pupils and students, with classes of second and third classes of thirty-one thirty-two subjects) elementary school nr 7 named Polish Nobel Laureates in Szczecinek, Poland in the West Pomeranian Voivodeship. The above mentioned students interviewed were using modified by E. Zeyland-Malawka "New York-based Classification Test body posture called the Raccoon. This Test is based on an assessment of individual elements which are attitude points compared with drawings depicting the correct or incorrect conformation body. On the basis of an analysis of the results of the studies, it was concluded the following conclusions: 1. In the case of prevention and correction of posture defects in children, younger children, teachers should focus first and foremost on the back round and scoliosis. 2. The degree of deviation from the correct body posture is so low that when properly applied corrective action it can be overcome. 3. High school students faulty postures are more common and are made worse due to the long period of exposure to harmful factors and starting puberty.

Słowa kluczowa: wady postawy ciała, wiek młodszy szkolny, korekcja wad postawy.

Key words: body posture, the age of the younger school, correction of defects posture.

136 POZIOM ZDOLNOŚCI MOTORYCZNYCH U DZIECI W WIEKU PRZEDSZKOLNYM A UCZESTNICTWO W ZAJĘCIACH Z PŁYWANIA The level of motor skills in pre-school children and participate in swimming classes

Marcin Nowak, Radosław Muszkieta, Mirosława Cieślicka, Walery Zukow, Marek Napierała

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Wstęp W dzisiejszych czasach ludzie zapominają o rozwoju fizycznym. Rodzice głównie skupiają się na zapewnieniu dzieciom możliwości zdobywania i poszerzania wiedzy o świecie. Dzieci zapisywane są na różnorodne zajęcia dodatkowe z języków obcych (angielski, niemiecki, czy hiszpański), sztuki (warsztaty plastyczne, rzeźbiarskie, ceramiczne, czy też origami). Przedszkolacy uczestniczą w warsztatach kulinarnych, na których uczą się zasad zdrowego odżywiania i higienicznego przygotowania posiłków. Organizowana jest szkoła rozwoju pamięci. W wielu placówkach można skorzystać z terapii logopedycznej, terapii psychologiczno - pedagogicznej, czy też kynoterapii (terapia z udziałem psa) i alpakoterapii (terapia z udziałem alpak). Na szczęście przy tych wszystkich tzw. „umysłowych zajęciach dodatkowych”, przedszkola coraz częściej oferują zajęcia mające na celu dobro rozwoju motorycznego dziecka. Możemy się spotkać z zajęciami dodatkowymi, na których dzieci zdobywają podstawowe umiejętności np. z gry w tenisa ziemnego, czy z zajęciami z gimnastyki korekcyjnej, których celem jest zadbanie o prawidłową sylwetkę dziecka. Powstają klubiki sztuk walki wschodu (teakwondo, karate czy aikido), szkółki piłkarskie oferujące zajęcia już dla najmłodszych, czy też sekcje nauki pływania - na której dzieci, oprócz umiejętności pływackich, aktywnie zdobywają wiedzę z zakresu bezpieczeństwa w wodzie i samoasekuracji. Te wszystkie zajęcia dodatkowe mają na celu rozwój psychomotoryczny dziecka. Przedszkola, zmuszone konkurencją i oczekiwaniami rodziców, prześcigają się w tworzeniu coraz to nowych ofert zajęć dodatkowych. Jednak pamiętajmy, aby jako rodzice zachować zdrowy rozsądek. Niektórzy z rodziców, czujących presje wychowania i zapewnienia swoim pociechom jak największych możliwości rozwoju i zdobywania nowych umiejętności mających w przyszłości pomóc i ułatwić „start w życie”, zapisują je na wszelkie możliwe zajęcia. Pamiętajmy, że tylko zbilansowanie sfer rozwoju psychomotoryki u dziecka pozwoli na jego prawidłowy rozwój. Trzeba zadbać o rozwój zarówno fizyczny jak i intelektualny. Przy tym wszystkim nie zapominajmy jednak o „swobodnym ruchu”, który jest bardzo ważny dla przedszkolaka. W pierwszych latach życia doskonalenie sprawności ruchowej jest szczególnie ważnym aspektem rozwoju dziecka. Panowanie nad własnym ciałem, możliwość przemieszczania się w przestrzeni, umożliwia dziecku podejmowanie czynności eksplorujących otoczenie. Poprzez ruch, dziecko ugruntowuje poczucie własnej odrębności i sprawczości. Dzięki coraz lepszej sprawności ruchowej dziecko ma szansę być w coraz szerszym zakresie samodzielne, rozwija swoje umiejętności samoobsługowe, wzbogaca zasób doświadczeń pomagających mu poznać otaczający go świat.

137 Motoryczność człowieka Każdy człowiek jest inny i niepowtarzalny. Niby każdy z nas rodzi się i wygląda bardzo podobnie jednak w rzeczywistości różnimy się od siebie pod wieloma względami. Mamy inne rysy twarzy, jeden jest wyższy, a drugi niższy. Jeden jest grubszy, drugi chudszy. Posiadamy różne pasje, upodobania i style. Jednych ludzi akceptujemy, inni nas denerwują. Dzięki tym wszystkim różnicą świat jest dużo ciekawszy i barwniejszy. Poza tym różnimy się także sprawności fizyczną. Jeden jest bardziej sprawny, a inny posiada o wiele mniejszą sprawność. Oznacza to, że każdy człowiek może mieć sprawność na innym poziomie. Według J. Drabika sprawność fizyczna jest właściwością złożoną i zależy od wielu czynników. Według niego płeć, budowa ciała, wiek, styl życia, trening, wydolność narządów, stan psychiczny, motywacja, poziom rozwoju zdolności fizycznych to wszystko to co warunkuje sprawność fizyczną. Definiuje on sprawność fizyczną jako „właściwość człowieka, na którą składa się określony poziom zdolności motorycznych i umiejętności ruchowych, warunkujących wykonanie konkretnego wysiłku fizycznego mniej lub bardziej efektywnie”.81 Trochę inaczej przedstawia to Światowa Organizacja Zdrowia, której komitet w 1968 roku po długich obradach, po siedmiu poprawkach przyjął ostateczną wersje definicji. Według której sprawność fizyczną to po prostu zdolność do efektywnego wykonywania pracy mięśniowej. Kolejna definicją z którą możemy się spotkać zaglądając do literatury jest twierdzenie Wiesława Osińskiego, który pisze, że „za wysoce sprawnego fizycznie uznamy takiego człowieka, który charakteryzuje się względnie dużym zasobem opanowanych ćwiczeń ruchowych, wysoką wydolnością układu krążenia, oddychania, wydzielania i termoregulacji, pewnymi prawidłowościami w budowie ciała afirmującym fizyczną aktywność stylem życia”.82 Porównując te definicje jasno wynika, że osoba która ma wysoką sprawność fizyczną jest zdolna do wykonywania pracy fizycznej, która mierzona jest poziomem zdolności cech motorycznych takich jak siła, szybkość, wytrzymałość i koordynacja ruchowa. Możliwości motoryczne człowieka były określane przy użyciu takiego pojęcia jak „cechy motoryczne”. Obecnie w literaturze, wyrażenie to zostało zastąpione pojęciem „zdolności motoryczne” J. Raczek podzielił ogólne zdolności motoryczne klasyfikując je na dwie grupy: • zdolności kondycyjne głównie uwarunkowane procesami energetycznymi (siła, szybkość i wytrzymałość) • zdolności koordynacyjne warunkowane przez procesy sterowania i regulacji ruchu (zwinność, zdolność orientacji, szybkość reakcji, zdolność różnicowania ruchu, równowaga, poczucie rytmu, zdolność łączenia ruchu, zdolność dostosowania i przestawienia ruchowego). Jako trzecią samodzielną grupę wyróżnił gibkość, ponieważ według klasyfikacji powyżej zdolność ta nie pasowała do żadnej z powyższych grup. 83

Rozwój emocjonalny Rozwój emocjonalny jest bardzo ważny w kontekście kształtowania się osobowości dziecka. Wiek przedszkolny to okres na który przypada prawdziwy rozkwit uczuć. Ciekawość, sympatia, przyjemność i radość to pozytywne uczucia które towarzyszą

81 Drabik J., Sprawność fizyczna i jej testowanie u młodzieży szkolnej, Gdańsk 1989 82 Osiński W., Antrpomotoryka, Poznań 2003 83 Raczek J., Koncepcja strukturalizacji i klasyfikacji motoryczności człowieka. Cyt za: Osiński W., Motoryczność człowieka - jej struktura zmienność i uwarunkowania. AWF Poznań 1993.

138 dzieciom. Oprócz tego pojawiają się również uczucia negatywne takie jak lęk, strach, gniew, zmartwienie czy zazdrość. Według M. Przetacznik - Gierowskiej osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej jest procesem długotrwałym. Tylko prawidłowy rozwój emocjonalny we wczesnym okresie dzieciństwa może skutkować osiągnięcia dojrzałości emocjonalnej w dorosłym życiu.84 Emocje które towarzyszą dzieciom są zazwyczaj krótkotrwałe. Szybko się wytwarzają, ale równie szybko znikają lub przemieniają w inne skrajnie i odmienne od poprzednich. Oto charakterystyczne cechy rozwoju emocjonalnego dzieci 3, 4, 5, 6 letnich wg C. Lee: Dziecko trzyletnie. Jest towarzyskie, kochające, przyjazne, ugodowe i łatwo ulega sugestiom innych. Z łatwością przyjmuje relacje i cechy charakteru osób dorosłych. Przed ukończeniem czterech lat objawia wstydem brak pewności siebie, okazuje nieśmiałość, obraźliwość i nerwowość. Dziecko czteroletnie. Jest ufne, demonstruje duże poczucie pewności siebie, wykazuje ciekawość, skuteczność i wytrwałość w działaniu. Dość dobrze panuje nad własnymi emocjami. Traktowane poważnie, rozwiązuje problemy, kierując się rozsądkiem. Posiada utrwalone standardy zachowań przyjętych od rodziców i bliskich. Dziecko pięcioletnie. Demonstruje pewność siebie, bywa zarozumiałe, lubi się popisywać, niekiedy stosuje groźby, ale także okazuje przyjacielskość i wspaniałomyślność. Z determinacją dąży do tego by być najlepszym i z wytrwałością ćwiczy nowe umiejętności. Potrafi dość dobrze panować nad emocjami, jest bardziej zrównoważone. Dziecko sześcioletnie. Mniej stabilne emocjonalnie niż w wieku pięciu lat. Bardzo szybko zmienia uczucia przyjaźni na wrogość. Wykazuje skłonności do egocentryzmu, skrupulatnego przestrzegania rytuałów, agresji, buntu i drażliwości. Potrafi być kochające przyjazne i z entuzjazmem współpracuje z innymi. Ciekawe wszystkiego, co je otacza. Z trudem akceptuje brak własnego sukcesu i niełatwo pokonuje frustracje. 5

Rozwój poznawczy • Sprawności percepcyjne - u przedszkolaków wzrasta wrażliwość receptorów co powoduje lepszą percepcje bodźców. Dzieci w wieku przedszkolnym doskonale radzą sobie w odróżnieniu pisma od tego co nim nie jest. Potrafią rysować koło , krzyżyk a także kopiować kształty liter. Nabywają umiejętności odróżniania barw, a nawet ich odcieni. Zwiększa się u nich wrażliwość słuchowa. • Pamięć - wraz z rozwojem dziecka wzrasta pojemność pamięci co pozwala na zapamiętanie większej ilości informacji. W celu świadomego zapamiętania stosują strategie powtarzania. W miarę dojrzewania dzieci utrzymują w umyśle coraz większą liczbę liter, słów, cyfr. Są zdolne do odtworzenia szeregu składającego się z nawet 3-4 cyfr. • Czynności myślowe - w zakres czynności myślowych wchodzi miedzy innymi szeregowanie oraz klasyfikacja. Dzieci tworzą małe szeregi z patyczków, klocków i innych przedmiotów Po 4 roku życia pojawia się myślenie przyczynowo-skutkowe. Natomiast ok.6 roku życia jesteśmy świadkami myślenia na podstawie praktyk społecznych. • Sprawności językowe i komunikacyjne - słownictwo przedszkolaków w tym okresie wynosi ok. 3000 słów. Bardzo często wytwarzają tzw. „neologizmy dziecięce”, które pełnią funkcje wypełniania luk w momentach gdy brakuje im słów

84 Przetacznik-Gierowska M., Makieło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1985 85 C. Lee, Wzrastanie i rozwój dziecka, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997

139 na określenie konkretnego obiektu. Narracja dzieci u sześcioletnich posiada wyraźną kompozycje. Natomiast dzieci pięcioletnie coraz częściej odróżniają opowiadania od innych form wypowiedzi. Duża część z nich doskonale opowiada odtwarzając historie które wcześniej usłyszeli. Czterolatki zaczynają nazywać emocje i zachowania społeczne. Bogacą swoje opowiadania o co raz to trudniejsze słowa. W wieku 4 lat dzieci wprowadzają opisy czasu. Konwersacje - dzieci doskonalą zdolność do ich prowadzenia. Od 4-5 roku życia występuje u nich tzw. „wiek pytań” które służą nawiązaniu kontaktu oraz zdobyciu informacji. Do 5 roku życia rośnie liczba pytań heurystycznych, które mają za zadanie uporządkować wiedzę. Wyobraźnia - Dzieci wymyślają towarzyszy zabaw i różne wymyślone historie. Często też udają różnego rodzaju sytuacje tzw. „fantazjowanie dziecięce”. Granica między fikcją a rzeczywistością u przedszkolaków jest bardzo cienka.86

Rozwój społeczny „Rozwój społeczny polega na zdobywaniu dojrzałości do współżycia w społeczeństwie”87

Każde dziecko od chwili przyjścia na świat jest istotą społeczną, ale dopiero w toku indywidualnego rozwoju kształtuje zdolność do nawiązywania kontaktów z innymi istotami społecznymi. W interakcji z innymi ludźmi ważną rolę odgrywają rodzice, wychowawcy oraz otocznie w jakim dziecko przebywa.88 Najważniejszym elementem w rozwoju społecznym dziecka odgrywa rodzina. To właśnie podczas przebywania z rodziną dziecko uczy się jak ma postępować w danych sytuacjach. Złe relacje między członkami rodziny mogą niekorzystnie wpłynąć na dziecko co przejawiać się będzie w tym, że może ono nie rozumieć potrzeb innych ludzi. 89 Jednym ze sposobów na uczenie się życia w społeczeństwie w wieku przedszkolnym jest zabawa. Podczas zabaw w przedszkolu dzieci uczą się przede wszystkim współpracy. Dla dzieci najmłodszych te zabawy są bardzo proste. Jednak w raz z wiekiem dzieci uczestniczą w zabawach które wymagają wcielania się w różnego rodzaju role społeczne.

Rozwój motoryczny dziecka w wieku przedszkolnym W okresie wczesnego dzieciństwa, czyli w wieku przedszkolnym zauważany jest wzrost sprawności w zakresie motoryki dużej, która wymaga koordynacji ruchów dużych partii ciała oraz w zakresie motoryki małej, w której oczekujemy usprawnienia drobnych jego części, szczególnie doskonalenia precyzji ruchów rąk. Wraz z wiekiem u przedszkolaka zachodzi intensywny wzrost wysokości i zwiększa się waga. Proporcje ciała ulegają zmianie. Następuje zauważalne wydłużenie kończyn i znaczny przyrost masy mięśniowej oraz ostateczne ukształtowanie się kręgosłupa90. Rozwój sprawności psychoruchowej dziecka przebiega w dwóch kierunkach. Z jednej strony jest to doskonalenie ruchów postawno-lokomocyjnych czyli biegu, chodu, skoku i wspinania się. Natomiast z drugiej strony rozwój ruchów manipulacyjnych polegających na zdolności posługiwania się przedmiotami i narzędziami codziennego użytku.91 Około 5 roku życia dziecko osiąga tzw. „równowagę przedszkolną”. Okres ten nazywany jest okresem złotym, co stanowi pierwsze apogeum motoryczności. 92 Jeżeli

86 Trempała J, Psychologia rozwoju człowieka, PWN 2011 87 Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1992, s. 175 88 Stein B., Teoria i praktyka Marii Montessori w szkole podstawowej”, Kielce 2003, s. 11 89 Harwas-Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa 2000, s. 112-114 90 Kamińska K., Nauczyciel wychowania przedszkolnego wobec wielokulturowości, Łódź 2007. 91 Owczarek S., Gimnastyka przedszkolaka, Warszawa 2001. 92 Demel M., Skład A., Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów, Warszawa 1986.

140 dziecko w wieku przedszkolnym będzie poddawane systematycznym ćwiczeniom zgodnym z jego naturalnym rozwojem oraz zainteresowaniami, może osiągnąć wysoki poziom sprawności ruchowej. Koniec okresu przedszkolnego jest to etap, kiedy możemy doskonalić formy wykonywania czynności i kiedy należy wymagać od dziecka, aby to, co wykonuje było pewne, płynne i swobodne. Cechy motoryczne możemy podzielić na proste i złożone. Do prostych możemy zaliczyć siłę i szybkość. Natomiast wśród złożonych znajdują się takie cechy jak moc, zwinność czy zręczność, które są kombinacją kilku cech. 93

Zwinność Zwinność to koordynacja ruchowa całego aparatu mięśniowego i kostnego. Jest świadomą kontrolą ruchów własnego ciała. Wiesław Osiński w pracy pt. „Antropomotoryka” jako przykład jednej z definicji zwinności podaje definicje Denisiuka, który określał koordynacje jako „zdolność do scalania ruchów różnych rodzajów w jedną całość oraz zdolności do szybkiego przestawiania się w jednym z aktów ruchowych na inne” 94

Moc Moc definiowana jest jako cecha złożona (kombinowana). Definicja mocy powstała dla określenia stosunków zachodzących pomiędzy siłą i prędkością w złożonych czynnościach i działaniach ruchowych. Jak pisze Maciej Demel „Moc rozumiana jako cecha motoryczności jest określana jako iloczyn siły i prędkości lub jako iloraz pracy przez czas jej wykonania”. 95

Siła Definicja siły według W. N. Zaciorskiego to zdolność organizmu do pokonywania oporu zewnętrznego lub przeciwdziałania mu kosztem wysiłku mięśniowego . Może być oceniana w czasie statycznym i dynamicznym skurczu mięśni. 96 Natomiast Maciej Demel przedstawia siłę człowieka jako cechę motoryczności, pozwalającą na pokonywanie oporów tj. bezwładność, tarcia, grawitacji, sprężystości materiałów. Może się ona przejawiać zarówno w dynamicznych jak i statycznych działaniach i czynnościach ruchowych. Za miernik siły przyjmuję się wielkość oporu pokonywanego w czynnościach ruchowych97

Szybkość Szybkość możemy określić jako zdolność przemieszczania ciała w przestrzeni, a także poszczególnych jego odcinków względem siebie wzajemnie. J. Szopa pisze, że w obrębie szybkości wymienia się zdolności rozwijania QO maksymalnej mocy, której okres możliwości w zakresie szybkości uwalnia energię. W pracy M. Demela i A. Składa możemy wyczytać, że szybkość to cecha motoryki pozwalająca na wykonywanie wielkiej ilości czynności ruchowych w krótkim okresie czasu.99 Kiedy mówimy, że jakiś człowiek wykazuje się ogromną szybkością, oznacza to,

93 Demel M., Skład A., Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów, Warszawa 1986. 94 Osiński W., Antropomotoryka, Poznań 2003 95 Demel M., Skład A., Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów, Warszawa 1986. 96 Zaciorski W.N., Kształtowanie cech motorycznych sportowca, Warszawa 1970.

97 Demel M., Skład A., Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów, Warszawa 1986. 98 Szopa J., Podstawy antropomotoryki, Warszawa 1996. 99 Demel M., Skład A., Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów, Warszawa 1986.

141 że potrzebuje on dużo mniej czasu niż inni ludzie na wykonanie określonych czynności ruchowych.

Pozytywne oddziaływanie wody na organizm człowieka Efekty aktywności ruchowej w środowisku wodnym są szerokie. Pływanie poprawia ogólną sprawność fizyczną i jest formą aktywności, która wszechstronnie oddziałuje na organizm człowieka. Woda, dzięki swoim właściwościom fizycznym sprawia, że osobą w niej będąca odczuwa pozornie mniejszy ciężar i odprężenie.100 Pływanie traktowane jest jako rodzaj aktywności, w której nie ma bariery wiekowej. Na basen może przyjść cała rodzina począwszy od niemowlaka kończąc na 90- letnim staruszku. Poszukując korzyści płynących z regularnej aktywności ruchowej w wodzie, warto przyjrzeć się im przez pryzmat grup wiekowych. Wyżej wspomniany niemowlak będzie czerpał inne korzyści z pływania niż nastolatek, osoba w wieku średnim czy staruszek. Dla niemowlaków woda jest środowiskiem naturalnym. Przez 9 miesięcy, które spędziły w łonie matki przebywając w środowisku wodnym przyzwyczaiły się do wody traktując ją jako środowisko naturalne. Według PSPN (Polskiego Stowarzyszenia Pływania Niemowląt) najlepszy moment na rozpoczęcie pływania to okres kiedy osiąga 3 miesiąc życia. Jest to spowodowane tym, że właśnie w 3 miesiącu prawidłowo rozwijające się dziecko trzyma już główkę. To właśnie w tym momencie w stawach dziecka zachodzi zmiana, stają się one kuliste co pozwala na bezpieczne wykonywanie ćwiczeń. Uczestnictwo w zajęciach w wodzie umożliwia rozwijanie zdolności ruchowych i poprawienie koordynacji. Woda umożliwia ruch zanim dziecko jest zdolne poruszać się na lądzie. Dzięki gęstości wody i wyporności człowieka w wodzie dzieci uzyskują odciążenie kośćca. Pływanie w odpowiednio przygotowanym basenie dla niemowlaków, z letnią wodą (31C - 33C) powoduje u nich głębszy oddech, który aktywizuje układ krążenia. Ponadto pływanie niemowląt odgrywa ogromną rolę w budowaniu więzi emocjonalnej między dzieckiem a rodzicem, który może aktywnie uczestniczyć w zajęciach.101 Dla dzieci starszych i młodzieży pływanie również oferuje spektrum korzyści. Oprócz tego, że jest doskonałą formą zabawy i spędzania czasu z przyjaciółmi stanowi profilaktykę dla skrzywień kręgosłupa. Pływanie odciąża od ucisku osiowego dając kręgosłupowi odrobinę wytchnienia. Regularne uczestnictwo w zajęciach w wodzie wspomaga rehabilitację dzieci z różnymi dysfunkcjami narządów ruchu. Podczas zajęć w wodzie wyrównuje się szanse dzieci niepełnosprawnych z dziećmi zdrowymi, pozwalając im na integracje. Pływanie niesie ze sobą wiele korzyści również dla osób będących w tzw. wieku średnim, który charakteryzuje się zmniejszeniem aktywności ruchowej oraz w wieku starczym. Aktywność ruchowa w wodzie w tych okresach życia staje się doskonałą gimnastyką dla mięśni oraz stawów, które dzięki systematycznym ćwiczeniom zachowują siłę i elastyczność. Pływając regularnie, zapobiegamy chorobie wieńcowej 102 . Osoby mające problemy z poruszaniem się (spowodowane np. nadwagą) w środowisku wodnym czują się lżejsi dzięki czemu z łatwością przychodzi im wykonywanie ruchów, które poza środowiskiem wodnym sprawiają im wiele kłopotów. 103

100 Bartkowiak E., Pływanie, Warszawa 1989. 101 Dąbrowska M., Przybylska A., Mały pływak - kształtowanie prawidłowych postaw od pierwszych chwil życia, 2011. 102 Kalinowski A., Rożko R., Pływanie - poradnik metodyczny, Warszawa 1996. 103 Ostrowski A., Zabawy i rekreacja w wodzie, Warszawa 2003.

142 Cel badań Według M. Łobockiego celem jest „poznanie prawdy, czyli ujawnienie stosunkowo obiektywnego stanu rzeczy i to bez względu na przykre następstwa, jakie może on spowodować w życiu. Chodzi tu zarówno o poszukiwanie prawdy, jak i jej opisywanie”104 Celem moich badań jest porównanie cech motorycznych u dzieci w wieku przedszkolnym, uczestniczących regularnie w zajęciach z pływania - z dziećmi nie chodzącymi na basen. Porównanie, którego się podejmuję, ma wykazać czy jest różnica w rozwoju ich motoryki.

Problemy badawcze Podstawowym warunkiem podejmowania badań naukowych jest określenie problemu badawczego. J. Gnitecki opisuje problem badawczy jako „zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie empiryczne. Mogą to być pytania rozstrzygnięcia zaczynające się od partykuły „czy”, typu: „tak” lub „nie” oraz pytania dopełnienia zawierające pytajniki: „jaki” , „kiedy” , „w jakich warunkach” , „w jakim stopniu” itp., na które można udzielić alternatywnych odpowiedzi”105 Głównym problemem badawczym pojawiającym się w mojej pracy jest uzyskanie odpowiedzi na pytania: czy uczestnictwo w zajęciach pływania ma wpływ na rozwój cech motorycznych u dzieci w wieku przedszkolnym? Jeśli tak, to czy jest to wpływ o stopniu pozytywnym, czy negatywnym?

Hipoteza badawcza Według Z. Skornego, hipoteza to „przypuszczalna, indywidualna odpowiedź na pytanie zawarte w problemie badań. Może ona przy tym dotyczyć związków zachodzących w danej dziedzinie rzeczywistości, kierujących nią prawidłowości, mechanizmów funkcjonowania badanych zjawisk lub istotnych właściwości” 106 Ze sformułowanego powyżej problemu badawczego wysuwa się jedna główna hipoteza: uczestnictwo w zajęciach z pływania ma pozytywny wpływ na rozwój cech motorycznych u dzieci w wieku przedszkolnym.

Metody i narzędzia badawcze Kolejnym etapem jest dokonanie wyboru odpowiedniej metody badawczej, technik oraz narzędzia badawczego. Według W. Okonia „metoda badań to system celowych czynności i środków umożliwiających wykonanie danego zadania, bądź rozwiązanie określonego problemu. Na dany sposób postępowania składają się czynności myślowe i praktyczne, odpowiednio dobrane i realizowane w ustalonej kolejności”.107 Eksperyment badawczy, monografia pedagogiczna, metoda indywidualnych przypadków oraz metoda sondażu diagnostycznego to 4 główne metody badawcze, które wyróżnia T. Plich. 108 Natomiast W. Zaczyński jako główne metody wyróżnia metodę obserwacji, metodę testów pedagogicznych, metodę socjometrii, metodę analizy dokumentów i wytworów ucznia.109 W swojej pracy do wykonania niezbędnych mi badań posłużyłem się testem sprawności fizycznej. Zmodyfikowany Wrocławski Test Sprawności Fizycznej B. Sekity

04 Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999, s. 20 05 Gnitecki J., Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Zielona Góra 1993, s. 130 06 Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa 1984, s.48. 07 Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 242. 08 Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001. 09 Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1987,s. 115.

143 jest doskonałym narzędziem do sprawdzenia poziomu sprawności fizycznej dzieci w wieku przedszkolnym.

Materiał badawczy i organizacja badań Badaniem zostały objęte dzieci w wieku 4-5 lat z przedszkoli z terenu województwa kujawsko - pomorskiego (Bydgoszcz) oraz dzieci z województwa zachodnio - pomorskiego (Szczecin). Dzieci zostały podzielone na grupy badawcze ze względu na wiek i płeć. Grupa dzieci uczestniczących w zajęciach pływania (z Bydgoszczy) była bazą porównawczą dla dzieci nie uczestniczących w takich zajęciach (ze Szczecina). Każde z dzieci biorące udział w badaniu wykonywało cztery różne próby sprawnościowe określające poziom ich cech motorycznych.

Punktacja jaką proponuje autorka testu wygląda następująco:

Punktacja proponowana dla pojedynczych prób: Do 39 pkt. - niski, niedostateczny poziom cechy, 40 - 49 pkt. - dostateczny poziom cechy, 50 - 59 pkt. - dobry poziom cechy, 60 i więcej pkt. - wysoki, bardzo dobry poziom cechy.

Punktacja dla całego testu (suma wszystkich czterech prób): Do 159 pkt. - niski, niedostateczny poziom sprawności fizycznej, 160 - 199 pkt. - dostateczny poziom sprawności fizycznej, 200 - 239 pkt. - dobry poziom sprawności fizycznej, 240 i więcej pkt. - wysoki, bardzo dobry poziom sprawności fizycznej.110

Wyniki badań dotyczące zdolności motorycznych W rozdziale niniejszym przedstawiono wyniki badań przeprowadzonych wśród przedszkolaków w wieku 4 i 5 lat, które opracowane zostały na podstawie Wrocławskiego Testu Sprawności Fizycznej. Pierwsze porównanie dotyczy wszystkich dzieci badanych z podziałem tylko na dzieci „pływające” i „niepływające”.

110Sekita B., Rozwój somatyczny i sprawności fizycznej dzieci w wieku 6-7 lat. Rozwój Sprawności i wydolności fizycznej dzieci i młodzieży, AWF Warszawa 1988.

144 Wykres 1. Porównanie średniej punktowej uzyskanej w teście przez dzieci „pływające i „niepływające”

Na powyższym wykresie wyraźnie widać, że dużo lepsze wyniki w teście sprawnościowym osiągały dzieci „pływające” (uczestniczące w zajęciach na basenie) zdobywając średnio 184 pkt. i uzyskując dostateczny poziom sprawności fizycznej. W stosunku do dzieci „niepływających” (nie uczestniczących w zajęciach na basenie), które zdobyły średnio 154 pkt., uzyskując tym samym niski poziom sprawności fizycznej. Drugi wykres, przedstawia porównanie tych samych dzieci, co w wykresie pierwszym z dodatkowym podziałem wiekowym.

300

250

200

150 pływ ające nie pływające

100

50

JML S iatki Wykres 2. Porównanie średniej punktowej u dzieci „pływających” i „niepływających” z uwzględnieniem podziału na wiek

145 W drugim wykresie dzieci „pływające” i „niepływające” zostały podzielone na dwie kategorie wiekowe - na grupę 4-latków i 5-latków. Grupa przedszkolaków „pływających” zarówno 4-letnich (181 pkt.) jak i 5-letnich (179 pkt.) wypadła lepiej w teście sprawnościowym w stosunku do przedszkolaków 4-letnich (143 pkt.) i 5-letnich (166 pkt.) z grupy „niepływających”. Przyglądając się jednak temu wykresowi warto zauważyć, że różnica pomiędzy dziećmi badanymi w grupie 5-latków powoli zaciera się w stosunku do różnicy jaka jest zauważalna w grupie 4-latków. Myślę, że jest to ciekawe zagadnienie do rozwinięcia i przeprowadzenia kolejnych badań w następnej przedszkolnej grupie wiekowej, czyli u 6-latków. Trzeci wykres, przedstawia to samo zagadnienie co poprzednie, dodatkowo uwzględniając podział na płeć dzieci.

Wykres 3. Porównanie średniej punktowej u dzieci „pływających” i „niepływających” z uwzględnieniem podziału na płeć

Kolejny podział zdecydowanie wskazujący na lepiej rozwinięte cechy motoryczne u dzieci „pływających”. Tym razem oprócz głównego podziału jakim jest podział na dzieci „pływające” i „niepływające” uwzględnione zostały takie warunki jak płeć. Na wykresie ewidentnie widać, że bez względu na płeć dzieci „pływające” wykazują dużo wyższy poziom sprawności fizycznej od dzieci „niepływających”. W grupie chłopców różnica ta wynosi aż 30 pkt. (184 pkt. - 154 pkt.). Natomiast w grupie dziewcząt jest nieznacznie mniejsza bo wynosi 22 pkt. (176 pkt. - 154 pkt.). Czwarty i piąty wykres to ukazanie różnice punktowych pomiędzy najlepszymi 4- latkami „pływającym” i „niepływającym” w grupie chłopców i dziewcząt.

146 Wykres 4. Różnica punktowa pomiędzy najlepszym wynikiem zdobytym pośród chłopców „pływających” i „niepływających” w grupie 4-latków

Wykres 5. Różnica punktowa pomiędzy najlepszym wynikiem zdobytym spośród dziewcząt „pływających” i „niepływających” w grupie 4-latków

Czwarty wykres ukazuje różnicę pomiędzy najlepszym wynikiem punktowym zdobytym podczas wykonywania czterech prób w teście sprawności fizycznej pomiędzy chłopcami „pływającymi” i „niepływającymi” w grupie wiekowej 4-latków. Natomiast piąty wykres przedstawia te same właściwości co wykres czwarty, tym razem jednak w grupie dziewcząt 4-letnich. Różnica punktowa na wykresie czwartym wynosi, aż 74 punkty (278 pkt. - 204 pkt.). Natomiast na wykresie piątym 33 punkty (260 pkt. - 227 pkt.) i po raz kolejny wskazuje, że dzieci chodzące na zajęcia ruchowe w

147 wodzie, znacząco przewyższają swoich rówieśników, zarówno w grupie chłopców, jak i dziewcząt. W grupie 5-latków różnice między najlepszym wynikiem punktowym zdobytym podczas wykonywania testu sprawności fizycznej pomiędzy przedszkolakami „pływającymi” i „niepływającymi” wyglądają następująco.

Wykres 6. Różnica punktowa pomiędzy najlepszym wynikiem zdobytym pośród chłopców „pływających” i „nie pływających” w grupie 5-latków

Wykres 7. Różnica punktowa pomiędzy najlepszym wynikiem zdobytym pośród dziewcząt „pływających” i „niepływających” w grupie 5-latków

148 Wyniki na wykresie 6 i 7 wskazują, jak we wszystkich poprzednich wykresach, różnicę na korzyść dzieci „pływających”. Jednak należy zauważyć, że ta różnica nie jest już tak znacząca jak w grupie dzieci 4-letnich. Ponieważ w przypadku chłopców 5-letnich różnica wynosi tylko 23 pkt. (235 pkt. - 212 pkt.) gdzie w przypadku dziewczynek różnica, o której mówimy jest praktycznie znikoma i wynosi jedynie 2 pkt. (227 pkt. - 225 pkt.). Kolejnej analizie jakiej poddano wyniki uzyskane z testu sprawności fizycznej, to różnice pomiędzy najsłabszym wynikiem u dzieci „pływających” i „niepływających” w dwóch grupach wiekowych - 4 i 5-latków. Różnice, zamieściłem na wykresach słupkowych w podobny sposób jak poprzednie zestawienia.

Wykres 8. Różnica punktowa pomiędzy najsłabszym wynikiem zdobytym pośród chłopców „pływających” i „niepływających” w grupie 4-latków

149 Wykres 9. Różnica punktowa pomiędzy najsłabszym wynikiem zdobytym pośród dziewcząt „pływających” i „niepływających” w grupie 4-latków

Wyniki zamieszczone w wykresie 8 i 9, czyli w grupie 4-latków potwierdzają kolejny aspekt, w którym dzieci „pływające” wykazują się lepszym wynikiem uzyskanym w teście w stosunku do dzieci „nie pływających. W grupie chłopców 4 - letnich, co widać na wykresie 8, różnica wynosi aż 50 pkt. (112 pkt. - 62 pkt.), co daje 45 % różnice na korzyść grupy „pływających”. W przypadku dziewczynek różnica wynosi 60 pkt. (110 pkt. - 50 pkt.) stanowiąc 55 % różnice, co sprawia, że jest jeszcze bardziej okazała niż w grupie chłopców. Ostatnie zestawienie wykresów to różnica pomiędzy najsłabszym wynikiem u dzieci „pływających” i „niepływających” tym razem w oparciu o grupę dzieci 5-letnich.

150 Wykres 10. Różnica punktowa pomiędzy najsłabszym wynikiem zdobytym pośród chłopców „pływających” i „niepływających” w grupie 5-latków

Wykres 11. Różnica punktowa pomiędzy najsłabszym wynikiem zdobytym pośród dziewcząt „pływających” i „niepływających” w grupie 5-latków

Wyniki w ostatnich dwóch wykresach zestawiających grupę badawczą dzieci 5 - letnich po raz kolejny pokazują przewagę na korzyść dzieci „pływających”. Jest ona niższa, u chłopców wręcz nieznaczna w stosunku do wyników grupy dzieci 4-letnich. Aczkolwiek cały czas jest na korzyść dzieci „pływających. Najniższy wynik chłopców 5 - letnich w grupie „nie pływających” wyniósł 114 pkt., co wygląda całkiem dobrze w zestawieniu z wynikiem chłopców z tej samej grupy wiekowej „pływającej”, który wynosił 119 pkt. W sumie różnica wynosi tylko 4 pkt. więcej (119 pkt. - 114 pkt.). Zestawiając ze

151 sobą dziewczynki, widzimy znacznie większą różnice niż u chłopców. Dziewczęta „pływające” osiągnęły 38 pkt. różnice w stosunku do swoich rówieśniczek, które nie chodzą na zajęcia z pływania.

Podsumowanie Badania miały na celu sprawdzić czy uczestnictwo w zajęciach ruchowych na basenie ma jakikolwiek wpływ na rozwój dzieci w najwcześniejszym etapie edukacyjnym jakim jest okres przedszkolny. W badaniu przeprowadzonym Wrocławskim Testem Sprawności Fizycznej udział wzięło w sumie 281 przedszkolaków w wieku 4 i 5 lat z trzech różnych przedszkoli (jedno z województwa kujawsko - pomorskiego z Bydgoszczy i dwa przedszkola z województwa zachodnio - pomorskiego ze Szczecina). Dzięki przeprowadzeniu prób sprawności na dużej ilości dzieci udało się uzyskać wyniki pokazujące rozwój ich cech motorycznych. Przeprowadzone badania pozwoliły na wyciągnięcie wniosków z których potwierdza się początkowo postawiona hipoteza mówiąca, że: „Uczestnictwo w zajęciach na basenie ma pozytywny wpływ na rozwój cech motorycznych u dzieci w wieku przedszkolnym”. Według punktacji, która została zawarta w teście, poziom sprawności fizycznej u dzieci 4-letnich „pływających” została oceniona na poziomie „dostatecznym” wynosząc 181 pkt. Natomiast u dzieci 4-letnich „niepływających” jest to poziom „niski” z zaledwie 143 pkt. Przyglądając się starszej grupie, czyli dzieciom 5 - letnim, zarówno dzieci „pływające” i „niepływające”, mimo różnic punktowych na korzyść „pływających”, zostały one zestawione na jednym poziomie - „dostatecznym”. Punktacja dzieci „pływających” wynosi 179 pkt. Natomiast przedszkolacy „niepływający” uzyskali 166 pkt. Pomimo różnic punktowych, przemawiających za pozytywnym wpływem jaki niesie ze sobą regularne uczestnictwo w zajęciach na basenie, które zostały pokazane szczegółowo w 11 wykresach i potwierdzone w badaniach, analizując je odczuwa się pewnego rodzaju niepokój. Słabe wyniki uzyskane przez badane dzieci pokazują, że sprawność fizyczna u najmłodszych jest zaniedbana i znajduje się na bardzo niskim poziomie. Mamy nadzieję, że zagadnienie, które opisano, w niedalekiej przyszłości sprawi, że zarówno w przedszkolach, jak i w domach rozwijanie i zdobywanie umiejętności w zakresie sprawności fizycznej przedszkolaków będzie na równi w „piramidzie wartości rodzica i nauczyciela” z rozwojem intelektualnym. Jako rodzice i nauczyciele musimy zdawać sobie sprawę z tego, że pełnie rozwoju intelektualnego możemy osiągnąć tylko w harmonii i korelacji z rozwojem sfery fizycznej.

„Dzieci poruszają się, muszą i chcą się poruszać, gdyż są dziećmi. Łapią, pełzają, skaczą, i hałasują... W ten sposób rozwijają się i tak poznają siebie i swoje ciało, swoje otoczenie i ludzi wokół siebie. Przyrodę i kulturę, wiedzę i umiejętności, to, co dozwolone i to , zabronione. Skryte życzenia i widzialne dzieła... Cały świat poznają dzieci poprzez ruch. ”111 ~ Horst Ehni ~

Piśmiennictwo

1. Bartkowiak E., Pływanie, Warszawa, 1989. 2. Dąbrowska M., Przybylska A., Mały pływak - kształtowanie prawidłowych postaw od pierwszych chwil życia, 2011.

111 Trzcińska D., Gimnastyka kompensacyjno - korekcyjna w przedszkolu, Warszawa 2010, s. 18.

152 3. Demel M., Skład A., Teoria Wychowania Fizycznego dla pedagogów, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986. 4. Drabik J., Sprawność fizyczna i jej testowanie u młodzieży szkolnej, Gdańsk, 1989. 5. Gnitecki J., Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej, Zielona Góra, 1993, s. 130. 6. Harwas-Napierała B., Trempała J., Psychologia rozwoju człowieka, Warszawa, 2000, s.112-114. 7. Kalinowski A., Rożko R., Pływanie - poradnik metodyczny, Warszawa, 1996. 8. Kamińska K., Nauczyciel wychowania przedszkolnego wobec wielokulturowości, Warszawa, 1997, str. 186. 9. Lee C., Wzrastanie i rozwój dziecka, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa, 1997. 10. Łobocki M., Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999, s. 20. 11. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 2004, s. 242. 12. Osiński W., Antropomotoryka, Poznań, 2003. 13. Osiński W., Zagadnienia motoryczności człowieka. Wyd. II popr. I uzup. Skrypty nr 66, AWF, Poznań, 1991. 14. Ostrowski A., Zabawy i rekreacja w wodzie, Warszawa, 2003. 15. Owczarek S., Gimnastyka przedszkolaka, Warszawa, 2001. 16. Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa, 2001. 17. Przetacznik-Gierowska M., Makieło-Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa, 1985. 18. Przetacznik - Gierowska M., Makiełło - Jarża G., Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego, Warszawa 1992, s. 175. 19. Raczek J., Koncepcja strukturalizacji i klasyfikacji motoryczności człowieka. (w:) Osiński W., Motoryczność człowieka - jej struktura zmienność i uwarunkowania. AWF, Poznań, 1993. 20. Sekita B., Rozwój somatyczny i sprawności fizycznej dzieci w wieku 6-7 lat. Rozwój Sprawności wydolności fizycznej dzieci i młodzieży, AWF, Warszawa, 1988. 21. Skorny Z., Prace magisterskie z psychologii i pedagogiki, Warszawa, 1984, s.48. 22. Stein B., Teoria i praktyka Marii Montessori w szkole podstawowej”, Kielce, 2003, s. 11. 23. Szopa J., Podstawy antropomotoryki, Warszawa, 1996. 24. Trempała J, Psychologia rozwoju człowieka, PWN, 2011. 25. Trzcińska D., Gimnastyka kompensacyjno - korekcyjna w przedszkolu, Warszawa, 2010, s. 18. 26. Zaciorski W.N., Kształtowanie cech motorycznych sportowca, Warszawa, 1970. 27. Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa, 1987, s.115.

Streszczenie Celem niniejszej pracy magisterskiej było porównanie cech motorycznych dzieci w wieku przedszkolnym uczestniczących regularnie w zajęciach z pływania z dziećmi nie chodzącymi na basen. Dzięki przeprowadzeniu Zmodyfikowanego Wrocławskiego Testu Sprawności i zapisaniu wyników uzyskanych przez dzieci udało się porównać ich poziom sprawności motorycznej. Badania w sposób bezkompromisowy pokazały, że uczestnictwo w zajęciach z pływania wpływa na ich rozwój i sprawność motoryczną. Dzieci, które uczestniczyły w zajęciach ruchowych na basenie wykazywały się lepszymi wynikami podczas testu w stosunku do swoich rówieśników nie uczestniczących w takich zajęciach.

153 Summary Aim of this thesis was to compare the motor characteristics of preschool children participating regularly in the activities of swimming with the kids there who always walk to the swimming pool. Thanks to a Modified Wroclaw fitness test and save the results obtained by the children were able to compare their level of efficiency of the motor. Research into the uncompromising way showed that participation in swimming class affects their development and motor efficiency. Children who participated in the classes on the motor pool had shown better results during the test in relation to their peers not participating in such activities.

Słowa kluczowe: sprawność fizyczna, rozwój motoryczny, wiek przedszkolny, pływanie.

Keywords: physical, perceptual motor development, pre-school age, swimming.

154 Krzos Agata, Charzyńska-Gula Marianna, Kachaniuk Hanna, Szadowska-Szlachetka Zdzisława, Rząca Marcin. Plany życiowe pielęgniarek przechodzących na emeryturę. The future plans of retiring nurses. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):155-164. ISSN 1429-9623 / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 20.12.2013. Plany życiowe pielęgniarek przechodzących na emeryturę The future plans of retiring nurses

Agata Krzos1, Marianna Charzyńska-Gula1, Hanna Kachaniuk1, Zdzisława Szadowska-Szlachetka1, Marcin Rząca1

1Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

Autor do korespondencji: Marianna Charzyńska-Gula Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej Uniwersytet Medyczny w Lublinie ul. Stanisława Staszica 6 20-081 Lublin Tel. 502 349 859 Fax: +48814486811 E-mail: [email protected]

Abstrakt

Tytuł pracy: Plany życiowe pielęgniarek przechodzących na emeryturę

Wprowadzenie: Plany życiowe odnoszą się do spraw ważnych dla jednostki, stanowią odbicie jej potrzeb, wartości, poglądów na świat. Zachowanie aktywności w okresie starości jest uwarunkowane w znacznym zakresie czynnikami osobowościowymi, środowiskiem życia, kontaktami społecznymi, stanem zdrowia i sprawności. Pielęgniarki w codziennej praktyce podkreślają ważną rolę aktywności w zachowaniu zdrowia fizycznego i psychicznego przez osoby starsze. Cel pracy: Określenie planów życiowych pielęgniarek przechodzących na emeryturę. M ateriał i metody: W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z techniką ankiety. Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety własnej konstrukcji. Badaniami objęto 135 pielęgniarek należących do wybranych siedmiu Okręgowych Izb Pielęgniarek i Położnych w Polsce. Wyniki: Ponad 84,0% badanych pielęgniarek ma sprecyzowane plany na przyszłość, lecz 71,1% deklaruje możliwość napotkania przeszkód w ich zrealizowaniu - finansowych (77,8%), zdrowotnych (53,3%), barier językowych (33,3%) oraz konieczności podjęcia opieki nad członkiem rodziny (32,1%). W zakresie planowanych aktywności nieformalnych, respondentki najczęściej deklarują pomoc dzieciom oraz wnukom (60,7%), spotkania towarzyskie w gronie znajomych (58,7%). Plany samotnicze to przede wszystkim: turystyka krajowa (50,4%) oraz turystyka zagraniczna (40,7%). Najczęstszym planem formalnym respondentek jest uczestnictwo w Klubie Emeryta (75,6%).

155 Wnioski: Plany badanych pielęgniarek najczęściej dotyczą aktywności formalnej i nieformalnej. Czynniki istotne statystycznie, wpływające na planowanie podjęcia określonych aktywności w przyszłości to wiek, aktywność zawodowa, stan zdrowia. Zdecydowana większość badanych pielęgniarek chce pozostać aktywna społecznie, mimo przejścia na emeryturę.

Słowa kluczowe: pielęgniarki, czynności codzienne, stan spoczynku, starzenie się.

Abstract Title: The future plans of retiring nurses Background: Plans for life are related to issues regarded by each person as crucial and reflect their needs, values and worldviews. Being active in old age largely depends on personality factors, living environment, social contacts, health condition and agility. In their everyday practice nurses put emphasis on the importance of being active in order for the elderly to maintain physical and mental health. Objectives: To identify the future plans for life of retiring nurses. Material and methods: In the study the diagnostic survey method was applied in combination with the questionnaire technique. The research instrument was a questionnaire designed by the authors of the study. The survey included 135 nurses belonging to seven selected District Chambers of Nurses and Midwives in Poland. Results: Over 84.0% of the surveyed nurses have specified plans for the future, but 71.1% declare that there may be various obstacles to their fulfilment - financial difficulties (77.8%), health-related problems (53.3%), language barriers (33.3%) and the necessity to take care of a family member (32.1%). In terms of the planned informal activities, the respondents more frequently declared help for their children and grandchildren (60.7%), and meetings with friends and acquaintances (58.7%). Among the most often mentioned plans for individual activities were domestic tourism (50.4%) and foreign tourism (40.7%). The most frequent formal plans of the respondents included membership in the Retirees Club (75.6%). Conclusions: The plans of the surveyed nurses usually encompass formal and informal activities. The statistically significant factors influencing the planning of particular activities for the future include age, professional activity and health condition. A considerable majority of the surveyed nurses would like to stay socially active despite being retired.

Key words: nurses, activities of daily living, retirement, aging.

Wstęp W trakcie zdobywania nowych doświadczeń, dochodzi do zmian w dążeniach i celach życiowych. Plany życiowe nie stanowią sztywnej koncepcji, dlatego podlegają pewnym, ciągłym przekształceniom, modyfikacjom w stosunku do zmieniających się możliwości ich realizacji. Niekiedy na skutek określonych zmian - a taką może być niewątpliwie zakończenie aktywności zawodowej i przejście na emeryturę - plany musza być rekonstruowane[1]. Polska literatura popularnonaukowa nie obfituje w prace dotyczące przyszłości czy planów życiowych seniorów, tym bardziej, jeśli chodzi o specyficzną grupę zawodową, jakimi są

156 pielęgniarki. Większość badań nad polskimi seniorami dotyczy sfery różnego rodzaju aktywności samotniczej, rodzinnej czy formalnej [2]. Aktywność jest wrodzoną zdolnością, a także skłonnością jednostki do działania. Uznawana jest za sposób poznawania rzeczywistości, jest także właściwością psychiczną ujawniającą się w fizycznej i intelektualnej działalności. Jest ona uwarunkowana w znacznym zakresie czynnikami osobowościowymi. Na zakres aktywności wpływa także środowisko życia, kontakty społeczne, a także zdrowie i sprawność. Dwa ostatnie czynniki nabierają szczególnego znaczenia zwłaszcza, jeśli chodzi o osoby starsze. Bezsprzeczne jest, że dla nich właśnie aktywność jest istotą samodzielnego oraz satysfakcjonującego życia [3]. Aktywność jest swego rodzaju potrzebą społeczną oraz psychiczną, odczuwaną w każdym okresie życia człowieka. Starsi ludzie odczuwają zadowolenie, jeśli po zakończeniu aktywności zawodowej w ich życiu pojawi się działalność, którą mogą wypełnić swój czas. Satysfakcja w tym wieku wiąże się bezpośrednio z podtrzymaniem aktywności w wieku średnim [4]. Psychologiczne reakcje w stosunku do emerytury są odmienne u poszczególnych starszych osób, różnice te wynikają z: charakteru pracy, szansy podjęcia pracy w niepełnym wymiarze godzin, dobrowolności decyzji o zakończeniu aktywności zawodowej, relacji rodzinnych, warunków mieszkaniowych i materialnych, zależą także od stanu zdrowia jednostki [5]. Przejście na emeryturę uważa się najczęściej, za początek starości. Prawidłowe przyjęcie roli emeryta wiąże się zarazem ze stopniowym wycofywaniem się z pewnych sfer życia zawodowego czy społecznego, przy jednoczesnej akceptacji tego stanu, ale także z rozpoczęciem aktywności w innych dziedzinach, społeczności rodzinnej, lokalnej, czy różnego rodzaju stowarzyszeniach [6]. Wyróżnia się trzy rodzaje ogólnie pojmowanej aktywności: formalną, nieformalną oraz samotniczą, mogą one występować także w okresie emerytalnym. Taki też podział planowanych aktywności przyjęto w poniższej pracy. Aktywność formalna to działalność w różnego rodzaju stowarzyszeniach społecznych, pracach na rzesz środowiska lokalnego, ale także w polityce czy w wolontariacie. Działalność nieformalna polega w szczególności na kontaktach z rodziną, sąsiadami, przyjaciółmi czy dalszymi znajomymi. Samotniczą zaś aktywność obejmują wszelkie działania zorientowane na rozwijanie własnych zainteresowań, hobby, ale także oglądanie telewizji czy czytanie [6, 7]. Cel: Celem pracy było poznanie i opisanie planów emerytalnych pielęgniarek w wieku senioralnym. W pracy skupiono się także na określeniu poziomu satysfakcji z życia oraz jej korelacji z planami pielęgniarek emerytek. Materiał i metoda

157 Badano grupę 135 pielęgniarek emerytowanych aktywnych i nieaktywnych zawodowo oraz w okresie maksimum 1 roku do przejściem na emeryturę. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego z zastosowaniem autorskiego kwestionariusza ankiety do pomiaru planów życiowych pielęgniarek. Badania przeprowadzono w terminie od listopada 2012 do końca marca 2013 roku na terenie Okręgowych Izb Pielęgniarek i Położnych w Ostrołęce, Rzeszowie, Lublinie, Radomiu, Łodzi, Opolu oraz Poznaniu. Po uzyskaniu zgody przewodniczących wskazanych Okręgowych Izb Pielęgniarek i Położnych, docierano do respondentek, w trakcie okresowych spotkań dla pielęgniarek emerytowanych. Badania przeprowadzono po uzyskaniu zgody Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie (KE-0254/38/2013). W yniki Charakterystyka badanej grupy Najliczniejszą grupę respondentek stanowiły osoby po 64 roku życia (39,2%), pozostające w związkach małżeńskich (69,9%). Ponad 70% respondentek zamieszkiwała duże miasta. Większość respondentek oceniła swój stan zdrowia, jako dobry (72,6%). Kierownicze funkcje w czasie całej swojej aktywności zawodowej piastowało 30,4% ankietowanych. Ostatnimi środowiskami pracy, z którym pielęgniarki były zawodowo związane, były najczęściej szpital lub klinika (63,0%). Ponad 1/3 badanych (36,3%) przez cały okres pracy związana była tylko z jednym miejscem pracy. Ponad 65% kobiet, które wzięły udział w badaniu przeszło na emeryturę i już w żadnym stopniu nie są aktywne zawodowo, pozostałe łączą emeryturę z dodatkową aktywnością zawodową. Ponad 71% badanych deklarowała pozytywny stosunek do przejścia na emeryturę, niemal 10,0% określiło go, jako negatywny, a 18,5% jako obojętny. Najwięcej kwestionariuszy uzyskano z Lublina (n=50; 37,0%), Łodzi (n=21; 15,5%) i Rzeszowa (n=17; 12,6%), nieco mniej, lecz w zbliżonej ilości z Opola, Poznania i Ostrołęki (n=13; po 9,6%), najmniej z Radomia (n=8; 5,9%). Tabela 1 prezentuje dane socjo- demograficzne oraz charakterystykę aktywności zawodowej respondentek.

Tabela 1. Charakterystyka badanej grupy Zmienna różnicująca % n Wiek: Poniżej 60 roku życia 25,2 34 60 do 64 lat życia 35,6 48 Powyżej 64 roku życia 39,2 53 Status związku: Zamężna 69,6 94 Samotna 30,4 41 Miejsce Małe miasto, wieś 23,7 32

158 zamieszkania: Duże miasto 70,4 95 Deklarowany stan Bardzo dobry 6,7 9 zdrowia: Dobry 72,6 98 Zły 18,5 25 Bardzo zły 2,2 3 Pełnienie funkcji Pełnienie 30,4 41 kierowniczej: Niepełnienie 68,9 93 Środowisko pracy: Szpital, Klinika 62,2 84 Placówki POZ 21,5 29 Opieka długoterminowa i doraźna 8,9 12 Brak kontaktu z pacjentem: 7,4 10 Ilość zmian miejsc Brak zmian 36,3 49 pracy: 1-2 zmiany 34,1 46 3 lub więcej zmian 29,6 40 Obecna aktywność Brak aktywności zawodowej, emerytura 65,2 88 zawodowa: Aktywność zawodowa, emerytura 22,2 30 Aktywność zawodowa, ok. 1 rok do 12,6 17 przejścia na emeryturę

Plany na przyszłość badanych kobiet W analizie planów na przyszłość badanych pielęgniarek uwzględniono aspekt wolnego czasu. Ponad 46% (n=63) respondentek przyznało, iż ma pewien zakres wolnego czasu, ale jest go niewiele, 28,9% (n=39) przyznało, iż ma go bardzo dużo. Aż 24,4% (n=33) respondentek deklaruje, iż nie ma w ogóle wolnego czasu. Zapytano badane pielęgniarki czy mają sprecyzowane plany na przyszłość. Zaledwie 15,6% (n=21) pielęgniarek nie ma planów na przyszłość. Ponad 84,0% (n=114) badanych twierdzi, iż ma plany na przyszłość, w tym 71,1% z nich (n=81), przyznaje, że w przypadku niektórych z planów mogą napotkać na trudności w ich zrealizowaniu. W pytaniu wielokrotnego wyboru respondentki mogły określić przeszkody w ich realizacji. Najczęściej są to trudności finansowe (77,8% wyborów), zdrowotne (53,3%), bariery językowe (33,3%) oraz konieczność opieki nad członkiem rodziny (32,1%). Rzadziej jest to brak odwagi, brak wsparcia z zewnątrz, brak silnej woli (odpowiednio: 8,6%; 4,9%;1,2%,). Deklarowane plany emerytalne respondentek podzielono na trzy grupy aktywności: nieformalne, samotnicze oraz formalne, uzyskane wyniki przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Plany emerytalne respondentek

Rodzaj planowanej aktywności % n Samotnicza Turystyka krajowa 50,4 68 Turystyka zagraniczna 40,7 55 Czytanie książek 39,3 53

159 Uprawianie działki 31,1 42 Słuchanie radia 20,7 28 Korzystanie z Internetu 19,3 26 Oglądanie TV 18,5 25 Edukacja: nauka języka obcego 15,6 21 Uprawianie sportu 10,4 14 Malowanie fotografia artystyczna 8,9 12 Pisanie poezji , prozy 8,1 11 Robótki ręczne, papieroplastyka itp. 4,4 6 Nieformalna Pomoc dzieciom i wnukom 60,7 82 Spotkania towarzyskie w gronie znajomych 58,7 79 Spotkania towarzyskie inicjowane przez 23,0 31 zakład pracy i inne. Formalna Klub Emeryta 75,6 102 Polski Związek Emerytów i Rencistów 25,8 35 Uniwersytet Trzeciego Wieku 20,7 28 Lokalne stowarzyszenia 15,6 21 Wolontariat 13,3 18 Praca na stanowisku pielęgni arki 13,3 18 Wyj azd za granicę w celach zarobkowych 8,1 11 Praca w zawodzie innym niż pielęgniarstwo 7,4 10

Cztery najczęstsze plany samotnicze to: turystyka krajowa (50,4%), turystyka zagraniczna (40,7%), czytanie książek (39,3%), oraz uprawianie działki (31,1%). Robótki ręczne są najrzadziej planowaną nieformalną formą aktywności respondentek (4,4%). W zakresie planowanych aktywności nieformalnych, respondentki najczęściej deklarują pomoc dzieciom oraz wnukom (60,7%), także spotkania towarzyskie w gronie znajomych są stosunkowo często planowane przez respondentki (58,7%). Najczęstszym planem formalnym respondentek jest uczestnictwo w Klubie Emeryta (75,6% ogółu badanych), rzadziej respondentki planują aktywność w Polskim Związku Emerytów i Rencistów (25,8%), Uniwersytecie Trzeciego Wieku (20,7%), różnego rodzaju lokalnych stowarzyszeniach (15,6%), czy wolontariacie (13,3%). Pracę w zawodzie chce kontynuować 13,3% badanych pielęgniarek. Wpływ zmiennych socjo-demograficznych na plany pielęgniarek w wieku emerytalnym Przeprowadzono analizę, w której próbowano określić wpływ zmiennych na plany respondentek w zakresie poszczególnych rodzajów aktywności. Tabela 3. prezentuje zmienne, które wykazują istotne statystycznie zależności względem planów samotniczych pielęgniarek w wieku emerytalnym. Analiza statystyczna wykazała, że plany samotnicze najczęściej posiadają pielęgniarki w wieku 60 do 64 lat, emerytowane jednak wciąż pracujące, deklarujące „dobry” stan zdrowia.

160 Tabela 3. Zmienne socjo-demograficzne a plany emerytalne pielęgniarek- wyniki istotne statystycznie

Odsetek kobiet Odsetek kobiet nie planujących dany planujących Zakres planowanych aktywności a zmienne zakres aktywności danego zakresu socjo-demograficzne aktywności % n % n Samotniczych Wiek; p=0,0018 >60 r. ż 82,4 28 17,7 6 60do 64r. ż. 87,5 42 12,5 6 65 r. ż.< 58,5 31 41,5 22 Aktywność zawodowa p=0,00094 Emerytura 64,8 57 35,2 31 Praca 88,2 15 16,7 2 Emerytura i praca 96,7 29 3,3% 1 Obecny stan zdrowia; p=0,007 Bardzo dobry 77,7 7 22,2 2 Dobry 81,6 80 18,4 18 Zły 52,0 13 48,0 12 Bardzo zły 33,3 1 66,7 2 Nieformalnych Wiek; p=0,0000 >60 r. ż 94,1 32 5,9 2 60do 64r. ż. 91,7 44 8,3 4 65 r. ż.< 56,6 30 43,4 23 Aktywność zawodowa; p=0,00005 Emerytura 67,0 59 33,0 29 Praca 100,0 17 0,0 - Emerytura i praca 100,0 30 0,0 - Formalnych Wiek; p=0,00182 >60 r. ż 76,5 26 23,5 8 60do 64r. ż. 93,8 45 6,3 3 65 r. ż.< 98,1 52 1,9 1 Aktywność zawodowa; p=0,00004 Emerytura 97,7 86 2,2 2 Praca 64,7 11 35,3 6 Emerytura i praca 86,7 26 13,3 4

Na podejmowanie aktywności nieformalnej istotnie statystycznie wpływa wiek oraz aktywność zawodowa. Jak się okazuje wraz z wiekiem, maleje zainteresowanie tą formą aktywności. Największy odsetek kobiet, które wciąż pracują oraz tych, które są na emeryturze, ale wciąż pracują planuje realizowanie aktywności nieformalnej (tabela 3).

161 Analiza statystyczna wykazała występowanie statystycznie istotnej zależności między planowaniem aktywności formalnej, a wiekiem oraz obecną aktywnością zawodową respondentek. Najczęściej plany w tym zakresie mają kobiety powyżej 65 roku życia. Także największy odsetek pielęgniarek emerytowanych nieaktywnych zawodowo zamierza podjąć tą formę aktywności.

Dyskusja

Niniejsza praca poświęcona była planom pielęgniarek w wieku emerytalnym, w momencie reorganizacji i określeniu ich na nowo, w czasie, gdy pielęgniarki seniorki podejmują decyzję dotyczące sposobu realizacji wolnego czasu po zakończeniu długiego okresu aktywności zawodowej. Plany życiowe rozumiane są tu, jako najważniejsze cele życiowe, do których jednostka zmierza w trakcie swojej działalności. W określaniu planów na przyszłość badanych pielęgniarek widoczna jest pewna tendencja do wyboru aktywności niewymagających dużych nakładów pieniężnych lub ograniczeń czasowych. Spora część respondentek myśli o podróżach krajowych i zagranicznych, jednak kobiety te często zaznaczały ze nie są pewne realizacji tych planów z powodu ograniczeń finansowych. Wysokie zainteresowanie planowaną uczestnictwem w Klubie Emeryta, jest najprawdopodobniej spowodowane charakterem terenu badań, gdyż ok. 69% badanych pielęgniarek otrzymało kwestionariusze w trakcie comiesięcznych (lub rzadszych) spotkań emerytowanych pielęgniarek organizowanych przez Okręgowe Izby Pielęgniarek i Położnych. Niskie zainteresowanie pozostałymi formami aktywności społecznej wśród badanych emerytek może być spowodowane słabym rozpowszechnieniem informacji publicznej o dostępnych organizacjach działających na rzecz ludzi starszych, które w Polsce pojawiły się dosyć niedawno. Analizując wyniki autorów prowadzących badania nad aktywnością wśród osób starszych jak M. Halicka i J. Halicki dowiadujemy się, że najczęściej wybieraną formą aktywności wśród polskich seniorów jest oglądanie telewizji, słuchanie radia oraz czytanie gazet [8]. Na odmienne wyniki wskazuje K. Popiołek w badaniach gdzie ankietowani seniorzy oprócz aktywności domowej, deklarowali podobnie często aktywność fizyczną oraz kulturalną. Ponadto autorka ta udowodniła ze podejmowanie aktywności fizycznej przez seniorów koreluje z poczuciem skuteczności, wsparciem społecznym, transgresją oraz poczuciem nadziei [9]. Także badane pielęgniarki wykazują duże zainteresowanie różnymi formami aktywności, choć sport i aktywność fizyczna jest dość rzadko w wskazywany przez

162 respondentki. Pielęgniarki deklarują także podejmowanie form aktywności, które wymagają interakcji z drugim człowiekiem, rodziną, znajomymi, dawnymi kolegami z pracy. Powyższe badanie przeprowadzane było przed i krótko po wprowadzeniu w Polsce reformy emerytalnej. Przed jej wprowadzeniem kobiety były uprawnione do przejścia na emeryturę w wieku 60 lat. Od stycznia 2013 roku wiek emerytalny będzie stopniowo wydłużany by ostatecznie osiągnąć zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn do 67 roku życia [10]. Jest to dość duże utrudnienie dla pielęgniarek, gdyż zawód ten, polega na udzielaniu profesjonalnej opieki tymi, którzy w danym czasie nie mogą jej sprawować sami, wiąże się także z dużą odpowiedzialnością za życie drugiego człowieka. Pielęgniarstwo jest trudnym i narażonym na stres zawodem. Złe warunki pracy, presja czasu, praca zmianowa, nadmierne obciążenie pracą, częsty kontakt z chorobą, śmiercią i umieraniem bez wątpienia prowadzą do obniżenia komfortu psychicznego i wyczerpania emocjonalnego pielęgniarki oraz obniżenia jakości życia osób wykonujących ten zawód [11, 12, 13, 14, 15]. W tym miejscu nasuwa się pytanie jak będzie wyglądać okres emerytalny pielęgniarek za kilka lat? Istnieje być może ważniejsze pytanie, jak będzie wyglądać praca pielęgniarki w wieku 67 lat i czy możliwe jest dostosowanie miejsca pracy do pracownika w tym wieku biorąc także pod uwagę niskie zainteresowanie zawodem pielęgniarki wśród młodzieży oraz polskie realia pracy?

W nioski

1. Plany badanych pielęgniarek najczęściej dotyczą aktywności formalnej jak uczestnictwo w Klub Emeryta oraz aktywności nieformalnej jak spotkania towarzyskie w gronie rodziny i znajomych. 2. Czynniki istotne statystycznie, wpływające na planowanie podjęcia określonych aktywności w przyszłości to wiek, aktywność zawodowa, stan zdrowia. 3. Zdecydowana większość badanych pielęgniarek chce pozostać aktywna społecznie, mimo przejścia na emeryturę.

Literatura

1. Górnicka B. Plany życiowe młodzieży z lekkim upośledzeniem umysłowym. Opole: Wyd. Uniwersytetu Opolskiego; 2004. 2. Kaczmarczyk M, Trafiałek E. Aktywizacja osób w starszym wieku jako szansa na pomyślne starzenie. Gerontol Pol. 2007; 15 (4): 116-118.

163 3. Orzechowska G. Społeczna aktywność osób starszych i jej główne uwarunkowania. W: Steuden S, Marczuk M, (red.). Starzenie się a satysfakcja z życia. Lublin: Wydaw. KUL; 2006: 273. 4. Zych A. Człowiek wobec starości. Szkice w gerontologii społecznej. Katowice: Wydaw. Śląsk; 1999. 5. Staręga J. Ludzie starzy a praca zawodowa. Warszawa: Wydaw. KiW; 1976, 6. Szatur-Jaworska B, Błędowski P, Dzięgielewska M. Podstawy gerontologii społecznej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR; 2006. 7. Kaczmarczyk M, Trafiałek E. Aktywizacja osób w starszym wieku, jako szansa na pomyślne starzenie. Gerontol Pol. 2007; 15(4): 116-117. 8. Halicka M, Halicki J. Integracja społeczna i aktywność ludzi starszych. W: Synak B, (red.). Polska starość. Gdańsk: Wydaw. Uniwersytetu Gdańskiego; 2002: 189-218. 9. Popiołek K, Chudzicka-Czupała A. Uwarunkowania aktywności osób w podeszłym wieku. W: Syrek E, (red.). Psychospołeczne konteksty problemów zdrowia rodziny w perspektywie edukacji zdrowotnej, t. 2. Katowice: Wyd. Uniwersytetu Śląskiego; 2008: 203-215. 10. Dziuba B. Początek reformy emerytalnej http://www.gofin.pl/17,2,111,113101,poczatek-reformy-emerytalnej.html (dostęp: 2014.02.06) 11. Mirifarhadi N, Moosavi S, Tabari R. Life satisfaction and it determinants: a survey on Iranian nurses population. Journal of Paramedical Sciences. 2013; 4(4): 10-14. 12. Tartas M, Derewicz G, Walkiewicz M, Budziński W. Źródła stresu zawodowego w pracy pielęgniarek zatrudnionych w oddziałach o dużym obciążeniu fizycznym I psychicznym- hospicjum oraz chirurgii ogólnej. Ann Acad Med Gedan. 2009; 39: 145-153. 13. Piko BF. Burnout, role conflict, job satisfaction and psychological health among Hungarian health care staff: a questionnaire survey. Int J Nurs Stud. 2006; 43 (3): 311­ 318. 14. Ciesielska N, Jelonek A, Łysiak N, Nalazek A, Cieślicka M, Zukow W. Ways of coping with stress among nurses Intensive Care and Anesthesiology. Journal of Health Sciences. 2013; 3(5): 179-190. 15. Nowakowska I., Rasińska R., Głowacka M. Jakość życia zawodowego pielęgniarek w wieku okołomenopauzalnym: wpływ wybranych czynników Środowiska pracy w podmiotach leczniczych. Prz Menopauz. 2012; 5: 417-422.

164 Brzyski Wojciech, Szark-Eckardt Mirosława, Bendicova Elena, Zukow Walery. Wpływ aktywności ruchowej na życie osób po laryngektomii = The impact of motor activity in the lives of those after laryngectomy. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):165- 180. ISSN 1429-9623 / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013. WPŁYW AKTYWNOŚCI RUCHOWEJ NA ŻYCIE OSÓB PO LARYNGEKTOMII

The impact of motor activity in the lives of those after laryngectomy

Wojciech Brzyski 1 Mirosława Szark-Eckardt 12, Elena Bendicova , Walery Zukow 1

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Kultury Fizycznej 2Matej Bel University, Banska Bystrica Department of Physical Education and Sports, Faculty of Humanitarian Sciences

Streszczenie

Niniejsza praca miała na celu ukazanie wpływu aktywności ruchowej na jakość życia osób po laryngektomii. Opisane zostały zasadnicze zmiany jakie zaszły po operacji w grupie badanych osób, zarówno fizyczne jak i psychiczne. Wraz z amputacją krtani tracą oni bezpowrotnie możliwość fizjologicznego porozumiewania werbalnego. Choroba, proces leczenia i długa rekonwalescencja obniżają siły fizyczne organizmu. Świadomość upośledzenia zewnętrznego, zmiana statusu społecznego strach przed nawrotem choroby, przed śmiercią mają wpływ na izolowanie się tych osób od społeczeństwa. Aktywność fizyczna ukazana jest w tej pracy jako doskonałe lekarstwo na poprawę jakości życia, zmianę stanu ducha i ciała oraz zmianę postawy na bardziej pozytywną i optymistyczną właśnie dzięki ruchowi. Doskonale obrazują to wyniki badań przeprowadzonych na grupie laryngektomowanych. Większość respondentów badanej grupy jest świadoma pozytywnego wpływu aktywności ruchowej na stan ich życia.

165 Abstract

This work was to demonstrate the impact of motor activity on the quality of life of people after a laryngectomy. Substantial amendments are described what occurred after the operation in a group of people, both physical and mental. Along with an amputation of the larynx lose they forever the possibility of physiological verbal communication. The disease process, treatment and a long convalescence reduce the physical forces of the body. Disability awareness, changing social status the fear of relapse of the disease, before the death of affect to isolate these people from society. Physical activity is shown in this work as an excellent cure for improving the quality of life, change the State of mind and body and change of attitudes to a more positive and optimistic thanks to the movement. A show that the results of the tests carried out on a laryngectomy group. The majority of respondents to the test group is aware of the positive impact of motor activity on the state of their lives.

Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, rekreacja, ruch, krtań, rak krtani, nowotwór, amputacja krtani, laryngektomia, tracheotomia.

Key words: physical activity, recreation, motion, larynx, cancer of the larynx, cancer of the larynx, amputation, laryngectomy, tracheotomia.

Wprowadzenie Laryngektomia to zabieg częściowego lub całkowitego usunięcia krtani. W pierwszym przypadku mamy do czynienia we wczesnym stopniu wykrycia choroby. Wówczas jest amputowany tylko fragment krtani wraz z guzem, a pacjent zachowuje naturalny tor oddychania oraz funkcję głosu. Natomiast w laryngektomii całkowitej jest to usunięcie całej krtani wraz z guzem. Operacja wykonywana jest przy dużym rozroście guza i daje szansę wyleczenia w sytuacji gdy zabiegi częściowe nie są wystarczające oraz w przypadkach nawrotu nowotworu po laryngektomii częściowej lub po radioterapii. W czasie operacji usunięcia całej krtani droga oddechowa zostaje oddzielona od drogi pokarmowej. Odcięty od

166 krtani górny brzeg tchawicy łączy się ze skórą szyi, przez co powstaje otwór zwany tracheostomą, służący do oddychania. Przednia ściana gardła dolnego zostaje szczelnie zszyta. Chorego po usunięciu krtani nazywa się laryngektomowanym. Ingerencja ta nie pozbawia całkowicie chorego możliwości komunikacji werbalnej, ponieważ istnieją różne inne sposoby wykształcania głosu i mowy zastępczej (Sinkiewicz A., 1999, str. 17). Leczenie po amputacji krtani powinno odbywać się kompleksowo. Poza leczeniem metodami chirurgicznymi niezbędne jest wsparcie psychoterapeutów oraz logopedów. Działania w tym kierunku należy rozpoczynać już w okresie przedoperacyjnym, gdyż im lepszy stan psychiczny chorych po laryngektomii, tym lepszy efekt rehabilitacji i związany z nim szybszy powrót do codziennego życia. Czynniki ryzyka Czynniki ryzyka „W prewencji chorób termin ten obejmuje zachowania, ekspozycję środowiskową (biologiczną, ekonomiczną, społeczną), a także cechy jednostki wrodzone lub nabyte, o których wiadomo, że są związane lub są przyczyną zwiększonej podatności na specyficzne choroby, zaburzenia w stanie zdrowia lub wypadki. Niektóre z czynników ryzyka można modyfikować poprzez programy interwencyjne, bazujące na edukacji zdrowotnej. Krytykowane są te rodzaje programów interwencyjnych, które za obiekt oddziaływania przyjmują pojedynczy czynnik ryzyka. Tego rodzaju podejście prowadzi bowiem do rozpatrywania go w izolacji od kontekstu społecznokulturowego oraz do nieuwzględnienia oceny ryzyka dokonywanej przez ludzi objętych programem (ryzyko postrzegane)” (Słońska Z., Misiuna M., 1993, str. 8-9). Istnieje wiele różnych czynników wywołujących choroby raka krtani. Jedne z nich są dobrze znane, a co za tym idzie można świadomie eliminować przyczyny, podejmować odpowiednią profilaktykę oraz leczyć wcześnie wykryte przypadki. Bywa również tak, że lekarze są bezradni kiedy na stół operacyjny trafia osoba prowadząca zdrowy styl życia. Większość nowotworów u człowieka nie jest dotąd znana, ale wieloletnie badania eksperymentalne, obserwacje kliniczne i badania epidemiologiczne w tej dziedzinie pozwalają twierdzić, że proces rozwoju nowotworów jest wieloetapowy i bierze w nim udział wiele czynników - zarówno zewnątrzustrojowych (środowiskowych), jak i wewnątrzustrojowych. Czynnikiem rakotwórczym jest każdy bodziec, który działając na organizm w określonych warunkach, może wywołać proces nowotworowy. Do najbardziej niebezpiecznych znanych czynników raka krtani zalicza się: wyroby tytoniowe, alkohol, nieodpowiednia dieta, wykonywany zawód (Zatoński W., Przewoźniak K., 1991; Pawlęga J., 1999, str. 55-58).

167 Problemy funkcjonowania osób po zabiegu i zmiany w jakości ich życia

Każda choroba jest zdarzeniem o aspekcie medycznym, psychologicznym i socjologicznym, bowiem upośledza nie tylko stronę biologiczną organizmu, ale wpływa niekorzystnie również na życie psychiczne człowieka oraz zaburza jego funkcjonowanie społeczne. Diagnoza choroby nowotworowej ze względu na przebieg schorzenia, proces leczenia, rokowania, częste kalectwo, a przede wszystkim na negatywne i lękowe postawy społeczne w stosunku do tego typu chorób, stanowi stres o szczególnej sile. Nadal brzmi to jak wyrok. Tak jest również w przypadku raka krtani mimo stosunkowo dobrej prognozy. Rozpoznanie i operacyjne leczenie raka krtani staje się przyczyną wielu następstw właśnie w fizycznym, psychologicznym i społecznym funkcjonowaniu chorych. Operacja usunięcia krtani daje szansę wyleczenia choroby zasadniczej, jest jednak zabiegiem trwale okaleczającym. Decyzja o konieczności zastosowania tak radykalnej metody leczenia podejmowana jest po wykluczeniu innych możliwości terapii. Głównym celem postępowania jest ratowanie zdrowia i życia pacjenta. Usunięcie krtani dotyka bezpośrednio w najbardziej podstawowe funkcje człowieka. Za główne kalectwo chorego uważa się brak możliwości komunikacji słownej z otoczeniem. Nawet bardzo dobrze opanowana mowa przełykowa różni się od mowy fizjologicznej i jest zauważana przez otoczenie. Zmiana jakości mowy, to znaczy siły i wysokości głosu oraz szybkości mowy, ogranicza możliwość zrozumiałego wyrażania emocji pozytywnych i negatywnych i utrudnia funkcjonowanie w życiu codziennym. Szczególnie obciążająca psychicznie jest dla pacjentów niemożność wyrażania gniewu i wzywania pomocy. Całkowita laryngektomia powoduje szereg zaburzeń czynności organizmu, między innymi zanik funkcji dróg oddechowych oraz funkcje samej krtani. Powietrze trafiające do tchawicy ma znacznie gorsze parametry, znajdująca się tam błona śluzowa nie jest przystosowana do takiej roli. Chorzy po zabiegu narażeni są na infekcje dolnych dróg oddechowych, szczególnie przy wcześniejszych zachorowaniach na płuca i oskrzela. Również zmysł powonienia ulega znacznemu pogorszeniu z powodu zaniku nabłonka węchowego. Znaczącym problemem dla pacjentów jest otwór pozostawiony po operacji tak zwana stała tracheostomia widoczna w skórze szyi w przedniej jej części. Zwiększona produkcja wydzieliny zmusza do częstego oczyszczania tracheostomii oraz zakrywanie jej podczas odksztuszania. Może to wzbudzać niższe poczucie wartości wśród laryngektomowanych. W pierwszym okresie po operacji konieczne jest noszenie rurki tracheotomijnej ze względu na uzupełnianie radioterapii i zwężanie się otworu.

168 Bardzo istotnym jest fakt, że ludzie, których dotknęła ta choroba, zostali w sposób nagły wyrwani ze swojego życia zawodowego i społecznego. Dla rodziny nie jest obojętne, gdy jeden z jej członków zmuszony jest ze względu na stan zdrowia okresowo lub na stałe zrezygnować z pracy zawodowej. Uprawnienia i powinności chorego są regulowane przez odpowiednie przepisy. 0 postępowaniu ludzi decydują jednak nie tylko one, ale też funkcjonujący w zakładzie pracy nieformalny system stosunków międzyludzkich oraz indywidualne ludzkie relacje. W związku z tym obserwować możemy przypadki zewnętrznych i wewnętrznych nacisków utrudniających przyjęcie roli chorego i zwłokę w podjęciu leczenia spowodowanego sprawami zawodowymi. Podobnie jak w rodzinie, w obrębie nieformalnego systemu istniejącego w zakładzie pracy możemy obserwować różne sposoby ustosunkowania się do chorego. W porównaniu z sytuacja rodzinną istnieje jednak różnica polegająca na tym, że zakład pracy jest raczej miejscem wykonywania zadań niż zaspokajania potrzeb emocjonalnych. W związku z tym w wypadku choroby pracownika na plan pierwszy wysuwa się konieczność przejęcia przez kolegów jego obowiązków i nowej organizacji pracy, przy czym rozwiązanie tych problemów napotyka mniejsze lub większe trudności zależnie od pozycji zawodowej 1 zadań osoby chorej. Na tym tle i w związku z mniejszym niż w rodzinie wzajemnym zaangażowaniem emocjonalnym może dochodzić do niechęci i pretensji i wobec chorego kolegi. Po skończeniu choroby i powrocie do pracy możemy więc obserwować obniżenie jego pozycji w grupie zawodowej, rozluźnienie więzi lub izolowanie. Jednak rak krtani to nie tylko problemy natury fizycznej, ale także kalectwo socjalne. Możliwość werbalnego porozumiewanie się z innymi ludźmi warunkuje człowiekowi pełnienie funkcji społecznych, rodzinnych oraz zawodowych, u osób chorych jest to mocno ograniczone. Na niższą jakość życia wpływają również stereotypy społeczeństwa kojarzące chorobę nowotworową ze śmiercią. Wyizolowany pacjent zaczyna postrzegać siebie jako śmiertelnie chorego i pogłębia doświadczenie bezradności (Okła S., 2007, str. 4-9; Sinkiewicz A., 2009, str. 161).

Aktywność ruchowa osób po zabiegu laryngektomii

Aktywność ruchowa, inaczej fizyczna jest to każda praca wykonana przez mięśnie szkieletowe powodująca wydatek energetyczny. Wykonywany ruch warunkuje utrzymanie odpowiedniego stanu zdrowia (Osiński W., 2003, str. 320).

169 Aktywność fizyczna jest podstawową cechą charakteryzującą człowieka oraz każdy gatunek królestwa zwierząt. Genetycznie zakodowane informacje rzutują na ukształtowanie możliwości ruchowych noworodka oraz warunkują psychiczne podłoże potrzeby poruszania. To właśnie ruch sprawia, że dziecko od najwcześniejszych lat swojego życia poznaje otoczenie, uczy się bronić przed zagrożeniami, szukać pokarmu, dokonywać czynności niezbędnych w jego prawidłowym rozwoju i funkcjonowaniu. Potrzeba aktywności utrzymuje się przez całe życie, a jej ograniczenie jest niezgodne z naturą fizjologiczną organizmu (Karski J., 1994, str. 217-218). Wysiłek fizyczny już od najdawniejszych czasów odgrywał dużą rolę w życiu każdego człowieka. Poprawa sprawności fizycznej gwarantowała większą siłę co pomagało przetrwać w warunkach z surową przyrodą oraz dzikimi zwierzętami (Napierała M., Muszkieta R., 2011, str. 9). „Celowa aktywność ruchowa jest wielkim i efektownym bodźcem biologicznym, który zdobył uznanie w całym cywilizowanym świecie. Jeżeli jednak, aktywność ruchowa ma przynieść oczekiwane efekty to jej forma i ilość powinna być wyznaczona racjonalnie zgodnie ze współczesną wiedzą” (Kuński H., 1997, str. 28). Jedną z podstawowych form aktywności ruchowej jest rekreacja ruchowa, która wyraża się poprzez wszelki ruch sportowy uprawiany w czasie wolnym, dla wypoczynku, rozrywki i rozwoju swojej osobowości. Do najczęściej występujących rodzajów rekreacji fizycznej zaliczamy: zabawy i gry ruchowe, gry drużynowe i sportowe, ćwiczenia, lekkoatletyka. ćwiczenia i gry, wycieczki, pływanie, sporty zimowe Jako synonim rekreacji fizycznej pojawiają się jeszcze w użyciu określenia takie jak: „kultura fizyczna to wyraz określonej postawy wobec własnego ciała, świadoma i aktywna troska o swój rozwój, sprawność i zdrowie, to umiejętność organizowania i spędzania czasu z największym pożytkiem dla zdrowia fizycznego i psychicznego” (Demel M., Skład A., 1974, str. 13-14). Kolejne zastępcze wrażeniem to: „wychowanie fizyczne stanowi zamierzoną i świadomą działalność ukierunkowań na wytworzenie właściwego zespołu postaw i nastawień, przekazywanie podstawowych wiadomości, a także na wdrażanie do hartowania, na bodźce środowiskowe oraz zdobywanie motorycznej sprawności, poprawę wydolności i postawy ciała; kategorie te wyznaczają zachowanie człowieka w stosunku do jego fizycznej (cielesnej) postaci” (Osiński W., 2002, str. 41). Szczególną formą rekreacji ruchowej jest turystyka. Przejawia się ona jako okresowe wyjazdy poza miejsce stałego zamieszkania w celach wypoczynkowych, poznawczych, rozrywkowych, a także dla poznania środowiska

170 naturalnego i kulturowego. Odbywane w czasie wolnym podróże pozwalają pomnażać nasze zdrowie oraz zdobywać nowe doświadczenia. Innymi formami rekreacji fizycznej są: kajakarstwo, nurkowanie, żeglarstwo, sporty motorowe i motorowodne, windsurfing, jazda na rowerze, wędrowanie, jeździectwo, spadochroniarstwo itp. (Napierała M., Muszkieta R., 2011, str. 38-47).

Rola aktywności ruchowej po amputacji krtani

Choroba i niepełnosprawność są źródłem wielu smutnych i przykrych przeżyć, co w konsekwencji obniża poczucie własnej wartości. Z tych względów tak ważne jest prowadzenie coraz efektywniejszej rehabilitacji laryngektomowanych kształtującej umiejętność porozumiewania się w zakresie komunikacji werbalnej i pozawerbalnej oraz funkcjonowania w rodzinie i w społeczeństwie mimo kalectwa. W większości przypadków najbliższe środowisko rodzinne akceptuje zaistniałą sytuację, próbuje zrozumieć i pomóc mimo, że choroba nowotworowa jest dla rodziny silnym stresem, niekiedy silniejszym niż dla samego pacjenta. Postrzegana jest jako sytuacja niosąca zagrożenie i śmierć. Wywołuje ona ujemne emocje, między innymi lęk i poczucie winy. Często dochodzi do przejęcia przez członków rodziny ról dotychczas pełnionych przez chorego. Pozbawienie go możliwości aktywnego uczestnictwa w życiu rodzinnym i społecznym prowadzi w konsekwencji do ograniczenia jego aktywności fizycznej i psychicznej (Wirsching M., 1994, str. 150-156). Obniżona sprawność fizyczna po laryngektomii spowodowana jest doznanym cierpieniem i we wczesnym okresie pooperacyjnym należy unikać nadmiernych wysiłków. Jednakże przedłużająca się bezczynność powoduje szereg zmian w układzie oddechowym, obniżenie przemiany materii, zmniejszenie siły mięśniowej. Ograniczanie aktywności ruchowej deprymuje psychicznie i stopniowo eliminuje z czynnego udziału w życiu społecznym. Sprawność ruchowa natomiast, zmienia negatywny stosunek do własnego ciała i kształtuje postawy optymistyczne. Ćwiczenia ogólnousprawniające laryngektomowanych zwiększają zdolności adaptacyjne ustroju do nowych warunków oddychania, podnoszą odporność organizmu i przyspieszają odzyskanie przedoperacyjnej sprawności fizycznej. To ruch zapewnia komfort psychiczny, rozładowuje nagromadzone napięcia po przebytych stresach. Systematyczna aktywność ruchowa wywołuje w organizmie szereg pozytywnych zmian fizjologicznych. Jej brak jest jednym z czynników ryzyka zachorowalności na nowotwory. W przypadku osób po laryngektomii ruch jest koniecznym elementem w procesie rehabilitacji aby powrócić w miarę do normalnego funkcjonowania życia codziennego. Częstą przeszkodą

171 w aktywności jest depresja pooperacyjna oraz lęk przed nawrotem nowotworu. Po usunięciu krtani i radioterapii przednie mięśnie szyi są mniej elastyczne, co powoduje ograniczenie ruchu zgięcia i wyprostu kręgosłupa szyjnego. Osłabione mięśnie skutkują odruchowym wzrostem napięcia i skróceniem mięśni prostowników. Opisana nierównowaga negatywnie wpływa na stabilizację klatki piersiowej, wydolność oddechową oraz mowę przełykową. Wysiłek fizyczny daję poczucie samowystarczalności, jednakże powinien być dostosowany do pacjenta ze względu na jego wydolność oraz ewentualne współistniejące choroby. Pozwoli to na dobranie odpowiednich obciążeń i ćwiczeń. Proces rehabilitacji u chorych należy rozpocząć już w okresie przedoperacyjnym. Najlepszym sposobem są ćwiczenia mięśni oddechowych, szczególnie przepony, mięśni międzyżebrowych i brzucha. Zapoznanie się z techniką oddychania torem przeponowo żebrowym w okresie przed operacyjnym korzystnie wpływa na leczenie po zabiegu. Metoda takiego oddychania jest efektywniejsza oraz odciąża mięśnie w okolicy szyi, klatki piersiowej i kręgosłupa. Z kolei ćwiczenia przeciwzakrzepowe pomagają zmniejszyć możliwość wystąpienia zakrzepicy żylnej w okresie gdy pacjent leży w szpitalu. Polegają one na zgięciach grzbietowych i podeszwowych obu stóp kilka razy dziennie.

W okresie pooperacyjnym kinezyterapia powinna być wprowadzona w czwartej dobie od zabiegu. Proces oddychania wspomagają ćwiczenia przepony i mięśni brzucha. Ważnym elementem jest utrzymanie odpowiedniej wentylacji płuc po laryngektomii. Treningi wykonywane są w różnym tempie i pozycjach. Najlepszą dla wdechu jest postawa stojąca. Nie można zapomnieć również o ćwiczeniach mięśni mimicznych twarzy i języka. Usprawnianie ich powoduje obniżenie napięcia zwieracza górnego przełyku, co pozwala na zassanie powietrza i utworzenia dźwięcznego odbicia (Sinkiewicz A., 2009, str. 91-94). Główną formą dla laryngektomowanym z współistniejącymi innymi chorobami jest turystyka. W celu jej uprawiania osoby po amputacji krtani przenoszą się z zanieczyszczonego miejskiego terenu do środowiska naturalnego i klimatycznie zdrowszego. Bardzo pomocne w opanowaniu nauki mowy przełykowej są spacery i marsze nie obciążające zbytnio organizmu (Sinkiewicz A., 2009, str. 163). Aktywność ruchowa służy uzyskaniu większej sprawności a rehabilitacja głosu daje szanse porozumiewania się i sprawdzianem efektywności tych działań są w dalszej perspektywie rehabilitacja zawodowa i możliwość zatrudnienia. Pozwalają one osobom niepełnosprawnym na osiągnięcie niezależności ekonomicznej, wzbogacają kontakty i formy uczestnictwa społecznego, pomagają w osiągnięciu poczucia przydatności społecznej. Praca

172 pełni zatem funkcje ekonomiczne, samorealizacyjne i zapobiega izolacji. Stawia także przed człowiekiem wyzwania, które stanowią istotny czynnik determinujący troskę o swoją sprawność, dobre funkcjonowanie, pokonywanie codziennych problemów wynikłych z choroby i niepełnosprawności. Uszkodzenie organiczne lub biologiczny aspekt niepełnosprawności czy choroby wyklucza możliwości pracy tylko w najcięższych przypadkach. Dla wielu natomiast dramatem jest ich wymuszona bezczynność, nieprzydatność, która każe koncentrować się chorobach, ograniczeniach i odczuwanych dolegliwościach (Ostrowska A., 1999, str. 351). Wiele osób bez krtani po rekonwalescencji i rehabilitacji głosu podejmuje pracę zawodową, oczywiście na stanowiskach nie wymagających wysiłku głosowego i w środowisku wolnym od pyłów, dymów i zanieczyszczeń środkami chemicznymi. Wprowadzenie gospodarki rynkowej z jednej strony spowodowało wzrost bezrobocia, ale równoczesne powstanie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych umożliwiło stworzenie w wielu zakładach miejsc pracy chronionej, gdzie zatrudnione są osoby z orzeczeniem niepełnosprawności na korzystnych dla nich warunkach. Możliwości zatrudnienia są większe przy dobrym opanowaniu mowy zastępczej. Zdarzają się osoby zatrudnione jako pielęgniarki, sprzedawcy, nauczyciele udzielający korepetycji. Zatem podjęcie pracy zawodowej jest korzystne nie tylko ze względów ekonomicznych, ale jest również motywacją do rehabilitacji. Pozytywny wpływ na ocenę jakości życia ma poczucie własnej użyteczności, czynny udział w życiu i kontakty z ludźmi (Sinkiewicz A., 1999, str. 76-79).

Materiał i metoda W nawiązaniu do określonej metody wykorzystanej w tej pracy - sondażu diagnostycznego - zastosowano technikę badawczą jaką jest ankieta. Wybrana technika wyznacza narzędzie badawcze - kwestionariusz ankiety dla wybranej grupy reprezentatywnej. Wszystkie materiały uzyskane przy pomocy opisanych metod oraz technik umożliwiają statystyczne opracowanie wyników zjawisk badanych. Terenem badań była siedziba Bydgoskiego Towarzystwa Laryngektomowanych mieszcząca się w domu kultury „Orion” przy ulicy 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich 1 w Bydgoszczy. Badaniami objęto trzydziesto osobową grupę po laryngektomii całkowitej z powodu choroby nowotworowej. Uczestniczyło w nich dwudziestu dwóch mężczyzn oraz osiem

173 kobiet w wieku powyżej pięćdziesiątego roku życia. Czas jaki upłynął od operacji od kilku miesięcy do powyżej pięciu lat. Badana zbiorowość jest różna pod względem miejsca zamieszkania, obejmuje społeczność ze wsi, ze średnich i dużych miast. Najliczniejszą grupę stanowią osoby z wiosek oraz miast powyżej stu tysięcy mieszkańców. Respondenci w większości posiadają wykształcenie średnie lub zawodowe. Jedna osoba ma podstawowe, a dwie osoby wyższe. Przy przeprowadzeniu rozmów badani nawiązywali poprawny kontakt z ankieterem. Wykazywali dużą życzliwość i chęć współpracy. Poniższe zestawienia tabelaryczne ukazują wyniki badań dotyczących cech demograficznych respondentów. Dane dotyczące wieku ankietowanych ukazane są w poniższej tabeli. Tabela 1. Wiek respondentów WIEK N% poniżej 20 lat -- od 20 - 30 lat -- od 31 - 40 lat -- od 41 - 50 lat -- od 51 - 60 lat 11 36,7 powyżej 60 lat 19 63,3 RAZEM 30 100,0

W badanej populacji najliczniejszą grupę stanowili respondenci w wieku powyżej 60 lat, co ogółem dało 63,3% badanych. Natomiast 36,7% osób znajduje się w przedziale wiekowym od 51-60 lat. Informacje o miejscu zamieszkania respondentów przedstawiono w poniższej tabeli. Tabela 2. Struktura miejsca zamieszkania badanj populacji MIEJSCE N% ZAMIESZKANIA Wieś 10 33,3 miasto do 10.000 3 10 miasto do 50.000 5 16,7 miasto powyżej 100.000 12 40 RAZEM 30 100,0 10 badanych osób mieszka na wsi, natomiast 12 w mieście powyżej 100.000 mieszkańców, co stanowi odpowiednio 33,3% i 40%. Tylko 3 osoby mieszkają w mieście do 10.000 - 10%. Natomiast 16,7% osób jako swoje miejsce zamieszkania deklaruje miasto do 50.000.

174 Dane dotyczące poziomu wykształcenia obrazuje poniższa tabela. Tabela 3. Struktura poziomu wykształcenia respondentów POZIOM WYKSZTAŁCENIA N % podstawowe 1 3,3 zawodowe 11 36,7 średnie 16 53,3 wyższe 2 6,7 RAZEM 30 100,0

Połowę badanych stanowiły osoby z wykształceniem średnim - 53,3%. Wykształcenie zawodowe zdeklarowało 36,7% badanych, wyższe - 6,7%, a podstawowe tylko 3,3%.

Analiza wyników badań własnych Odpowiedź na pytanie dotyczące oceny poziomu i jakości życia badanych osób obrazuje poniższe zestawienie tabelaryczne. Tabela 4. Poziom własnego życia po zabiegu laryngektomii w poszczególnych obszarach POZIOM Wysoko % Średnio % Nisko % Razem % SFERY zdrowie 13,3 70 16,7 100 rodzina 50 40 10 100 Sytuacj a zawodowa 10 50 40 100 Sytuacja materialna 10 70 20 100 Sytuacja społeczna 6,7 66,6 26,7 100

Na podstawie danych zebranych w tabeli stwierdzono, że 70% laryngektomowanych ocenia swoje zdrowie i sytuacje materialną przeciętnie. Życie w rodzinie 50% respondentów ocenia bardzo dobrze. Przeciętnie wypadają warunki zawodowe 50% i społeczne 66,6%. Poniższe dane liczbowe i procentowe, ukazane w tabeli 5, dotyczą najczęściej występujących problemów osób po amputacji krtani.

Tabela 5. Najczęściej występujące problemy osób po laryngektomii PROBLEMY N% problemy materialne 13 28,3 izolacja społeczna 8 17,3 bariera architektoniczna 2 4,4 trudny dostęp do obiektów 6 13,1 rekreacyjnych brak akceptacji przez 11 23,9 społeczeństwo inne 6 13 RAZEM 46 100

175 Z danych zawartych w tabeli wynika, że najczęstszym problemem z jakim borykają się osoby po amputacji krtani jest słaba sytuacja materialna, deklarowało ją 28,3% osób. Badani szczególnie zwracają uwagę na brak akceptacji przez społeczeństwo - 23,9% oraz izolację społeczną - 17,3%. Z innych odpowiedzi dowiadujemy się o obawie komunikacji werbalnej z ludźmi zdrowymi - 13%. Bariery architektoniczne nie stanowią problemu - 4,4% odwrotnie jest w przypadku dostępu do obiektów rekreacyjnych - 13,1%. Wyniki badań dotyczących oceny motywacji do podejmowania nowych celów w życiu osób laryngektomowanych przedstawia poniższa tabela.

Tabela 6. Ocena motywacji do podejmowania ^ nowych celów w życiu OCENA N% wysoka 6 20 średnia 20 66,7 niska 4 13,3 RAZEM 30 100

Wśród oceny podejmowania nowych celów życiowych, większość ankietowanych, bo aż 66,7% przyznaje się do średniej motywacji. 20% osób jest pozytywnie nastawiona do działania, natomiast 13,3% określa swoją chęć samorealizacji jako niską. Dane dotyczące preferowanej przez ankietowanych form spędzania czasu wolnego ukazuje tabela 7. Respondenci mogli dokonać odpowiedzi wielokrotnego wyboru. Tabela 7. Preferowana forma spędzania czasu wolnego. KATEGORIE N% TV, komputer 15 20 uprawianie sportu 2 2,7 czytanie książek 9 12 Spacery 18 24 łowienie ryb 7 9,3 zabawy ruchowe na świeżym 2 2,7 powietrzu Sen 6 8 spotkania ze znajomymi/rodziną 12 16 Inne 4 5,3 RAZEM 75 100,0

Szczegółowa analiza wyników dotycząca spędzania czasu wolnego wskazuje na to, że osoby po amputacji krtani najchętniej spacerują - 24%, oglądają telewizję, korzystają z komputera - 20% oraz spotykają się ze znajomymi - 16%. Czytanie książek zdeklarowało 23% osób po zabiegu laryngektomii, a łowienie ryb 9,3%. Niewielki odsetek ankietowanych poświęca czas wolny na uprawienie sportu, czy zabawy na świeżym powietrzu, jedynie 2,7% laryngektomowanych. Sen nie jest zbyt popularną formą spędzania czasu wolnego, preferuje go 8% osób. Wśród kategorii inne pojawiły się takie odpowiedzi jak jazda na rowerze,

176 uprawa działki, praca w gospodarstwie, na polu, czy w tartaku. Odpowiedź na pytanie o częstotliwość uprawiania ćwiczeń ruchowych, obrazuje poniższa tabela.

Tabela 8. Częstotliwość uprawiania ćwiczeń CZĘSTOTLIWOŚĆ N % codziennie 9 30 kilka razy w tygodniu 10 33,4 raz w tygodniu 3 10 kilka razy w miesiącu 4 13,3 raz w miesiącu - - mniej niż raz w miesiącu - - nigdy 4 13,3 RAZEM 30 100,0

Opierając się na powyższych wynikach można stwierdzić, że większość pacjentów uprawia sport codziennie - 30%. 33,4% osób deklaruje uprawianie jakiejś aktywności ruchowej kilka razy w tygodniu. Ćwiczących kilka razy w miesiącu jest 13,3% respondentów, a niepodejmujących aktywności fizycznej w ogóle, jest tyle samo, co podejmujących się zajęć ruchowych raz w tygodniu, czyli 13,3%. 10% osób wykazuje chęć wykonywania ruchu jedynie raz w tygodniu. Wyniki badań dotyczących wpływu raka krtani i późniejszej hospitalizacji na podejmowane wcześniej rodzaje aktywności ruchowe zobrazowane są w tabeli 9. Tabela 9 Wpływ choroby na aktywność fizyczną ODPOWIEDZ N% Nie 9 30 Tak 21 70 RAZEM 30 100,0 Na podstawie analizy zebranego materiału badawczego stwierdza się, iż zabieg laryngektomii w znacznym stopniu ograniczył możliwość wykonywania dyscyplin sportowych, które badani mogli uprawiać przed operacją. Potwierdziło to aż 70% ankietowanych. Dane liczbowe i procentowe nawiązujące do znajomości stowarzyszeń promujących aktywność ruchową dla laryngektomowanych zawiera poniższe zestawienie tabelaryczne. Tabela 10. Znajomość stowarzyszeń promujących aktywność ruchową dla laryngektomowanych ODPOWIEDZ N% nie 8 26,7 tak 22 73,3 RAZEM 30 100,0 Z analizy zebranego materiały wynika większość ankietowanych, bo aż 73,3 % osób

177 dotkniętych chorobą nowotworową oraz amputacją krtani posiada informacje na temat stowarzyszeń pomagającym laryngektomowanym oraz promującym aktywność ruchową. 26,7% respondentów nie ma takiej wiedzy. Wpływ uprawiania aktywności ruchowej na samopoczucie laryngektomowanych obrazuje poniższa tabela.

Tabela 11. Wpływ aktywności ruchowej na samopoczucie po amputacji krtani ODPOWIEDZ N% nieistotny 3 10 istotny 20 66,7 bardzo istotny 7 23,3 RAZEM 30 100,0 Opierając się na powyższych wynikach można stwierdzić, że aktywność ruchowa ma istotny wpływ na samopoczucie, uważa tak aż 66,7%. Osób, które opowiedziały się za bardzo istotnym oddziaływaniem aktywności fizycznej jest 23,3%, natomiast dla 10% respondentów uprawianie aktywności fizycznej nie jest szczególnie istotne dla ich samopoczucia. Tabela 12 prezentuje wyniki badań dotyczących wpływu aktywności fizycznej na jakość mowy przełykowej.

Tabela 12. Czy aktywność ruchowa oddziałuje na ja kość mowy przełykowej ODPOWIEDZ N % Tak 21 70 Nie 9 30 RAZEM 30 100,0 Przedstawione wyniki badań szczególnie jaskrawo wskazują na pozytywne oddziaływanie uprawiania aktywności ruchowej na jakość mowy przełykowej laryngektomowanych. 70% respondentów potwierdza taki stan rzeczy. 30% osób nie dostrzega takiego wpływu.

W nioski 1. Regularne uprawianie aktywności fizycznej przez osoby po laryngektomii ma wysoce korzystny i pozytywny wpływ na ich zdrowie psychiczne oraz fizyczne. Bardzo istotnym jest fakt, znacznie lepszego samopoczucia osób po amputacji krtani dzięki ćwiczeniom ruchowym. Najchętniej spędzaną formą czasu wolnego są spacery. Ponadto, badania wykazały, iż ruch ułatwia naukę mowy przełykowej, co ułatwia powrót do życia w społeczeństwie. 2. Zabieg laryngektomii w znacznym stopniu ograniczył wcześniej uprawiane sporty takie jak pływanie, bieganie, jazda na rowerze. Przyczyną tego jest otwór tracheotomijny pozostający w szyi po amputacji krtani. Natomiast stopniowy i systematyczny powrót do

178 ćwiczeń, początkowo wykonywanych w domu, których brak krtani nie utrudnia, jest głęboko wskazany, gdyż ułatwia mowę przełykową oraz poprawia nastrój i samopoczucie, a także zapobiega nawrotom lub pojawieniem się nowych schorzeń. 3. Konieczne jest zwiększenie nacisku na szerzenie edukacji zdrowotnej i sportowej. Począwszy od właściwego wychowania w rodzinach i szkołach, poprzez ukazywanie pozytywnej postawy promującej aktywność ruchową w środkach masowego przekazu takich jak prasa, radio, telewizja i Internet. Ważne jest, aby dzięki dobrym przykładom i optymalnym zaleceniom, uświadamiać społeczeństwo o dobroczynnym i profilaktycznym oddziaływaniu regularnych ćwiczeń na zdrowie człowieka. W dobie stale wzrastającego odsetka osób dotkniętych chorobami cywilizacyjnymi, do których zalicza się również nowotwory, najlepszą prewencją w zahamowaniu wszelkich przypadłości XXI wieku jest ruch. Ponadto, u osób chorych przykładowo na raka krtani, najlepszą rehabilitacją i drogą powrotną do zdrowia są ćwiczenia ruchowe.

Bibliografia 1. Demel M., Skład A., 1974, Teoria wychowania fizycznego dla pedagogów, Wydawnictwo PWN, Warszawa 2. Iwankiewicz S., 1980, Otolaryngologia - podręcznik dla studentów medycyny i stomatologii, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 3. Kraski J., 1994, Promocja zdrowia, Wydawnictwo Sanmedia, Warszawa 4. Napierała N., Muszkieta R., 2011, Wstęp do teorii rekreacji, Wyd. UKW, Bydgoszcz 4. Okła S., 2007, Chirurgiczna rehabilitacja głosu, po całkowitej laryngektomii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 5. Osiński W., 2002, Zarys teorii wychowania fizycznego, Wydawnictwo Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiegow w Poznaniu, Poznań 6. Osiński W., 2003, Antropomotoryka, Wyd. AWF w w Poznaniu, Poznań 7. Ostrowska A., 1999, Promocja zdrowia ludzi chorych i niepełnosprawnych, Wyd. IGNIS., Warszawa 8. Pawlęga J., 1999, Medyczny obraz choroby nowotworowej, (w:) Zmagając się z chorobą nowotworową, (red.), Kubacka-Jasiecka D., Łosiak W., Uniwersytet Jagielloński, Kraków 9. Pilch T., 1995, Zasady badań pedagogicznych, Wydawnictwo Żak, Warszawa 10. Rosławski A., 2001, Ruch przedłuża młodość, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 11. Sinkiewicz A., 1999, Rak Krtani - poradnik dla pacjentów, logopedów i lekarzy, Polskie

179 Towarzystwo Laryngektomowanych, Bydgoszcz 12. Sinkiewicz A., 2009, Pacjent po operacji krtani, Bydgoskie Stowarzyszenie Laryngektomowanych, Bydgoszcz 13. Weller S., 2001, Oddech który leczy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 14. Wirsching M., 1994, Wokół raka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 15.Zatoński W., Przewoźniak K., 1991, Zdrowotne następstwa palenia tytoniu w Polsce, Ariel, Warszawa 16. Zieleniewski J., 1975, O organizacji badań naukowych, Wydawnictwo PWN, Warszawa

Strony internetowe 1..http://biologia.opracowania.pl/uklad oddechowy/budowa ukladu oddechowego 2. http://www.konektia.pl/artykuly/224-aktywnosc-fizyczna-wzmacnia-uklad-nerwowy 3. http://www.twojkregoslup.pl/profilaktyka/aktywnosc-fizyczna

180 Andrzejewska Milena, Szark-Eckardt Mirosława, Żukowska Hanna, Zukow Walery. Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie młodzieży w I Liceum Ogólnokształcącym w Nakle nad Notecią = The impact of physical activity on the health of young people and high school in Nakło nad Notecią. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):181-202. ISSN 1429-9623 / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013. Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie młodzieży w I Liceum Ogólnokształcącym w Nakle nad Notecią

The impact of physical activity on the health of young people and high school in Nakło nad Notecią Milena Andrzejewska1, Mirosława Szark-Eckardt1, Hanna Żukowska1, Walery Żukow1

1Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Instytut Kultury Fizycznej

Streszczenie Aktywność fizyczna stanowi bardzo ważny element w prawidłowym funkcjonowaniu oraz rozwoju młodzieży. Aby zachować zdrowie młode osoby powinny się właściwie odżywiać, unikać nałogów i starać się walczyć ze stresem, niezbędna jest również aktywność fizyczna. Niekorzystnym zjawiskiem, mającym daleko idące konsekwencje, jest deficyt ruchu, który powoduje negatywne oddziaływanie na układ kostno-stawowy, oddechowy, nerwowy, krwionośny, pokarmowy, odpornościowy oraz mięśnie szkieletowe. Przebadaną grupą są uczniowie I Liceum Ogólnokształcącego w Nakle nad Notecią. Badania miały określić znaczenie aktywności fizycznej, jej form oraz częstotliwości wykonywania ćwiczeń przez młodzieży poddanej badaniu, ukazać negatywne czynniki wpływające na zdrowie uczniów oraz zbadać ich opinię na temat lekcji wychowania fizycznego. Badania wykazały, że młodzież jest bardzo aktywna fizycznie, dużą wagę przywiązuje do częstotliwości wykonywania ćwiczeń oraz prawidłowego odżywiania. Badania pokazały jednocześnie, że są uczniowie, którzy mają problemy z kręgosłupem, szybko się męczą podczas wykonywanych czynności oraz funkcjonują w warunkach

181 stresu, z którym sobie nie potrafią poradzić. Jest to spowodowane dzisiejszym stylem życia oraz bagatelizowaniem zdrowia. Ma na to wpływ edukacja zdrowotna, która nie zawsze jest prowadzona w odpowiedni sposób, a także formuła zajęć z wychowania fizycznego młodzież, na którą narzekali badani uczniowie. Z kolei bardzo zadawalające opinie uczniowie wystawili obiektom rekreacyjnym na terenie Nakła nad Notecią.

Abstract Physical activity is a very important element in the proper functioning of and the development of young people. To keep the health young people should actually eat, avoid bad habits and try to fight with stress, physical activity is also essential. Adverse phenomenon, which has far-reaching consequences, there is a shortage of traffic, which causes negative effects on the bone-, respiratory system, nervous system, blood, gastrointestinal tract, immune system and skeletal muscles. Their group of students and High School Grammar in Nakło nad Notecią. Studies have determined the importance of physical activity, its forms and frequency of exercise by young people to be tested, show the negative factors affecting the health of the students and examine their opinion on the lesson of physical education. Research has shown that youth is very active physically, great importance attaches to the frequency of exercise and proper nutrition. Studies have shown that these are students who have back problems, fast tire during the acts performed by them, and work in conditions of stress, with which you can not deal with. This is because today's lifestyle and downplayed health. It the effect of health education, which is not always carried out in an appropriate manner, as well as the formula of physical education classes with youth, for which the students surveyed complained. In turn, very satisfactory reviews students recreational facilities left in Nakło nad Notecią.

Słowa kluczowe: aktywność fizyczna, zdrowie, młodzież, organizm człowieka, wychowanie fizyczne, obiekty rekreacyjne.

Key words: physical activity, health, youth, the human body, physical education, leisure facilities.

182 Wprowadzenie Aktywność fizyczna jest pojęciem często używanym, ale niestety często rozumianym w bardzo odmienny sposób u różnych ludzi. Przyjrzyjmy się zatem, jak definiowana jest przez teoretyków kultury fizycznej. Według Kozłowskiego oraz Nazara aktywność fizyczna to „wysiłek fizyczny, to praca mięśni szkieletowych wraz z całym zespołem towarzyszących jej czynnościowych zmian w organizmie” (Drabik, 1995, s. 20). Inni autorzy zdefiniowali to pojęcie w zupełnie odmienny sposób, a mianowicie, dla Caspersen’a, Garrow’a i LaPorte’a „to każda praca wykonywana przez mięsnie szkieletowe, która prowadzi do wydatku energetycznego powyżej poziomu spoczynkowego lub powyżej poziomu potrzebnego do podtrzymania życia czy też taka, która charakteryzuje się „energicznym” wysiłkiem”. Caspersen stworzył swoją indywidualną definicję na temat aktywności fizycznej, według niego „to inaczej obciążenie fizyczne, któremu poddawana jest osoba podczas codziennej pracy, w czasie wolnym lub też łącznie. Tak więc do aktywności fizycznej zalicza się wiele prac domowych, zawodowych i innych a także ćwiczenia fizyczne. Aktywność fizyczna w czasie wolnym może być spontaniczna (np. marsz) lub odpowiednio zorganizowana i zaplanowana pod względem obciążenia. Ten sam marsz o zaplanowanym czasie trwania, intensywności i systematycznie powtarzany jest specyficzną subkategorią aktywności fizycznej - ćwiczeniem fizycznym w sensie treningu”. Krawański, dla którego aktywność fizyczna „to proces edukacyjny, którego najważniejszym elementem na gruncie kultury fizycznej nie jest usprawnianie lecz uzyskanie nawyku ruchu” (Drabik, 1995, s. 20 - 21). Aktywność fizyczna stanowi składnik zdrowego stylu życia. Bez udziału aktywności fizycznej nie jest możliwa jakakolwiek strategia zdrowia, jego utrzymanie oraz pomnażanie, natomiast u dzieci prawidłowy rozwój. Niedostatek oraz nadmiar stanowi przyczynę wielu zaburzeń i zwiększonego ryzyka chorób. Aktywność fizyczna jest

183 również ważnym determinantem sprawności. Według Kucery do utrzymania i względnej poprawy zdrowia niezbędna jest systematyczna aktywność i odpowiedni, najlepiej optymalny dla każdego człowieka jej poziom. Ustalenie optimum aktywności nie tylko nie jest proste ale prawdopodobnie, przynajmniej u dzieci i młodzieży, niemożliwe. Nie oznacza to jednak, że nie podejmowano prób (Drabik, 1995, s. 21). W swojej książce J. Drabik posługuje się opinią wielu autorów takich jak: m.in. Blair i Morgan, którzy uważają, że osoby systematycznie ćwiczące mniej palą, rzadziej nadużywają alkoholu oraz innych substancji uzależniających, lepiej śpią oraz się odżywiają. Chociażby przez ten kontekst aktywność fizyczna może być uważana za pozytywny miernik zdrowego stylu życia. Poprawia również sprawność i wydolność fizyczną, a te są ściśle powiązane ze zdrowiem. Według Hardman aktywność fizyczna jest czynnikiem utrzymującym lub poprawiającym sprawność podczas spoczynku i w trakcie pracy o różnej jej intensywności. Tacy autorzy jak: Berlin, Golditz, Blair, Bouchard, Chandrasheckar, Anond, Kozłowski, Morris, Froclicher, Sopko oraz Goleman utożsamili aktywność fizyczną z czynnikiem zapobiegającym chorobom, szczególnie układu krążenia, radzenia sobie ze stresem oraz terapii wielu zaburzeń i chorób, a także czynnika związanego z niektórymi zachowaniami jako wypadkowej tzw. inteligencji emocjonalnej i sprawności somatycznej organizmu. Drabik w swojej książce posłużył się opinią ACMS i Haskell. Według nich aktywność fizyczna to podstawowy czynnik zmian korzystnych dla zdrowia głównie w obrębie układu ruchu, krążenia, oddychania układu nerwowego oraz metabolizmu. Zmiany zależą od genotypu. Sprawia, że z aktywności jedni wynoszą więcej korzyści dla zdrowia, natomiast inni mniej. Ilość aktywność fizyczna powoduje pozytywne zmiany w organizmie prowadzące do lepszej jakości życia, niższego ryzyka chorób a także daje większą szansę na dłuższe życie (Drabik, 1997, s. 24 - 26). Najlepsze efekty zdrowotne widoczne są podczas uprawiania aktywności fizycznej przez większość, a nawet przez wszystkie dni tygodnia. Duże korzyści przynosi np. energiczny, szybki trzydziestominutowy marsz każdego dnia albo przez większość dni tygodnia. Czas trwania pojedynczych ćwiczeń powinien wynosić 30 minut, jednak nawet kilka krótkich sesji, aby łącznie osiągnąć 30 minut dziennie daje pozytywne efekty dla ciała oraz dobrego samopoczucia człowieka. Dzieci i młodzież powinni poświęcać 60 minut dziennie na aktywność fizyczną o umiarkowanej lub dużej intensywności fizycznej (stanowisko American Heart Association, 2005 r.) (http://www.izz.waw.pl/pl/aktywno-

184 fizyczna). Kozłowski stwierdził, że zarówno niedostatek aktywności fizycznej , jak i jej nadmiar negatywnie wpływają na człowieka. Stanowią przyczynę wielu zaburzeń i zwiększonego ryzyka chorób. Brak aktywności, prowadząc do niższego poziomy wydolności fizycznej, staje się przyczyną przewlekłego zmęczenia, złego samopoczucia, a nawet zaburzeń nerwicowych. Badania wykazały, że najbardziej destrukcyjna wśród emocji jest złość. Podnosi czynnik ryzyka chorób podobnie jak np. palenie tytoniu. Wysiłek fizyczny pomaga uporać się z napływem negatywnych emocji oraz sprawnie reguluje ich poziom (Drabik, 1997, s. 24). Dynamiczny rozwój nauki i techniki bardzo wpłynął na obniżenie się aktywności fizycznej wśród ludzi. Wygodne życie stało się bardzo popularne, sprawiło, że ludzie częściej zapominają o swojej biologicznej egzystencji. Technika bardzo ułatwia człowiekowi życie, czyni je bardziej wydajnym, jej postęp jest nieodwracalny. Rozwojowi techniki towarzyszą negatywne zjawiska, eliminujące ruch i pracę fizyczną, co niekorzystnie wpływa na zdrowie i rozwój fizyczny człowieka. Udogodnienia cywilizacji takie jak: środki komunikacji, automatyzacja, komputeryzacja zdecydowanie zmniejszają do minimum aktywność fizyczną w życiu codziennym. Również środki masowego przekazu a przede wszystkim telewizja, powodują, że człowiek coraz więcej czasu spędza w sposób bierny (siedzący tryb życia). Efektem tych przemian powoduje szerzenie się chorób cywilizacyjnych (głównie układu krążenia i nerwic) oraz zwiększenie liczby niekorzystnych zjawisk społecznych wśród młodzieży. Badania przeprowadzone wśród młodzieży szkolnej wykazały, że co czwarty uczeń wykazuje odchylenia od prawidłowego stanu zdrowia. Niekorzystnym zjawiskiem są wady postawy ciała, a nawet problemy chorób nowotworowych. Badania Lubelskiej Akademii Medycznej pokazały, że już u 17- 19-latków występują podstawowe czynniki decydujące o zawałach serca, 7% nastolatków ma nadciśnienie tętnicze, 3% podwyższony procent cholesterolu, 1% cierpi na otyłość. W starszych grupach wiekowych wskaźniki te wzrastają dwukrotnie (http://www.edukacja.edux.pl/p-5857-aktywnosc-ruchowa-dzieci-i- mlodziezy.php).

Bardzo negatywnym zjawiskiem w dzisiejszych czasach jest brak aktywności fizycznej, czyli hipokinezja. Zjawisko to zaczęło się nasilać w drugiej połowie XX wieku. Polega ono na dysproporcji pomiędzy układem krwionośny a układem ruchu. Prowadzi

185 zazwyczaj do zaburzeń w zakresie układów: sercowo - naczyniowego, trawiennego, autonomicznego i psychonerwowego. Hipokinezja jest uznana za zjawisko cywilizacyjne, według Światowej Organizacji Zdrowia jest uznawana za główną przyczynę zgonów, przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych. Brak aktywności fizycznej bardzo negatywnie wpływa na czynności fizjologiczne organizmu. Niekorzystnie wpływa na rozwój motoryki, tężyzny oraz na psychikę, co często psuje relacje międzyludzkie. Osłabienie czynnościowe organizmu co przyczynia się do zwiększenia ryzyka zachorowalności i obniżenia odporności to główne skutki braku aktywności.

Wychowanie fizyczne jako ważny czynnik w kształtowaniu młodzieży

Według G. Piramowicza wychowanie fizyczne powinno być „nieprzerwaną osnową starań około dziecięcia od pierwszych jego życia początków, około zdrowia, czerstwości i sił jego, starań stosowanych do pomnażającego się wieku, a zarazem cel mających uczynić człowieka szczęśliwszym i do wykonania powinności zdolnym” (Wolny, 2003, s.531). Wychowanie fizyczne w szkole, sport oraz rekreacja w ramach zajęć pozalekcyjnych są doskonałą okazją, aby dostarczyć dzieciom i młodzieży odpowiednią dawkę ruchu. Lekcje wychowania fizycznego powinny być tak skonstruowane, aby dostarczały odpowiednią dawkę ruchu i skłaniały do samodzielnej działalności w tym zakresie. Systematyczna aktywność fizyczna odgrywa bardzo ważną rolę na prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Wychowanie fizyczne i sport pozytywnie wpływają również na rozwój cech społeczno - wychowawczych oraz na poziom kultury fizycznej dorosłych, jego miarą jest m.in. zasięg społecznego uczestnictwa w jej różnych formach. Jak wynika z powyższych informacji, aktywność fizyczna ma ogromny wpływ na zdrowie oraz rozwój człowieka. Dzieci i młodzież mają różne potrzeby ruchowe, niektóre aż średnio 5 godzin dziennie, powinny korzystać z każdej okazji uprawiania różnego rodzaju ćwiczeń. Niewątpliwie taką okazją jest lekcja wychowania fizycznego w szkole, która częściowo zaspokaja potrzeby ruchowe młodych osób. Jednak niepokojącym zjawiskiem jest to, że dużo uczniów unika udziału w zajęciach, a ich stosunek do jakiejkolwiek aktywności fizycznej jest niechętny. To uświadamia niski poziom świadomości młodzieży na temat ogromnej roli aktywności fizycznej w życiu każdego człowieka. To wszystko dotyczy również rodziców, którzy często nie zwracają uwagi na

186 mało aktywny tryb życia swoich dzieci. W ten sposób wyrządzają im ogromną krzywdę. Dlatego bardzo ważną rolę w rozwiązywaniu tego problemu odgrywają nauczyciele wychowania fizycznego i wychowawcy. Do ich zadań należy wyrobienie nawyku ruchu wśród swoich podopiecznych a także wyposażenie w taką wiedzę i umiejętności, aby prawidłowo dbali o swoje ciało, sprawność i zdrowie przez całe życie (Chromiński, 1987, s. 8 - 12).

Materiał i metoda Przeprowadzenie badań odbyło się w lutym w 2013 roku w I Liceum Ogólnokształcącym w Nakle nad Notecią. Miejscowość ta położona jest w województwie kujawsko - pomorskim. Liczba mieszkańców to około 20 tysięcy. Badanie ankietowe zostało przeprowadzone w I Liceum Ogólnokształcącym w Nakle nad Notecią. Grupą badawczą byli uczniowie w wieku 16 - 19 lat. Liczba zbadanych osób to 100. Rycina 1 przedstawia płeć uczniów.

Ryc. 1. Płeć badanych uczniów

Z analizy zebranego materiału wynika, że zdecydowanie większa część to kobiety, aż 71%, natomiast mężczyźni stanowią 29 %. Wiek uczniów jest zróżnicowany, waha się w przedziale 16 - 19 lat. Rycina 2 obrazuje wiek respondentów.

187 Ryc. 2. Wiek młodzieży

Jak wynika z danych najwięcej osób, które odpowiedziały na pytania ankietowe jest w wieku 17 lat - aż 46%, następnie 18 lat - 26%, natomiast najmniejszą grupę stanowią respondenci w wieku 16 lat - 20 % i 19 lat tylko 8%. Wyniki przedstawione na poniżej rycinie dotyczą miejsca zamieszkania uczniów.

Tak 33%

N ie 67%

Ryc. 3. Miejsce zamieszkania respondentów

Zdecydowanie większa liczba osób jest z okolic Nakła, aż 67%, jedynie 33% są mieszkańcami Nakła.

188 Wyniki badań Odpowiedzi przedstawione na rycinach od 4 do ryciny 13 dotyczą aktywności fizycznej młodzieży w I Liceum Ogólnokształcącym w Nakle nad Notecią. Uzyskane informacje na temat ogólnego zdania przebadanych osób na temat ich aktywności fizycznej przedstawia poniższa rycina.

Nie 16%

\ Tak / \ 84% y

Ryc. 4. Uważanie się za osobę aktywną fizycznie

Z analizy danych przedstawionych na rycinie 4 wynika, że aż 84% uczniów odpowiedziało, że są aktywni fizycznie, jedynie 16% jest przeciwnego zdania. Zdecydowanie większa część uczniów wyraziła również pozytywną opinię na temat wpływu aktywności fizycznej na zdrowie.

189 Nie 15%

\ Tak / \ 85% y /

Ryc. 5. Wpływ aktywności fizycznej na zdrowie

Opierając się na powyższych danych można stwierdzić, że aż 85% osób jest zdania, że aktywność fizyczna korzystnie wpływa na ich zdrowie, jednak 15% twierdzi, że jest to bez znaczenia. Niestety niekorzystna sytuacja wystąpiła w kolejnej odpowiedzi dotyczącej przynależności do klubu sportowego. Sytuację przedstawiają wyniki na rycinie 6.

Tak 10%

Nie 90%

Ryc. 6. Przynależność do klubu sportowego

Rezultaty badań wskazują na to, że tylko 10% uczniów uczęszcza do klubów sportowych, pozostałe 90% nie uczęszcza. Jak wynika z zebranego materiału do najczęściej wybieranych form aktywności fizycznej zaliczamy jazdę na rowerze, gry zespołowe oraz pływanie i spacery. Siłownia/fitness, jogging i inne formy wybierane są

190 znacznie rzadziej. Natomiast najgorzej wypadają narty/snowboard. Dane dotyczące częstotliwość aktywności fizycznej respondentów obrazuje poniższa rycina.

Ryc. 7. Częstotliwość wykonywania ćwiczeń przez uczniów

Przytoczone dane informują, że sytuacja wśród uczniów w I LO wygląda bardzo dobrze, gdyż aż 64% stara się korzystać z form aktywności fizycznej przynajmniej raz w tygodniu a 17% codziennie. Jedynie 18% ćwiczy tylko kilka razy w miesiącu, a 1% uznało, że nigdy. Zapytano również respondentów o miejsca, w których młodzież najczęściej podejmuje aktywność fizyczną. W badaniu ankietowym, osoby mogły wybrać maksymalnie 3 odpowiedzi. Szczegółowa analiza wskazuje na to, że zdecydowanie najwięcej osób podejmuje aktywność fizyczną w szkole - 78%, potem na podwórku - 42% i na basenie - 34%. Natomiast najmniej uczniów ćwiczy w klubach sportowych - 7% oraz w klubach fitness - 6%. Młodzież podejmuje aktywność fizyczną z różnych powodów. W badaniu ankietowym, osoby mogły wybrać maksymalnie 3 odpowiedzi. W oparciu o badanie stwierdzono, że najwięcej uczniów uprawia aktywność ze względu na chęć poprawienia

191 sylwetki - 26%, lepsze samopoczucie - 22% oraz w celu poprawienia sprawności fizycznej - 21%. Tylko 9% deklaruje, że jest to dobry sposób na spędzanie czasu wolnego ze znajomymi, 6% twierdzi, ze podejmuje aktywność ruchową w celu nabycia nowych umiejętności oraz innych powodów - 2%, takich jak: odchudzanie, obowiązek ćwiczenia na lekcji wychowania fizycznego, rozciąganie, dla zabawy, ćwiczenie ze względu na taką potrzebę/ochotę. Kolejne pytanie miało dać odpowiedź na pytanie, które osoby najczęściej uprawiają sport w rodzinach badanych uczniów. Wyniki informują, że zdaniem uczniów, najczęściej aktywna jest zdecydowanie płeć męska, mianowicie tata - 25% oraz brat 23%. Mama to 21% wskazań, a siostra - 18%. Inni aktywni członkowie rodziny stanowią - 13%. Rodzaj aktywności fizycznej podejmowanej przez członków rodziny jest zróżnicowany. Najczęściej padały odpowiedzi: jazda na rowerze, bieganie, spacery, gry zespołowe: koszykówka, siatkówka, piłka nożna, pływanie, jazda na nartach, siłowania, nordic walking, inne takie jak: rzut kulą, karate, jazda na łyżworolkach, łyżwach. Przykrym zjawiskiem jest fakt, że są czynniki, które powodują, że młodzież nie chce podejmować aktywności fizycznej. Stwierdzenie to potwierdzają wyniki zawarte na poniższej rycinie. W badaniu ankietowym, osoby mogły wybrać maksymalnie 3 odpowiedzi.

s \ brak czasu

brak pieniędzy

brak motywacji 80%

zbyt częste spędzanie czasu przed J 66% komputerem, czy telewizorem

zbyt słabo rozwinięte miejscowości pod 24% względem rekreacyjnym

mała świadomość ważności aktywności 29% fizycznej na zdrowie

Ryc. 8. Przyczyny nie podejmowania aktywności fizycznej

192 Najczęściej wymienianymi powodami, które negatywnie oddziałują na aktywność fizyczną to brak motywacji 80% oraz brak czasu 77%. Najmniejsze znaczenie ma brak pieniędzy tylko 5%. Odpowiedzi od ryciny 9 do ryciny 15 przedstawiają opinię uczniów na temat spraw związanych ze zdrowiem. Aktywność fizyczna ma bardzo ważny wpływ na zdrowie i prawidłowe funkcjonowanie człowieka. Wyniki zawarte na rycinie 9 obrazują zdanie uczniów I LO na temat wpływu aktywności fizycznej na stan zdrowia.

Nic 8%

Tak 92%

Ryc. 9. Znaczenie wpływu aktywności fizycznej na zdrowie człowieka według respondentów

Z przytoczonych danych wynika, że według młodzieży, osoba aktywna fizycznie jest osobą zdrowszą od osoby nieaktywnej, aż 92% udzieliło takiej odpowiedzi. Jedynie 8% twierdzi, że to stwierdzenie jest nieprawdziwe. Pojęcie zdrowego stylu życia jest rozumiane przez osoby biorące udział w badaniu ankietowym w różny sposób. Rezultaty tych stwierdzeń ukazuje rycina 10. W badaniu, osoby mogły wybrać maksymalnie 3 odpowiedzi.

193 często się relaksuje

unika sytuacji stresowych 5%

często przebywa na powietrzu I 22%

unika nałogów7 I 54%

dba o higienę osobistą R 30%

1 85%

1 87%

Ryc. 10. Opinia uczniów na temat znaczenia „zdrowego stylu życia”

Z analizy danych wynika, że najwięcej uczniów uznało, że zdrowy styl życia oznacza aktywność fizyczną - 87% i zdrowe odżywianie - 85%. Najmniej osób kojarzy to stwierdzenie z takimi odpowiedziami jak unikanie sytuacji stresowych - 5% oraz po 4% relaks i wizyty u lekarza. Zdrowe odżywianie jak wykazała poprzednia rycina jest bardzo ważne. Rezultaty badań odnośnie regularnego odżywiania wśród młodzieży przedstawia poniższa rycina.

Ryc. 11. Regularność spożywania posiłków przez młodzież

194 Z przytoczonych danych wynika, że prawie połowa uczniów - 45% przyznała, że je posiłki regularnie, czasami - 39%, natomiast - 16% nie je posiłków regularnie. Regularne odżywianie korzystnie wpływa na prawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka. Stanowi ważny czynnik w utrzymywaniu prawidłowej masy ciała. Te zależności ilustrują dane zawarte na rycinie 12.

Ryc. 12. Znaczenie wpływu odpowiedniego odżywiania na zdrowie człowieka według respondentów

Aż 94% uczniów zgadza się ze stwierdzeniem, że odpowiednie odżywianie ma duży wpływ na zdrowie człowieka. Tylko 6% uznało, że jest to nieprawda. W dzisiejszych czasach bardzo dużo osób ma problemy z kręgosłupem. Sytuacja ta występuje często wśród młodych ludzi. Przeprowadzony wywiad z wychowawcą klas, potwierdził, że coraz więcej osób skarży się szkolnej pielęgniarce na ból kręgosłupa. Badania wykazały, że tak naprawdę niewielka część, jedynie 11% uczniów I LO przyznało, że faktycznie ma problemy z kręgosłupem, u 39% ból występuje czasami. Jednak połowa badanych zdecydowanie nie narzeka na dolegliwości. Kolejnym niepokojącym zjawiskiem są problemy z oddychaniem podczas biegu. Jak wynika z badań aż 21% uczniów przyznało, że ma problemy z oddychaniem, 38% stwierdziło, że czasami. Jednak 41% zaprzeczyło, uznało, że wysiłek fizyczny nie sprawia im żadnej trudności. Innym bardzo powszechnym zjawiskiem wśród ludzi jest stres. Wyniki na poniższej rycinie przedstawią w jak bardzo stresującym środowisku

195 Ryc. 13. Sytuacje stresowe w życiu respondentów

Rezultaty badań wskazują na to, że większość, aż 59% osób czasami miewa sytuacje stresowe, 31% zdecydowanie ma. Pozostała część, która stwierdziła, że niczym się nie stresuje to tylko 10%. Nałogi stanowią bardzo poważny problem w dzisiejszych czasach. Dużo osób je posiada, negatywnie wpływają na zdrowie. Uzyskane informacje ujęto na poniższej rycinie.

Ryc. 14. Posiadanie nałogów

Uzyskany wynik jest bardzo dobry, tylko 12% uczniów przyznało, że posiada nałogi.

196 Zdecydowana większość - 88% zaprzeczyła. Poniższa rycina pokazuje czynniki, które mają najgorszy wpływ na zdrowie człowieka w dzisiejszych czasach. W badaniu ankietowym, osoby mogły wybrać maksymalnie 3 odpowiedzi.

Ryc. 15. Czynniki niekorzystnie wpływające na zdrowie człowieka

Z przytoczonych danych wynika, że największa część uczniów 87% odpowiedziała, że najgorsze są używki, dopiero potem mała aktywność fizyczna - 63% i stres - 54%. Najmniej osób - 15% uważa, że zanieczyszczenie środowiska negatywnie oddziałuje na zdrowie człowieka.

Odpowiedzi od ryciny 16 do ryciny 18 dotyczą opinii uczniów na temat wychowania fizycznego w badanej placówce. Poniższy wykres przedstawia ocenę zajęć z wychowania fizycznego według uczniów. Dane dotyczące tej kwestii ilustruje poniższa rycina.

197 Ryc. 16. Ocena zajęć wychowania fizycznego w liceum

Badania wskazują na to, że lekcje wychowania fizycznego w są oceniane w sposób przeciętny - 52%, natomiast 37% uważa, że bardzo dobrze. Tylko 11% stwierdziło, że słabo. Kolejna rycina przedstawia również opinię, ale dotyczącą występowania lekcji w - f- u w szkole.

Ryc. 17. Opinia respondentów na temat powinności występowania wychowania fizycznego

Dane zamieszczone na rycinie 25 pozwalają stwierdzić, że pomimo przeciętnej oceny zajęć wychowania fizycznego, to według uczniów ten przedmiot powinien być w szkołach, aż 85% wyraziło swoją opinię w sposób pozytywny. Tylko 15% negatywny. Zajęcia wychowania fizycznego są prowadzone w różny sposób, czasami bardziej

198 intensywny, bywa i tak, że mniej. Uczniowie również charakteryzują się różnym poziomem sprawności fizycznej. Na poniższej rycinie przedstawiono wyniki dotyczące trudności w wykonywaniu ćwiczeń na lekcjach wychowania fizycznego.

Ryc. 18. Pojawienie się trudności w wykonywaniu ćwiczeń na lekcjach wychowania fizycznego

Wynik jest zadowalający, aż 79% uczniów nie ma problemu z poziomem trudności zajęć wychowania fizycznego, jedynie 21% odpowiedziało twierdząco. Nakło nad Notecią z biegiem lat coraz bardziej rozwija się rekreacyjnie. Powstają nowe obiekty, takie jak basen, sale gimnastyczne. Poniższe odpowiedzi przedstawia opinię uczniów na temat rozwoju miejscowości pod względem rekreacyjnym.

199 Ryc. 19. Nakło nad Notecią jest dobrze rozwinięte pod względem rekreacyjnym

Opierając się na powyższych wynikach można stwierdzić, że ponad połowa - 59% młodzieży, uznała, że Nakło jest dobrze rozwinięte rekreacyjnie. Jedynie 41% uznało, że jest inaczej.

Wyniki badań odnośnie częstotliwości korzystania z obiektów rekreacyjnych w Nakle nad Notecią znajdują się w tabeli 1.

Tab. 1 Częstotliwość korzystania z obiektów rekreacyjnych w Nakle nad Notecią_____ Miejsce Sala Klub fitness / Basen gimnastyczna Siłownia Częstość''''---.. aerobic występowania^ " " ---^ N % N % N % N % Często 36 36 50 50 32 32 7 7 Rzadko 39 39 36 36 47 47 18 18 Nigdy 25 25 14 14 21 21 75 75

Dane procentowe zawarte w tabeli wskazują poszczególne korzystanie uczniów z takich obiektów jak basen, sala gimnastyczna, siłownia i klub fitness/aerobik. Sytuacja przedstawia się w następujący sposób. Uczniowie najczęściej chodzą na basen - 50%, rzadko korzystają z siłowni - 47%. Osoby uznały, że prawie w ogólnie nie przebywają w klubach fitness oraz na zajęciach z aerobik.

W nioski Młodzież w I Liceum Ogólnokształcącym w Nakle nad Notecią, to osoby bardzo aktywnie fizycznie (aż 84%), dla których sport odgrywa ogromną rolę. Twierdzą, że ruch

200 wpływa m.in. na ich zdrowie (85%), poprawę sylwetki (26%), sprawności fizyczną (21%), lepsze samopoczucie (22%) oraz odreagowanie stresu (14%). Niestety ze względu na małą ilość klubów sportowych, młode osoby w większości nie należą do nich (90%). Jednak chętnie korzystają z innych form aktywności w Nakle nad Notecią oraz w okolicach. Są tutaj tereny zachęcające do aktywności, są liczne ścieżki rowerowe, odnowiony park, w którym ludzie chętnie spacerują. Wielką popularnością cieszą się również nowo wybudowane sale gimnastyczne oraz basen, na który mieszkańcy Nakła bardzo długo czekali. Dzięki dobrej infrastrukturze sportowo-rekreacyjnej największą popularnością wśród młodzieży cieszą się gry zespołowe, pływanie, jazda na rowerze i spacery. Do najchętniej wybieranych miejsc do uprawiania aktywności fizycznej należą szkoła, podwórko oraz basen. Pozytywnie wypadła również częstotliwość aktywności fizycznej, większość respondentów stara się ćwiczyć przynajmniej kilka razy w tygodniu (64%), niektórzy nawet codziennie (17%). Jest to bardzo dobry wynik, przede wszystkim dlatego, że wraz z wiekiem, młodzież niechętnie uprawia sport. Ogromne znaczenie ma środowisko, w którym przebywają osoby ankietowane, pozytywnie oddziałuje szkoła promująca zdrowie a przede wszystkim osoby z najbliższego otoczenia, takie jak tata (u 25%) i brat (23%), którzy stanowią przykład w wielu rodzinach. Niestety bywa i tak, że są przyczyny, które negatywnie wpływają na chęć podejmowania aktywności, należą do nich brak motywacji (80%), brak czasu (77%) oraz zbyt częste spędzanie dnia przed komputerem i telewizorem (66%). Jest to ogromny problem w dzisiejszych czasach, który bardzo ciężko zwalczyć, elektronika pochłania ogromną część życia, działa również zniechęcająco, powodując właśnie brak czasu lenistwo wśród młodych osób.

Zdrowie jest bardzo ważne w dzisiejszych czasach, aktywność fizyczna odgrywa znaczącą rolę w prawidłowym funkcjonowaniu młodzieży. Według młodych osób, zdrowy styl życia oznacza właśnie aktywność fizyczną (87%), zdrowe odżywianie (85%) oraz unikanie nałogów (54%). Na szczęście nałogi stanowią bardzo mały problem w badanym liceum, jedynie 12% przyznało, że je posiada. Dla 45% ankietowanych, regularne odżywianie to podstawa każdego dnia. Niestety największym problemem w dzisiejszych czasach są problemy zdrowotne, jednak sytuacja w liceum wygląda dobrze, 39% respondentów czasami odczuwa bóle kręgosłupa, 11% zdecydowanie tak, na szczęście aż 50% w ogóle się na nie nie skarży. Podczas czynności związanych ze wzmożonym wysiłkiem fizycznym, np. bieganie, niektórzy uczniowie odczuwają dolegliwości związane

201 z oddychaniem (21%), 38% miewa je czasami, a u 41% nie występują. Stres towarzyszy każdemu, aż 59% młodych osób czasami bywa w sytuacjach stresowych, 31% zdecydowanie tak, a jedynie 10% nie. Na stres wpływa wiele czynników, takich jak problemy w domu, dużo nauki w szkole, sprawdziany, odpowiedzi ustne. W niniejszej pracy wychowanie fizyczne jest przedstawione jako ważny element w promocji zdrowia. Jednak młodzież z I Liceum Ogólnokształcącego oceniła je w bardzo negatywny sposób (52% - przeciętnie a 11% słabo). Jest to zły znak sugerujący, że sytuacja w tej szkole zdecydowanie powinna się poprawić, szczególnie że jest tam młodzież z dużą świadomością tego, czym jest aktywność ruchowa i zdrowy styl życia.. Należałoby lepiej przygotować nauczycieli do promocji zdrowia, którzy byliby w stanie zaciekawić młodzież różnymi formami aktywności fizycznej. Pozytywnym znakiem jest jednak to, że pomimo tego wszystkiego, zdecydowana większość chce uczestniczyć w zajęciach (85%). Nakło nad Notecią jest małym miasteczkiem, jednak z roku na rok coraz bardziej się rozwija, powstają nowe obiekty. Dla 59% młodzieży miasto jest atrakcyjne pod względem rekreacyjnym, świadczy o tym bardzo dobra aktywność fizyczna młodych osób.

Bibliografia

1. Chromiński Z.,1987, Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży, Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych, Warszawa. 2. Drabik J., 1995, Aktywność fizyczna a edukacja zdrowotna społeczeństwa, część I Wyd. Akademia Wychowania Fizycznego im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku, Gdańsk. 3. Drabik J., 1997, Aktywność, sprawność i wydolność fizyczna jako mierniki zdrowia człowieka, Wydawnictwo Uczelniane AWF, Gdańsk. 4. Kawczyńska-Butrym Z., red. 1994, Szkoła jako system wspierający zdrowie, (w:) Wsparcie w zdrowiu i w chorobie, Warszawa. 5. Sroczyński W., 1983, Uczestnictwo młodzieży szkolnej w kulturze fizycznej, Kultura fizyczna nr 9 - 10. 6. Szymborski J. red. 2012, Zdrowie publiczne i polityka ludnościowa, Rządowa Rada Ludnościowa, Warszawa. 7. Wolny B., 2003, Wychowanie fizyczne jako integralny składnik wszechstronnego wychowania człowieka, w: (red) M. Nowak, T. Ożóg, A. Rynio, Wydawnictwo KUL, Lublin.

202 Rozmarynowicz Agnieszka, Szark-Eckardt Mirosława, Mrozkowiak Mirosław, Zukow Walery. Rola hipoterapii w poprawie stanu fizycznego i psychicznego osób niepełnosprawnych = The role of Hippotherapy in improving physical and mental status of people with disabilities. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):203-214. ISSN 1429-9623 / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013. Rola hipoterapii w poprawie stanu fizycznego i psychicznego osób niepełnosprawnych The role of Hippotherapy in improving physical and mental status of people with disabilities

Agnieszka Rozmarynowicz, Mirosława Szark-Eckardt, Mirosław Mrozkowiak, Walery Zukow

Instytut Kultury Fizycznej, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Streszczenie

Według WHO około 10% całej populacji to ludzie niepełnosprawni, w większości potrzebujący rehabilitacji. Jedną z form takowej pomocy jest hipoterapia. W celu poznania roli hipoterapii w poprawie stanu fizycznego i psychicznego niepełnosprawnych, zbadano opinię rodziców lub prawnych opiekunów grupy dzieci o zróżnicowanych jednostkach chorobowych, które brały udział w terapii z udziałem koni. Dobrano odpowiednie metody i narzędzia badawcze, dzięki którym możliwe było zebranie i zanalizowanie odpowiedzi badanej grupy. Osoby te potwierdziły pozytywny wpływ hipoterapii na ogólną sprawność fizyczną i psychiczną dzieci niepełnosprawnych, które są pod ich opieką. W wyniku hipoterapii zaobserwowali u większości z nich poprawę funkcji motorycznych oraz poprawę pamięci. Nastąpiło usprawnienie i zwiększenie zakresu komunikacji, wzmocnienie pewności siebie. Rodzice oraz prawni opiekunowie chwalili ten sposób terapii. Oprócz korzyści zdrowotnych jakie niesie ze sobą hipoterapia, daje ona - co warto podkreślić - satysfakcję terapeutom oraz powoduje zadowolenie rodziców widzących efekty i radość dzieci uczestniczących w zajęciach.

Abstract

According to WHO about 10% of the total population are people with disabilities, most in need of rehabilitation. One form of such aid is hippotherapy. In order to know the role of Hippotherapy in improving physical and mental disabilities, it was the opinion of the parents or legal guardians of children with different illnesses that have taken part in therapy with horses. The chosen research methods and tools, so that it was possible to collect and examine the responses of the test group. These people have a positive impact on the overall physical and mental efficiency, hippotherapy and disabled children, who are in their care. As a result of Hippotherapy observed in most of them the improvement of motor function and improve memory. There has been a streamlining and enhancing communication, strengthening self-confidence. Parents and legal guardians have praised this way. In addition to the health benefits posed by

203 hippotherapy, it is what it is worth noting - the satisfaction of therapists and parents ' satisfaction spread effects and the joy of children participating in the classes.

Słowa kluczowe: hipoterapia, osoby niepełnosprawne, stan fizyczny i psychiczny.

Key words: hippotherapy, people with disabilities, physical and mental condition.

Wprowadzenie Hipoterapia jest młodą dziedziną, jednak używanie konia w celach terapeutycznych ma swój rodowód w Grecji, sięgający V w p.n.e. Mimo to aż do XI, kiedy w Szkocji i Anglii zaczęto stosować jazdę konną jako formę terapii, zapomniano o zaletach terapeutycznych koni lub wykorzystywano je w niewielkim stopniu. Jednak dopiero rok 1952 uznaje się ten, w którym narodziła się hipoterapia. W roku tym na Olimpiadzie w Helsinkach srebrny medal w ujeżdżeniu zdobyła Dunka Liz Hartel. Zdobyła go pomimo zmagania się od dzieciństwa z chorobą Hainego-Medina, którą pokonywała dzięki treningom na koniu. To sprawiło, że stan jej zdrowia uległ poprawie na tyle, że mogła wystartować w Olimpiadzie i zdobyć jedną z najważniejszych lokat w swojej konkurencji. Od tego czasu hipoterapia najbardziej zaczęła rozwijać się w Niemczech, Francji i w Stanach Zjednoczonych. W każdym z tych państw powstały odrębne szkoły hipoterapii, często dość znacznie różniące się w podstawach teoretycznych. W Polsce dziedzina ta oprócz własnych doświadczeń, wykorzystuje doświadczenia szkół zagranicznych, szczególnie francuskich i niemieckich (Grochmal 1992, Bartyzel-Lechforowicz i in.2009, Bekasiewicz 2008). Hipoterapia jest to forma rehabilitacji psychoruchowej, do której stosuje się konia. Heipertz, Vogel definiują hipoterapię, jako tylko i wyłącznie fizjoterapię na koniu, gimnastykę leczniczą na koniu (Heipertz 1977, Vogel 1987). W „Małym Słowniku Fizjoterapeuty” hipoterapia definiowana jest bardzo ogólnie jako: „(...) ogół oddziaływań terapeutycznych związanych z końmi” (Bartyzel-Lechforowicz i in. 2009, s.35). Według Strumińskiej (2003) hipoterapia oddziałuje jednocześnie ruchowo, sensorycznie, psychicznie i społecznie. Stosowana jest zarówno u dzieci, u młodzieży, jak i u dorosłych. Jest to metoda doskonale uzupełniająca wszystkie inne oddziaływania rehabilitacyjne. Według Kanonów Polskiej Hipoterapii wyróżnia się następujące formy hipoterapii: 1. terapia ruchem konia - pacjent, bez wykonywania jakichkolwiek ćwiczeń poddawany jest ruchom konia podczas jazdy.

204 2. fizjoterapia na koniu - poza terapeutycznym oddziaływaniem ruchu konia wykonywana jest gimnastyka lecznicza na koniu, prowadzona przez fizjoterapeutę: - model neurofizjologiczny - najważniejsza jest prawidłowa pozycja siedząca i prawidłowy ruch, ich jakość, szczególnie wskazana dla dzieci w wieku przedszkolnym, - model funkcjonalny - gdzie najważniejsza jest funkcja a na drugim planie postrzeganie prawidłowej pozycji i ruchu; szczególnie polecana dla dzieci starszych. 3. Terapia kontaktem z koniem - której istotą jest emocjonalny kontakt pacjenta z koniem, tworzenie sytuacji terapeutycznej w obecności konia, podczas której pacjent może w ogóle nie siedzieć na koniu 4. Psychopedagogiczna jazda konna i woltyżerka - zespół działań podejmowanych w celu usprawnienia intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Może odbywać się na lub przy koniu. Zawiera elementy działania edukacyjnego, pedagogiki, psychoterapii, terapii zajęciowej i logopedii. Powinna być prowadzona wyłącznie przez pedagogów, psychologów i psychiatrów posiadających kwalifikacje jeździeckie, bądź przy udziale instruktorów jeździectwa posiadających uprawnienie Polskiego Związku Jeździeckiego (www.pthip.org.pl). Ogólne wytyczne co do celów i form prowadzenia poszczególnych zajęć ostatecznie formułowane są przez szefa zespołu terapeutów, którym w przypadku fundacyjnego zespołu jest lekarz pediatra ze specjalnością w rehabilitacji i hipoterapii. Hipoterapia powinna być wykonywana przez profesjonalny zespół. Ustawa z dnia 18 stycznia 1996 roku o kulturze fizycznej (Dz. U. Nr 25) rozdział 10. „Zasady bezpieczeństwa w dziedzinie kultury fizycznej”Art.50.1. „Osoby prawne i fizyczne prowadzące działalność w sferze kultury fizycznej są odpowiedzialne za bezpieczeństwo, porządek i higieniczne warunki podczas imprez sportowych oraz zapewniają bezpieczne i higieniczne warunki podczas uprawniania sportu, rekreacji ruchowej i zajęć rehabilitacyjnych ich uczestnikom.” Jak widać ustawa ta nakłada na prowadzących hipoterapię podjęcie szeregu działań mających na celu zapewnienie maksymalnego bezpieczeństwa i komfortu psychicznego pacjentom. Szczególną uwagę zwrócić trzeba na udzielenie instruktażu każdym nowo przybyłym, dotyczącego przestrzegania zasad BHP przy obchodzeniu się z końmi w stajni, na ujeżdżalni i w terenie. Pacjent musi posiadać przede wszystkim skierowanie od lekarza prowadzącego stwierdzające wskazania do uczestnictwa w zajęciach hipoterapii. Ponadto musi mieć także odpowiednie, niekrępujące ruchów ubranie oraz dobrze dopasowany kask ochraniający głowę. Za bezpieczeństwo mniej sprawnych pacjentów odpowiada asekurujący (z dołu lub z

205 góry) i prowadzący konia. W hipoterapii często wykorzystuje się dodatkowe rekwizyty, które urozmaicają zajęcia. Dzieci niepełnosprawne oprócz podstawowego wyposażenia do jazdy konnej korzystają bardzo często z wyposażenia specjalnego. Należą do niego: wodze do prowadzenia, lejce z napierśnikiem, pas woltyżerski, zmodyfikowane wodze i strzemiona, zmodyfikowane siodło (używane jest w dalszych etapach nauki, ponieważ pierwsze jazdy odbywają się na ogół na oklep, czasami z użyciem derki). Modyfikacje wodzy, strzemion i siodła polegają na zamontowaniu dodatkowych uchwytów i wyściółek, wydłużeniu lub skracaniu poszczególnych części osprzętu, stosowaniu nakładek i ograniczników (np. zabezpieczenie stóp przed wypadaniem ze strzemion), umieszczaniu znaków orientacyjnych, montowaniu zabezpieczeń, które uwalniają jeźdźca w sytuacjach niebezpiecznych (np. gdy wodze zaczepione są wokół ramion). Ten specjalny osprzęt jest stosowany od pierwszej jazdy, przybywa go wraz z nabywaniem przez dziecko nowych umiejętności, jest też często indywidualnie przystosowany do potrzeb, możliwości i ograniczeń wynikających z choroby. Organizatorami turnusów mogą być osoby prawne i fizyczne profesjonalnie zajmujące się rehabilitacją osób niepełnosprawnych lub specjalizujące się w organizacji turnusów rehabilitacyjnych. Organizator zobowiązany jest do zabezpieczenie turnusu od strony organizacyjnej, kadrowej i technicznej w sposób gwarantujący osobom niepełnosprawnym bezpieczne warunki uczestnictwa w turnusie. Rasa konia do hipoterapii nie jest ściśle określona, choć niektóre rasy charakteryzują się większymi predyspozycjami do pracy hipoterapeutycznej niż inne. Najczęściej spotyka się konie rasy huculskiej, koniki polskie, ślązaki, fiordingi, kuce felińskie oraz potomstwo różnych krzyżówek z udziałem kucy lub koni małych i przedstawicielami innych, dostępnych ras. Kanony Polskiej Hipoterapii wskazują by był to najlepiej zdrowy wałach, w wieku powyżej 5 lat, odpowiednio przygotowany do pracy w hipoterapii, o wysokości umożliwiającej skuteczną asekurację, zharmonizowaną z wielkością uczestnika hipoterapii. Chód konia powinien być rytmiczny, sprężysty i wydajny. Powinien charakteryzować się spokojnym temperamentem, inteligencj ą, cierpliwością i pracowitością. Musi być przygotowany do tolerowania niespodziewanych bodźców słuchowych, wzrokowych i dotykowych, wolny od narowów i nałogów. Należy przyzwyczaić go do wózków inwalidzkich, kul, niespodziewanych ruchów osób niepełnosprawnych. Koń zawsze powinien być odpowiedni dobrany do konkretnej osoby. Na przydatność konia w tej dziedzinie wskazywać mogą niektóre cechy, jak: typ, charakter, temperament czy pokrój, ale warunkiem jego zastosowania w roli konia terapeutycznego jest jego odpowiednie wychowanie. Ostatecznie jednak czynnikiem

206 decydującym o wyborze danego konia jest konkretny człowiek (pacjent) - dorosły bądź dziecko i jego problem. Charakter konia jest cechą decydującą o jego przydatności do hipoterapii. Istotne jest, aby koń był: przyjaźnie nastawiony do człowieka, cierpliwy, łagodny, pojętny, godny zaufania, nielękliwy. Jego temperament nie może być zbyt gwałtowny, ale nie powinien też być ociężały; raczej spokojny i zrównoważony, ale nie otępiały. Pod względem typu (pokroju) prostokątna budowa ciała ma wiele zalet, bowiem dłuższa partia środkowa ciała, a więc dłuższy grzbiet, umożliwia wygodniejszy i lepszy dosiad w sytuacji, gdy grzbiet ten jest rozkołysany. Koń o budowie kwadratowej z krótszym bądź zupełnie krótkim grzbietem jest ze względu na nieustanne kołysanie i drganie mniej wygodny. Cechą decydującą w wyborze konia jest ocena wzajemnej harmonii jego poszczególnych części ciała. Zalecana jest średnia wielkość konia (wielkość powinna harmonizować ze wzrostem jeźdźca). Pod względem wieku koń terapeutyczny musi osiągnąć taką dojrzałość, która gwarantuje trwałe efekty działań wychowawczych. Od młodego konia - poniżej 5 lat - z reguły nie można tego jeszcze oczekiwać. Konie różnych ras, a także konie tej samej rasy wykazują spore różnice w tym względzie: tak jak u człowieka są osobniki „wcześniej i późno dojrzewające”. Podanie jakiejkolwiek granicy wiekowej należy zatem traktować jedynie jako swego rodzaju punkt odniesienia. Tak wiec dobrze wygimnastykowany, zdrowy koń może jeszcze w wieku 18 lat być idealnym partnerem do hipoterapii, inny zaś już w wieku 12 lat jest wysłużony i nie spełnia oczekiwań, jakie stawia się koniowi terapeutycznemu w zakresie elastyczności i sprężystości ruchów (www.pthip.org.pl). Główny cel hipoterapii polega na odbiorze przez pacjenta siedzącego na koniu bodźców ruchowych, wysyłanych przez konia, podczas jego chodu oraz na dostosowaniu się pacjenta do jego ruchów. Chodzi o pasywne i aktywne dostosowanie się do poruszającego się wahadłowo ruchu grzbietu końskiego, bez aktywnego oddziaływania pacjenta na konia (Wyżnikiewicz- Nawracała 2002). Według Strumińskiej (2003) ogólnie cele hipoterapii można zakreślić wokół takich, bardzo ogólnych zagadnień jak: - stymulacja rozwoju psychoruchowego dziecka; - zmniejszanie zaburzeń równowagi i poprawa reakcji obronnych; - zwiększanie możliwości lokomocyjnych; - zwiększanie poczucia własnej wartości; - relaksacja i osłabienie reakcji nerwicowych; - zapewnienie kontaktu ze zwierzęciem i przyrodą. Poprzez ruchy konia w stępie na pacjenta przenoszony jest wzorzec ruchowy odpowiadający ruchom człowiek w chodzie. Drgania grzbietu końskiego przenoszone są na miednicę, tułów i kręgosłup jadącego, przez co w mięśniach dochodzi do ich napinania i rozluźniania. Ćwiczona jest równowaga, koordynacja i wiele innych czynności

207 motorycznych. Ponieważ w siadzie jeździeckim nogi są odciążone, jazda konna stwarza doskonałą okazję do treningu tułowia w sytuacji typowej dla chodu. Fenomenem tutaj jest więc możliwość nauki prawidłowego chodzenia - bez chodzenia. Jak słusznie zauważa dr StrauP tak specyficznej stymulacji ruchowej nie da się osiągnąć przy zastosowaniu żadnej z tradycyjnych metod gimnastyki leczniczej. Ciepło zwierzęcia i rytmika ruchów konia sprawiają, że napięte mięśnie rozluźniają się i dziecko może wykonywać ruchy, które przedtem sprawiały mu trudność. Utrzymywanie prawidłowego dosiadu zmusza do prostowania się wzmacniając mięśnie grzbietu, brzucha, obręczy barkowej, wpływa na korygowanie wad postawy. Rytmika ruchów konia wpływa rozluźniająco na spastykę mięśni u osób ze wzmożonym napięciem mięśniowym oraz pobudzająco i wzmacniająco siłę mięśni w przypadku obniżonego napięcia mięśniowego. 'Udział w hipoterapii stymuluje percepcję zmysłową poprzez dostarczanie niemalże jednocześnie wrażeń wzrokowych, zapachowych, słuchowych, dotykowych, a także propriocepcyjnych (czucia głębokiego) (Strau 1996, Bekasiewicz 2008). Dotyk ma niezwykły wpływ na stan psychiczny człowieka. Doznania dotykowe, zwłaszcza w najwcześniejszym okresie życia człowieka, mają podstawowe znaczenie dla jego rozwoju emocjonalnego i kontaktów z ludźmi (Affolter 1997). Hipoterapia działa także na psychikę pacjentów. Dzieci stają się bardziej otwarte, łatwiej nawiązują kontakty międzyludzkie. Strumińska zauważa, że siedzenie na końskim grzbiecie „jest to też rzadka okazja spojrzenia z góry na samego terapeutę, pozwalająca na chociaż chwilowe zniwelowanie asymetryczności więzi pacjent-terapeuta i zastąpienia jej relacją bardziej równoważną”, dalej czytamy, że „daje to dziecku nie tylko poczucie władzy, ale i poczucie bezpieczeństwa”. W późniejszym etapie hipoterapii nagrodą dla pacjenta jest poruszanie się na koniu kłusem lub galopem. Jest to wielka radość dla pacjentów, szybszej jeździe towarzyszą z reguły radosne okrzyki. Ożywia się oddech, mięśnie blokujące ruch rozluźniają się (Lowen 1990). „...ruch i radość wzajemnie potęgują się. Wtedy otwiera się też droga ku ludziom. Następuje integracja całego aparatu psychofizycznego - wszystkie siły żywotne dziecka harmonijnie sprzężone współdziałają, kierując się ku kontaktowi międzyludzkiemu” (Olechnowicz 1990). To właśnie dzięki ruchowi dziecko w naturalny sposób ćwiczy uwagę i koncentrację. Jazda konna stwarza możliwość zdobywania nowych doświadczeń, poszerza wiedzę i umiejętności, uczy nowych słów, zwrotów i dźwięków, co doskonale wpływa na rozwój mowy (Bekasiewicz 2008). Dźwięki jakie wydaje koń: rżenie, parsknięcia, odgłos kopyt dają początek rozumieniu mowy ludzkiej poprzez aktywizację sfery słuchowej (Gąsiorowska 2008).

Materiał i metoda Celem niniejszej pracy jest analiza wpływu hipoterapii na stan psychiczny i fizyczny osób niepełnosprawnych, głównie dzieci, przez poznanie jej efektów w określonych, wybranych zagadnieniach z punktu widzenia rodziców. Badanie przeprowadzono w kwietniu i maju 2013 roku na terenie gospodarstwa w Jarużynie, na terenie którego odbywają się zajęcia. Miejscowość Jarużyn położona jest w powiecie bydgoskim, w gminie Osielsko, oddalona jest o 18 km od pobliskiej Bydgoszczy. Zajęcia prowadzone są przez Bydgoskie Towarzystwo Hipoterapeutyczne „Myślęcinek”. Od 1997 roku Towarzystwo objęte jest patronatem Polskiego Towarzystwa Hipoterapeutycznego Badaniu poddani zostali rodzice bądź prawni opiekunowie dzieci niepełnosprawnych z następującymi schorzeniami: opóźnienie rozwoju psychoruchowego - 12, zaburzenia emocjonalne - 10, autyzm - 14, mózgowe porażenie dziecięce - 39, zespół Downa - 17 oraz upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim - 8. Znacząca większość odpowiadających ocenia swoją sytuacje finansową jako zadowalającą (83%), zaledwie 7 osób (tj. 12% z 59 badanych) - źle, zaś tylko 3 osoby (5%) - bardzo dobrze. Zajęcia prowadzone są codziennie, za

208 wyjątkiem niedziel. Wśród badanych najwięcej dzieci korzysta z hipoterapii powyżej 6 miesięcy - 39, od 3 do 6 miesięcy - 15, dla 5 dzieci okres uczestniczenia w hipoterapii wynosił mniej niż 3 miesiące

Wyniki badań Aby zbadać motywację rodziców bądź opiekunów, którzy zdecydowali się wybrać zajęcia z hipoterapii jako formę rehabilitacji swoich dzieci, poproszono ankietowanych o podanie motywu zapisania dziecka na zajęcia. Wyniki przedstawiono w poniższej tabeli. Tabela 1. Motywy zapisania dziecka na zajęcia z hipoterapii______Odpowiedzi N% Skierowanie od lekarza 23 26 Namowa rodziny, znajomych 10 11 Chęć poznania nowej metody rehabilitacji 33 37 Uatrakcyjnienie rehabilitacji dziecka 23 26 Reklama w telewizji, w internecie 0 0 Inny, jaki? 0 0 Spośród 59 ankietowanych 37% za motyw zapisania dziecka na zajęcia z hipoterapii uznało chęć poznania nowej metody leczniczej . Po 26% ogółu badanych zaznaczyło skierowanie od lekarza oraz uatrakcyjnienie rehabilitacji dziecka. Najmniej, bo tylko 11% osób podało namowę rodziny, znajomych jako motyw. Natomiast nikt spośród badanych nie zaznaczył odpowiedzi: reklama w telewizji czy nie podał innego motywu, który mógł wpłynąć na uczestnictwo w zajęciach. Kolejne dwa pytania, do których mieli odnieść się respondenci dotyczyło częstotliwości uczestnictwa dzieci w hipoterapii, a także formy, z której dzieci korzystają. Wyniki przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Częstotliwość korzystania z hipoterapii i forma hipoterapii Odpowiedzi N%

Raz w tygodniu 34 58 Częściej niż raz w tygodniu 12 20 Raz na 2 tygodnie 5 8 Raz w miesiącu 6 10 Rzadziej niż raz w miesiącu 2 3 Terapia ruchem konia 30 42 Fizjoterapia na koniu 29 41 Terapia kontaktem z koniem 12 17 Najwięcej dzieci (58%) uczęszczało na hipoterapię raz w tygodniu. Kolejną odpowiedzią, która powtarzała się stosunkowo często była odpowiedź „częściej niż raz w tygodniu”, zaznaczyło ją 12 osób, co stanowiło 20% badanych. Odpowiedzi „raz w miesiącu” i „raz na 2 tygodnie” zaznaczało odpowiednio 10% i 8% badanych. Tylko 2 dzieci uczestniczy w zajęciach rzadziej niż raz w miesiącu. W wyborze formy hipoterapii rodzice/opiekunowie mogli zaznaczać więcej niż jedną odpowiedź, gdyż bardzo często zdarza się, iż dziecko korzysta jednocześnie z kilku form hipoterapii albo granice pomiędzy poszczególnymi formami są trudne do określenia przez rodziców. Najczęstsze formy hipoterapii to terapia ruchem konia i fizjoterapia na koniu, odpowiednio 42% i 41% zajęć. Dzieci najrzadziej korzystają z terapii kontaktem z koniem, tylko 17% badanych zaznaczyło tą odpowiedź. Kolejne pytania dotyczyły wpływu hipoterapii na zdrowie psychiczne i fizyczne niepełnosprawnych. Część dzieci z badanej grupy ma problemy z prawidłowym poruszaniem

209 się z różnych powodów medycznych. Zapytano więc ankietowanych, czy zauważyli poprawę w wykonywaniu przez dziecko ruchów, które dotychczas sprawiały mu trudność oraz czy zauważono poprawę w samodzielnym poruszaniu się dzięki zajęciom z udziałem konia. Wyniki przedstawiono w poniższej tabeli.

Tabela 3. Wpływ hipoterapii na poruszanie się dzieci uczestniczących w hipoterapii Odpowiedzi N % Tak, zauważono poprawę w wykonywaniu przez dziecko 41 69 ruchów, które dotychczas sprawiały mu trudność Nie, nie zauważono poprawy 0 0 Dziecko nie miało wcześniej problemów z ruchem 18 31 Tak, zauważono poprawę w samodzielnym poruszaniu się 30 51 Nie, nie zauważono poprawy 11 17 Dziecko nie miało wcześniej problemu z poruszaniem się 18 32

Spośród 59 ankietowanych 31% opowiedziało, że ich dzieci nie miały wcześniej problemów z poruszaniem się. Wszyscy spośród pozostałych zaznaczyło, że zajęcia z hipoterapii przyczyniły się do poprawy w wykonywaniu przez dziecko ruchów, które dotychczas sprawiały mu trudność. Rodzice/opiekunowie mieli także ocenić czy po zajęciach z hipoterapii zauważono poprawę w samodzielnym poruszaniu się. U 30 dzieci (51%) które miały z tym problem po zajęciach z hipoterapii rodzice/opiekunowie zauważyli poprawę, tylko u 11 dzieci (17% ogółu) tej poprawy nie było widać. Początkowo hipoterapię traktowano głównie jako metodę rehabilitacji ruchowej i rzeczywiście taka jest jej zasadnicza rola. Jednak w miarę upływu czasu i rozwoju praktyk hipoterapeutycznych dostrzeżono również i inne zalety tej metody. Atrakcyjność hipoterapii doskonale wpływa na często nieświadomy proces kształtowania mowy dziecka. W ramach hipoterapii można realizować przede wszystkim: rozwijanie kompetencji językowych w oparciu o kształtowanie właściwych nawyków mowy, nawiązanie kontaktu wzrokowego z prowadzącym zajęcia, stwarzanie sytuacji opanowywania umiejętności wyrażania słowem, bądź gestem własnych potrzeb, wzbogacenie słownictwa. Doskonalenie wszystkich zaburzeń funkcji takich jak: spostrzeganie, pamięć i koncentracja uwagi oraz koordynacja ruchowa i wzrokowo - ruchowa (Strumińska 2003). Badani mieli ocenić także wpływ hipoterapii na rozwój mowy, koordynacji wzrokowo - ruchowej, koncentracji, pamięci oraz umiejętność komunikowania i nawiązywania kontaktów społecznych. Wyniki przedstawiono w tabelach 4-7.

Tabela 4. Wpływ hipoterapia na rozwój mowy Odpowiedzi N% Tak , zajęcia z hipoterapii wpłynęły pozytywnie na rozwój 25 42 mowy u dziecka Nie, zajęcia nie miały wpływu na rozwój mowy 15 25 Dziecko nie miało z tym wcześniej problemów 19 32 Wśród 59 badanych osób 19 dzieci (32%) nie miało wcześniej prob emu z mową. Wśród 40 dzieci, które miały problem z mową u 25 dzieci (42%) rodzice zaobserwowali pozytywną zmianę po zajęciach z hipoterapii, tylko u 15 (25%) nie zaobserwowano zmiany.

210 Tabela 5. Wpływ hipoterapia na koordynację wzrokowo - ruchową Odpowiedzi N % Tak, hipoterapia wpłynęła na poprawę koordynacji 31 53 wzrokowo - ruchowej Nie, hipoterapia nie miała wpływu na koordynację 16 27 wzrokowo - ruchową Dziecko nie miało z tym wcześniej problemów 12 20 Wśród 59 badanych dzieci 12 nie miała problemów z koordynacją wzrokowo - ruchową. U 31 z pozostałych zauważono poprawę koordynacji wzrokowo - ruchowej, co stanowiło 66% dzieci, które miały problem z koordynacją wzrokowo - ruchową, zaś i tylko u 16 nie zaobserwowano poprawy.

Tabela 6. Wpływ hipoterapia na koncentrację Odpowiedzi N% Tak, w czasie zajęć i po nich zauważono zwiększenie 43 73 koncentracji u dziecka Nie, nie zauważono zwiększenie koncentracji u dziecka 8 14 Dziecko nie miało z tym wcześniej problemów 8 14

Spośród 59 badanych dzieci 8 nie miała problemów z koncentracją. U 43 rodzice zauważyli zwiększenie koncentracji w trakcie zajęć i po nich (stanowi to 84% dzieci, u których stwierdzono problem z koncentracją), tylko u 8 rodzice tej zmiany nie zauważyli (było to 16% dzieci z problemami z koncentracją).

Tabela 7. Wpływ hipoterapia na rozwój pamięci Odpowiedzi N% Tak, hipoterapia wpłynęła na rozwój pamięci 30 52 Nie, hipoterapia nie wpłynęła na rozwój pamięci 10 16 Dziecko nie miało z tym wcześniej problemu 19 32

19 dzieci spośród 59 nie miało problemów z pamięcią, więc w analizie w tym pytaniu bierzemy pod uwagę 40 badanych. Rodzice 30 z nich ocenili, że zajęcia z hipoterapii wpłynęły na rozwój pamięci u ich dzieci, zaś 10 tego rozwoju nie zauważyła. Osoby upośledzone umysłowo oprócz zaburzeń związanych ze zdolnościami ruchowymi i mowy charakteryzują się również nieprawidłowym rozwojem funkcji społecznych. Psychologiczne wsparcie ma dopomóc w możliwie jak najlepszym funkcjonowaniu tych ludzi w codziennym otoczeniu. Zadanie hipoterapii polega tutaj przede wszystkim na zaznajomieniu, bądź wzmocnieniu potrzeby sprawstwa, odpowiedzialności, opiekuńczości, wrażliwości, przezwyciężania leków związanych z zupełnie nowymi sytuacjami oraz kontaktem z dużym zwierzęciem. Z relacji hipoterapeutów wynika, że bardzo często pierwsze zajęcia wzbudzają strach, a nawet niechęć wśród dzieci. Dopiero kolejne spotkania, podczas których udaje się pogłaskać zwierzę, wsiąść na jego grzbiet, poczynić pierwsze kroki w siodle, wydać pierwsze odgłosy i polecenia, na które zwierzę odpowie gestem ciała doskonale wpływają na odczucie własnych możliwości. Dodają pewności siebie. Umożliwiają uświadomienie sobie, że mogę coś zrobić, ze potrafię, że chcę. Takie przeżycia zachęcają do wytrwałości i samodzielności (Strumińska 2003). Zapytano rodziców i opiekunów o umiejętność komunikowania się i nawiązywania kontaktów społecznych oraz poproszono o ocenę pewności siebie ich podopiecznych. Wyniki do poszczególnych zagadnień przedstawione zostały odpowiednio w tabeli numer 8 i 9. Tabela 8. Wpływ hipoterapia na umiejętności komunikowania i nawiązywania kontaktów

211 społecznych. Odpowiedzi N% Tak, dziecko od czasu trwania zajęć poprawiło 38 64 umiejętność komunikowania się i nawiązywania kontaktów społecznych Nie, nie zauważono poprawy 8 14 Dziecko nie miało z tym wcześniej problemu 13 22 13 spośród badanych osób zaznaczyła odpowiedź, że dziecko nie miało problemu z komunikowaniem się i nawiązywaniem kontaktów społecznych. U 38 dzieci rodzice/opiekunowie zauważyli poprawę umiejętności komunikowania się i nawiązywania kontaktów społecznych, tylko 8 nie zauważyła takowej poprawy. Tabela 9. Ocena poczucia własnej wartości Odpowiedzi N % Dziecko czuje się pewniejsze 35 59 Dziecko stało się mniej pewne 0 0 Dziecko łatwiej nawiązuje kontakty 24 41 Dziecko zamknęło się w sobie 0 0 Wszyscy badani zaznaczyli odpowiedzi pozytywne, nikt nie zaznaczył odpowiedzi, iż dziecko stało się mniej pewne bądź dziecko zamknęło się w sobie. 35 osób oceniło, że ich dziecko czuje się pewniejsze, a 24 osoby oceniło, że dziecko łatwiej nawiązuje kontakty. W badaniu poproszono również rodziców o odpowiedź na pytanie po jakim czasie zaobserwowano poprawę stanu zdrowia dziecka. Wyniki przedstawiono w poniższej tabeli

Tabela 10. Czas, w którym zaobserwowano poprawę stanu zdrowia Odpowiedzi N% Po pierwszym spotkaniu 0 0 Po 2-5 spotkaniach 3 5 Po 6-10 spotkaniach 19 32 Po więcej niż 10 spotkaniach 34 58 Nie zauważono poprawy stanu zdrowia dziecka 3 5 Stan zdrowia dziecka uległ pogorszeniu 0 0 Najwięcej, tj. 34 osób, badanych zaobserwowało poprawę stanu zdrowia po więcej niż 10 spotkaniach, stanowiło to 58% ogółu badanych. 19 osób zauważyło poprawę po 6-10 spotkaniach, stanowi to 32% badanych. Po 3 osoby zaznaczyły, że zauważyły poprawę po 2-5 spotkaniach oraz nie zauważyło poprawy stanu zdrowia dziecka. Żaden z ankietowanych nie zaznaczył odpowiedzi „po pierwszym spotkaniu” oraz „stan dziecka uległ pogorszeniu”. Ostatnie pytanie miało na calu poznanie opinii rodziców i opiekunów na temat procesu hipoterapii. Większość badanych potwierdza, że ćwiczenia te wpłynęły i wpływają w pozytywny sposób na poprawę rozwoju fizycznego i psychicznego ich dzieci. Na uwagę zasługuję fakt, że w odpowiedziach nie pojawiła się żadna negatywna opinia na temat hipoterapii. Rodzice wymieniali inne, nie uwzględnione w badaniu wpływy zajęć z końmi. Na przytoczenie zasługuję odpowiedzi następującej treści: - Zaczęłam w domu po zajęciach komunikować się z dzieckiem. - Córka zaczęła interesować się końmi, chce aby czytać jej na ten temat. - Syn po zajęciach jest spokojniejszy. Hipoterapia jest dla niego także relaksem, a nie przymusową terapią, na którą musi chodzić. - Dziecko stało się spokojniejsze, łatwiej mówi o swoich uczuciach, jest bardziej opiekuńcze w stosunku do swojej młodszej siostry. - Próbowaliśmy różnych metod terapii, jednak to po hipoterapii córka zaczęła chodzić. Zaczyna

212 też mówić. - Zauważyłam, że dziecko po jakimś czasie pewniej stawia kroki i utrzymuje równowagę. - Hipoterapia korzystnie wpłynęła na koncentrację uwagi i na łatwiejsze nawiązywania kontaktów. - Poprawnie wykonane ćwiczenia, utrzymywanie równowagi, kontakt z koniem i patrzenie na wszystko z góry ma wpływ na to, że dziecko nabiera pewności siebie, jest bardziej otwarte i przyjazne otoczenia. - Hipoterapia to dla mojej córki relaks. Oprócz tego, że córka wykonuje ćwiczenia, hipoterapia jest dla niej cotygodniowym wyjazdem poza miasto, pewnym odpoczynkiem. Może nie zauważyłam poprawy stanu zdrowia, ale przede wszystkim nastąpiło zatrzymanie pogarszania się stanu zdrowia. Analizując odpowiedzi, które rodzice bądź opiekunowie udzielili w ostatnim pytaniu, można dostrzec, że część z nich mówi o problemach badanych wcześniej. Ponowne wymienienie ich w pytaniu otwartym może świadczyć o dużym wrażeniu i wzmocnieniu poszczególnych sfer rozwoju dziecka w świadomości rodzica, opiekuna. Najczęściej podkreślano tutaj wpływ hipoterapii na poprawę komunikacji dziecka - tego typu odpowiedź padła aż 9 razy. Powtarzała się także odpowiedź odnosząca się do tego, że dziecko jest spokojniejsze, bardziej opiekuńcze, wyciszone. Respondenci zwrócili także uwagę na zmianę w sferze emocjonalnej dzieci, umiejętność powiadamiania o swoich uczuciach, jest bardziej pewne siebie. Rodzice zwrócili też uwagę na fakt, iż dziecko korzysta z tej formy terapii z chęcią, cieszy się na moment spotkania z koniem, nie traktuje terapii jako obowiązku czy nawet w pewnym stopniu kary.

W nioski Rodzice bądź opiekunowie wybierając hipoterapię kierowali się radą lekarza lub bezpośrednim skierowaniem. Niewielu z nich pod namową znajomych, rodziny wybrało terapię z udziałem koni. Najwięcej dzieci korzysta z hipoterapii regularnie w tygodniowych odstępach czasu. Jednak zdefiniowanie jednej konkretnej formy hipoterapii okazało się trudne, gdyż dzieci często korzystają z tych form naprzemiennie bądź równocześnie. Hipoterapia poprawia stan fizyczny i psychiczny osób niepełnosprawnych, pomijając oczywiście przypadki objęte przeciwwskazaniami. Niniejsze badania przeprowadzono na rodzicach i opiekunach 59 dzieci o różnych jednostkach chorobowych i skierowane było na aspekt sprawności fizycznej, mowy oraz oddziaływań psychologiczno-pedagogicznych. Wykazały one, iż hipoterapia: • wpłynęła na poprawę funkcji motorycznych, • usprawniła i zwiększyła zakres komunikacji, • wpłynęła na poprawę koordynacji wzrokowo - ruchowej, • poprawiła pamięć, koncentrację, • wzmocniła pewność siebie. Cieszy fakt, że hipoterapia znalazła swoje trwałe miejsce w palecie różnych form rehabilitacji. Jej oryginalność, to przede wszystkim udział w niej koni. Słusznie więc Ingrid StrauP w swojej publikacji szczególne podziękowanie kieruje właśnie do tych pięknych i silnych zwierząt. Warto przy tym również pamiętać, że sam proces hipoterapii, poza szeroko pojmowanym aspektem poprawy zdrowia, niesie ze sobą jeszcze jedną bardzo ważną cechę dla wszystkich osób wokół niej skupionych. Mowa tutaj o satysfakcji terapeutów, zadowoleniu rodziców i opiekunów, a przede wszystkim radości dzieci uczestniczących w zajęciach.

213 Bibliografia 1. Affolter F., 1997, Spostrzeganie, rzeczywistość i język. Wyd. WSiP, Warszawa. 2. Bartyzel-Lechforowicz H., Chrystyna J., Bąk P., 2009, Mały słownik fizjoterapeuty. Wyd. WSZiA, Zamość. 3. Bekasiewicz N. (red.), 2008, Czy zwierzęta potrafią leczyć? Terapie z udziałem zwierząt wspomagające rehabilitację osób niepełnosprawnych. Wyd. Przyjaciel, Warszawa. 4. Borkowska M. (red.), 1997, Dziecko niepełnosprawne ruchowo. cz. 2. Usprawnianie ruchowe. Wyd. WSiP, Warszawa. 5. Dziedzic J., 1988, Wychowanie fizyczne w procesie rewalidacji [w] Pedagogika rewalidacyjna red. Hulek A. Wyd. PWN, Warszawa. 6. Gąsiorowska B., 2008, Hipoterapia dla osób z zespołem Downa [w] Kaczmarek B.B. (red.) Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa - teoria i praktyka. Impuls, Kraków. 7. Grochmal S., 1992, Narodziny hipoterapii. Hipoterapia, nr 4. 8. Heipertz-Hengst Ch., 1997, Jazda konna dla osób niepełnosprancy. Wyd. PWRiL, Warszawa. 9. Lowen A., 1990, Duchowość ciała. Wyd. J. Santorski, Warszawa. 10. Olechnowicz H., 1995, Dziecko własnym terapeutą. Wyd. PWN, Warszawa. 11. Olechnowicz H., 1999, Jaskiniowcy zagubieni w XXI wieku. Wyd. WSiP, Warszawa. 12. Olechnowicz H., 1999, U źródeł rozwoju dziecka. Wyd. WSiP, Warszawa. 13. Roberts M., 1998, Człowiek, który słucha koni. Wyd. Media Rodzina, Poznań. 14. Solecka - Szpejda I., 1994, Hipoterapia - historia doświadczenia własne, przyszłość. Hipoterapia, nr 1 - 4. 15. Strau P I. 1996, Hipoterapia. Neurofizjologiczna gimnastyka lecznicza na koniu. Wyd. Fundacja Na Rzecz Rozwoju Rehabilitacji Konnej Dzieci Niepełnosprawnych „Hipoterapia”, Kraków. 16. Strumińska A. (red.), 2003, Psychologiczne aspekty hipoterapii dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. ABC hipoterapii. Wyd. PWRiL, Warszawa. 17. Teichmann-Engel B. (red.), 2004, Terapeutyczna jazda konna II. Strategia rehabilitacji. Wyd. Fundacja Hipoterapia - na rzecz rehabilitacji dzieci niepełnosprawnych, Kraków. 18. Wyczesany J., 1999, Pedagogika upośledzonych umysłowo. Wybrane zagadnienia. Wyd. Impuls, Kraków. 19. Wyżnikiewicz - Nawracała A., 2002, Jeździectwo w rozwoju motorycznym i psychospołecznym osób niepełnosprawnych. Wyd. Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego, Gdańsk. 20. Zabłocki K.J., 1998, Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii. Wyd. Żak, Warszawa. Strony internetowe: 21. www.pthip.org.pl 22. www.fundacja-hipoterapia.pl

214 Piecewicz-Szczęsna Halina, Panasiuk Lech, Sobieszczański Jarosław, Zukow Walery, Kołłątaj Barbara, Karwat Irena Dorota. Zdrowie i niepełnosprawność - problemy w definiowaniu. Cz. 2. Znaczenie definicji zdrowia w definiowaniu niepełnosprawności = Health and disability - problems with providing a definition. Part 2. Importance of definition of health in defining disability. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):215-230. ISSN 1429-9623 / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013. Zdrowie i niepełnosprawność - problemy w definiowaniu Health and disability - problems with providing a definition Cz. 2. Znaczenie definicji zdrowia w definiowaniu niepełnosprawności Part 2. Importance of definition of health in defining disability

Halina Piecewicz-Szczęsna1, Lech Panasiuk2, 3 4, Jarosław Sobieszczański5, Walery Zukow6, Barbara Kołłątaj1, Irena Dorota Karwat1

*Katedra i Zakład Epidemiologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 2Dział Medycyny Rodzinnej i Studiów Podyplomowych Instytutu Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie 3Katedra i Zakład Medycyny Rodzinnej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 4Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie 5Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją Uniwersytetu Medycznego w Lublinie 6Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Streszczenie W prowadzenie i cel pracy Zdefiniowanie niepełnosprawności jest podobnie trudne, jak jednoznaczne zdefiniowanie zdrowia, a być może nawet niemożliwe, z powodu swojej złożoności. Mimo to, kanwą określania, definiowania i oceny poziomu niepełnosprawności, jest definicja zdrowia. Niemal każdy stan chorobowy lub po urazie prowadzi do niepełnosprawności, z tym, że różny jest czas jej trwania - krótkotrwała, długotrwała lub trwała. Zależnie od przyczyny i czasu trwania dysfunkcji organizmu, różny jest zakres i stopień niepełnosprawności. Ocena rodzaju i stopnia niepełnosprawności stanowi problem niemal dla wszystkich lekarzy, głównie lekarzy orzeczników. Nie ma już wątpliwości, że ocena taka musi być indywidualna, nawet odnośnie osób z tymi samymi jednostkami chorobowymi, czy stanami chorobowymi, bowiem często osoby te wymagają zróżnicowanych zarówno potrzeb, jak i etapów oraz czasu ich realizacji. Zatem ocena sytuacji zdrowotnej i społecznej osoby niepełnosprawnej nie zawsze przystaje do obowiązujących definicji.

215 Głównym celem pracy było przedstawienie w oparciu o dostępną literaturę fachową ewolucji powstawania, określania, definiowania i postrzegania niepełnosprawności przez ekspertów niektórych gałęzi nauki w kraju i na świecie, pracowników naukowych, pracowników ochrony zdrowia i innych osób zajmujących się szeroko rozumianymi problemami niepełnosprawności. Problemy związane z definiowaniem zdrowia zostały omówione w pierwszej części artykułu. Opis stanu wiedzy Pomimo tego, że zdrowie jest najważniejszą wartością dla każdego człowieka, prace nad definiowaniem tego pojęcia nie są zakończone, to już notuje się duże osiągnięcia w pracach nad definiowaniem niepełnosprawności. Wraz z nowymi osiągnięciami medycyny zostały publikowane nowe definicje, czasem określenia, których treść stawała się coraz pełniejsza, poprzez ujmowanie innych cech niż zdrowotne, a mianowicie cech zaliczanych do sfery społecznej, psychologicznej, nawet samooceny swojego stanu zdrowia i zakresu wydolności przez same osoby niepełnosprawne. Głównymi powodami braku jednolitości w definiowaniu stanów niepełnosprawności są: trudności w określaniu wyraźnej granicy między zdrowiem a chorobą, między chorobą a niepełnosprawnością, a także trudności w orzekaniu stopnia niepełnosprawności, a więc „ciężaru gatunkowego” określonego stanu zdrowia w wymiarze somatycznym, społecznym i psychicznym. Prace w zakresie definiowania niepełnosprawności są aktualnie prowadzone przez naukowców w wielu krajach świata. Treść ich jest zróżnicowana, zależnie od celów przeznaczenia. Mianowicie innej treści jest definicja, czy definicje sformułowane przez lekarza, inne przez socjologa, psychologa, pedagoga czy prawnika. Należy jednak podkreślić, że podstawą każdej definicji są definicje opracowane przez zespoły lekarzy. Jednak najczęściej do celów naukowych używane są te, publikowane przez zespół ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Ze zdrowiem ściśle wiążą się zagadnienia związane z dysfunkcjami organizmu, tj. choroby i/lub niepełnosprawności. Niepełnosprawność jest problemem złożonym, co utrudnia ustalenie jednolitej terminologii w tym zakresie. Obecnie podstawowe znaczenie w definiowaniu i rozumieniu potrzeb w zakresie niepełnosprawności ma dokument - Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia - znana, jako ICF. Podsumowanie Niepełnosprawność jest zjawiskiem, która generuje różne zakresy problemów osób nią

216 dotkniętych, zaliczanych do zdrowotnych i szeroko rozumianych społecznych. Mnogość cech zawartych w tych obszarach utrudnia jednoznaczne sformułowanie definicji niepełnosprawności. W celu prowadzenia dalszych badań nad terminologią, następstwami niepełnosprawności i potrzebami osób niepełnosprawnych, konieczne jest wprowadzenie stałego monitoringu w zakresie liczebności osób niepełnosprawnych, przyczyn, stopni niepełnosprawności. Konieczne jest publikowanie i realizowanie programów edukacyjnych dla osób zdrowych, w zakresie integracji osób obu środowisk, tj. niepełnosprawnych i zdrowych. Słowa kluczowe: definiowanie niepełnosprawności, rozmiary niepełnosprawności, ICF.

Abstract Introduction and objective Defining disability is equally difficult as providing an unequivocal definition of health, or even perhaps impossible due to its complexity. Despite this, the definition of health still remains the canvas for determining, defining and evaluating disability. Nearly every pathological or post-injury condition leads to disability; however its duration varies - short­ term, long-term or permanent. The scope and degree of disability varies according to the cause and duration of body dysfunction. An assessment of the type and degree of disability is a problem for almost all physicians, mainly for independent medical examiners. There is no longer any doubt that such an evaluation must be individual, even with respect to patients with the same nosologic units, i.e. pathological conditions, because frequently they have various needs, as well as stages and time of provision of these needs. Thus, the evaluation of the health and social situation of a disabled person is not always equivalent to the definitions in effect. The primary goal of the study was presentation, based on the relevant literature available, of the evolution of formation, specification, defining and perception of disability by experts in selected branches of science: researchers, health care staff and other professionals dealing with widely understood problems of disability, in Poland and worldwide. Problems related with defining health are discussed in the first section of the article.

Description of the state of knowledge Despite the fact that health is the most important value for each individual, efforts to define this concept have not been completed, and great achievements are noted in work to define disability. Together with new accomplishments in medicine, new definitions or

217 sometimes terms were provided, the contents of which became increasingly more specific by handling traits other than those health-related, i.e. the traits classified into the social and psychological spheres, or even self-reported state of health and scope of efficacy by the disabled. The main causes for the lack of uniformity in defining the state of disability are: difficulties with specifying a clear border between health and illness, between disease and disability, as well as difficulties with making decisions concerning the degree of disability, i.e. the ‘gravity’ of a specified state of health from the somatic, social and psychological aspects. Efforts to define disability are currently being undertaken by researchers in many countries worldwide. The contents of these efforts vary according to the goals. Thus, the contents of a definition or definitions formulated by a physician is different than those provided by a sociologist, psychologist, pedagogist or a lawyer. It is noteworthy, however, that a basis for every definition are definitions developed by the teams of physicians. Nevertheless, the definitions published by the experts of the World Health Organization (WHO) are most frequently used for scientific purposes. With health are related problems concerning body dysfunctions, i.e. diseases and/or disability. Disability is a complex problem, which hinders the establishment of a uniform terminology in this respect. At present, the document International Classification of Functioning, Disability and Health, known as ICF, is of primary importance in defining disability and understanding of the needs in this area.

Summing up Disability is a phenomenon which generates various scopes of problems for the afflicted, classified into the health and widely understood social problems. A multitude of traits within these areas hinders an unequivocal formulation of the definition of disability. In order to continue studies on terminology, consequences of disability, and needs of the disabled it is necessary to introduce a constant monitoring of the number of the disabled, causes and degree of disability. Educational programmes for the healthy should be published and carried out, aimed at the integration of both environments, i.e the disabled and the healthy.

Key words: defining disability, scope of disability, ICF.

218 „Niepełnosprawność jest cechą tak indywidualną, jaką tylko człowiek może być indywidualnością ”. Aleksander Kabsch

Wstęp

Zdrowie jest najważniejszą wartością dla każdego człowieka. To, że naukowe zdefiniowanie zdrowia jest zadaniem trudnym, świadczy fakt dostępnych w literaturze około 120 definicji i określeń zdrowia, które pojawiały się już od czasów Hipokratesa. Ze zdrowiem ściśle wiążą się zagadnienia związane z dysfunkcjami organizmu, tj. choroby i/lub niepełnosprawności. Pomimo tego, że prace nad definiowaniem zdrowia nie są zakończone, są już dość duże osiągnięcia w pracach nad definiowaniem niepełnosprawności. Niepełnosprawność jest stanem złożonym, o wielopłaszczyznowym podłożu, co utrudnia ustalenie jednolitej terminologii. Rzadko zdarza się, aby niepełnosprawność dotyczyła jednego czynnika sprawczego. U około 30% osób niepełnosprawnych stwierdzana jest, tzw. niepełnosprawność sprzężona, czyli jej następstwem jest więcej niż jedna przyczyna. Wraz z nowymi osiągnięciami medycyny zostały opracowywane i publikowane nowe definicje i określenia, których treść stawała się coraz pełniejsza, poprzez wprowadzanie innych cech niż zdrowotne, a mianowicie cech zaliczanych do sfery społecznej, psychologicznej, a także samooceny swojego stanu zdrowia i zakresu wydolności, zwłaszcza fizycznej, przez same osoby niepełnosprawne. Trudno jest ustalić granice, które można uznać za stan niepełnosprawności, a tym bardziej określić jego stopień. Według K. Szawłowskiego niemal każdy stan chorobowy lub stan po uraz prowadzi do krótkotrwałej, długotrwałej lub trwałej niepełnosprawności [11, 21]. Poza, jak dotąd niedoskonałą definicją zdrowia, do głównych przyczyn braku jednolitych kryteriów w definiowaniu stanów niepełnosprawności zalicza się: trudności w określaniu wyraźnej granicy między zdrowiem a chorobą, między chorobą a niepełnosprawnością, a także trudności w orzekaniu stopnia niepełnosprawności, czyli, tzw. „ciężaru gatunkowego”, określonego, zawsze indywidualnego stanu zdrowia, w wymiarze somatycznym, społecznym i psychicznym.

219 Pierwsze próby definiowania niepełnej sprawności, także w Polsce, notuje się, kiedy w sposób zorganizowany zaczęto ratować, opatrywać, leczyć a nawet usprawniać ludzi, uczestników działań wojennych. Wówczas, właściwie jedynym, stosowanym terminem określającym upośledzenie organizmu człowieka lub jego poszczególnych układów, był termin „inwalida”. Zamiennie stosowane były również takie określenia, jak „kaleka”, „chromy”, czy „człowiek ułomny”. Prace w zakresie definiowania niepełnosprawności są aktualnie prowadzone przez naukowców w wielu krajach świata. Treść ich jest zróżnicowana, zależnie od celów potrzeb badawczych i praktycznych. Mianowicie innej treści jest definicja, czy definicje sformułowane przez lekarza, inne przez socjologa, psychologa, pedagoga czy prawnika. Należy jednak podkreślić, że podstawą każdej definicji są definicje opracowane przez zespoły lekarzy. Najczęściej do celów naukowych używane są te, publikowane przez zespół ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO). Duże znaczenie w definiowaniu i rozumieniu potrzeb w tym zakresie ma dokument - Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia - znana, jako ICF [16]. Równolegle do rozwoju wiedzy w zakresie określania niepełnosprawności rozwijała się wiedza dotycząca znaczenia działań rehabilitacyjnych. Przez długi czas rehabilitacja była zarezerwowana dla osób z dysfunkcjami narządów ruchu. Obecnie, rehabilitacja jest prowadzona niemal przy każdej jednostce chorobowej, której następstwem jest upośledzenie funkcjonowania organizmu chorego, rekonwalescenta, czy już osoby niepełnosprawnej. Zdrowotne i społeczne problemy osób niepełnosprawnych, często przekładają się na członków najbliższej rodziny, co generuje potrzeby zapewnienia opieki dla całej rodziny, ze strony pracowników ochrony zdrowia, instytucji socjalnych i innych. Głównym celem pracy było przedstawienie w oparciu o dostępną literaturę fachową ewolucji powstawania, określania, definiowania i postrzegania niepełnosprawności przez ekspertów różnych gałęzi nauki w kraju i na świecie, głównie w obszarze nauk medycznych. Celami szczegółowymi były omówienie rodzajów problemów związanych z definiowaniem niepełnosprawności i przedstawienie rodzajów problemów składających się na stan niepełnosprawności.

Rozmiary niepełnosprawności Określenie rzeczywistej liczby osób niepełnosprawnych, jako pełnej zbiorowości (z orzeczoną grupą lub stopniem niepełnosprawności i bez takiego dokumentu prawnego) jest zadaniem niezwykle trudnym, głównie z powodu dynamizmu tego zjawiska. Praktycznie w

220 żadnym kraju nie ma standardowych metod systematycznego zbierania aktualnych danych odnośnie pełnej liczby osób niepełnosprawnych, z uwzględnieniem podstawowych cech demograficznych, społecznych (ekonomicznych i zawodowych) oraz zdrowotnych. W krajach Unii Europejskiej żyje około 4,5 miliona osób niepełnosprawnych, w Polsce liczba tych osób sięga, co najmniej 5,5 miliona. Jest to 14,5% populacji Polski [1]. Natomiast z danych szacunkowych GUS wynika, że odsetek ten może stanowić nawet 16­ 17%. W Polsce informacje dotyczące rozmiarów niepełnosprawności zbierane są okresowo, tj. podczas realizacji Narodowych Spisów Powszechnych Ludności, organizowanych i prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny (GUS) w Warszawie, podczas realizacji nielicznych programów badawczych, realizowanych przez instytucje i towarzystwa naukowe oraz GUS, a także przez niektóre organizacje pozarządowe. Rozbieżności w ocenie rozmiarów niepełnosprawności wynikają z braku ujednoliconych metod kwalifikacji osób do grupy niepełnosprawnych (prawnych i biologicznych) Dostępne są pełne dane dotyczące rozmiarów niepełnosprawnych prawnych, którymi dysponują zakłady ubezpieczeń społecznych. Osoby te stanowią od 70 do 80% zbiorowości niepełnosprawnych. W związku z tym, że dane dotyczące rozmiarów osób niepełnosprawnych prawnie odnoszą się do przepisów prawnych w zakresie orzekania o niepełnosprawności obowiązujących w danym kraju, niestety nie są one porównywalne. Niepełnosprawność biologiczna jest terminem stosowanym także w statystyce Unii Europejskiej. Według zasad unijnych populacja osób niepełnosprawnych dotyczy wszystkich osób, które z powodu problemów zdrowotnych mają ograniczoną zdolność wykonywania czynności, jakie ludzie zwykle wykonują. Ograniczenia te trwają, co najmniej 6 miesięcy lub dłużej, niezależnie od tego, czy zaliczane są one do poważnych, czy nie [19]. Poziom niesprawności biologicznej w Polsce, na podstawie wyników Europejskiego Ankietowego Badania Zdrowia wynosi prawie 25% ludności, w wieku 15 lat i więcej, i kształtuje się na nieco niższym poziomie aniżeli średnia krajów Unii Europejskiej (prawie 26%). Należy podkreślić, że wynik ten stanowi deklaracje badanych osób, którzy mogli wskazać różny poziom ograniczeń, a więc zbierane dane oparte są na samoocenie. W wielu krajach Europy środkowej i wschodniej udział osób niepełnosprawnych biologicznie, był dużo wyższy niż w Polsce, np. w Estonii i na Węgrzech stanowił blisko 29% ludności, na Łotwie - 31%, a na Słowacji blisko 33% [19]. W związku z tym, że dane dotyczące rozmiarów osób niepełnosprawnych prawnie odnoszą się do przepisów prawnych w zakresie orzekania o niepełnosprawności obowiązujących w danym kraju nie są porównywalne. GUS, w wynikach swoich badań prezentuje zbiorowość osób niepełnosprawnych

221 uwzględniając, zarówno kryterium prawne, jak i biologiczne. Opis stanu wiedzy Wraz ze zmianami w rozumieniu pojęcia zdrowia i jego determinantów, a w dalszej kolejności pojęcia choroby, dokonał się istotny przełom w pojmowaniu niepełnosprawności. W wielu pracach zwracano uwagę na unikanie terminów pejoratywnych i stygmatyzujących na rzecz terminów sprzyjających integracji społecznej i możliwości rehabilitacji, jako procesu (lub jego poszczególnych etapów), realizowanego przede wszystkim w środowisku życia osoby niepełnosprawnej. Według J. Kirenko poszukiwanie czynników zagrażających zdrowiu nie tylko w sferze biologicznej i psychicznej, ale również społecznej, doprowadziło do opracowania psychologicznego i socjologicznego modelu niepełnosprawności. W psychologicznym modelu uwzględniana jest nie tylko choroba i psychika niepełnosprawnego, ale także środowisko, w którym przebywa. W modelu socjologicznym zakłada się, że każda choroba powoduje zmiany w społecznym funkcjonowaniu człowieka, poprzez ograniczanie pełnienia przez niego ról społecznych i zmuszają go do wejścia w rolę osoby chorej, niepełnosprawnej [12, 13]. Niepełnosprawność przejawia się w wielu wymiarach życia człowieka, często realizowane zadania odbiegają od aktualnie obowiązujących norm i standardów społecznych i kulturowych. Sprawia to, że niepełnosprawność jest pojęciem wieloznacznym i wielopłaszczyznowym, trudnym do jednoznacznego określenia, ujęcia w schemat. Obejmuje różne ograniczenia funkcjonalne, które wynikają z ograniczenia lub nawet wykluczenia zdolności wykonywania określonych czynności w sposób uważany za normalny, w danym społeczeństwie. Zależnie od przyjętych kryteriów, w piśmiennictwie można znaleźć około 60 określeń i klasyfikacji niepełnosprawności, dotyczących obszaru tego pojęcia. Te najnowsze, w swej treści zawierają coraz mniej określeń związanych z ustalaniem przyczyn niepełnosprawności, a więcej skupiają się na następstwach w funkcjonowaniu fizycznym, psychicznym i społecznym człowieka. Do takich definicji należy przyjęta i opublikowana w 1980 roku przez Światową Organizację Zdrowia, Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń (International Classification of Impairmrnts, Disabilities and Handicaps - ICIDH). W określaniu niepełnosprawności przyjęte zostały trzy jej aspekty: biologiczny, funkcjonalny i społeczny, które posłużyły do wyodrębnienia trzech podgrup dysfunkcji: uszkodzenie (impairment), niepełnosprawność (disability) i upośledzenie (handicap) [2, 5, 9]. W Polsce stosowane są różne definicje niepełnosprawności, a ich treść zależna jest od potrzeb naukowych i praktycznych. Pierwsze określenie stanu niepełnosprawności w prawie

222 polskim pojawiło się w Ustawie z dnia 9 maja 1991 roku (z późniejszymi zmianami) o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Zgodnie z tym dokumentem - niepełnosprawnymi są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności ogranicza zdolności do wykonywania pracy zawodowej. W Ustawie tej zostały uwzględnione ważne zagadnienia dotyczące orzekania o niepełnosprawności, mianowicie zostały zniesione obowiązujące dotąd grupy inwalidztwa I, II i III), a wprowadzone trzy stopnie niepełnosprawności (znaczny, umiarkowany i lekki) [22, 24]. Kolejna definicja w aspekcie prawnym znajduje się w Karcie Praw Osób Niepełnosprawnych i brzmi następująco: niepełnosprawne są osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji [10]. W jednej i drugiej definicji dużo treści zawartych jest z jednej z pierwszych, z 1969 roku, definicji inwalidy, bowiem wówczas termin osoba niepełnosprawna jeszcze nie funkcjonował, pojawił się dopiero w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku. Definicję inwalidy podał jeden z wybitnych naukowców zajmujących się funkcjonowaniem i problemami rehabilitacji osób niepełnosprawnych, Aleksander Hulek. Według tego autora inwalida - jest to jednostka, u której istnieje naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym (w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym) pobieranie nauki w normalnej szkole, wykonywanie czynności dnia codziennego, pracę zawodową, udział w życiu społecznym oraz zajęciach w czasie wolnym od pracy [8]. Później, bo w roku 1986, także ciekawą definicję, ale już osoby niepełnosprawnej, sformułował Kazimierz Szawłowski. Definicja ta brzmi następująco: osoby niepełnosprawne (lub z naruszoną sprawnością), to osoby, które na skutek wad bądź chorób wrodzonych oraz chorób nabytych, w różnym okresie życia doznały naruszenia czynności narządów, układów lub całego organizmu, co ogranicza w różnym stopniu ich funkcjonowanie biologiczne i (lub) społeczne [21]. W podobnym czasie została opublikowana definicja w Encyklopedycznym Słowniku Rehabilitacji, o następującej treści: osoba niepełnosprawna, to jednostka, u której występuje obniżenie - w stosunku do norm - stanu sprawności organizmu powodujące pewne ograniczenia i utrudnienia w wypełnianiu ról społecznych [4]. Termin „osoby niepełnosprawne” zawarty jest dwukrotnie w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, tj. w art. 68 (władze publiczne są zobowiązane do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej

223 dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym i osobom w podeszłym wieku) i w art. 69 (osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej) [14]. W krajach Unii Europejskiej przyjęta definicja osoby niepełnosprawnej brzmi następująco: jest to osoba, która z powodu urazu, choroby lub wady wrodzonej ma duże trudności albo nie jest zdolna wykonywać czynności, które osoba w tym samym wieku zazwyczaj jest zdolna wykonywać [7]. Dla osoby niepełnosprawnej niezwykle ważna jest sprawa definiowania niepełnosprawności w aspekcie prawnym, bo przyjęte i stosowane definicje decydują o tym, jak dużo osób, i z jakimi rodzajami dysfunkcji będzie mogło uzyskać stosowne i skuteczne metody wsparcia realizowane przez państwo. Wielu korzyści w tym zakresie można oczekiwać z ratyfikowaną przez Polskę 6 września 2012 roku Konwencją ONZ o Prawach Osób Niepełnosprawnych. W dokumencie tym zawarta jest następująca definicja osoby niepełnosprawnej - jest to osoba, która długotrwale obniżoną sprawność fizyczną, umysłową, intelektualną lub sensoryczną, która w oddziaływaniu z różnymi barierami utrudniać im pełny i skuteczny udział w życiu społecznym na równych zasadach z innymi obywatelami [15]. W związku z ratyfikacją, Polska jest zobowiązana do wprowadzenia w życie zawartych w Konwencji standardów postępowania, w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym realizacji ich praw. Jednym z głównych założeń Konwencji jest poprawa sytuacji osób niepełnosprawnych poprzez usystematyzowanie ich praw w drodze jednego aktu prawnego rangi międzynarodowej. Ponadto zapewnienie osobom z dysfunkcjami równego dostępu do życia publicznego oraz korzystania na takich samych zasadach z przysługującymi im praw wolności obywatelskich [23]. Duże znaczenie w definiowaniu ma publikacja - Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia - znana, jako ICF. Jest to uaktualniona wersja Międzynarodowej Klasyfikacji Upośledzenia, Niepełnosprawności i Inwalidztwa (ICIDH), która została po raz pierwszy opublikowana, przez ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 1980 roku [9]. ICF została rozbudowana po przeprowadzeniu pięcioletnich badań i licznych konsultacji ze specjalistami wielu krajów, i zaaprobowana do użytku międzynarodowego przez 55 Zgromadzenie WHO 22 maja 2001 (rezolucja WHA54.21). Terminy tam przedstawione zastępują używane wcześniej „upośledzenie” (ang. impairment), „niepełnosprawność” (ang. disability) i „upośledzenie” (ang. handicap), i rozszerzają zakres klasyfikacji o pozytywne doświadczenia życiowe [16, 25].

224 Głównym celem ICF jest przyjęcie ujednoliconego, standardowego języka pozwalającego na opis zdrowia i stanów związanych ze zdrowiem. Liczba tych stanów może być różnie liczna, i musi podlegać określonym zasadom klasyfikacji. W ICF przedstawione są składniki zdrowia i niektóre powiązane ze zdrowiem warunki dobrostanu, czyli dobrego samopoczucia (takie, jak np. poziom wykształcenie, rodzaj wykonywanej pracy, warunki zamieszkania). Dlatego zakresy cech przedstawionych w tej klasyfikacji można podzielić na dwie grupy, tj. grupa dotycząca zdrowia i grupa związana ze zdrowiem. Zostały one opisane o bazę ciała ludzkiego dla pojedynczej osoby i społeczeństwa, zgrupowane w dwie kategorie, tj. 1. funkcje i struktury ciała ludzkiego oraz 2. aktywność i uczestniczenie [16] - schemat 1.

Schemat 1. Zależności między składnikami ICF*

Stan Choroby (zaburzenie lub choroba)

I I 1 Funkcje i struktury Aktywność Uczestniczenie ciała ludzkiego

L i

T 1

▼ r Czynniki Czynniki środowiskowe osobowe

*Źródło: Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia - (ICF) [16].

W ICF zrezygnowano z klasyfikacji „skutków choroby” (wersja z 1980) a przyjęto klasyfikacj ę „składników zdrowia”, które służą do określenia elementów zdrowia, natomiast - skutki - można było wykorzystać do oceny następstw chorób lub innych stanów chorobowych. Także oryginalne podejście w tym dokumencie jest w zakresie etiologii różnorakich dysfunkcji organizmu, co daje możliwości badaczom samodzielnego określania ich za pomocą właściwych metod naukowych. W celu zachowania jak najdalej idącego ujednolicenia badań nad czynnikami warunkującymi zdrowie lub czynnikami ryzyka, w ICF

225 zamieszczono listę czynników środowiskowych, opisujących warunki życia pojedynczych osób. Pomimo, że ICF jest klasyfikacją ukierunkowaną na zagadnienia zdrowia i stanów z nim związanych, to mogą z niej korzystać także inne sektory publiczne, takie jak ubezpieczenia społeczne, instytucje związane z polityką społeczną, prowadzące badania demograficzne, także urzędy statystyczne. Na podkreślenie zasługuje to, że ICF przyjęta została, jako jedna z klasyfikacji społecznych przez Organizację Narodów Zjednoczonych i włączona do Standardowych zasad wyrównywania szans osób niepełnosprawnych [3, 20]. Wobec tego stanowi właściwe narzędzie do wdrażania określonych międzynarodowych zaleceń w dziedzinie praw człowieka oraz przepisów prawnych w poszczególnych krajach świata. Pomimo tego, że od początku istnienia ludzkości żyły osoby o różnych ograniczeniach organizmu, zarówno fizycznych, jak i psychicznych, to problemy związane z ich funkcjonowaniem dotąd nie są w pełni rozwiązane, zarówno pod względem prawnym, jak i moralnym. Los tych osób nie był łatwy ani wówczas ani teraz. Zawsze były dwa jakby obozy dotyczące traktowania tej grupy ludności. Jedna grupa - to osoby, które rozumieją lub uczą się rozumieć problemy osób niepełnosprawnych. Są otwarci na ich wspieranie i pomoc. Druga grupa, to osoby, które uważają, że osoby niepełnosprawne stanowią gorszą kategorią ludzi, o mniejszych potrzebach w każdej sferze życia. Od tego, w jakim społeczeństwie i w jakiej rodzinie żyje osoba niepełnosprawna zależy poziom możliwości leczenia i rehabilitacji, poziom jej życia w społeczeństwie, rodzaj miejsca w hierarchii rodziny, możliwości pracy zawodowej i szanse na założenie własnej rodziny. Przez wiele lat w Polsce osoby niepełnosprawne nie były widoczne na ulicach. Przyczyny takiej sytuacji są różne. Przede wszystkim upatruje się je w uwarunkowaniach kulturowych społeczeństwa. Do niedawna, choć nie wszędzie, wychowywanie niepełnosprawnego dziecka było czymś wstydliwym, obniżającym prestiż rodziny w środowisku ich życia. Dzieci te były izolowane od zdrowych członków społeczeństwa, nierzadko nawet należących do rodziny. Szczególnie trudne życie miały osoby niepełnosprawne z widoczną niepełnosprawnością fizyczną i psychiczną. W ostatnich 20 latach sytuacja ta zmieniła się dla wielu osób niepełnosprawnych na korzyść. Jest jednak duża grupa osób, która nie ma wsparcia, zarówno w realizacji potrzeb zdrowotnych, jak i społecznych. Ażeby zapewnić osobie niepełnosprawnej skuteczną rehabilitację oraz pomoc i wsparcie społeczne, konieczne jest dalsze prowadzenie badań naukowych, w kierunku doskonalenia pojęcia niepełnosprawności, zasad orzekania o niepełnosprawności i poszerzania możliwości aktywnego uczestniczenia w szeroko rozumianym życiu społecznym.

226 Ze względu na to, że proces powstawania niepełnosprawności ma różnie długi czas, różne przyczyny sprawcze oraz różnego rodzaju stopnie następstw, są to zagadnienia na tyle naukowe, co i etyczne. Pomimo dostępnych różnych definicji, różnych metod oceny stanu zdrowia i potrzeb medycznych oraz społecznych zawsze jest trudna trafna ocena zakresu i stopnia niepełnosprawności. Stanowi to problem niemal dla wszystkich lekarzy, zarówno tych, którzy leczą, jak i lekarzy orzeczników. Nie ma już wątpliwości, że ocena taka musi być bardzo indywidualna, nawet przy tych samych jednostkach chorobowych, bowiem różny jest poziom odczuwania tych samych dolegliwości i dysfunkcji, niemal przez każdą osobę - schemat 2.

Schemat 2. Oddziaływanie zespołów czynników w niepełnosprawności* Fizyczna (lokomocyjna)

Somatyczna NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ Społeczna

Psychiczna (psychologiczna)

*Opracowanie własne.

Problemy niepełnosprawności zwykle nie dotyczą wyłącznie osoby nią dotkniętej, lecz przekładają się na członków najbliższej rodziny, co generuje potrzeby opieki nie tylko z ich strony, ale także pracowników ochrony zdrowia i różnych innych instytucji. Osoby niepełnosprawne potrzeby te mają zaspokajane w różnym stopniu i zakresie, co stanowi o ich mobilności. Dla osoby niepełnosprawnej najważniejszy jest dostęp do skutecznej rehabilitacji, jako pełnego procesu lub wybranych jego etapów. Często u osób niepełnosprawnych poddanych skutecznej rehabilitacji (głównie w warunkach stacjonarnych) stwierdzana jest niepełnosprawność wtórna, na skutek braku możliwości kontynuowania działań rehabilitacyjnych w ich środowisku zamieszkania. W kształtowaniu polityki i planowania programów zdrowotnych dla osób niepełnosprawnych konieczne jest precyzyjne określanie liczby osób niepełnosprawnych. Jak dotąd najbardziej miarodajne są informacje zbierane w oparciu o spisy ludności i badania populacyjne. Te metody są jednak niewystarczające, głównie z powodów rzadko

227 prowadzonych takich badań oraz z powodu nie ujednoliconych różnych metod zbierania danych i ich przetwarzania. Prace nad tym problemem są już rozpoczęte, ale wymagają one dalszych doskonaleń systemowych. W Wydziale ds. Rozwoju Społecznego i Ekonomicznego Organizacji Narodów Zjednoczonych (United Nations Departament of Social Economic Development - UNSTAT) została opracowana Baza Danych o Niepełnosprawności (Disability Statistic Data Base - DISTAT), w której można znaleźć udokumentowane dane dotyczące liczebności osób niepełnosprawnych w ponad 90 krajach świata. Tylko niektóre z tych danych zawierają informacje odnośnie przyczyn niepełnosprawności, rodzajów potrzeb zdrowotnych i społecznych a także zakresów dostępności ich realizacji, zmiennych ekonomicznych i środowiskowych [18].

Zakończenie Niepełnosprawność można nazwać zjawiskiem o dużym zróżnicowaniu przyczyn i stanów zdrowia, w każdym jego wymiarze, które generują zróżnicowane zakresy problemów osób nią dotkniętych, zaliczanych do problemów zdrowotnych i szeroko rozumianych społecznych. Dotąd nie ma jednej, powszechnie uznanej definicji niepełnosprawności, a prace w tym zakresie ciągle trwają. W treści Światowego Programu Działań na rzecz Osób Niepełnosprawnych (The World Programme of Action for Disabled Persons) oraz Standardowych Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (The Standard Rules on the Equalization of Opportunities for Persons with Disabilities) eksperci wyraźnie zaznaczyli, że niepełnosprawność jest problemem bardziej społecznym niż medycznym. Ponadto nie ogranicza się tylko do tej osoby, lecz dotyczy także środowiska, w którym ta osoba żyje. Duże szanse na ujednolicenie i uporządkowanie przynajmniej części zagadnień dotyczących niepełnosprawności daje ICF, która jest wielozadaniową klasyfikacją z przeznaczeniem do wykorzystania przez przedstawicieli wielu dyscyplin i sektorów. Spośród wielu założeń tego dokumentu, do najważniejszych należą: nadanie naukowych podstaw dla zrozumienia i badania kwestii zdrowia i związanych z nim stanów, wyników i wyznaczników; ustalenie wspólnego języka stosowanego do opisu zdrowia i stanów związanych ze zdrowiem, w celu usprawnienia porozumiewania się różnych użytkowników, jak np. pracowników ochrony zdrowia, pracowników naukowych, decydentów i społeczeństwa, z uwzględnieniem osób niepełnosprawnych; umożliwienie porównywania danych z różnych krajów, z wielu dziedzin opieki zdrowotnej, usług i okresów czasu; opracowania usystematyzowanego schematu kodowania dla systemów informatycznych w

228 dziedzinie zdrowia [16]. Należy podkreślić, że ICF ma zastosowanie nie tylko wobec osób niepełnosprawnych lecz wszystkich ludzi. Należy przypuszczać, że w najbliższych latach, ten dokument będzie nadal ulepszany. Trudno mówić o definiowaniu zdrowia i choroby oraz ich następstwach bez zasług w tym zakresie specjalistów w dziedzinie epidemiologii. Badania populacyjne stanowią podstawę do oceny częstości występowania rodzajów czynników środowiskowych i czynników genetycznych, jako przyczyn wielu chorób, których następstwem jest długotrwała lub trwała niepełnosprawność [17]. Oczywiście wiąże się z tym rozpoznawanie zdrowotnych i społecznych potrzeb osób niepełnosprawnych, a także określenie deficytów zakresów wiedzy, która powinna być uwzględniona w realizacji edukacji zdrowotnej [6]. Szczególnie trudnym problemem jest kwalifikowanie do grupy niepełnosprawnych osób w starszym wieku. Poza definicją niepełnosprawności, do oceny stanu zdrowia konieczne jest stosowanie dodatkowych, standardowych metod, jako metod pomiaru wybranych cech zdrowia. Osoby niepełnosprawne nigdy nie stanowią jednorodnej grupy i dlatego ich potrzeb nie należy klasyfikować w sztywne schematy.

Piśmiennictwo:

1. Badania wpływu kierunku i poziomu wykształcenia na aktywność zawodową osób niepełnosprawnych. Raport końcowy. Część 2 z 6. Perspektywa osób niewidomych i niedowidzących. Pentor Research International. Badanie finansowane z środków Panstwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Warszawa 2006. 2. Bickenbach J.E., Chatterji S., Badyle EM, Ustun T.B. Model sof disablement, universalism and the ICIDH. Social Science and Medicine, 1999, 48: 1173-1187. 3. Convention on the Rights of Persons with Disabilities http://www.un.org/disabilities/default.asp?id=259 4. Encyklopedyczny słownik rehabilitacji, red. T. Gałkowski, J. Kiwerski. PZWL, Warszawa 1986, 194. 5. Gałkowski T.: Wokół definicji pojęcia ,,osoba niepełnosprawna” - doświadczenia europejskie. Problemy Osób Niepełnosprawnych 1997. 6. Gębska-Kuczerowska A., Miller M.: Analiza sytuacji epidemiologicznej w Polsce w zakresie głównych problemów zdrowotnych. Borgis - Postępy Nauk Medycznych 4/2009, 240-255. 7. Glossary and list principal terms used in rehabilitation of disabled persons. Council of Europe. Strasbourg 1981. 8. Hulek A.: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. PZWL, Warszawa 1969. 9. International Classification of Impairmenta, Disabilities and Handicaps. World Health Organisation, Geneva 1980.

229 10. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997r. Monitor Polski Nr 50, Poz. 474 i 475. 11. Karwat I.D.: Poszerzone rozważania nad definicjami niepełnosprawności. Med. Ogólna, 1996, 4, 381-388. 12. Kirenko J. Wprowadzenie w problematykę niepełnosprawności, http://www.mdk2.lublin.pl/njs 2000. 13. Kirenko J.: Oblicza niepełnosprawności. Wyd. Akademickie, im. Wincentego Pola, Lublin 2006. 14. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej ogłoszono w Dz.U.1997, NR 78 poz. 483 (zm. 2001, 2006, 2009). 15. Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. http://www.brpo.gov.pl/plkonwencja-o-prawach-osób-niepełnosprawnych, 2012. 16. Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia - (ICF) International Classification of Functioning, Disability and Health (ICF). Światowa Organizacja Zdrowia, Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, 2009. 17. Miller M., Gębska-Kuczerowska A.: Epidemiologia - metoda pomiaru stanu zdrowia zbiorowości. Borgis - Postępy Nauk Medycznych 4/2009, 290-297. 18. Murray C.J.L., Lopez A.D.: Globalne obciążenie chorobami. T. I. Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia, Wyd. „Vesalius”. Warszawa - Kraków 2000. 19. Piekarzewska M., Zajenkowska-Kozłowska A.: Niepełnosprawność w świetle badań GUS. GUS, Warszawa 2011. 20. Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych (Rezolucja 48/96 ONZ, przyjęta 20 grudnia 1993r.). 21. Szawłowski K., Chojnacka-Szawłowska G.: Medyczne i społeczne podstawy rehabilitacji. AM w Gdańsku, Gdańsk 1990. 22. Szeroczyńska M.: Niepełnosprawność i osoba niepełnosprawna. Definicje. W: Polska droga do Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych ONZ. Fundacja - Instytut Rozwoju Regionalnego, Kraków 2008, 12-25. 23. Szreniawska M.: Znaczenie ratyfikacji Konwencji o Prawach Osób Niepełnosprawnych. Niepełnosprawność - zagadnienia, problemy, rozwiązania, Nr III/2012(4), 1-16. 24. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27 sierpnia 1997. Dz. U. z dnia 9 października 1997r., z późn. zm. 25. Wilmowska-Pietruszyńska A., Bilski D.: Międzynarodowa Klasyfikacja Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia. Niepełnosprawność - zagadnienia, problemy, rozwiązania, Nr II/2013(7).

230 Reheda M.S., Pohoretska Ya.O. Influence of drug Thiotriazoline on certain indicators of endogenous intoxication under the conditions of bronchial asthma formation = liii.nm препарату тютриазожну на окрем1 показники ендогенно! штоксикацп за умов формування бронх1ально! астми. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):231-240. ISSN 1429-9623 / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013. UDC: 616.248-092:612.017.4]-085.274

INFLUENCE OF DRUG THIOTRIAZOLINE ON CERTAIN INDICATORS OF ENDOGENOUS INTOXICATION UNDER THE CONDITIONS OF BRONCHIAL ASTHMA FORMATION

M.S. Reheda, Ya.O. Pohoretska

SE Ukrainian Scientific-Research Institute of Medical Transport, Odessa, Ukraine

In experiments on guinea pigs increase in amount of average mass molecules and erythrocyte index of blood intoxication has been noticed in experimental bronchial asthma and corrective influence on these indices of antioxidant thiotriazoline has been established. Key words: bronchial asthma, average mass molecules, erythrocyte intoxication index, endogenous intoxication, thiotriazoline.

INTRODUCTION Persistent tendency toward increase in allergic diseases of bronchopulmonary system has been observed in the last 10 years, a peculiar place belonging to bronchial asthma (BA). Bronchial asthma is one of the most actual problems in medicine, affecting all age groups of population and in case of ineffective treatment leading to significant deterioration of life quality, and in some cases - to patients’ death [3, 6, 21]. The disease has acquired social-economic meaning, since it results in various complications, causes periods of disability and invalidity [3, 5, 6, 8, 10, 13, 18]. Researchers, investigators and practicing doctors have been working on this problem for many decades. At present etiological factors of the disease are known, but pathogenic mechanisms of development have not been studied completely. Thus, etiopathophysiological mechanisms of development, search and elaboration of new highly effective pathogenic means of treatment are a subject of comprehensive investigation for today. From literature review it has been known that different diseases are accompanied by development of endogenous intoxication syndrome. Endogenous intoxication is a typical systemic dynamic pathological process. In available literature there are no data, which would prove the development of endotoxicosis under the conditions of BA development. Thus, the aim of our research was to investigate peculiarities of changes in certain indicators of endogenous intoxication: average mass molecules (AMM) and erythrocyte

231 intoxication index (EII) in guinea pigs’ blood with BA and their correction with thiotriazoline. METHODS All experiments on animals were conducted based on principles of bioethics according to statement of European convention on protection of vertebrates, used in experiments and other scientific means (Strasbourg, 1986), Directive of European Council 86/609/EEC (1986), Law of Ukraine №3447-IV “On protection of animals against cruel treatment”, general ethic principles of experiments on animals, approved by the First national congress of Ukraine on bioethics (2001). 40 male guinea pigs, weighing 180­ 220 g, were used in the experiment. The animals were divided into 4 groups. The first (10), the second (10) and the third (10) groups - animals with BA on the 18th, 25th and 32nd days of experiment, respectively, the fourth group (10) - animals with BA, treated with intramuscular injection of thiotriazoline in the dose of 50 mg/kg for 10 days (from 22 to 32 days of experiment). BA was represented by B.I. Babych’s technique [1]. Prior animals were once sensitized with normal horse serum (0.1 ml intraperitoneal introduction). The following three days 0.1 ml of normal horse serum (NHS) with BCG killed in autoclave was introduced subcutaneously (0.1 ml of NHS per 1 mg of BCG). The next 14 days guinea pigs were exposed daily to spray inhalation with NHS in the dose of 1.0 ml of serum per each animal for 30 minutes in sealed chamber. After this period guinea pigs were exposed to NHS inhalations every 7 days. Then the animals were decapitated and the level of AMM at wave length 254 nm and EII on the 18th, 25th, 32nd days of experimental bronchial asthma development were determined in animals’ blood. Content of AMM254 was determined by the method of I.A. Volchehorskyi, D.A. Dyatlov, E.I. Lvovska, et.al. [16], EII by the method of A.A. Tohobaev, A.V. Kurhuz’kin, I.V. Rikun, et.al. [15]. Statistic elaboration of the obtained results was carried out according to Student’s method. RESULTS AND THEIR DISCUSSION For estimation of endogenous intoxication of animals’ bodies in dynamics of BA development, we studied AMM254 and EII. Erythrocyte intoxication index is one of the markers of endogenous intoxication. Since membranes of mature erythrocytes are regarded as a prototype of plasmatic membranes of all body cells, increase in their permeability (increase in EII) can be considered as peculiar to body cells, which is manifested by their cytolysis and release of organ- and organelle-specific enzymes from the cytoplasm [14]. In pathological processes, especially during their continuous course, a considerable amount of waste products accumulate in biological body fluids, the majority of which constitute the so-called average mass molecules, that have unfavorable influence on metabolic processes in the body. Average molecules are endogenous components, molecular weight of which constitutes 300-5000 Da. Chemical composition of AMM group is quite heterogeneous, a considerable amount of them is formed in the process of protein catabolism in the body [17]. Average mass molecules possess vaso-, cardio- and neurodepressive properties; have inhibitory influence on metabolic processes: biosynthesis of protein, synthesis and utilization of glucose, synthesis of hemoglobin, activity of certain enzymes; separate oxidation and fluoridation processes, induce

232 condition of secondary immunosuppression, provide toxic action on erythropoiesis [2, 4, 9, 12, 17, 19, 20]. This indicator is used as a marker of intoxication of various geneses for determination of severity degree of pathological process. Importance of AMM as the criterion of endogenous intoxication is generally known [9]. For treatment of BA we used drug thiotriazoline, manufactured at joint-stock company “Halychfarm” in Lviv city, in the dose of 50 mg/kg (from 22nd to 32nd days), which was introduced intramuscularly in a single dose daily during 10 days. Thiotriazoline is original pharmacological preparation with wide range of action, which was positively characterized in different branches of medicine - cardiology, gastroenterology, neurology, nephrology, ophthalmology and surgery. Domestic preparation thiotriazoline possesses membrane-stabilizing, antioxidant, immunomodulating, anti-inflammatory, hepatoprotective, nephroprotective and other actions [7, 11]. The results of our investigations showed that under the conditions of experimental bronchial asthma development, indicators of endogenous intoxication increased. The investigated content of AMM254 in the animals’ blood on the 25 th day of the experiment didn’t show substantial changes and remained on the level of indicators of the animals from the first group. On the 32nd day of BA development this index increased by 21.4% (P<0.05), in comparison with the first group of animals. The content of AMM254 is one of the most characteristic markers of toxic syndrome manifestation degree, which is mentioned by the authors in previously conducted investigations [15]. At the same time changes occur with other investigated indicator EII. Increase in EII in the blood by 13.5 % (P<0.05) was observed on the 25th day of the disease, it increased by 29.2% (P<0.05) on the 32nd day of BA development in comparison with the 1st group of animals. The obtained results can prove the development of endogenous intoxication of animals’ bodies in experimental BA. Fig. 1. Level of AMM254 and EII in guinea pigs’ blood in bronchial asthma before and after treatment with thiotriazoline (32nd day of experiment). %

140l ______1 2 0 ^ 1 0 0 -/ A— 1№^ 1—y 71 I □control□ cont 80-/ _ □□ AMM254 AMR 6 0 -/ “ lD□ E EllM 40 2 0 // 0LJ——— vL------J — — — ItL------r7 before treatment after treatment

Administration of antioxidant thiotriazoline showed decrease in AMM254 and EII in the blood of the 4th group animals by 32.8% (P<0.05) and 34.6% (P<0.05), respectively, in comparison with the group of guinea pigs with BA (3rd group) before treatment (fig. 1). Conclusion. Conducted investigation shows that in the blood of guinea pigs with BA level of AMM254 and EII increases, especially on the 32nd day of experiment, which may

233 be the proof of presence of endogenous intoxication in the body. Administration of drug thiotriazoline decreases these indices, and the medication can be recommended for conduction of further experimental and clinical research.

REFERENCES 1. Babych V.I. Modification of the method of experimental model of bronchial asthma in guinea pigs / V.I. Babych // Problems of pathology in experiment and clinic - 1979. - V.3. - P. 159. 2. Bakaljuk O.J. Syndrome of endogenous intoxication, mechanism of appearance, methods of identification / O.J. Bakaljuk, N.Ya. Panchyshyn, S.V. Dzyga // Bulletin of scientific investigations - 2000. - №1. - P.11-13. 3. Bronchial asthma. Monograph. / M.S. Reheda, M.M. Reheda, L.O. Furdychko, M.A. Kolishetska, S.I. Myronenko // 5th edition, completed and corrected. - Lviv, 2012. - P. 147. 4. Hromashevska L.L. “Average molecules” as one of the indicators of “metabolic intoxication” in the body / L.L. Hromashevska // Laboratory diagnostics. - 1997. - №1. - P.11-16. 5. Dzeman M.I. Lecture: Bronchial asthma (Code ICD-10: J 45), 1 part / M.I. Dzeman // Present-day infections. - 2007. - №3. - P.66-77. 6. Donich S.G. Factors determining character of bronchial asthma course / S.G. Donich // International medical journal. - 2008. - №2. - P. 61-64. 7. Drohovoz S.M. Mechanism of hepatoprotective action of thiotriazoline / S.V. Drohovoz // Bulletin of pharmacy. - 1995. - №1-2. - P. 73-76. 8. Kudelya L.M. Clinical-immunological and bronchological characteristics of progressed asthma / L.M. Kudelya, L.D. Sidorova // Clinical medicine. - 2002. - №3. - P.33-35. 9. Netjuhailo L.H. Average mass molecules - markers of endogenous intoxication in experimental burn disease / L.H. Netjuhailo // Modern problems of toxicology. - 2005. - №3. - P. 33-35. 10.Pobedjonna H.P. Systemic violations of cellular metabolism in patients with bronchial asthma: clinical meaning and modern methods of therapy. / Author’s abstract of dissertation for degree of doctor of medicine // H.P. Pobedjonna. - 2007. - 28 p. 11.Porohovska N.V. Membrane-protective and antioxidant property of thiotriazoline in acute immune-complex process / N.V. Porohovska, M.S. Reheda // Experimental and clinical physiology and biochemistry. - 2007. - №3. - P. 35-39. 12.Role of lipids in the fraction of average molecules in characteristics of pathological process / M.Sh. Promyslov, L.I. Levchenko, et.al. // Issues of medical chemistry. - 1989. - №4. - P. 105-107. 13.Seljuk M.N. Bronchial asthma. Pathogenesis, clinics, diagnostics. / M.N. Seljuk, L.A. Vysotjuk, E.V. Solomyana // Doctor. - 2002. - №2. - P. 59-64. 14.Solovodzinska I.Ye. Peculiarities of detoxifying system in rats of various ages under the influence of cadmium and correction with antioxidants and enterosorbents / Author’s abstract of dissertation for PhD degree in biology // I.Ye. Solovodzinska. - 2002. - 11p.

234 15.Diagnostic technique of endogenous intoxication / A.A. Tohobaev, A.V. Kurguzkin, I.V. Rikun, et.al. // Laboratory proceedings. -1988. - №9. - P.- 22-24.(1988) 16. “Average molecules” as probable regulators of erythron system in sportsmen- skiers / I.A. Volchegorskij, D.A. Dyatlov, E.I. Lvovskaya, et.al. //Laboratory diagnostics. - 1997. - № 1. - P. 11-16. 17. Trjomin V.O. Level of average molecules and products of lipid peroxide oxidation in the serum of patients with chronic non-alcoholic steatohepatitis in administration of modern combined herbal remedy Eucarbon / V.O. Trjomin // Ukrainian morphological almanac. - 2010. - №2. - P.120-125. 18.Chernjuk N.V. Clinical-diagnostic markers of formation of peculiarities of the course and treatment efficacy of bronchial asthma / N.V. Chernjuk // Author’s abstract of dissertation for PhD degree in medicine - 2001. - 17 p. 19.Chernjuk N.V. Average molecular compounds and indicators of functional genotype activity - markers of endogenous intoxication in bronchial asthma before and after treatment / N.V. Chernjuk // Galician doctor’s bulletin. - 2001. - №1. - P. 81-83. 20.Shmoilov D.K. Pathogenic role of endogenous intoxication / D.K. Shmoilov, I.Z. Karimov, T.N. Odinets // Laboratory diagnostics. - 2012. - №2. - P. 65-69. 21.Judina L.V. Medication therapy in bronchial asthma / L.V. Yudina // Health of Ukraine. - 2007. - №4. - P.41.

УДК: 616.248-092:612.017.4]-085.274

Вплив препарату тютриазолшу на OKpeMi показники ендогенноУ штоксикащУ за умов формування бронхiальноУ астми

М.С. Регеда, Я.О. Погорецька

ПП УкраУнський науково-дослщний шститут медичноУ транспорту, Одеса, УкраУна

У дослгдженнях на морських свинках встановлено,що при експерименталънт бронхгальнгй астмг у ргзнг пергоди захворювання спостерггаетъся тдвищення вмгсту молекул середнъог маси i еритроцитарного ¡ндексу ¡нтоксикацИ в кровг i коригуючий вплив на ц показники антиоксиданта тiотриазолiну

235 Клю^о^^ слова: бронхiальна астма, молекули середньо!' маси, еритроцитарний шдекс iнтоксикацii, ендогенна штоксикащя, тiотриазолiн.

ВСТУП За останш 10 роюв вiдмiчаеться неухильна тенденщя до зростання алергiчних захворювань бpoнхoлегеневoi системи, серед яких особливе мюце посщае бpoнхiальна астма (БА). Бpoнхiальна астма е одшею з найбшьш актуальних проблем медицини, яка уражае вш вiкoвi категopii населення та при неефективному лшуванш призводить до значного попршення якoстi життя, а у частиш випадкiв - до смерт хворих [3,6,21]. Це захворювання набуло сoцiальнo-екoнoмiчнoгo значення через те, що призводить до piзнoманiтних ускладнень, спричиняе пеpioди непpацездатнoстi, викликае швалщшсть [3,5,6,8,10,13,18]. Над цiею проблемою протягом багатьох десятилпъ працюють як дослщники, експериментатори так i пpактикуючi лшарг В даний час е вже вiдoмi етioлoгiчнi чинники цього захворювання, проте до кшця невивченi патогенетичш механiзми розвитку. Отже, етioпатoфiзioлoгiчнi мехашзми розвитку, пошук i розробка нових високоефективних патогенетичних засoбiв лiкування на сьогодш е предметом всебiчнoгo дослщження. З лiтеpатуpних джерел вiдoмo, що piзнi захворювання супроводжуються розвитком синдрому ендoгеннoi iнтoксикацii. Ендогенна iнтoксикацiя е типовим системним динамiчним патoлoгiчним процесом. В доступнш нам лiтеpатуpi немае даних, я к б свiдчили про розвиток ендотоксикозу за умов розвитку БА. Тому метою нашoi роботи було з’ясувати особливост змiн окремих показниюв ендогенно!' iнтoксикацii: молекул середньо!' маси (МСМ) i еритроцитарного шдексу iнтoксикацii (EII) у кpoвi морських свинок з БА та провести ix кopекцiю тioтpиазoлiнoм.

МЕТОДИКА

В с експерименти на тваринах були проведеш при дoтpиманнi принципов бioетики у вщповщносл з положенням Свропейсько!' конвенцп щодо захисту хребетних тварин, яких використовують в експериментальних та штттих наукових цiляx ( Страсбург, 1986), Директиви Ради Свропи 86/609/ЕЕС (1986), Закону Украши № 3447-IV « Про захист тварин вiд жорстокого поводження», загальних етичних пpинципiв експерименлв на тваринах, ухвалених Першим нащональним конгресом Украши з бioетики (2001). У робой було використано 40 морських свинок(самщв) iз масою тша 180-220 г, якi poзпoдiленi на чотири групи. Перша (10), друга (10) i третя (10) групи - тварини з БА на 18, 25 i 32-у доби експерименту вщповщно, четверта група (10) - тварини з БА, я к шддавалися лжуванню тютриазолшом у дoзi 50 мг/кг внутршньом’язово впродовж 10 дшв ( з 22 по 32-у доби експерименту). БА вщтворювали за методикою B.I. Бабича [1]. Попередньо тварин одноразово сенсибшзували нормальною кшською сироваткою ( 0,1 мл внутршньочеревинно).

236 Наступи три дш пiдряд вводили тдшюрно 0,1 мл нормально! кшсько! сироватки (НКС) з вбитою в aBTOKaaBi БЦЖ ( на 1 мг БЦЖ 1,0 мл НКС). HacTynHi 14 дшв щоденно морськi свинки протягом 30 хвилин в щшьно закритш KaHepi за допомогою розпилювача тддавалися iнгaляцii НКС по 1,0 мл сироватки на кожного мурчака. Пюля закшчення цього тepмiнy кожнi 7 дшв мурчакам проводили шгаляцп НКС. ПоНм тварин дeкaпiтyвaли i визначали у кpовi тварин piвeнь МСМ при довжиш хвилi 254 нм i Е11 на 18, 25, 32 доби розвитку експериментально! бpонхiaльноi астми. Вмiст МСМ254 визначали за методом I.A. Волчегорского, Д.А. Дятлова, E.I. Львовско! та iн. [16], EII за методом A.A. Тогобаева, А.В. Кypгyзкiнa, I.В.Рiкyнa та ш.[15]. Статистичне опрацювання одержаних peзyльтaтiв здiйснювaли за методом Стьюдента.

РЕЗУЛЬТАТИ ТА IX ОБГОВОРЕННЯ

Для оцiнки стану ендогенно! iнтоксикaцii оpгaнiзмy тварин в динамщ формування БА ми вивчали за допомогою МСМ254 i EII. Еритроцитарний шдекс штоксикацп е одним iз мapкepiв ендогенно! iнтоксикaцii. Оскiльки, мембрани дозрших epитpоцитiв розглядаються як прототип плазматичних мембран усх клiтин оргашзму, то пiдвищeння ix пpоникностi (зростання EII) можна вважати характерним для кстин оpгaнiзмy, що проявляеться цитолiзом ix та виходом з цитоплазми органо- та оpгaнeлоспeцифiчниx фepмeнтiв [14]. При патолопчних процесах, особливо при !х тривалому пepeбiгy, у бюлопчних piдинax оpгaнiзмy накопичуеться значна кшьюсть пpодyктiв мeтaболiзмy, бiльшiсть з яких входить до так званих молекул сepeдньоi маси, якi несприятливо впливають на мeтaболiчнi процеси в оргашзмй Сepeднi молекули - eндогeннi компоненти, молекулярна маса яких становить 300 до 5000 Д. Хiмiчний склад групи МСМ дуже нeодноpiдний, значна частина !х утворюеться в процес кaтaболiзмy бiлкiв в оpгaнiзмi [17]. Молекули сepeдньоi маси мають вазо-, кapдiо- i нeйpодeпpeсивнi влaстивостi активнютю, чинять iнгiбyючий вплив на мeтaболiчнi процеси: бiосинтeз бiлкa, синтез та yтилiзaцiю глюкози, синтез гeмоглобiнy, активнють ряду фepмeнтiв, роз’еднувати процеси окислення i фосфорилювання, викликати стан вторинно! iмyнодeпpeсii, надавати токсичну дiю на еритропоез [2,4,9,12,17,19,20]. Даний показник використовуеться як маркер штоксикацп piзного генезу для визначення ступення тяжкост патолопчного процесу. Зaгaльновiдомe значення МСМ як критерш ендогенно! iнтоксикaцii [9]. Для лшування БА нами був застосований препарат тiотpиaзолiн, що виробляеться АТ «Г аличфарм» у мiстi Львову у дозi 50 мг/кг ( з 22-о! по 32-у доби), який вводили одноразово внутршньом’язово впродовж 10 дшв, щоденно. Тютриазолш - оригшальний фapмaкологiчний препарат широкого спектра ди, який здобув визнання в piзниx галузях медицини - кардюлогп, гастроентерологп, неврологи, нефрологи, офтальмологи, xipypгii. Вiтчизняний препарат тiотpиaзолiн,

237 який володiе мембраностабшзуючою, антиоксидантною, iмуномоделюючою, протизапальною, гепатопротекторною, нефропротекторною та штттими дiями [7,11]. Результати проведених нами дослщжень показали, що за умов розвитку експериментально! бронхiальноi астми показники ендогенно! штоксикацп пiдвищувалися. Дослiджуваний нами вмют МСМ254 у кровi тварин на 25-у добу експерименту не зазнавав достовiрних змiн, вiн перебував на рiвнi величин тварин першо! групи. На 32-у добу розвитку БА цей показник зростав на 21,4%(Р<0,05), проти першо! групи тварин. Вмют МСМ254 е одним з найхарактершших маркерiв ступеня вираженостi токсичного синдрому, про це вказують автор рашше проведених дослiджень [15]. Водночас змши вiдбуваються з iншим дослiджуваним нами показником Е11. На 25-у добу ще! хвороби спостерiгали тд витттення Е11 в кровi на 13,5% (Р<0,05), пiзнiше на 32-у добу розвитку БА - зрю на 29,2%( Р<0,05), вiдносно першо! групи тварин. Одержат результати можуть свщчити про розвиток ендогенно! штоксикацп органiзму тварин при експериментальнш БА.

Рис 1. PiBeHb МСМ 254 i Е11 в кров1 морських свинок при експериментальнiй бронхiальнiй acTMi до та пiсля лжування тiотриазолiном (на 32-у добу експерименту) %

140] ^ , - Г ~ Л ______120 1 00 -^ А— А-ZL— ф —У ~7\ !□□ контрольконт 80./_ □ ПМСМ254 МСМ □ Е11 60-'" 1ПЕМ 4 0 / 2 0 / 0Ы——— J———¡¿L------^ До лiкування Пiсля Пiсля лiкуваннялiкування

Застосування антиоксиданту тютриазолшу показало зниження у кровi 4-! групи тварин вмюту МСМ254 i Е11 на 32,8% (Р<0,05), i 34,6%( Р<0,05), вщповщно в порiвняннi з групою морських свинок з БА (3 група) до лжування (Рис.1). В и с н о в о к . Проведеш нами дослщження встановили, що в кровi морських свинок з БА тдвишуеться рiвень МСМ254 i Е11, особливо на 32-у добу експерименту, що може свщчити про наявнють ендогенно! iнтоксикацii органiзму. Використання препарату тютриазолшу знижуе данi показники, що дозволяе рекомендувати його для проведення подальших експериментальних та клiнiчних дослщжень.

СПИСОК Л1ТЕРАТУРИ 1. Бабич В.И. Модификация метода экспериментальной модели бронхиальной астмы у морских свинок/ В.И. Бабич // Проблемы патологи в эксперименте и клинике - 1979. - Т.3. - С. 159.

238 2. Бакалюк О.Й. Синдром ендогенно!' штоксикацп, мехашзм виникнення, методи iдентифiкацiï / О.Й. Бакалюк, Н.Я. Панчишин, С.В. Дзига // Вюн. наукових дослщжень - 2000. - № 1. - С. 11-13. 3. Бронхiальна астма. Монографiя. / М.С. Регеда, М.М. Регеда, Л.О. Фурдичко, М.А. Колшецька, С.1. Мироненко // Вид. п’яте, доп. та перер.-Львiв, 2012.-С. 147 4. Громашевська Л.Л., « Середш молекули» як один з показниюв «метаболiчноï штоксикацп» в органiзмi /Л.Л. Громашевська // Лаб. дiагностика. - 1997. - № 1. - С. 11-16. 5. Дземан М.1. Лекщя: Бронхiальна астма (Код МКХ 10: J 45), 1 частина / М.1. Дземан // Суч. шфекцп. - 2007. - №3. - С. 66-77. 6. Донич С.Г. Факторы, определяющие характер течения бронхиальной астмы / С.Г. Донич // Междунар. мед. жур. - 2008. -№2. - С. 61-64. 7. Дроговоз С.М. Мехашзм гепатозахисноï дп тютриазолшу / С.М. Дроговоз // Вюн. фармацп -1995. - №1-2. - С.73-76. 8. Куделя Л.М. Клинико-иммунологическая и бронхологическая характеристика поздней астмы / Л.М. Куделя, Л.Д. Сидорова // Клинична медицина - 2002. - №3. - С. 33-35. 9. Нетюхайло Л.Г. Молекули середньоï маси - маркери ендогенноï штоксикацп при експериментальнш ошковш хворобi / Л.Г. Нетюхайло // Сучасш проблеми токсикологи. -2005. -№3. -С.33-35. 10.Победьонна Г.П. Системш порушення клггинного метаболiзму у хворих на бронхiальну астму: кшшчне значення i сучаснi методи терапп. / Автореф. дис. д. м. н. // Г.П. Победьонна - 2007. -28 с. 11.Пороховська Н.В. Мембранопротекторна та антиоксидантна властивють тютриазолшу за гострого iмунокомплексного процесу/ Н.В. Пороховська, М.С. Регеда/ / Експерим. та клш фiзiол. i бiохiм.- 2007. - №3. - С.35-39. 12. Роль липидов фракции середих молекул в характеристике патологического процесса/ М.Ш. Промыслов, Л.И. Левченко и др. // Вопросы мед. химии - 1989. - №4. - С. 105-107. 13.Селюк М.Н. Бронхиальная астма. Патогенез, клиника, диагностика /М.Н. Селюк, Л.А. Высотюк, Е.В. Солом’яна // Doctor. - 2002. - №2. - С. 59-64. 14.Соловодзшська I.C. Особливосп детоксикуючо!' системи у щурiв рiзного вшу за дп кадмiю та корекцп антиоксидантами та ентеросорбентами /Автореф. дис. к. бюл.н. // I.G. Соловодзшська -2002. - 11с. 15. Способ диагностики эндогенной интоксикации / А.А. Тогобаев, А.В.Кургузкин И.В. Рикун и др.//Лаб.дело-1988-№9-с.-22-24.(1988) 16. «Средние молекулы» как вероятные регуляторы системы эритрона у спортсменов - лыжников / И.А. Волчегорский, Д.А. Дятлов, Е.И. Львовская и др. //Лаб. диагностика. - 1997. - № 1. - С. 11-16. 17. Трьомин В.О Рiвень середшх молекул та продуклв перекисного окиснення лшщв у сироватщ хворих на неалкогольний стеатогепатит при застосуванш сучасного комбшованого фггозасобу Еукарбону./ В.О. Трьомин // Украшський морфолопчний альманах - 2010. -№2. - С.120-125.

239 18.Чернюк Н.В. Клшжо^агностичш маркери формyвaння особливостей переб^ та ефективностi лiкyвaння бронхiaльноï астми / Н.В. Чернюк // Автореф. дис. к.м.н. - 2001. - 17 с. 19.Чернюк Н.В. Cередньомолекyлярнi сполуки та показники фyнкцiонaльноï активност генотипy - маркери ендогенно!' iнтоксикaцiï при бронхiaльнiй aстмi до i тсля лiкyвaння / Н.В.Чернюк// Галицький лiкaр. вiсник. - 2001. -№1. - С. 81-83. 20.Шмойлов Д.К. Патогенетическая роль эндогенной интоксикации / Д.К. Шмойлов, И.З. Каримов, Т.Н. Одинец // Лаб. дiaгностикa. - 2012. -№2. - С. 65-69. 21.Юдина Л.В. Медикаментозная тератя при бронхиальной астме / Л.В. Юдина //Здоров’я Украши. -2007. -№4. -С.41.

Резюме ВЛИЯНИЕ ПРЕПАРАТА ТИОТРИАЗОЛИНА НА ОТДЕЛЬНЫЕ ПОКАЗАТЕЛИ ЭНДОГЕННОЙ ИНТОКСИКАЦИИ В УСЛОВИЯХ ФОРМИРУВАНИЯ БРОНХИАЛЬНОИ АСТМЫ

М.С. Регеда, Я.О. Погорецка

ГП Украинский научно-исследовательский институт медицинской транспорта, Одесса, Украина

В исследованиях на морских свинках установлено, что при экспериментальной бронхиальной астме в динамике заболевания наблюдается повышение содержания молекул средней массы и эритроцитарного индекса интоксикации в крови и корригирующее влияние на эти показатели антиоксиданта тиотриазолина

Ключевые слова: бронхиальная астма, молекулы средней массы, эритроцитарный индекс интоксикации, эндогенная интоксыкация, тиотриазолин.

240 Kozak D.V. Особливосп жовчоутворювально1 (функцп печшки в динамин пол1травми в експерименп = Peculiarities of liver bile formation function in the dynamics of experimental trauma. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):241-254. ISSN 1429-9623 / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013.

UDC 616.71-001-06:613.36-008.6-02:616-001.8 УДК 616.71-001-06:613.36-008.6-02:616-001.8

ОСОБЛИВОСТ1 ЖОВЧОУТВОРЮВАЛЬНО1 ФУНКЦП ПЕЧ1НКИ В ДИНАМ1Ц1 ПОЛ1ТРАВМИ В ЕКСПЕРИМЕНТ1 Peculiarities of liver bile formation function in the dynamics of experimental trauma

Козак Д.В. Kozak D.V.

ДВНЗ “Тернопшьський державний медичний ушверситет 1меш I. Я. Г орбачевського МОЗ УкраТни” I.Ya. Horbachevsky Ternopil State Medical University

Резюме. В умовах експериментально! полггравми виникае порушення показниюв жовчоутворювально! функцп печшки, що проявляеться ютотним зниженням вмшту в жовчi загальних жовчних кислот, прямого бшрубшу та ступеня його кон’югацп на rai тдвищення концентрацп холестеролу та непрямого бшрубшу. Максимум вщхилення до^джуваних показниюв настае через 3 i 21 доби посттравматичного перюду. Ключовi слова: полггравма, жовчоутворення.

PECULIARITIES OF LIVER BILE FORMATION FUNCTION IN THE DYNAMICS OF EXPERIMENTAL TRAUMA Kozak D.V. I.Ya. Horbachevsky Ternopil State Medical University Abstract. In conditions of experimental trauma there is a violation bile formation indicators of liver function, manifested by a significant decrease in

241 the content of total bile bile acids, direct bilirubin and its degree of conjugation in the background of increasing concentrations of cholesterol and indirect bilirubin. Maximum deviation of the studied parameters occurs after 3 and 21 daysof post-traumatic period. Keywords: polytrauma, bile formation.

Вступ. У структурi травматизму останшм часом вiдмiчаеться невпинна тенденщя до зростання частоти поеднано! травми, яка складае 23,5-85,0 %, супроводжуеться розвитком травматично! хвороби i характеризуеться тяжкими ускладненнями та високою летальнiстю [17, 20]. В Укра!ш щорiчно понад 70 тис. людей отримують травми рiзного ступеня, при цьому полггравма i розвиток на !! тлi полюрганно! недостатностi е основною причиною смерт людей вжом до 40 рокiв [14]. Незважаючи на значнi досягнення у лжуванш постраждалих з полiтравмою, !х ефективнють залишаеться незадовiльною. Тому поглиблення вивчення патогенетичних механiзмiв формування полюрганно! дисфункци i недостатностi в умовах полi травми i травматично! хвороби ряд авторiв вiдносять до ключових напрямюв розвитку сучасно! теоретично! i практично! медицини [4, 12]. У сво!х попередшх працях на розробленiй моделi полiтравми [13], вивчаючи динамiку показниюв пероксидного окиснення лiпiдiв (ПОЛ) [11] антиоксидантного захисту [7, 9], цитаизу [10] та ендогенно! штоксикаци [12, 19] в динамщ перiоду раншх i пiзнiх проявiв травматично! хвороби ми показали, що iснуе певна закономiрнiсть у !х

242 вщхиленнях. Вона полягае в тому, що через 3 доби посттравматичного перюду настае фаза максимального поглиблення вщхилень дослiджуваних показникiв. Через 7-14 дiб вiдмiчаеться фаза тимчасового благополуччя, яка характеризуеться змшою дослiджуваних показникiв у бш норми. Через 21 добу виникае повторне загострення дослщжуваного патолопчного процесу, яке супроводжуеться поглибленням штенсивност лшопероксидацп, ознаками виснаження антиоксидантного захисту, посиленням явищ цитолiзу та ендогенно! штоксикацп, якi за амплiтудою менш^ нiж через 3 доби. Через 28 дiб дослiджуванi показники змшюються в бiк норми, проте в бшьшосл сво!й !! не досягають. Враховуючи, що iнтенсифiкацiя ПОЛ, цитолiзу та ендогенно! штоксикацп на тлi виснаження антиоксидантного захисту належить до ключових патогенетичних механiзмiв тяжко! травми, лопчним стало дослiдження в цих умовах проявiв полюрганно! дисфункцп, що дозволило б тдвищити iнформативнiсть розроблено! моделi полiтравми та довести можливiсть дослщження рiзноманiтних методик корекцп. У рядi публiкацiй з цiею метою використовують показники функщонального стану печiнки - центрального органа детоксикацп

органiзму, дiяльнiсть якого вiдбуваеться у тiснiй штеграцп з 1'ншими органами i системами оргашзму [1, 2, 5, 15]. Мета роботи: з’ясувати особливостi жовчоутворювально! функцi! печiнки в динамiцi розроблено! моделi полiтравми. Матерiали i методи. Експерименти проведено на 62 нелшшних бших щурах-самцях масою 180-200 г, яю утримувалися на стандартному ращош вiварiю. Полiтравму виконували за методикою Козак Д. В. (2011) [13] в умовах тiопентало-натрiевого наркозу (40 мг.кг-1 внутршньочеревинно). У тварин, яю вижили, дослiджували жовчоутворювальну функцiю

243 печшки через 2 год, 1, 3, 7, 14, 21 i 28 дiб тсля травми. З щею метою пiд тюпентало-натрiевим знечуленням (60 мгкг-1) у тварин катетеризували загальну жовчну протоку i збирали жовч протягом 1 год. Розташування катетера в загальнт жовчнiй протоцi в ушх експериментах стандартизувалося, оскiльки подразнення проксимально!' чи дистально! його частини по^зному впливае на iнтенсивнiсть видшення жовчi [16]. В отриманiй жовчi вiдповiдно до рекомендацiй [3] визначали концентрацiю сумарних жовчних кислот, холестеролу, розраховували холато-холестеролове спiввiдношення. У жовчi також за методом Ван ден Берга в модифшацп М. П. Скакуна визначали концентрацп загального, прямого i непрямого бшрубшу. На основi цих даних розраховували ступiнь кон’югацп бiлiрубiну за спiввiдношенням: прямий бшрубт*100/загальний бiлiрубiн (%). Пiд час роботи з лабораторними тваринами дотримувались мiжнародних вимог про гуманне поводження з тваринами вщповщно до правил “Свропейсько! конвенцп захисту хребетних тварин, яких використовують з експериментальною та шшою науковою метою” (European Convention, 1984); методичних рекомендацш ДФЦ МОЗ Украши про “Д о к т т ч т дослiдження лiкарських засобiв” Eвтаназiю щурiв протягом усього експерименту проводили шляхом тотального кровопускання з серця тсля попереднього тiопентало-натрiевого наркозу (60 мг-кг-1 внутршньочеревинно). Отримат цифровi данi пiдлягали статистичному аналiзу. Достовiрнiсть вiдмiнностей мiж дослудними i контрольною групами оцшювали з використанням програми STATISTICA 10.0 (“StatSoft, Inc.”, США). Результати та ïx обговорення. Як видно з табл. 1, т д впливом модельовано! полiтравми у тддослщних тварин iстотно знижувався вмiст у жовчi загальних жовчних кислот через 1 добу - на 9,3 %

244 (р<0,05), через 3 доби - на 24,6 % (р<0,001). В подальшому цей показник зростав i через 14 дiб досягав величини контрольно! групи (р>0,05), перевищуючи рiвень третьо! доби на 29,6 % (р<0,05). Через 21 добу наставало повторне зниження вмюту загальних жовчних кислот у жовчi стосовно контрольно! групи - на 16,3 % (р<0,001), що виявилося також статистично достовiрно меншим, нiж через 2 год. i 14 дiб пост травматичного перюду (р<0,05). Через 28 дiб дослiджуваний показник знову досягав рiвня контрольно! групи (р>0,05) й статистично достовiрно перевищував аналогiчного через 3 i 21 доби (р<0,05). Рiвень холестеролу в жовчi теж знижувався стосовно контрольно! групи, проте тшьки через 2 год. i 7 дiб посттравматичного перiоду (в середньому на 25,6 %, р<0,01). В шпп термiни величина дослiджуваного показника iстотно вiд контрольно! групи не вiдрiзнялася (р>0,05). Звертае на себе увагу той факт, що в динамщ посттравматичного перюду вмют холестеролу в жовчi зростав до 3 доби, що виявилося статистично достовiрним, порiвняно iз попереднiми термiнами спостереження (р<0,05). В подальшому, через 7 дiб - повторно знижувався i знову зростав з 14 до 28 дiб. при цьому через 28 дiб вiн ставав статистично достовiрно большим, нiж через 2 год., 1, 7 i 14 доби посттравматичного перюду.

Таблиця 1 - Динамша показниюв жовчовидшьно! функцп печiнки у вiдповiдь на пол^равму (Ы+ш) 2 год 1 доба 3 доба 7 доба 14 доба 21 доба 28 доба (п=6) (п=6) (п=6) (п=6) (п=6) (п=5) (п=5) Загальнi жовчш кислоти Контроль = (2,15+0,06) г л -1 (п=6) 2,08+ 1,95+ 1,62+ 1,90+ 2,10+ 1,80+ 2,13+

245 0,10 0,06* 0,09***2г1 0,07*3 0,093 0,05***2г14 0,14321 Холестерол Контроль = (0,43+0,02) г л -1 (n=6) 0,32+ 0,41+ 0,48+ 0,32+ 0,38+ 0,46+ 0,49+ ** 0,02 0,012г 0,022г,1 0,02**1,3 0,033 0,042г,7 0,022г,1,7,14 Холато-холестеролове стввщношення Контроль = (5,08+0,24) ум.од. (n=6) 6,56+ 4,72+ 3,40+ 6,21+ 5,70+ 3,97+ 5,46+ 0,58 0,122г 0,30***2гД 0,521,3 0,553 0,31 W 14 0,553,21 Загальний бiлiрyбiн Контроль = (99,8+2,8) мкмольл-1 (n=6) 96,9+ 96,2+ 93,4+ 92,6+ 97,6+ 96,6+ 98,3+ 1,8 4,1 2,8 3,9 4,2 4,2 5,1 Прямий бшрубш Контроль = (64,7+3,7) мкмольл-1 (n=6) 57,0+ 52,3+ 47,1+ 49,0+ 59,7+ 46,8+ 54,7+ * 2 у**2г,14 $ 1,8 3,0 3,4**2г 3,1**2г 4,23 2,1 Непрямий бiлiрyбiн

Контроль = (35,1+2,0) мкмольл-1 (n=6) 39,9+ 43,9+ 46,3+ 43,7+ 37,9+ 49,8+ 43,6+ 2 2***2г 1,8 1,5** 2,5** 3,5 6,5 5,5 Стyпiнь коньюгaцiï бiлiрyбiнy Контроль = (64,6+2,4) % (n=6) 58,8+ 54,2+ 50,3+ 53,0+ 61,0+ 48,4+ 56,2+ $ J ^***2г,1,14 1,7 1,2** 2,7**2г 3,0 2,61,3 3,521 Примггки: 1 * • • • • ^ ..л 1. - достовiрнiсть вiдмiнностеи стосовно контрольноï грУПИ ( - р<0,05; ** - р<0,01; *** - р<0,001).

246 2 . 2г,1,3,7д4,21 - вiдмiнностi стосовно 2 год., 1, 3, 7, 14 1 21 дiб статистично достовiрнi (р<0,05).

Вiдхилення вмiсту в жовчi загальних жовчних кислот i холестеролу призвели до статистично достовiрного збшьшення холато- холестеролового спiввiдношення через 2 год тсля травми (на 29,1 %, р<0,05). Проте в подальшому дослiджуваний показник знижувався й через 3 доби виявився ютотно меншим вiд контрольно! групи (на 33,1 %, р<0,001). Через 7-14 дiб вiн знову збiльшувався, досягаючи рiвня контролю (р>0,05), й суттево перевищував аналогiчний, визначений через 1 i 3 доби пiсля травми (р<0,05). Через 21 добу холато- холестеролове стввщношення знову понижувалося й ставало статистично достовiрно нижчим вiд контролю (на 21,8 %, р<0,05), а також вщ рiвня 2 год, 1, 7 i 14 дiб посттравматичного перiоду. Через 28 дiб показник нормалiзувався 9р>0,05) й ставав вищим вiд рiвня. визначеного через 3 i 21 доби (р<0,05). Вмiст загального бiлiрубiну в динамщ посттравматичного перiоду iстотно не змшювався. Не вiдмiчалося статистично значущих вщмшностей як стосовно контрольно! групи (р>0,05), так i мiж показниками в рiзнi термiни спостереження (р>0,05). У свою чергу вмют прямого бшрубшу поступово знижувався до 3 доби тсля травми й ставав ютотно меншим вщ рiвня контрольно! групи (на 27,2 %, р<0,01) та 2 год. спостереження (р<0,05). В подальшому до 14 доби цей показник зростав, досягаючи рiвня контролю (р>0,05), й ютотно перевищуючи аналопчну величину 3 доби спостереження (на 26,87 %, р<0,05). Через 21 добу наставало повторне зниження величини дослщжуваного показника - на 27,87 % стосовно контролю (р<0,01), що виявилося також суттево меншим, шж через 2 год. i 14 дiб пiсля травми (р<0,05). Через 28 дiб вмiст у жовчi прямого бiлiрубiну зростав,

247 статистично достовiрно не вiдрiзнявся вiд аналопчного, визначеного в iншi термiни тсля травми, проте не досягав рiвня контролю й був на 14,5 % вщ нього меншим (р<0,05). В динамiцi вмiсту непрямого бшрубшу в жовчi вiдмiчався перiод його статистично значущого пiдвищення стосовно контрольно! групи через 1, 3 i 21 доби пiсля травми (вулповулно на 25,1 i 31,9 % р<0,01 та 41,9 %, р<0,001). В iншi термiни спостереження ютотних вiдмiнностей не спостерiгалося (р>0,05). У свою чергу стутнь кон,югацii бшрубшу до 3 доби знижувався й на 21,3 % був меншим вуд контролю (р<0,01). В подальшому до 14 доби вiн зростав й у цей термш спостереження статистично достовiрно не вiдрiзнявся вуд контрольно! групи (р>0,05), iстотно перевищуючи аналогiчний через 1 i 3 доби тсля травми (р<0,05). Через 21 добу стутнь кон’югацп бшрубшу повторно знижувався й ставав меншим стосовно контролю на 25,1 % (р<0,001) та був ютотно меншим, шж через 2 год., 1 i 14 дiб пiсля травми (р<0,05). Через 28 дiб цей показник досягав рiвня норми (р>0,05) й достовiрно перевищував аналогiчний через 21 добу тсля травми (р<0,05). Отримаш результати свiдчать про те, що пiд впливом модельовано! травми показники жовчоутворювально! функцii печiнки змшюються, досягаючи максимального вiдхилення через 3 й, особливо, через 21 доби тсля травми. При цьому ряд з них через 14 дiб досягають рiвня контролю. Виявлена закономiрнiсть вудповудае тш, що вiдмiчалася нами за показниками лшопероксидацп, антиоксидантного захисту, цитолiзу та ендогенно! iнтоксикацii [7-11]. Можна припустити, що в патогенезi порушення жовчоутворення лежить пошкодження мембран ендоплазматичного ретикулуму, де вщбуваеться синтез основних компоненлв жовчi i яку як свщчить лiтература, найчутлившп до впливу активних форм кисню та вшьних радикалiв [18]. Останнi утворюються

248 внаслщок гшоксп, зумовлено! порушенням мжроциркуляцп через спазм мжросудин та порушення реолопчних властивостей кровi, що мае мюце в умовах потрапляння в кровоносне русло медiаторiв запалення й формування системно! вщповщ органiзму [6]. Таким чином, в умовах модельовано! полправми мае мiсце розвиток функщонально! недостатност печiнки, формування яко! пiдлагяе загальнш закономiрностi, характернiй для вiдхилення шших бiохiмiчних показникiв - маркерiв травматично! хвороби. Можна припустити, що в умовах критичного стану оргашзму поглиблюеться спряженють мiж органами i системами, вщдаленими вiд мiсця пошкодження, яку можна розцiнити як фактор компенсацп та адаптацп, спрямований на виживання органiзму. Висновок. В умовах експериментально! полiтравми виникае порушення показникiв жовчоутворювально! функцп печiнки, що проявляеться ютотним зниженням вмiсту в жовчi загальних жовчних кислот, прямого бiлiрубiну та ступеня його кон’югацп на тлi тд вищення концентрацп холестеролу та непрямого бшрубшу. Максимум вiдхилення дослiджуваних показниюв настае через 3 i 21 доби посттравматичного перiоду.

Л1ТЕРАТУРА 1. Гудима А. А. Морфо-функщональний стан печшки в умовах тяжко! травми, поеднано! з механiчним дефектом шкiри та його корекщя ксенодермопластикою / А. А. Гудима, Т. Я. Секела, Т.В. Дацко //Актуальш проблеми транспортно! медицини. - 2009. - № 3 (17). - С.119-125. 2. Гудима А. А. Порушення жовчоутворення i жовчовидшення в раннiй перюд полiтравми у тварин з рiзною метаболiзувальною

249 здатнютю печшки / А. А. Гудима, В. В. Ярема // Здобутки кшшчно! i експериментально! медицини . - 2012. № 2(17) - С. 48 - 52. 3. Докшшчш дослщження лшарських засобiв : методичш рекомендацii ; за ред. чл.-кор. АМН Украши О. В. Стефанова. - К. : Авщенна, 2001. - 528 с. 4. Ельский В. Н. Моделирование черепно-мозговой травмы / В. Н. Ельский, С. В. Зяблицев. - Донецк: Изд-во “Новый мир”, 2008. - 140 с. 5. Зятковська О. Я. Динамша показниюв функцюнального стану печшки на тлi тяжко! мехашчно! травми у комбшацп з термiчним отком та його корекцп ксенопластикою / О. Я. Зятковська // Здобутки кшшчно! i експериментально! медицини. - 2009. - № 2 (11). - С.53-55. 6. Избранные аспекты патогенеза и лечения травматической болезни / [В. Н. Ельский, В. Г. Климовицкий, С. Е. Золотухин и др.]. - Донецк : ООО “Лебедь”, 2002. - 360 с. 7. Козак Д. В. Динамша показниюв антиоксидантного захисту у вщповщ на полггравму / Д. В. Козак. - Шпитальна хiрургiя. - 2012. - № 3 (59). - С. 60-64. 8. Козак Д. В. Динамша показниюв ендогенно! штоксикацп в умовах полiтравми / Д. В. Козак // Здобутки кшшчно! та експериментально! медицини. - 2012 - № 1(16). - С. 69-71. 9. Козак Д. В. Динамша показниюв перекисного окиснення лшщв та антиоксидантного захисту в умовах полггравми // Здобутки кшшчно! та експериментально! медицини. - 2011. - № 2. - С. 50-52. 10. Козак Д. В. Динамша показниюв цитолiзу в умовах полггравми / Д. В. Козак // Шпитальна хiрургiя. - 2012. № 2. - С. 50-52. 11. Козак Д. В. Особливост показниюв пероксидного окислення лшщв в динамщ раннього i тзнього перiодiв полправми / Д. В. Козак // Актуальные проблемы транспортной медицины. - 2012. - № 3 (29). - С. 103-106.

250 12. Малыш И. Р. Профиль циркулирующих цитокинов и их продукция мононуклеарами в динамике посттравматического периода у пострадавших с политравмой / И. Р. Малыш, В. К. Козлов, Л. В. Згржебловская // Цитокины и воспаление. - 2007. - Т. 6, № 3. - С. 49-56. 13. Пат. 63997 Украша, МПК G 09 В 23/28. Спошб моделювання полправми / Козак Д.В.; заявник i патентовласник Тернотльський державний медичний ушверситет iменi 1.Я. Горбачевського. - № u 201104110 ; заявл. 05.04.11 ; опубл. 25.10.11, Бюл. 20. 14. Проблема полправми в Укра1ш / А. А. Шалимов, В. Л. Белый, Г. В. Гайко [та ш.] // Полправма - сучасна концепщя надання медично! допомоги. - 2002. - С. 5-8. 15. Сван О. Б. Вплив локально! крюдеструкцп шюри на динамжу функцюнально! активносп печшки та ïï корекцiя / О. Б. Сван, А. А. Гудима // Актуальш проблеми транспортноï медицини. - 2007. - № 3. - С. 108-111. 16. Сван О., Смшьська I., Швалюк М. Вплив подразнень з рiзних вщдшв жовчовивiдних шляхiв на стан вегетативних реакцш в експериментi // Тези доп. III Мiжнародного медичного конгресу студенпв i молодих вчених. - Тернотль: Укрмедкнига, 1999. - С. 331­ 332. 17. Соколова Ф. М. Адаптивные возможности ранней реабилитации у детей с тяжелой ЧМТ / Ф. М. Соколова, Т. Г. Топорук, В. П. Берснев // Актуальные вопросы неврологии и нейрохирургии : Сб. науч. тр. - Ростов-н/Д., 2005. - С.112-113. 18. Чекман И. С. Микросомальная ферментная система оранизма / И. С. Чекман, К. А. Посохова, Е. Г. Береговая. - Киев, 1996. - 80 с. 19. Kozak D. V. Lipid peroxidation, antioxidant defence, endogenous intoxication and cytolysis variations in early and late manifestations of

251 traumatic disease / D. V. Kozak // J. Health Sci. - 2013. - Vol. 3(4). - P. 108­ 117. 20. Peden M. World report on road traffic injury prevention. / M. Peden, R. Scurfield, D. Sleet [et al.] // Geneva, Switzerland: World Health Organization; 2004.

References translated and transliterated. 1. Hudyma A. Morpho-funktsionalny stan pechinki v umovah tyazhkoi travmy, poednanoi z mehanichnim defektom shkiri ta yogo korektsiya ksenodermoplastikoyu / A.A. Hudyma, T. J. Szekely, TV Dacko / / Aktualni problemi transportnoi medicine. - 2009. - № 3 (17). - P.119-125. [Morpho-functional state of the liver in conditions of severe trauma, combined with mechanical defects of the skin and its correction ksenodermoplastykoyu]. 2. Hudyma A.A. Porushenna zhovchoutvorennya i zhovchovidilennya v ranniy period politravmu z riznoyu metabolizuvalnoyu zdatnistyu pechinki / AA Hudyma, VV Yarema / / Zdobutki klinichnoi i eksperimentalnoi medicine. - 2012. Number 2 (17) - pp. 48 - 52. [Violation of bile formation and biliary excretion in early trauma in animals with different metabolizuvalnoyu ability of the liver]. 3. Doklinichni doslidzhennya likarskih zasobiv: metodichni rekomendatsii / za. red. of Ukraine O.V. Stefanova. - K.: Avitsenna 2001. - 528 s. [Preclinical studies of drugs: guidelines]. 4. Yaleskiy V.N. Modelirovanie cherepno-mozgovoy travmy / V.N. Yaleskiy, S.V. Zyablitsev. - Donetsk: Publishing House "New World", 2008. - 140 s. [Modeling traumatic brain injury]. 5. Izbrannue aspektu pathogenesa i lechenie travmatycheskoy bolezni / B. N. Yelskiy, V.G. Klymovytskyy, S.E. Zolotukhin et al]. - Donetsk: OOO "Swan", 2002. - 360 p. [Selected aspects of the pathogenesis and treatment of traumatic disease]. Zyatkovska O. Y. Dinamika pokaznikiv funktsionalnogo stanu pechinki na tli tyazhkoi mehanichnoi travmy v kombinatsii s termichnim opikom ta yogo korektsii ksenoplastikoyu]. 6. O. Ya Zyatkovska / / Zdobutki klinichnoi i eksperimentalnoi medicine. - 2009. - № 2 (11). - P.53-55. [The evolution of the functional state of the liver against the

252 backdrop of severe mechanical trauma in combination with thermal burns and its correction ksenoplastykoyu]. 7. Kozak D.V. Dinamika pokaznikiv antioxidantnogo zahisty u vidpovid na politravmu / D.V. Kozak. - SHpitalna hirurgiya. - 2012. - № 3 (59). - S. 60-64. [Dynamics of antioxidant defense in response to politravmu]. 8. Kozak D.V. Dinamika pokaznikiv endogennoï intoksikatsiï in minds politravmi / D.V. Kozak / / Zdobutki klinichnoï ta eksperimentalnoï medicine. - 2012 - № 1 (16). - S. 69-71. [Dynamics of endogenous intoxication in terms of trauma]. 9. Kozak D.V. Dinamika pokaznikiv tsitolizu in minds politravmi / D.V. Kozak // SHpitalna hirurgiya. - 2012. Number 2. - S. 50-52. [Dynamics of cytolysis in terms of trauma]. 10. Kozak D.V. Dinamika pokaznikiv perekisnogo okisnennya lipidiv v aumovah politravmy // Zdobutki klinichnoï that eksperimentalnoï medicine. - 2011. - № 2. - S. 50-52. [Dynamics of lipid peroxidation and antioxidant protection in terms of trauma]. 11. Kozak D.V. Osoblivosti pokaznikiv peroxidation in lipidiv v dinamitsi rannogo i piznogo periodiv politravmi / D.V. Kozak / / Actual problems of transport medicine. - 2012. - № 3 (29). - S. 103-106 [Features indices of lipid peroxidation in the dynamics of early and late periods of trauma]. Malysh J. R. Profil tsyrkulyruyuschyh cytokines and mononuclear's products in dynamics posttravmatycheskoho period u postradavshuh politravmy]. 12. I. R. Malysh, V.K. Kozlov, L.V.Zhrzheblovskaya / / Cytokines and inflammation. - 2007. - T. 6, № 3. - P. 49-56. [Profile of circulating cytokines and their production by mononuclear cells in the dynamics of post-traumatic period in patients with multiple injuries]. 13. Patent 63997 Ukraine, MnK G 09 B 23/28. The method of modeling of polytrauma/ D. Kozak, Declarant and Patent proprietor: I. Horbachevsky Ternopil State Medical University. - No. u 201104110, appl. 05.04.11, publ. 25.10.11, Bull. 20. 14. Politravmi problem in Ukraïni / A.A. Shalimov, V.L .White, G.V.Nuts [that in.] // Politravma - Suchasna kontseptsiya nadannya medichnoï Dopomohy. - 2002. - Pp. 5­ 8. [The problem of trauma in Ukraine]. 15. Swan O.B. Vpliv lokalnoï kriodestruktsiï shkiri na dinamiku funktsionalnoï aktivnosti pechinki ta jj korektsiya / O.B. Swan, A.A. Hudyma / / Aktualni problemi

253 transportnoi medicine. - 2007. - № 3. - S. 108-111. [The influence of local skin cryodestruction the dynamics of the functional activity of the liver and its correction]. 16. Swan O., Smilska I., M. Shvalyuk. Vpliv podraznen s riznih viddiliv zhovchovividnih shlyahiv na stan vegetatuvnyh reaktsiy v eksperimenti / / Tesi ext. III Congress Mizhnarodnogo medichnogo studentiv i vchenih young. - Ternopil: Ukrmedkniga, 1999. - S. 331-332 [Influence of stimuli from different parts of the biliary tract in the state of autonomic responses in experiment]. 17. Sokolova F. M. Adaptivnue vozmozgnosti ranney reabilitacii u detey s tiazgoloy CHMT .Sokolova F. M. , T.G.Toporuk, V.P. Bersnev // Aktyalnye voprosy nevrologii I nejrohirurgii: Sb. Naych. Trudov. - Rostov-na-D., 2005/ - s. 112-113 [Adaptive capacity of early rehabilitation in children with severe traumatic brain injury]. 18. Chekman I. S. Mykrosomalnaya fermentnaya systema oranyzma / I. S. Chekman, KA Posokhova, EG Beregovaya. - Kiev, 1996. - 80 s. [Microsomal enzyme system oranizma]. 19. Kozak D. V. Lipid peroxidation, antioxidant defense, endogenous intoxication and cytolysis variations in early and late manifestations of traumatic disease / D. V. Kozak // J. Health Sci. - 2013. - Vol. 3(4). - P. 108-117. 20. Peden M. World report on road traffic injury prevention. / M. Peden, R. Scurfield, D. Sleet [et al.] // Geneva, Switzerland: World Health Organization; 2004.

254 Ziółkowski Andrzej. Morphological characteristics of body building engaged junior football. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):255- 270. ISSN 1429-962;! / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://c9eativecommons.o9g/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013.

MORPHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF BODY BUILDING ENGAGED JUNIOR FOOTBALL

Andrzej Ziółkowski

WKFZiT UKW Abstract

The aim of the study is to present physique junior football and to compare their morphology with other teams and representatives of other sports. Material for analysis was collected in February in 2011, among footballers Youth Sports Training Center, students in grade football at Kujawsko-Pomorskie Football Association in Bydgoszcz. It examined 18 athletes aged 15 to 16 years. It made the following measurement of somatic: body height, body weight, length of legs, thigh circumference. Carried out the measurements in accordance with the instructions given by Zbigniew Drozdowski (9).On the basis of the materials enumerated for each contestants each following characteristics: the length of the lower limbs, Manouvrier index, Rohrer index, index corpulence. Then, for each attribute calculated the arithmetic mean (M), the average standard deviation (5), the probable error of the arithmetic mean (SM), the probable error of the average standard deviation (S 5) according to the rules given by M. Arska-Kotlińska and J. Bartz (2).I also established the frequency percent distinct types. It was found that the morphological structure of the body junior football is typical for the sport, which indicates the formation of a model body building career, which is included in the selection of young players.

Keywords: morphological characteristics, body building, junior football.

I. INTRODUCTION Football is a team sports game, which involves two teams, each of which has an 11-players. Me June are played on a football field with a length of 90-1 20 m 45-90 m wide. Game time is 2 x 45 min. with a 5-minute break. Players with the exception throws in the ball used in the game of the lower limbs, also allowed to bounce the ball head and torso, arms uses primarily the keeper. The aim of the game is to score the opponent as many these goals, while disallowing position to lose a goal in its own team. All players are responsible for the result of the meeting, taking part in actions to defend and attack.

255 In its continual development of football has undergone a number of stages and transformations. With a little more aggressive discipline based on individual technical and tactical training of individual players, has become typical combat sport where the ball takes almost afraid jammed on every inch of the pitch, and the actions of individual players have been completely subordinated to the team. Currently playing soccer is grown on all continents. The level of this sport in the world puts before the players extremely high demands. Universalism in the game, the pursuit of the so-called. total football requires players not only a perfect mastery of the art of football needed in the implementation of various strategy, but also a good knowledge of the systems used to attack and defend, and adequate physical preparation. Football is a game of getting a faster, more aggressive, more dynamic. Disciplines is considered to be the type of speed-endurance, where the effectiveness of the game largely depends on the precision footwork, as well as intense. Therefore, from cultivating t ± discipline of sport requires a great movement coordination, which involves a great technique, and a very good efficiency of the organism. Hence t fluorescent lamps football training is not simply to learn the game, but also should result in raising overall physical fitness. Players become faster, stronger, more agile and tougher. Among the research primarily on somatic characteristics of competitors practicing this sport discipline should be mentioned the work of K. Bibrzycki and J. Niedziałkowski (4) analyzing the construction of somatic players taking part in the competition and the Polish league in season 1979/80.In their study, they tried to assess the interdependence between physique competitors, and the selection and tactical solutions and positioning during the game. Also described the construction of these types Ouch, (according to the typological A. Wanke) A. Koniarek (13) presented morphological characteristics of the participants in the World Championships in 1966.In their view it can be said that footballers are characterized by high growth and relatively high weight, which results in terms of building a strong indicator Rohrer. Z. Drozdowski (10) presented the results of morphological diversity of players engaged in the game of football, and competing in the colors of Poznan clubs, KS Lech and KS Warta. Drozdowski chose the following parameters for the analysis of the construction of somatic body: body height, body weight, length of the upper limb, lower limb length, body length, shoulder width, breadth and depth of chest, width of the pelvis, chest circumference measured at the maximum inspiratory and expiratory circuit’s arms, thighs and drumsticks. On the basis of measurements calculated momentum indicators chest and torso, barko, pelvis, chest and Rohrer.

256 Based on the same parameters Shahtul (18) described what was the state of the physical development of soccer players KKS Lech Poznan, who in 1983 won the Polish championship and to what extent there were possibly changes in these characteristics over the 17 years separating those studies alit was found that the tested athletes were characterized by a more slender body and at a significantly greater body height, body length and only slightly more body weight than in studies prior to 17 years. A relatively complete in terms of physique development anthropometry footballers introduced L. Wojciechowski (22) examining the players from Koszalin. It is today on that football should be characterized by medium and high height, weight proportional to body height, waist belt rather narrow chest a little arched. Lower limbs should be of medium length with a relatively short and well­ muscled calf, and a long and less-muscled thigh. Requirements posed by the game of football can be divided into four types: technical, tactical, psychosocial, and physical (motor). The ideal player should have a high level of fitness and technical, have a comprehensive strategy and mental strength, and function well in a team. With some skills, a player can compensate for the weaknesses of others in the game (3). Success in team sports game is conditioned by the effectiveness of individual behavior of players and their reliability in cooperative. Reliability of individual action is one of the most important criteria for assessing the suitability of the player to the team (19).Currently, the top teams looking to players with an average body height, average body weight, high speed & abilities - strength and a high level of technical sophistication - tactical. Only player’s goalkeeper and two center managers should block a defensive stand high growth and relatively higher weight. Most of the research so far focused mainly on the players playing in higher leagues, on par central, in the oldest age groups. Less attention has been paid to research while juniors in football. Therefore, the aim of my work is an attempt to evaluate the budget mid-body of young players, beginning his sports career. The aim of the study is to present physique junior football and to compare their morphology with other teams and representatives of other sports. For this purpose, make up measure the following characteristics of somatic: body height, body weight, length of the lower extremities, thigh circumference. Carried out the measurements in accordance with the instructions given by Zbigniew Drozdowski (9).On the basis of the materials enumerated for each player the following characteristics: the length of the lower limbs, Manouvrier index, Rohrer index, index typology. It also established the incidence rates distinct types.

257 II. MATERIAL AND METHOD Analyzed material was collected in February in 2011, among footballers Youth Sports Training Center, students in grade football at Kujawsko-Pomorskie Football Association in Bydgoszcz. All subjects were characterized by a very good state of health. Overall examined 18 athletes including 1 goalkeeper, 8 defenders, six midfielders, three forwards. All subjects were born in 1995. It made the following measurements somatic: body height, body weight, length of legs, thigh circumference. Carried out the measurements in accordance with the instructions given by Zbigniew Drozdowski (9).On the basis of the materials enumerated dl and every player the following characteristics:

1. The ordered power exceeds the available capacity of the WTTP. This makes it necessary to limit the area under consideration and to supply a part of it from the EDF west main. The length of the lower limbs by the formula:

V = the height of the body - an increase in the seated position

2 Manouvrier ratio according to the formula:

I = (height - increase in the seated position: an increase in the seated position) x 100

It helped me to determine the ratio of the length of the lower limbs and trunk according to the scheme: x - 84.9 .... brief extremity 85.0 - 89.9 meddle extremity 90.0 - x .... long extremity

Rohrer index according to the formula:

-5 I = (body weight (in grams) - body height (in inches)) x 100

It helped me to identify the body type given by Kretschmer (according to the classification Curtius): x - 1.12...... leptosomatic 1.13 - 1.34...... athletics 1.35 - x ...... picnic

258 4.1Typology Indicator (B. Śkerlj) according to the following formula:

I = (thigh: body height) x 100

The classification of the index is as follows: x - 2 8 ...... skinny 28.1 - 32.0 .. average 32.1 - x .... burly

Then, for each attribute calculated the arithmetic mean (M), the average standard deviation (5), the probable error of the arithmetic mean (S M), the probable error of the average standard deviation (S 5) according to the rules given by M. Arska-Kotlińska and J. Bartz ( 2).I also established the incidence rates distinct types.

III. ANALYSIS OF THE MATERIAL 1. The ordered power exceeds the available capacity of the WTTP. This makes it necessary to limit the area under consideration and to supply a part of it from the EDF west main. General characteristics of the team Youth Sports Training Centre, class football at Kujawsko-Pomorskie Football Association in Bydgoszcz, was founded in 2004 on the initiative of the Polish Football Association. The aim was to create a representation of the province and competition in the nationwide competition. The training program is similar to that of the existing sports club Zawisza Bydgoszcz. All subjects are taught in school No. 10 in the Secondary School No. 15 on the street Cherkasy in Bydgoszcz. Class calculated 20 students and is composed of representatives of nine clubs from across the region Kuyavian-Pomeranian. Students outsiders are accommodated in the school dormitory Street Polanka use the same cafeteria. All subjects my players born in 1995, while the length of deceptive ranges from 5-6 years. Most riders passed all stages of training, taking part in the competition each age category. Nine players are representatives of the UUT Kujawsko-Pomorskie. The team participated in the 2009/2010 season in the national junior competition for the cup to them. J. Michalowicz, taking fifth place.P n the other hand the winner of many competitions in the Kujawsko-Pomorskie. Several players with their clubs won the champion league provincial footballers and youngsters and the second and third place in the league provincial and district leagues highest places footballers and youngsters. The group is a representative of Polish (Thomas Prejs), who has scored

259 several international meetings. Trainings are held five times a week and once a week personal training. In addition, once a week classes are held at the pool or additional care. In addition to training, are conducted in the school physical education classes four hours a week. After all weeks classes, students return home and Saturday games are played in their clubs. Juniors OSSM KP Petrol stations do not receive any grants from the club, being only dependent on their parents.

2 Characteristics of somatic features. Table 1 summarized the characteristics of numerical analyzed somatic features. Body height test group of players varies from 162-185 cm individually, with an average 173.77 cm. As shown in Table 2 listing the comparatively analyzed the characteristics, the subjects of my juniors have an average height of the body close to the youth of the province of Cracow surveyed by Chrzanowski et al (5), but lower than the adolescents from the Poznań surveyed by Cieślik et al (6).Significantly higher compared to the study group, the mean body height can be observed in the Polish representatives of the World Cup in 1978 and first division players of the season 1979/80, only players Basin Sosnowiec retreated under the terms of the young players filling stations OSSM KP Bydgoszcz. Body weight riders surveyed (Table 1) ranges and from 52 kg to 72 kg, and the average is 63.9 4 kg. From the statements tab. 2 that the juniors OSSM KP Bydgoszcz filling stations have similar weight as the youth of the province of Cracow, and are lighter than the youth of the province of Poznan, the Polish representatives, players and league starters in the season 1979/80 and the players Basin Sosnowiec. From the data in Table 1 also shows that individual variations in leg length ranges from 75-89, and the average is 82.11 cm. These figures are slightly lower than the value reported in adolescents from Cracow province, while much lower than first league season 1979/80, as well as athletes Basin Sosnowiec (Table 2). The arithmetic mean of the thigh examined my players is 53.83 inches, with individual spans of 47-61 cm (Table 1) and is higher than the average surveyed their peers from Poznan and Krakow, as well as players Sosnowiec white sails. In terms of the degree of thigh musculature juniors OSSM KP filling stations Bydgoszcz much inferior team to a first-season competition occurring in 1979­ 1980 (table 2). Differentiation of typological On the basis of the ratio Rohrer (Table 3) made determination of body building athletes by Kretschmer (in the classification of Curtius). It found that most of the players is characterized by the athletic type physique, which is 66,7 cm band.

260 Comparing these data with other test teams and disciplines and sports (table 6) can be noted that the same or similar type athletic frequency obtained Lech Poznan juniors taking part in the competition season 1989/90 (66.7%) and 95/96 (68 , 75%), Warta Poznan (72.2%), including subjects juniors Olimpia Poznań and Naprzod Rydultowy (66.61%) and seniors Metalotexu Żydowo (65%).Slightly more players representing this type of construction you Ouch (81.25%) occurred in the junior team Lech Poznan in UEFA 1993-1994. Z. Drozdowski (9) showed in their study that 61.2% of sprinters, which is slightly less than the test I have a team of junior athletic type physique. The same author proved that even greater differences divide the surveyed juniors from Bydgoszcz of long-distance runners (53.2%), youth candidate to study Physical Education (43.8%) and volleyball players (6.6%). In the same table shows that the two players, i.e. 11.1% of the respondents are individuals with picnics specified type physique. A similar incidence of type picnic (12.5%) received juniors Lech Poznan surveyed in 1994.Small group picnics were among sprinters (15.3%), long-distance runners (15.3%), and among the candidates of Physical Education (10%). Only individuals representing their teams or sports such as juniors Warta (5.6%), seniors Matelote (5%), juniors Olympia and Naprzod (2.78%) had the type of physique. High percent picnics represented volleyball (28.2%) and juniors Lech season 95/96 (25%), while among young players Lech surveyed in 1990 there was not a picnic. Analyzing Table 6 can be seen that the four players (22.2%) tested my team turned out to be leptosomatic. Exactly the same type leptosomatic incidence reported in the junior Warta, among sprinters was 23.5% leptosomatic. Close to each other res obtained Matelote seniors (30%), juniors Naprzod and Olympia (30.56%), players cultivating long-distance races (31.5%) and juniors Lech appearing in season 89/90 (33.3%). Nearly half leptosomatic is studied by Z. Drozdowski (9) young candidate for the study of Physical Education (46.2%). The highest percentage recorded a group of retinal physicians, examined by the same author (65, 1%).Only one player type leptosomatic was in the youth team of Lech in 1994 and in season 95/96. Table 4 is included characteristic percentage of respondents taking into account the splitting of the players according to the indicator typology. On this basis we can say that most people represents the average type of body, as much as 72.2%.Stout is four players representing (22.2%) and only one thin (5.5%). Using the indicator Manouvrier made the classification of body based on the length of the lower limbs referred to the length of the body (Table 5).It turned out that the characteristics of the players meddle extremities dominated (61.2%), long extremities were seven or 38.8% of all respondents. There was not one player brief extremities

261 IV. SUMMARY AND CONCLUSIONS

As a result of analysis of the collected material gives rise to the following concluding observations and conclusions:

1. Tested syndrome is characterized by medium and large body height, and medium and large in relation to its weight, which indicates a strong morphological junior football. 2. Compared with older players present in the first division competition surveyed juniors OSSM KP Bydgoszcz filling stations have smaller circuits of the lower extremities. 3. The team junior footballers from Bydgoszcz dominating type player with an average length of the lower limbs, athletic physique, and the average typology. 4. In determining the frequency of particular body types, both among juniors and seniors dominated the athletic type (over 65%). 5. Features physique of young footballers of the study group are similar and slightly higher than the qualities of body of young people from the province of Poznan and adolescents from Cracow province.

In the light of the developed somatic characteristics and comparative material UUT junior OSSM KP filling stations Bydgoszcz shows a typical for this stage of training and discipline physique. Evidence can that making a selection and selection of youth coaches include in their activities the previous scientific observations indicate that the above-mentioned type of morphology is perfectly realized in the present discipline sport. We can also give that in the course of the development of football already formed a certain type of body build its competitor.

V. REFERENCES 1. Antkowiak M.: Budowa morfologiczna piłkarzy nożnych klubu sportowego Metalotex Żydowo. Dysertacja magisterska. Poznań, 1996. 2. Arska-Kotlińska M., Bartz J.: Wybrane zagadnienia statystyki dla studiujących wychowanie fizyczne. AWF Poznań, 1989. 3. Bangsbo J.: Sprawność fizyczna piłkarza. COS, Warszawa 1999. 4. Bibrzycki K., Niedziałkowski J.: Charakterystyka wybranych komponentów budowy ciała piłkarzy. Sport wyczynowy nr 10, s.24-28, 1981. 5. Chrzanowska M., Gołąb S., Bocheńska Z., Panek S.: Dziecko Krakowskie. AWF Kraków, 1992. 6. Cieślik J., Kaczmarek M., Kaliszewska-Drozdowska M.D.: Dziecko Poznańskie ’90. Poznań, 1994.

262 7. Dorsz A.: Budowa ciała juniorów piłki nożnej. Dysertacja magisterska. Poznań, 1997. 8. Drozdowski Z.: Antropologia dla nauczycieli wychowania fizycznego. AWF Poznań, 1988. 9. Drozdowski Z.: Antropometria w wychowaniu fizycznym. AWF Poznań, 1992. 10.Drozdowski Z.: Porównawcza charakterystyka budowy ciała czołowych zawodników piłki nożnej w Poznaniu. Roczniki Naukowe WSWF w Poznaniu, z.18, s.149-152, Poznań 1969. 11. Grzegorczyk S: Piłka nożna . Warszawa, 1985. 12. Grzegorczyk S.: Piłka nożna 1919-1989. Warszawa, 1991. 13.Koniarek A.: Charakterystyka rozwoju fizycznego i budowy uczestników Mistrzostw Świata w piłce nożnej w 1966 roku. Roczniki Naukowe WSWF w Poznaniu, z.17, s.3-8. Poznań, 1969. 14.Mała Encyklopedia Sportu. Warszawa, 1987. 15.Pawlak J.: Budowa i sprawność piłkarzy nożnych w wieku juniora. Dysertacja magisterska. Poznań, 1991. 16.Przybylski M.: Budowa ciała młodych piłkarzy nożnych zespołu KKS Lech Poznań. Dysertacja magisterska. Poznań, 1994. 17.Przybyła T.: Morfologiczna charakterystyka budowy ciała juniorów uprawiających piłkę nożną. Dysertacja magisterska. Poznań, 1997. 18.Shahtul K.A.: Budowa ciała piłkarzy nożnych KKS Lech Poznań. Roczniki Naukowe WSWF w Poznaniu, z. 18, s. 9-15. Poznań, 1969. 19.Szwarc A.: Związki między sprawnością działania w grach klasyfikowanych imałych grach u młodzików uprawiających grę w piłkę nożną, AWF Gdańsk 2006. 20.Talaga J.: Technika piłki nożnej. SiT. Warszawa, 1987. 21.Wachowski E., Strzelczyk R., Osiński W.: Pomiar cech sprawności motorycznej osobników uprawiających sport - wyniki badań. Monografia AWF w Poznaniu nr 238, s.8-37. Poznań, 1987. 22. Wojciechowski L.: Porównawcza charakterystyka budowy ciała reprezentacyjnych zespołów piłki nożnej okręgu koszalińskiego i poznańskiego. Sport Wyczynowy nr 3/81, s.27-29. Warszawa, 1981.

263 Table 1 Characteristics of the numerical analyzed features

Feature Min-Max m S m S S S

Body height 162-185 173.77 1.30 5.18 0.91

Body weight 52-72 63.94 1.82 7.27 1.28

Growth 87-97 91,66 0.53 2.06 0.37 seated

The length 75-89 82.11 0.90 3.60 0.63 of the lower limbs

Thigh 47-61 53.83 0.86 3.34 0.58

Table 2 Comparison of the studied traits Feature World Cup And league Players a child. a child. Our study Poland Poland Basin Poznan Krakow 1978 1979-1980 Sosnowiec 6. (5) 21. 21. 21.

Body 177.80 176.81 171.90 176.30 173.78 173.77 height (cm)

Body 73.70 71.71 67.90 64.70 63.79 63.94 weight (kg) Lower limb length - 90.48 88.42 - 83.45 82.11 (cm)

Thigh - 56.09 53.03 51.50 51.78 53.83 cm),

264 Table 3 Differentiation of inter-subject variability in the light of the typology of Kretschmer

Group surveyed Type leptosomatic Type Type riders athletic picnic

n % n % n %

n = 18 4 22.2 12 66.7 2 11.1

Table 4 Frequency of body types according to the index typology

Group surveyed Skinny Average Stout riders

n % n % n %

n = 18 1 5.5. 13 72.2 4 22.2

Table 5 Frequency of body types according to the index Manouvrier

Group surveyed In short meddle Long- riders extremities extremities extremities

n % n % n %

n = 18 0 0 11 61.1 7 38.8

265 Table 6 Summary of depots somatic covered by the typology of Kretschmer Team sport or discipline Type Type Type Author leptosomatic athletic picnic

Volleyball 65.1 6,6 28,2 Z. Drozdowski (10)

Sprinters 23.5 61.2 15.3 Z. Drozdowski (10)

Players 31.5 53.2 15.3 Z. Drozdowski engaged on (10) long runs

Youth 46.2 43.8 10,0 Z. Drozdowski candidate to (10) study Physical Education

Juniors Lech 33.3 66.7 0 D. Baryła (15) Poznan - season 89/90

Juniors 30.56 66.67 2.78 T. arrived (17) Naprzod Rydultowy and Olimpia Poznań

Metalotex 30 65 5 M. Antkowiak Żydowo (1)

Juniors Warta 22.2 72.2 5,6 J. Pawlak (15) Poznan

Juniors Lech 6.25 81.25 12.5 M. Przybylski Poznan - (16) season 1993/94 Juniors Lech Poznan - 6.25 81.25 12.5 A. Cod (7) season 1995/96 Juniors OSSM KPZPN 22.2 66.7 11.1 own research Bydgoszcz

266 Table 7 Summary of material The The length Last name Body Body increase in Thigh of leg and the name of height weight the sitting lower position Bartoszek Adam 180 69 92. 54 88

Bembenek Hubert 170 61 88 55 82

Bołądź Simon 174 65 91. 53 83

Borecki Charles 182 67 97 53 85

Brzezinski James 175 68 90 56 85

Chabowski Fabian 168 55 88 51 80

Chudzinski Maciej 179 62 95 53 84

Dejewski Thomas 185 68 96 53 89

Gregorek Peter 170 2 90 61 80

Gwizdała Sebastian 165 55 89 49 76

Muzalewski Seweryn 168 63 90 56 78

Damian Nowak 174 71 93 60 81

Siegert Oscar 162 52 87 PLN 50 75

Stolkowski Daniel 179 70 96 54 83

Stolkowski David 176 65 93 54 83

Chellah Charles 169 52 90 47 79

Luke Wandowski 177 68 93 54 84

267 Zaworski Patryk 175 68 92. 56 83

Table 8 Summary of material

Name and surname Rohrer index Indicator tęgości Indicator Manouvrier

Bartoszek Adam 1.18 30.0 0.95

Bembenek Hubert 1.24 32.3 0.93

Bołądź Simon 1.23 30.4 0.91

Borecki Charles 1.11 29.1 0.88

Brzezinski James 1.27 32.0 0.86

Chabowski Fabian 1.16 30.3 0.90

Chudzinski Maciej 1.08 29.6 0.88

Dejewski Thomas 1.07 28,6 0.92

Gregorek Peter 1.46 35.9 0.88

Gwizdała Sebastian 1.22 29.7 0.85

Muzalewski Seweryn 1.33 33.3 0.86

Damian Nowak 1.35 34.5 0.87

Siegert Oscar 1.22 30.9 0.86

Stolkowski Daniel 1.22 30.2 0.86

Stolkowski David 1,19 30.7 0.89

268 Chellah Charles 1.07 27,8 0.87

Luke Wandowski 1.23 30.5 0.90

Zaworski Patryk 1.27 32.0 0.90

Table 9 Summary of material

Name and surname Age Field position Membership Club

Bartoszek Adam 15 back Zawisza Bydgoszcz

Bembenek Hubert 15 attacker Chasing Mogilno

Bołądź Simon 15 helper Zawisza Bydgoszcz AD USW Bydgoszcz Borecki Charles 15 helper

Brzezinski James 15 goalkeeper Victoria Korora

Chabowski Fabian 15 attacker Wda World

Chudzinski Maciej 15 helper Chemist Bydgoszcz

Dejewski Thomas 15 back Olimpia Grudziadz

Gregorek Peter 15 back Chemist Bydgoszcz

Gwizdała Sebastian 15 back Wda World

Muzalewski Seweryn 15 helper Elana Torun

Damian Nowak 15 helper Chemist Bydgoszcz

Siegert Oscar 15 helper Chemist Bydgoszcz

Stolkowski Daniel 15 attacker Legia Chelmza

Stolkowski David 15 back Legia Chelmza

269 AD USW Bydgoszcz Chellah Charles 15 back AD USW Bydgoszcz Luke Wandowski 15 back

Zaworski Patryk 15 back Chemist Bydgoszcz

270 Bereznyakov A.V. Гл1тацид - нова мазь протизапально! та ранозагоювально! дц = Glitatsid - new ointment inflammatory and reparative action. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):271-282. ISSN 1429-9623 / 2300-665X

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013.

УДК 615.454.1:616-001.4-002:616-003.93 UDC 615.454.1:616-001.4-002:616-003.93

ГЛ1ТАЦИД - НОВА МАЗЬ ПРОТИЗАПАЛЬНО! ТА РАНОЗАГОЮВАЛЬНО! Д11 Glitatsid - new ointment inflammatory and reparative action

Березняков А.В. Bereznyakov A.V.

Харювський национальной медичний ушверситет [email protected] Kharkiv National Medical University

Ключовг слова: «Глггацид», сухий екстракт солодки, протизапальна, ранозагоювальна дiя, лшшна рана, скипидарний дерматит. Ключевые слова: «Глитацид», сухой экстракт солодки, противовоспалительное, репаративное действие, линейная рана, скипидарный дерматит. Keywords: "Glitatsid", dry licorice extract, anti-inflammatory, restorative effect, linear wound, turpentine dermatitis.

Вступ. Лшування порушень цшсносл шюрного покриву залишаеться одшею з актуальних проблем сучасной медицини [1, 2] У лжарсько! практищ зустрiчаються здебшьшого хрошчш або ускладнеш вторинною шфекщею та

271 появою екзем дерматолопчш захворювання. До них вщносяться порушення цiлiсностi шкiрного покриву, яю з’являються внаслiдок руйнування первинних елеменнв сипу (пустули, вузли), тобто вторинне ерозування та укривання виразками [3]. При хрошчному протиканш цього процесу створюються умови для вторинного мжробного забруднення, що вимагае комплексного тдходу до лiкування цих сташв, зокрема використання зовнiшнiх засобiв, яю мають протизапальну, антимiкробну дiю та стимулюють репаративнi процеси [4]. Як зовшшнш засiб, що поеднуе у собi цi властивостi, була запропонована мазь «Глнацид» с сухим екстрактом солодки, якш мiстить глiцирiзинову кислоту, флавонощи, Р-ситостерин, органiчнi кислоти, кумарини та шип бiологiчно активнi речовини [5, 6]. Проведенi доклiнiчнi дослiдження дозволили встановити виражену репаративну, протизапальну та ранозагоювальну активнiсть мазi «Глггацид». Вiдносна нешкiдливiсть при внутрiшньошлунковому введенш та нашкiрному

нанесеннi, вiдсутнiсть мюцевоподразнювально1 та алергiзуючоi дií та негативного впливу на шюру дозволяе рекомендувати мазь для подальшого клiнiчного вивчення.

Матерiали та методи. З метою вивчення репаративноi дii мазi «Глггацид» бул проведен експеримент, у якому моделювали асептичну лiнiйну рiзану рану тю ри. Тварини були розподшеш на 4 групи (по 10 тварин у грут, масою 200,0-220,0г): контрольна - тварини, рани яких не лшували, експериментальна - тварини, на рану яких наносили мазь «Глггацид», групи порiвняння - тварини, рани яких лшували вiдповiдно гелем «Пантестин- Дарниця» та маззю «Вундехiл».

л На вистриженiй дiлянцi спини площею 6 см пiд барбамiловим наркозом тваринам робили лшшний розрiз довжиною 50 мм. На рану на вщсташ 10 мм один вщ одного накладали шви i обробляли и 5 % розчином

272 йоду. Пюля виходу тварин з наркозу проводили експеримент. Експериментальним щурам один раз на добу наносили дослщну мазь та препарати порiвняння на область рiзаноi рани. На 7-у та 14-у добу по 5 тварин з кожноi групи виводили з експерименту, вирiзали (пiд наркозом) дшянку свiжосформованого рубця i дослщжували його на мiцнiсть зрощення краiв рiзаноi рани методом ранотензiометрii [7]. Репаративну актившсть обчислювали за формулою:

М дос -100 Ар = ------100 ; М к де: Ар - репаративна актившсть; Мдос - мщнють шва рани при розривi у дослщнш групi; Мк - мщнють шва рани при розривi в контрольны групi. Протизапальна активнiсть мазi «Глггацид» вивчалась на моделi скипидарного дерматиту [8, 9] з контролем показниюв периферичноi кровк Дослiдження було проведене на 40 бших нелiнiйних щурах (4 групи по 10 тварин в кожнш): перша - штактш тварини, друга - нелшоваш тварини з скипидарним дерматитом, третя - дослщна, тварини з скипидарним дерматитом, який лшували маззю «Глггацид», четверта - група порiвняння, хворi тварини, яких лжували гелем «Пантестин-Дарниця». Для моделювання патологи тваринам на депшьовану дiлянку шюри розмiром 3x3 см2 щодня, протягом 10 дшв, наносили по п'ять крапель живичного скипидару, який поим ретельно втирали у шюру за допомогою скляно!’ палички. Пiсля того, як у тварин з’явились дшянки некрозу було проведено лiкування маззю «Глггацид» протягом 10 днiв. Для ощнки ступеня запалення шкiри у тварин дослщжували товщину складки шюри в мм, яку вимiрювали за допомогою штангенциркуля. Оцшку ефективностi мазi «Глiтацид» проводили за вивченням стану шюрного покриву (що оцiнювали в балах) та товщини шкiрноi складки з подальшим розрахунком протизапально1’ активности яку визначали за формулою:

1д -100 А = 100% - ■ 1к

273 де: А - протизапальна активнють; 1д - iнтенсивнiсть ураження покрову шюри в дослiднiй rpyni (бали); 1к - iнтенсивнiсть ураження покрову шюри в контрольнiй rpyni (бали). Yci дослiдження проводили у вiдповiдностi з нащональними «Загальноетичними принципами експеpиментiв на тваринах» (Украша, 2011),

якi узгоджуються з положеннями «ввропейсько1 конвенцii про захист хребетних тварин, яю використовуються для експериментальних та штттих наукових цшей» (Страсбург, 1986), та схвалеш 1-им Нацiональним конгресом з бюетики (Киiв, 2001) [10]. Yсi маншуляцп, якi викликали бiль, проводили т д баpбамiловим наркозом. Статистичну обробку даних здшснювали за допомогою пакета програм Statistica for Windows 6.0 з використанням t- кpитеpiю Ст'юдента та кореляцшного аналiзy. Результати вважали дшсними при р < 0,05 [11].

Результати та ix обговорення. Результати дослщження pепаpативноi активностi показали, що мазь «Глггацид» на 7-у добу збшьшуе мiцнiсть пiсляопеpацiйного рубця асептичноi лiнiйноi рани у щypiв на 73,2 %, а на 14-у добу - на 88,2 %, вiдносно контролю (табл. 1). Таблиця 1 Вплив Ma3i «Глггацид» на мщшсть

пiсляоперацiйного рубця асептично'1 рани ( Х ±Sx, n=10) 7 доба 14 доба Мщшсть Репаративна Мщшсть Репаративна Група тварин рубця, активнють, рубця, активнють, ум. од. % ум. од. % Контроль 180±10,9 — 340±19,0 — Мазь «Г лггацид» 312±24,1* 73,2 640±26,2* 88,2 Г ель «Пантестин» 298±17,0* 65,5 590±19,1* 73,5 Мазь «Вyндехiл» 259±21,8* 43,8 499+24,0* 66,8

274 Примпга. * - вщмшносл в1ропл.т вiдносно контролю, р < 0,05.

Використання мазi «Глiтацид» в лiкуваннi скипидарного дерматиту, який супроводжуеться утворенням ерозш та виразок, дало нам змогу досягти значного покращення стану щурiв. На 7-у добу лiкування вщ вiд початку експерименту показники групи тварин, яких лiкували маззю «Глгтацид» вирогидно вiдрiзнялися вiд показникiв групи нелшованих щурiв (табл. 2).

Таблиця 2 Стан шклри щурiв при лiкуваннi скипидарного дерматиту

маззю «Глггацид» ( Х ±Sх, п=10) Iнтенсивнiсть Товщина тттюрно!' Дослщш групи Термiн дослiду ураження тюри складки, мм (бали) 1нтактш тварини До експерименту 0 1,60±0,20 Дерматит без Вихщш данi 2,8±0,10* 3,26±0,10* лжування 7-а доба 1,2±0,10* 2,60±0,06* Дерматит + мазь Вихiднi даш 2,6±0,20* 3,10±0,10* «Г лгацид» 7-а доба 0,5±0,10** 1,60±0,10** лiкування Дерматит + гель Вихiднi даш 2,8±0,10* 3,00±0,06* «Пантестин- 7-а доба 0,6±0,20** 1,96±0,10**/*** Дарниця» лшування

Примiтки:

1. * - вщмшност в1'ропдш щодо штактних тварин, р < 0,05

2. ** - вщмшносл в1'роп'дн1 щодо дерматиту без лжування, р < 0,05

3 . *** - вщмшност в1'ропдш щодо мазi ‘Т лггацид”, р < 0,05.

275 Отримаш результати свщчать про те, що мазь «Глггацид» нормаизуе стан шюри при скипидарному дерматитi, тобто зменшуе товщину тю рноУ складки, а також iнтенсивнiсть ушкодження шкiрних покривiв. Змшу показникiв периферичноУ кровi таких як, лейкоцитарна формула та морфолопчш змши в осередку запалення, вважають ефективним показником лжування будь-якого запального процесу. У периферичнш кровi тварин зi скипидарним дерматитом без лiкування на 3-ю добу спостер^али виражений лейкоцитоз, змщення лейкоцитарноУ формули влiво зi збiльшенням кiлькостi паличкоядерних лейкоцитiв та збшьшення ШОЕ. (табл. 3).

Таблиця 3 Показники периферичноУ кровi щурiв на моделi скипидарного

дерматиту ( Х ±Sх, п=10) Дерматит + Дерматит + 1нтактний Дерматит без гель Термiни мазь контроль лiкування «Пантестин- Показник дослщжен «Г лггацид» ня Дарниця» п х+Sх п х+Sх п х+Sх п х+Sх 1 2345678910

Г емоглобш, 3-й день 10 130,8±3,98 10 135,6±3,94 10 132,7±3,36 10 132,8±4,04

г/л 10-й день 10 131,8±4,47 8 134,5±5,47 10 133,1±3,46 10 130,2±6,02

Еритроцити, 3-й день 10 5,6±0,18 10 5,1±0,20 10 5,2±0,36 10 5,6±0,15

1012/л 10-й день 10 5,7±0,20 8 4,8±0,40 10 5,3±0,11 10 5,5±0,11

Лейкоцити, 3-й день 10 7,4±0,60 10 18,5±0,99* 10 9,2±0,60** 10 9,4±0,58**

109/л 10-й день 10 7,4±0,67 8 16,6±2,62* 10 6,6±0,68** 10 7,4±0,77**

Нейтрофши Лейкоцитарна формула, %

паличко- 3-й день 10 3,2±0,80 10 5,5±0,40* 10 5,3±0,47* 10 5,4±0,26*

я дер т 10-й день 10 3,2±0,86 8 5,8±0,44* 10 3,4±0,34** 10 4,3±0,47**

Сегменто- 3-й день 10 10,0±1,06 10 12,3±1,32 10 11,9±1,57 10 13,2±1,60

я дер т 10-й день 10 10,0±1,10 8 12,7±1,56 10 10,0±1,11 10 11,2±0,63

276 3-й день lO 2,1±O,53 lO 3,7±O,6O lO 3,5±O,54 lO 4,1±O,6O* Моноцити 10-й день lO 2,2±O,61 S 3,1±O,67 lO 2,7±O,26 lO 3,4±O,37

3-й день lO 82,9±1,31 lO 76,5±1,54 lO 77,7±2,22 lO 76,O±1,92 Л1мфоцити 10-й день lO 83,O±1,54 S 77,7±2,52 lO 82,2±1,74 lO 81,2±1,11

Еозиноф1ли 3-й день lO 1,4±O,16 lO 1,5±O,43 lO 1,3±O,45 lO 1,3±O,34

10-й день lO 1,4±O,37 S 1,5±O,6O lO l,8±O,51 lO 1,6±O,37

ШОЕ 3-й день lO 2,6±O,22 lO 13,2±1,28* lO 11,4±2,26* lO 1O,9±3,14*

мм/год 10-й день lO 2,4±O,16 S 8,8±1,18* lO 4,4±O,98** lO 5,1±1,O5*/**

Приметки:

1. * - вщмшносп в1'роп'дн1 вiдносно iнтaктного контролю, р < O,O5; 2. ** - вiдмiнностi вiрогiднi вiдносно дермaтитy без лжування, р < O,O5.

Дaнi змши зберiгaлись протягом всього перiодy спостереження, що свiдчило про наявшсть вщновлювального процесy в дермi, тяжкiсть його перебну. При лiкyвaннi скипидарного дерматшу мазь «Глгтацид» виявила вирaженy ефектившсть. Так, показники лейкоцитозy на 3-ю до6у дослiдy 6ули в 2 рази, а на 1O-y до6у в 2,5 рази нижчi при лжуванш маззю «Глгтацид», нiж у тварин без лшування. Вiрогiдне змщення лейкоцитарно!’ формули влiво, яке спостершали на 3-ю добу у лжованих тварин, нормaлiзyвaлося по зaкiнченнi експерименту. ШОЕ при лшуванш маззю «Глгтацид» також достовiрно зменшилося на 1O-y добу лiкyвaння до рiвня iнтaктних тварин. Такий ефект обумовлений протизапально1' дГсю мaзi, ïï здaтнiстю впливати циклооксигеназний i лiпооксигенaзний метaболiзм

арахщоново1’ кислоти та зменшення проникностi судинно1' стiнки.

Висновки. l. Мазь «Глгтацид» на 14-у добу шдвишуе мщность пiсляоперaцiйного

рубця асептично1' лГнГйно1’ рани на 88,2%, що шдтверджуе ïï виражеш репaрaтивнi влaстивостi.

277 2. Динамка ккшчних бiохiмiчних показникiв у тварин при використанш Ma3Í «Г лггацид» свiдчать про вiдсутнiсть загальнотоксичноУ дп' препарату. 3. Мазь «Глггацид» може бути рекомендована для подальших клiнiчних випробувань.

Список лiтератури 1. Гаркава А. В. Раны и раневая инфекция / А. В. Гаркава, Т. Т. Елисеев // Мед. помощь. - 2000. - № 5. - С. 3-7. 2. Болотная Л. А. Рациональный выбор средств наружной терапии осложненных дерматозов / Л. А. Болотная // Украинский журнал дерматологии, венерологии, косметологии. - 2010. - №3(38). - С. 47 - 51. 3. James W. E. Аndгews 'Diseases of the Skin / W. D. James, T. G. Berger, D. M. Elston. - 2011. - 968p. 4. Робин Грэхем - Браун Практическая дерматология / Робин Грэхем- Браун, Джонни Бурк, Тим Каплифф. - М.: МЕДпресс-информ, 2011. - 360 с. 5. Аммосов А. С. Солодка: химия, препараты, технология // Современные вопросы фармакогнозии / А. С. Аммосов, В. И. Литвиненко, Т. П. Попова // Межвузовск. сб. науч. трудов с междунар. участием, посвящ. 20-летию кафедры фармакогнозии. - Ярославль, 2004. Вып. 1. - С. 26 - 34. 6. Торосян Аршавир Старое и новое о лечебных свойствах солодки голой / Аршавир Торосян // VITA. - 1995. - № 3. - С. 36. 7. Короткий Н. Г. Атопический дерматит - рекомендации по лечению / Н. Г. Короткий // Вестник дерматологии и венерологии. - 2006. - №3. - С.58 - 63. 8. Вивчення протизапальноУ активност мaзi з амкацином на моделi скипидарного дерматиту у щурiв / С. М. Дроговоз, О. В. Доровский, Я. О. Бутко, А. В. Г оркавчук // Лки. - 2006. - № 3-4. - С. 43-46.

278 9. Яковлева Л. В. Вивчення ефективност ново! Ma3i на моделi неалерпчного контактного дерматиту / Л. В. Яковлева, О. В. Ткачова // Ктшчна фармащя. - 2010. - Т.14, № 4. - С. 66-70. 10. Бютична експертиза доктшчних та шших наукових дослiджень, що виконуються на тваринах: метод. рекомендацп / О.Г. Резнiков, А.1. Соловйов, Н.В. Добреля, О.В. Стефанов // Вюник фармакологи та фармацп. - 2006. - № 7. - С. 47-61. 11. Юнкеров В.И., Григорьев С.Т. Математико-статистическая обработка данных медицинских исследований. - СПб.: ВМедА, 2005. - 292 с.

References

1. Garkava A.V. Wounds and wound infection / A.V. Harkava, T.T. Eliseev / / Med. help. - 2000. - № 5. - S. 3-7. (in Russian). 2. Bolotnaya L.A. Rational choice of outdoor therapy of complicated dermatoses / Bolotnaya L.A. / / Ukrainian Journal of Dermatology, Venereology, cosmetology. - 2010. - № 3 (38). - S. 47 - 51. (in Ukrainian). 3. James W. E. Andrews 'Diseases of the Skin / W. D. James, T. G. Berger, D. M. Elston. - 2011. - 968p. 4. Robin Graham - Brown Practical dermatology / Robin Graham-Brown, Johnny Burke, Tim Kapliff. - M.: MEDpress Inform 2011. - 360. (in Russian). 5. Ammosov A. S. Licorice: chemistry, drugs, technology / / Modern problems of Pharmacognosy / A.S. Ammosov V.I. Litvinenko, T.P. Popova / / intercollegiate. Sat scientific. works with int. participation, is dedicated. 20th Anniversary of the Department of Pharmacognosy. - Yaroslavl, 2004. MY. 1. - Pp. 26 - 34. (in Russian). 6. Torosian Arshavir Old and new about the healing properties of licorice / Arshavir Torosian / / VITA. - 1995. - № 3. - S. 36. (in Russian).

279 7. Korotkiy N.G. Atopic dermatitis - treatment recommendations / N.G. Korotkiy / / Journal of Dermatology and Venereology. - 2006. - № 3. - P.58 - 63. (in Ukrainian). 8. Study of anti-inflammatory activity of ointments amikacin model turpentine dermatitis in rats / S.M. Drogovoz, A.V. Dorovskyy, Y.O. Butko, A.V.Horkavchuk / / Medicines. - 2006. - № 3-4. - P. 43-46. (in Ukrainian). 9. Yakovleva L.V. The efficiency of the new model non-allergic ointment contact dermatitis / L.V. Yakovleva, A.V. Tkacheva / / Clinical Pharmacy. - 2010. - T.14, № 4. - P. 66-70. (in Ukrainian). 10. Examined pre-biotic and other research performed on animals: method. guidance / O.H. Reznikov, A.I. Soloviev, N.V. Dobrelya, O. V. Stefanov / / Journal of Pharmacology and Pharmacy. - 2006. - № 7. - P. 47-61. (in Ukrainian). 11. Junkerov V.I., Grigoriev S.T. Mathematical and statistical analysis of medical research data. - St. Petersburg. : MMA, 2005. - 292 p. (in Russian).

ГЛ1ТАЦИД - НОВА МАЗЬ ПРОТИЗАПАЛЬНО1 ТА РАНОЗАГОЮВАЛЬНО1 ДП Березняков А.В. Харкгвський национальний медичний унгверситет [email protected]

Представлен M a ria m доклшгчного вивчення Ma3i «Глггацид», розроблено! на кафедрг заводсько! технологп лгкгв НФаУ пгд кергвництвом професора О.А. Рубан. Результати до клшгчних випробувань свгдчать про те, що мазь «Глгтацид» володге вираженими протизапальними та ранозагоювальними властивостями, стимулюе репаративнг процеси в ранг, прискорюючи переважно у друггй фазг ранового процесу ii грануляцгю та етталгзацгю. Показанням до призначення мазг «Глгтацид» е дерматити та рани ргзномаштно! етгологп.

280 Rnwuoei слова: «Глггацид», сухий екстракт солодки, протизапальна, ранозагоювальна дiя, лiнiйнa рана, скипидарний дерматит.

ГЛИТАЦИД - НОВАЯ МАЗЬ С ПРОТИВОВОСПАЛИТЕЛЬНЫМ И РЕПАРАТИВНЫМ ДЕЙСТВИЕМ Березняков А.В. Харьковский национальний медицинский университет

Представлены материалы доклинического изучения мази «Глитацид», разработанной на кафедре заводской технологии лекарств НФаУ под руководством профессора Е.А. Рубан. Результаты доклинических испытаний свидетельствуют о том, что мазь «Глитацид» обладает выраженными противовоспалительными и ранозаживляющими свойствами, стимулирует репаративные процессы в ране, ускоряя преимущественно во второй фазе раневого процесса ее грануляцию и эпителизацию. Показанием к назначению мази «Глитацид» являются дерматиты и раны различной этиологии. Ключевые слова: «Глитацид», сухой экстракт солодки, противовоспалительное, репаративное действие, линейная рана, скипидарный дерматит.

GLITATSID - NEW OINTMENT INFLAMMATORY AND REPARATIVE ACTION Bereznyakov A.V. Kharkiv National Medical University

Materials presented preclinical studies ointment "Glitatsid" developed at the Department of Drug Technology National University of Pharmacy, led by professor E.A. Ruban. Results of preclinical studies indicate that the ointment "Glitatsid" has pronounced anti-inflammatory and wound-healing properties, stimulates reparative processes in the wound, speeding up mainly in the second

281 phase of wound healing process of its granulation and epithelization. Indication for the ointment "Glitatsid" are dermatitis and wounds of various etiologies. Keywords: "Glitatsid", dry licorice extract, anti-inflammatory, restorative effect, linear wound, turpentine dermatitis.

В1домост1 про автор1в: Березняков Андрш Володимирович, кандидат фармацевтичних наук, асистент кафедри фармакологи та медично! рецептури ХНМУ, Харюв, пр-т Ленина, 4, тел. 097 970-05-16.

282 Zak M.Yu. Клиническое значение гастрина 17 и пепсиногена 1 в диагностике хронического атрофического гастрита = Clinical value of gastrin 17 and pepsinogen-1 in diagnostics of chronic atrophic gastritis. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):283-294. ISSN 1429-9623 / 2300-665X.

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013.

УДК: 616.12-008.331.1:616.33-002.44:616.342]-07-085 UDC: 616.12-008.331.1:616.33-002.44:616.342]-07-085 Клиническое значение гастрина 17 и пепсиногена 1 в диагностике хронического атрофического гастрита Clinical value of gastrin 17 and pepsinogen-1 in diagnostics of chronic atrophic gastritis

Зак М. Ю. M.Yu. Zak

Приднепровский научный центр НАН Украины и МОН Украины, г. Днепропетровск. Pridneprovskii scientific center of the NAS of Ukraine and Ministry of Education and Science, Dnipropetrovsk

Сегодня доказано, что своевременная диагностика и адекватное лечение пациентов с предраковой патологией желудка наиболее эффективная вторичная профилактика рака желудка (РЖ). Хронический атрофический гастрит (ХАГ) занимает центральное место среди предраковых заболеваний желудка. ХАГ представляет собой заболевание, которое не редко протекает малосимптомноили с неспецифичной симптоматикой. Он развивается медленно, на протяжении многих лет, и часто остается без диагностики [1,6]. Морфологически атрофия в желудке понимается как "потеря желез". Подобное состояние может сформироваться в результате язвы с деструкцией слизистой оболочки (СО) или, что наблюдается чаще, в процессе продолжительного воспалительного процесса, при котором железы разрушаются независимо одна от одной. Согласно современным взглядам, ведущим фактором в развитии ХАГ сегодня признается инфекция Н.ру1оп. В

283 тоже время атрофия может быть результатом аутоиммунного процесса либо длительного дуоденогастрального рефлюкса [11,12]. Ключевым моментом в диагностике ХАГ является эндоскопическое исследование с биопсией. Согласно современным рекомендациям для установления диагноза должно быть исследовано не менее 5 биоптатов: 2 из антрума, 2 из тела желудка и 1 из угла желудка [8,9]. Однако, атрофия как правило имеет очаговый характер, поэтому морфологическое исследование гастробиоптатов позволяет оценить патологический процесс лишь в незначительном участке СО желудка, что, безусловно, недостаточно для понимания патологических процессов, которые протекают в слизистой в целом [2, 5]. Среди последних достижений, направленных на раннюю диагностику преканцерозных заболеваний желудка важное место занимает анализ биохимических маркеров атрофии в CO, так называемая серологическая гастробиопсия. Сущность этого метода состоит в том, что при развитии ХАГ происходит снижения секреции пептидных гормонов и пепсиногенов в кровь. Известно, что гастрин-17 (0-17) синтезируется в G клетках, расположенных в антральном отделе, а пепсиноген-1 (РО-1) в главных клетках, расположенных в фундальном отделе желудка. Логично предположить, что снижение концентрации G-17 и РО-1 в сыворотке крови может указывать на атрофические процессы в соответствующих отделах желудка. Данная гипотеза нашла подтверждение в ряде исследований, в которых зафиксирована взаимосвязь между снижением уровней в сыворотке G-17, РО-1 и развитием стадии атрофии СО [2, 10].Указанное обстоятельство позволило группе ученых предложить использовать показатели 0-17 и PG-1 для скрининговой диагностики ХАГ [2, 5, 7]. Авторы обосновывают целесообразность у больных с диспепсическими жалобами на первом этапе проводить анализ серологических маркеров, а потом, в случаях их изменений, назначать пациенту эндоскопию с биопсией.

284 В то же время, спорным остается вопрос о возможности использования положительных результатов данного метода для обоснованного суждения о стадии атрофии и риске развития РЖ у конкретного пациента. В.Д. Пасечников и соавт., И.М. Котелевец установили, что уменьшение уровней G-17 и PG-1 в сыворотке наблюдается преимущественно при выраженной атрофии в СО, в то время как при минимальной и умеренной атрофии указанные показатели могут находиться в диапазоне нормальных значений [3, 4]. Данное обстоятельство обосновывает целесообразность определения клинического значения показателей G-17 и PG-1 в сыворотке крови у пациентов с хроническим гастритом (ХГ). Цель работы: определить уровень G-17 и PG-1 в сыворотке крови в зависимости от наличия и стадии атрофии СО желудка, у пациентов с хроническим гастритом. Материалы и методы. Обследовано 142 пациента с ХГ, ассоциированным с H. pylori (90 женщин, 52 мужчины), в возрасте от 28 до 65 лет, средний возраст составил (49,91±3,42) года. Всем пациентам проводилась гастродуоденоскопия с одновременной биопсией из антрального отдела (3 фрагмента) и тела желудка (2 фрагмента). Гастробиоптаты фиксировали в 10,0 % растворе нейтрального формалина, обезвоживали в изопропиловомспирте и заливали в парафин. Гистологические срезы толщиной 5 мкм красили гематоксилином и эозином. Для анализа морфологических изменений использовали визуально-аналоговую шкалу, предложенную Сиднейско- Хьюстонской классификацией [8] и системой OLGA [9]. Атрофию СО определяли в баллах от 0 до 3: 0- отсутствие атрофии; 1- слабая атрофия; 2 - умеренна атрофия; 3 - выраженная атрофия. Диагностику H.pylori проводили с помощью быстрого уреазного теста, результаты которого сопоставляли с данными иммуноферментного исследования сыворотки крови на присутствие анти H. ру^п Ig. До проведения исследования пациенты не принимали антисекреторные препараты.

285 Серологическое исследование PG-1 проводили с помощью иммуноферментного анализа с использованием коммерческого набора Biohit Gastropanel® (BiohitPic, Helsinki, Finland). Забор венозной крови всем пациентам проводили натощак, потом образцы центрифугировали при 1500 g на протяжении 10 минут и сохраняли при температуре -20°С. Согласно рекомендациям производителя, маркером атрофии СО антрального отдела желудка считали уровень G-17 < 5 пмоль/л, маркером атрофии СО тела желудка считали уровень PG-1 < 25 мкг/л [5]. Результаты исследования статистически обрабатывались с помощью методов вариационной статистики с определением средних арифметических величин (М), среднеквадратичного отклонения и ошибки средних величин (m). Корреляционный анализ проводили путем вычисления коэффициента корреляции Пирсона (г). Результаты и обсуждение. В зависимости от наличия и стадии выраженности атрофии СО антрального отдела желудка исследуемые пациенты распределились следующим образом (рис. 1): неатрофический гастрит выявлен у 26 (18,6%), слабая атрофия- у 34 (23,8%), умеренная атрофия - у 40 (28,2%) и выраженная атрофия - у 42 (29,4%) пациентов.

29,4 %

Рисунок 1. - Распределение больных в зависимости от наличия и стадии атрофии в СО антрального отдела желудка. Сывороточные концентрации G-17 у пациентов с неатрофическим антральным гастритом варьировали в диапазоне от 5,9 пмоль/л до 20,1 пмоль/л, что составило в среднем (15,17+1,29) пмоль/л (рис. 2). Значения

286 0-17 в данной группе пациентов свидетельствовало о сохранённой функциональной активности СО антрального отдела желудка. При гистологических признаках слабой стадии атрофии в антруме концентрация G-17 варьировала в диапазоне от 2,8 пмоль/л до 18,4 пмоль/л и составила в среднем (10,41±1,47) пмоль/л (рис. 2). Это было достоверно (р<0,01) ниже по сравнению с аналогичным показателем при неатрофическом гастрите. У 20 (58,8%) больных значения G-17 в сыворотке были > 5 пмоль/л, что указывало на сохранение у них функциональной активности G клеток. У пациентов со средней стадией атрофии в антруме показатели концентраций G-17 в сыворотке варьировали в диапазоне от 1,2 пмоль/л до 18,7 пмоль/л, в среднем - (6,79+0,18) пмоль/л (рис. 2). Данное значение было достоверно ниже по сравнению с аналогичными показателями, как при отсутствии атрофии (р<0,01), так и при минимальной атрофии (р<0,01). Сохраненная функциональная активность G клеток СО выявлена у 14 (35,0%) пациентов. Развитие выраженной атрофии СО антрального отдела желудка сопровождалось резким снижением сывороточных концентраций G-17, которые колебались в диапазоне от 0,9 пмоль/л до 10,2 пмоль/л, в среднем - (3,12±0,26) пмоль/л (рис. 2), Это было достоверно ниже в сравнении с аналогичными показателями при I и II стадиях атрофии (р<0,01). Сохраненная функциональная активность G клеток желудка зафиксирована лишь у 4 (9,5%) больных.

неатрофический слабая атрофи^^ умеренная выраженная гастрит атрофия атрофия мкг/л наличием атрофии в антруме и концентрацией G-17 в сывороткеатрофииG-17ввкрови.концентрациейантруменаличиеми между (г=-55) взаимосвязь корреляционная обратная (р<0,01) достоверная СОотдела стадииатрофииантральногоналичияжелудка. и - р<0,01 - в сравнении с предыдущей стадией атрофии-сравнении-сстадиейвр<0,01 предыдущей PG-1 (рис. 4). (рис.PG-1 етоиекм атио вриоаи дааое т 56 клл до мкгл/л 25,6 от диапазоне в варьировали гастритом неатрофическим гастрит выявлен у 24 (16,8%), слабая атрофия - у 39 (27,6%), умеренная умеренная (27,6%), 39 у - атрофия слабая (16,8%), 24 у неатрофический выявлен 3):гастрит (рис. образом следующим распределились пациенты о сохранении функциональной активности СО относительно продукции продукции относительно СО активности функциональной сохранении о желудка. СО тела в атрофии стадии 3). (рис.больных (23,8%) 34 у - атрофия выраженная и (31,8%) 45 у - атрофия 178,9 мкг/л и составили в среднем (115,2±5,7) мкг/л, что свидетельствовало свидетельствовало что мкг/л, (115,2±5,7) среднем в составили и 178,9 мкг/л 100 150 При проведении парного корреляционного анализа установлена установлена анализа корреляционного парного проведении от При зависимости в G-17 концентрации Сывороточные 2. Рисунок **гастритом, неатрофическимс сравнении -в р<0,001 - * Примечание: Концентрации PG-1 в сыворотке крови у пациентов с хроническим хроническим с пациентов у крови сыворотке в PG-1 Концентрации и наличия от зависимости в больных Распределение 3. Рисунок В зависимости от наличия и стадии атрофии в СО тела желудка желудка тела СО в атрофии стадии и наличия от зависимости В 115,2 23,8% 288 ■ ■ атрофиявыраженная атрофия □ умеренная □ слабая атрофия □ неатрофический гастрит Примечание: * - р<0,001 - в сравнении с неатрофическим гастритом, ** - р<0,01 - в сравнении с предыдущей стадией атрофии Рисунок 4. Сывороточные концентрации PG-1 в зависимости от наличия и стадии атрофии СО тела желудка. При гистологических признаках слабой атрофии в теле желудка было отмечено снижение сывороточных концентраций PG-1, которые варьировали в диапазоне от 7,91 мкг/л до 180,24 мкг/л, в среднем - (27,01±1,12) мкг/л. Это было достоверно (р<0,001) меньше по сравнению с аналогичным показателем при неатрофическом гастрите (рис. 4). Сохраненная функция главных клеток зафиксирована у 21 (53,8%) больного. При умеренной атрофии фундальной слизистой отмечалось дальнейшее снижение показателей сывороточных концентраций PG-1, которые варьировали от 6,81 мкг/л до 54,31 мкг/л. Средний показатель РО- 1составил(18,11±1,41) мкг/л, что было достоверно ниже в сравнении с аналогичными показателями, как при неатрофическом гастрите (р<0,0001), так и при гастрите со слабой стадией атрофии (р<0,01) (рис. 4). Уровень РО-1 > 25 мкг/л имел место у 10 (22,2%) пациентов. Развитие выраженной атрофии СО тела желудка при хроническом гастрите сопровождался резким снижением сывороточных концентраций РО-1, которые варьировали от 4,9 мкг/л до 42,1 мкг/л, в среднем - (9,42±0,95) мкг/л, что было достоверно ниже в сравнении с аналогичными

289 показателями при I и II стадиях атрофии (р<0,01) (рис. 4).Сохраненную функцию главных клеток зафиксированы лишь у 3 (8,8%) пациентов. Обсуждение. При развитии и прогрессировании атрофических изменений СО наблюдается снижения функциональной активности G клеток и главных клеток желудка. В результате проведенного исследование установлено, что у 58,8% пациентов со слабой и у 35,0% с умеренной атрофией в антруме наблюдалась сохраненная функция G клеток желудка. Декомпенсация функции гастринпродуцирующих клеток была отмечена лишь при выраженной атрофии СОантрума.Несколько иная ситуация наблюдалась при анализе уровня PG-1.Декомпенсация функции главных клеток наблюдалась как при умеренной (у 77,8% пациентов), так и при выраженной атрофии (у 91,2% больных) в теле желудка. Таким образом, использование новых неинвазивных маркеров G-17 и PG-1 безусловно повышает качество диагностики атрофических изменений СО желудка. Ключевое клиническое значение «серологической гастробиопсии», по нашему мнению, состоит в возможности определения среди пациентов со слабой и умеренной атрофией СО группу лиц с повышенным риском развития РЖ. Если у больного при гистологическом исследовании установлена слабая или умеренная атрофия, а при серологическом исследовании установлена декомпенсация функции гастринпродуцирующих и/или главных клеток, то возможно у данного пациента имеют место более глубокие структурные изменения, чем те, которые определены при гистологическом исследовании. Комплексный анализ серологического и морфологического методов исследований позволяет клиницисту определить стратегию наблюдения и лечение больных с ХАГ. Полученные данные демонстрируют, что исследование лишь G-17 и PG-1 (без морфологического исследования СО желудка) не позволяют убедительно свидетельствовать о наличии и выраженности атрофических изменений в СО желудка. Основанием для этого утверждения являются тот

290 факт, что при морфологических признаках умеренной атрофии нормальный уровень в сыворотке G-17 и PG-1 имеет место у 35,0% и в 22,2% больных соответственно, а при выраженной атрофии сохраненный уровень рассматриваемых показателей зафиксирован у 9,5% и у 8,8% пациентов, соответственно.

Выводы.

1. Декомпенсация функции гастринпродуцирующих клеток зафиксирована у 41,2% пациентов со слабой атрофией и у 65,0% больных с умеренной атрофией в антруме, что может указывать на более глубокие и распространенные дисрегенераторные изменения, чем те, что выявлены при морфологическом исследовании. 2. Декомпенсация функции главных клеток наблюдалась у 46,2% пациентов со слабой атрофией и у 77,8% больных с умеренной атрофией в теле желудка, что может свидетельствовать о более выраженных структурных изменениях, по сравнению с данными морфологического исследования. 3. Использование в клинической практике показателей уровня G-17 и PG-1 в сыворотке крови в комплексе с морфологическим исследованием слизистой оболочки желудка повышают эффективность стратификации пациентов с атрофическим гастритом в отношении риска развития у них дистального рака желудка.

Литература. 1. Бабак О.Я. Атрофический гастрит: прогнозы и перспективы / Бабак О.Я. // Здоров'я Украши. - 2006. - № 21/1. - С. 26-27. 2. ВаананенХ. Ваухконен М., Хэлске Т. Неэндоскопическая диагностика атрофического гастрита на основании анализа крови: корреляция между результатами гистологического исследования и уровнями гастрина-17 и пепсиногена-1 в сыворотке // Клин. перспективы гастроэнтерологии, гепатологии. - 2003. - Т.4. - С.26-32. 3. Пасечников В.Д., Котелевец СМ., Чуков С.З. Морфофункциональные проявления атрофии слизистой оболочки желудка при Н.ру1оп - ассоциированном гастрите // Рос. журн. гастроэнтерол., гепатол., колопроктол. - 2004. - Т. 14, №1. - С.26-32.

291 4. Павлович И. М. Атрофический гастрит (клиническая и функционально - морфологическая характеристика, критерии риска опухолевой трансформации): автореф. дисс. на соискание науч. степени доктора мед. наук / И. М. Павлович - Москва, 2006. -32 с. 5. Сиппонен П., ФорсблюмЭ., СуованеймиО. Иммуноферментный анализ на пепсиноген-1, гастрин-17 и антитела к Helicobacterpylori в неинвазивной диагностике атрофического гастрита // Рос. журн. гастроэнтерол., гепатол. и колопроктол. - 2002. - №3. - С.46-51. 6. Филиппов Ю.А. Рак желудка. Ранняядиагностика и лечение // Гастроентеролопя: Мiжвiд.зб. - Вип. 38. - 2007. - С. 307-315. 7. di Mario F., CavallaroL.G. Non-invasive tests in gastric disease. //Dig Liver Dis. - 2008. - Vol.40(7). - Г.523-530. 8. Classification and grading of gastritis. The updated Sydney system. International Workshop on the Histopathology of gastritis, Houston 1994 / M. F. Dixon, R. M. Genta, J. H. Yardley [et al.] // Am. J. Surg. Pathol. - 1996. - Vol. 20. - P. 1161-1181. 9. Gastritis OLGA-staging & gastric cancer risk: a twelve year clinico- pathological follow-up study / M. Rugge, M. de Boni, G. Pennelli [et al.] // Minerva Gastroenterol. Dietol. - 2010, Mar. - Vol. 56(1). - P. 13-17. 10. Iijima K., Abe Y., Kikuchi R. Serum biomarker tests are useful in delineating between patients with gastric atrophy and normal, healthy stomach. World J. Gastroenterol. - 2009. - Vol. 15 (7). - Г.853-859. 11. Ohata H., Kitauchi S., Yoshimura N. et al. Progression of chronic atrophic gastritis associated with Helicobacter pylori infection increases risk of gastric cancer // Int. J. Cancer. - 2004.- Vol.109 (1).- P. 138-143. 12. Vannella L., Lahner E., Osborn J. Risk factors for progression to gastric neoplastic lesions in patients with atrophic gastritis. AlimentPharmacolTher. - 2010 - Vannella - P. 33-36.

M.Yu. Zak

Clinical value of gastrin 17 and pepsinogen-1 in diagnostics of chronic atrophic gastritis Pridneprovskii scientific center of the NAS of Ukraine and Ministry of Education and Science, Dnipropetrovsk The study involved 142 patients with chronic gastritis for whom blood serum levels of gastrin-17 (G-17) and pepsinogen-1 (PG-1) were measured depending on the presence and intensity degree of the atrophy in theantrum and in

292 the body of the stomach. Morphological diagnosing was conducted by Visual Analogue Scale, offered by Sydney classification of chronic gastritis. Decompensation of gastroproducing cells wasfound in 41.2 % patients with low degree of atrophy and in 65.0 % patients with moderate atrophy in theantrum. Decompensation of functioning of the central cells was observed in 46.2 % patients with low degree of atrophy and in 77.8 % patients with moderate atrophy in the body of stomach. The findings can indicatemore apparent restructuring changes in the mucus coat of stomach than those had been detected during themorphological examination. Patients with G-17 level < 5 pmol/L and PG-1 level < 25 mkg /l can be regardedas high risk of noncardiac stomach cancer development. Application of G-17 and PG-1 rates in blood serumalong with morphological examination raises the efficiency of stratification of the patients with the risk of stomach cancer development.

М.Ю. Зак

Оптимизация диагностики хронического атрофического гастрита современными неинвазивними методами Приднепровский научный центр НАН Украины и МОН Украины

У 142 пациентов с хроническим гастритом проведен анализ уровня гастрина-17 (G-17) и пепсиногена-1 (PG-1) в сыворотке крови в зависимости от наличия и степени выраженности атрофии в антральном отделе и теле желудка. Морфологическую диагностику слизистой оболочки желудка осуществляли на основании рекомендаций Сиднейской классификации и системы OLGA. Декомпенсация функции гастринпродуцирующих клеток зафиксирована у 41,2 % пациентов со слабой атрофией и у 65,0 % больных с умеренной атрофией слизистой оболочки антрума, декомпенсация функции главных клеток установлена у 46,2 % пациентов со слабой атрофией и у 77,8 % - с умеренной атрофией слизистой оболочки тела желудка. Полученные данные могут свидетельствовать о более выраженных структурных изменениях в слизистой оболочке желудка по сравнению с результатами морфологического исследования. Таким образом, пациенты с уровнем G-17 < 5 пмоль/л и PG-1 < 25 мкг/л могут рассматриваться как лица

293 с высоким риском развития некардиального рака желудка. Использование в клинической практике определения уровня G-17 и PG-1 в сыворотке крови в комплексе с морфологическим исследованием слизистой оболочки желудка повышает эффективность стратификации пациентов с риском развития рака желудка.

294 Bereznyakova A.I., Cheremisina V.F., Zhemela O.D. Особенности лейкоцитарной реакции периферической крови крыс в динамике острого аллергического дерматита = Features leukocyte reaction of peripheral blood at dynamics of acute allergic dermatitis in rat. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):295-306. ISSN 1429-9623 / 2300-665X.

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 16.10.2013. Revised: 17.11.2013. Accepted: 21.12.2013. УДК 616.15:616.24-002.5 UDC 616.15:616.24-002.5

ОСОБЕННОСТИ ЛЕЙКОЦИТАРНОЙ РЕАКЦИИ ПЕРИФЕРИЧЕСКОЙ КРОВИ КРЫС В ДИНАМИКЕ ОСТРОГО АЛЛЕРГИЧЕСКОГО ДЕРМАТИТА Features leukocyte reaction of peripheral blood at dynamics of acute allergic dermatitis in rat

Березнякова А.И., Черемисина В.Ф., Жемела О.Д. Bereznyakova A.I., Cheremisina V.F., Zhemela O.D. [email protected] [email protected]

Национальный фармацевтический университет, г. Харьков National Pharmaceutical University, Kharkov

Ключевые слова: аллергический дерматит, лейкоциты, лизосомальные ферменты Ключовi слова: алерпчний дерматит, лейкоцити, лiзосомальнi ферменти. Keywords: allergic dermatitis, leukocytes, lysosomes enzymes.

Вступление. В настоящее время отмечен рост заболеваний кожи у населения Украины [1], сопровождающиеся аллергическим компонентом. Этому способствует 295 целый ряд причин, в том числе загрязненность окружающей среды, несбалансированность питания, добавки в пищевые продукты модифицированных веществ, неконтролируемое употребление антибиотиков и т.д. [2]. Поэтому существенное значение имеют исследования лейкоцитарной реакции периферической крови в динамике острых дерматитов, представляющем интерес для клиницистов, поскольку дают возможность прогнозировать течение и исход заболевания [3]. Цель исследования - изучение особенностей лейкоцитарной реакции периферической крови при острых дерматитах у крыс в динамике. Материалы и методы. Опыты проведены на 60 нелинейных крысах-самцах, массой 180,0-200,0 г, разделенных на 3 группы: 1 группа - 10 животных, физиологический контроль; 2-я группа - 20 крыс с острым аллергическим дерматитом. Аллергический дерматит вызывали по методу Залкан П.М., Иевлевой Е.А. [4] 2,4-динитрохлорбензолом (ДНХБ). 3 капли 5 % раствора ДНХБ однократно наносили на место сенсибилизации (поверхность спины) в виде аппликации с добавочным нанесением на 7 других участков кожи по 1 капле 1% раствора. В развитии сенсибилизации у крыс по клинической и морфологической картине различали 2 этапа. Первые этап - первично­ контактная реакция (через 24 часа) в виде ограниченного отека и гиперемии. Эта реакция имеет черты неспецифического воспаления с некоторыми признаками начала развития сенсибилизации. Второй этап (на 8-е сутки) - спонтанная воспалительная реакция (реакция воспламенения) с тотальным некрозом эпидермиса и образованием больших субэпидермальных пузырей. Эта реакция развилась на иммунной основе и обязательным компонентом при этом была инфильтрация с присутствием базофилов. Про тяжесть аллергического дерматита судили по общему состоянию и поведению животных, оценивали в балах, по степени развития дерматита: 0 балов - видимых повреждений нет; 1 бал - слабовыраженная гиперемия з мелкочешуйчатой шероховатостью; 2 бала - умеренно выраженная гиперемия, 296 шероховатость, точечные кровоизлияния; 3 бала - выраженная гиперемия, язвы кожи; 4 бала - резкая эритема с явлениями геморрагий, выраженной инфильтрацией, язвами. В динамике острого дерматита, начиная с 6 часа по 14 сутки включительно исследовали общее количество лейкоцитов (ОКЛ) в крови, лейкоцитарную формулу, функциональное состояние лейкоцитов по активности маркерных ферментов (миелопероксидазы (МПО) нейтрофилов, а- нафтилацетатэстеразы (а-НАЭ) моноцитов и кислой фосфотазы (КФ) нейтрофилов и лимфоцитов), которые определяли цитохимическими методами Г рехема-Кнолла, Леффлера, Бернстона и выражали в средних цитохимических коэффициентах (СЦК); в процентах определяли количество лимфоцитов, содержащих а-НАЭ [5]. Все исследования проводили в соответствии с национальными «Общеэтическими принципами экспериментов на животных» (Украина, 2011), которые согласуются с положением «Европейской конвенции по защите позвоночных животных, которые используются в экспериментах и других научных целей» (Страсбург, 1986), и одобренных 1-ым Национальным конгрессом с биоэтики (Киев, 2001) [6]. Все манипуляции, которые вызывали боль, проводили под барбамиловым наркозом. Статистическую обработку данных осуществляли при помощи пакета программ Statistica for Windows 6.0 с расчётом t-критерия Стьюдента и корреляционного анализа. Результаты считали действительными при р<0,05 [7]. Результаты и их обсуждение. ОКЛ к 6-и часам было достоверно ниже исходного - в 1,8 раза, что, по- видимому, связано с маргинацией и эмиграцией циркулирующих лейкоцитов, преобладанием их над поступлением лейкоцитов из костного мозга в кровь. Об этом свидетельствует уменьшение количества всех лейкоцитарных форм (табл. 1). К 1 -м суткам ОКЛ приближалось к исходному, при дальнейшем снижении количества сегментоядерных нейтрофилов и достоверно уменьшенном содержании моноцитов на 3-е сутки наблюдали выраженную тенденцию к 297 повышению ОКЛ, что, по-видимому, обусловлено преобладанием поступления лейкоцитов из костного мозга в кровь над их эмиграцией в связи с выходом клеток из костномозгового постмитотического резервного пула в кровь и активацией гемопоэза; заметно увеличилось содержание всех видов лейкоцитов. На 5-е сутки ОКЛ постепенно восстанавливалось, что, очевидно, связано с дальнейшим выходом лейкоцитов в очаг, преимущественно гранулоцитов, восстановлением равновесия между эмиграцией лейкоцитов и поступлением их из костного мозга в кровь, развитием гиперплазии костного мозга [8]. На 7-е сутки наблюдали некоторое увеличение ОКЛ. На 10-е сутки происходило повторное снижение ОКЛ (в 2,4 раза) и содержания всех лейкоцитарных форм, которое можно объяснить усиленным выходом лейкоцитов, преимущественно мононуклеаров на фоне снижения интенсивности гемопоэза, обусловленного уменьшением интенсивности воспаления. На 14-е сутки ОКЛ восстанавливалось, поскольку наступал период разрешения воспаления. Таблица 1 Динамика лейкоцитарной формулы крови крыс при остром аллергическом дерматите ^ ± m) Срок Общее Лимфо­ Моноциты Эозино- Нейтрофилы исследо количество циты филы ПЯН СЯН вания

Контроль 10,70±1,33 5,81±0,62 0,513±0,0632 0,157±0,0 0,287±0,04 3,95±0,66 6 277 4 6 ч 6,04±0,485* 2,79±0,39 0,263±0,0257 0,0604±0, 0,131±0,03 2,80±0,387 7* * 00485* 57* 1 сут 7,92±1,43 5,25±0,93 0,302±0,0743 0,118±0,0 0,214±0,06 2,03±0,362 3 * 237 58 * 3 сут 19,20±5,03 11,40±3,0 1,06±0,25 0,594±0,1 0,36±0,108 5,71±1,50 5 46* 5 сут 10,60±2,24 7,09±1,55 0,494±0,149 0,106±0,0 0,310±0,06 2,58±0,509 224 87

298 7 сут 12,20±2,61 7,4±1,6 0,548±0,117 0,126±0,0 0,271±0,06 3,89±0,828 316 51 10 сут 4,50±0,487* 2,48±0,18 0,278±0,0567 0,133±0,0 0,137±0,05 1,47±0,373 9 * 419 46 * 14 сут 7,54±0,965 3,92±0,58 0,332±0,080 0,156±0,0 0,151±0,01 2,99±0,357 8* 31 93* Примечание: *р<0,05 достоверно по отношению к контролю, п=10.

Активность МПО в нейтрофилах была достоверно ниже к 6-му часу - в 1,2 раза по сравнению с исходными данными, несколько снижалась на 3-и сутки и более значительно - на 10-е сутки (табл. 2). Активность КФ в нейтрофилах была достоверно ниже исходной к 6-му часу - в 2,1 раза, несколько снижалась к 3-им суткам - в 1,2 и существенно - на 5-е и 10-е сутки. Таблица 2 Активность ферментов в лейкоцитах периферической крови крыс в динамике острого инфекционного воспаления (М ± т ) Срок МПО а-нафтилацетатэстеразы Кислая фосфатаза исследования нейтрофилы, моноциты, лимфоциты, нейтрофилы, лимфоциты, СЦК СЦЯ % СЦК СЦЯ Контроль 2,43±0,0338 1,28±0,0206 14,20±1,62 0,788±0,0477 0,472±0,0299 6 ч 2,10±0,0791* 1,48±0,0357 9,83±1,33 0,375±0,028 0,488±0,0298 1 сут 2,28±0,0626 1,23±0.0418 9,83±1,05* 0,848±0,0394 0,753±0,0465 3 сут 2,28±0,0722 1,24±0,0301 10,00±0,632* 0,658±0,0362* 0,903±0,0158 5 сут 2,40±0,0299 1,54±0,0284 8,83±1,01* 0,490±0,0312 0,510±0,0308 7 сут 2,36±0,0491 1,32±0,0448 19,50±1,38* 0,450±0,0302 0,408±0,0411 10 сут 1,87±0,0606 1,15±0,0232* 16,80±1,49 0,363±0,0246 0,867±0,0278 14 сут 1,68±0,0475 1,22±0,0291 23,30±2,95* 0,468±0,0329 0,715±0,0251 Примечание: *р<0,05 достоверно по отношению к контролю, п=10.

Активность а-НАЭ в моноцитах к 6-му часу возрастала в 1,2 раза по сравнению с контролем (р<0,05), к 3-м и 5-м суткам - соответственно в 1,1 и 1,2 раза, а к 10-м и 14-м суткам снижалась по сравнению с исходными величинами.

299 Количество лимфоцитов, содержащих а-НАЭ, достоверно снижалось на 1-е и 3-е сутки - в 1, 4 раза, повторно - на 5-е - в 1,6 раза и возрастало на 7-е - в 1,4 раза. Активность КФ в лимфоцитах также изменялась фазно: увеличивалась на 1 - 3-и сутки (р<0,05) соответственно в 1,6; 1,8 раза и повторно - на 10-е - соответственно в 1,8 раза. Таким образом, развитие острого аллергического дерматита сопровождалось фазными изменениями ОКЛ в крови и лейкоцитарной формулы, отражающими реакции всей системы при воспалении: события в очаге, костном мозге и самой крови, соотношение между эмиграцией лейкоцитов в очаг и поступлением их из костного мозга. Транзиторную лейкопению наблюдали на 6-ом часе, лейкоцитоз - на 3-и сутки, некоторую тенденцию к лейкоцитозу - на 7-е, повторная лейкопения - на 10-е. ОКЛ практически восстанавливалось на 14-е сутки, лейкоцитарная формула и содержание моноцитов, лимфоцитов и гранулоцитов - к 14-м. Активность маркерных ферментов лейкоцитов изменялась в соответствии с количественными изменениями клеток - снижалась при преобладании эмиграции или стихании усиленного гемопоэза и восстанавливалась или возрастала при преобладании поступления лейкоцитов из костного мозга в кровь. Активность а-НАЭ моноцитов возвращалась к исходной к 14-м суткам, активность МПО и КФ нейтрофилов оставалась сниженной к этому сроку. Обращает на себя внимание заметное и продолжительное повышение активности ферментов лимфоцитов на 10-е сутки и значительное увеличение количества лимфоцитов, содержащих а-НАЭ, также на 14-е сутки, отражающее дальнейшую активацию лимфоцитов, по-видимому, в связи с формированием иммунитета. Выводы. 1. Острый аллергический дерматит характеризуется ранней и выраженной транзиторной лейкопенией (6-й час воспаления), ранним и выраженным лейкоцитозом (3-е сутки), завершением лейкоцитарной реакции на 14-е сутки. 300 2. Активность маркерных ферментов моноцитов и лимфоцитов при остром аллергическом воспалении возвращается к исходным величинам на 14-е сутки, а кислая фосфатаза лимфоцитов остается повышенной до конца эксперимента, что, по-видимому, обусловлено формированием иммунитета.

Список литературы. 1. Туркевич О.Ю. Функцюнальш показники тю ри та iмунний статус у хворих на професшний дерматоз до та тсля лшування // Украшський журнал дерматологи, венерологи, косметологи. - 2003. - № 3. - С 12 - 14. 2. Берзшь В.1. Науковi аспекти оптимiзацп внутршньо тттюльного середовища та мошторинг стану здоров’я школярiв : Зб. наук. праць. - Харюв : 1нститут охорони здоров’я школярiв, 2009. - С. 20 - 24. 3. Клименко Н.А., Шевченко А.Н. Лейкоцитарная реакция периферической крови крыс в динамике острого инфекционного воспаления // Медицина сегодня и завтра. - 2004. - № 1. - С. 40 - 43. 4. Залкан П.М., Иевлева Е.А. Влияние синтетических моющих средств на реактивность кожи морских свинок // Актуальные вопросы профессиональной дерматологи. - М., 1965. - С. 106 - 112. 5. Лабораторные методы исследования в клинике: справочник / В.В. Меньшиков, Л.Н. Делекторская, Р.П. Золотницкая и др. - М., Медицина, 2002. - 368 с. 6. Бютична експертиза доктшчних та ттттих наукових дослщжень, що виконуються на тваринах: метод рекомендаци / О.Г. Резшков, А.1. Соловйов, 301 Н.В. Добреля, О.В. Стефанов // Вюник фармакологи та фармацй. - 2006. - № 7. - С. 47 - 61. 7. Юнкеров В.И., Григорьев С.Т. Математико-статистическая обработка данных медицинских исследований. - СПб. : ВМедА, 2005. - 292 с. 8. Дыгай А.М., Клименко Н.А. Воспаление и гемопоэз. - Томск : Изд- во Томск. Ун-та, 1992. - 276 с.

302 УДК 616.15:616.24-002.5 ОСОБЛИВОСТ1 ЛЕЙКОЦИТАРНО1 РЕАКЦП ПЕРИФЕРИЧНО1 КРОВ1 ЩУР1В У ДИНАМЩТ ГОСТРОГО АЛЕРГ1ЧНОГО ДЕРМАТИТУ Березнякова А.1., Черемiсiна В.Ф., Жемела О.Д. На моделi гострого алергiчного дерматиту у щурiв показано, що змiни загально! кшькост лейкоцитiв у кровi та лейкоцитарно! формули вiдбивають реакцii вше! системи кровi при запаленнi: поди у вогнишд, кiстковому мозку i самш кровi, спiввiдношення мiж емшращею лейкоцшзв у вогнище i надходженням !х з кiсткового мозку. Транзиторна лейкопешя спостерiгалася на 6-ту годину, лейкоцитоз - на 3-ю добу, деяка тенденщя до лейкоцитозу - на 7­ му, повторна лейкопешя - на 10-ту. Загальна кiлькiсть лiмфоцитiв та лейкоцитарна формула практично вщновлювалися на 14-ту добу. Активнiсть маркерних ферменлв лейкоцитiв змiнювалася вiдповiдно до кшьюсних змiн клiтин - знижувалася при переважаннi емiграцii чи стиханш посиленого гемопоезу i вiдновлювалася чи зростала при переважаннi надходження лейкоцшзв з кiсткового мозку в кров. Спостершалося помiтне й тривале тдвищення активностi ферментiв лiмфоцитiв на 10-ту добу, що вщбивае подальшу активацш лiмфоцитiв, видно, у зв’язку з формуванням iмунiтету. Ключовг слова: алерпчний дерматит, лейкоцити, лiзосомальнi ферменти.

UDC 616.15:616.24-002.5 FEATUPES LEUKOCYTE REACTION OF PERIPHERAL BLOOD AT DYNAMICS OF ACUTE ALLERGIC DERMATITIS IN RAT Bereznyakova A.I., Cheremisina V.F., Zhemela O.D. On a model of acute allergic dermatitis in rats it was show, that changes in the total leukocytes number and leukocyte formula reflect the reaction of the whole blood system at inflammation: events in focus, bone marrow and blood itself, relation between leukocyte emigration to the focus and their efflux from bone marrow. Transitional leukopenia was observed at the 6th hour, leukocytosis was observed on the 3d day, certain tendency to leukocytosis - 7th , recurrent leukopenia was observed 303 on 10th day. The total number of lymphocytes and leukocyte formula was recovered to 14th day. The activity of leukocytes marker enzymes had changes according to quantitative changes of the cells. It decreased at prevalence of emigration or dropping of strengthened haemopoesis and recovered or increased at prevalence of leukocytes efflux from bone marrow to blood. There was observed evident and prolonged increase of activity of lymphocytes enzyme on the 10th day, reflecting the continued activation of lymphocytes is seen in connection with the formation of immunity. Keywords: allergic dermatitis, leukocytes, lysosomes enzymes.

304 References

1. Turkevych O. Functional parameters of the skin and the immune status of patients with occupational dermatosis before and after treatment // Ukrainian Journal of Dermatology, Venereology, cosmetology. - 2003. - № 3. - P. 12 - 14 (in Ukrainian). 2. Berzin V.I. Scientific aspects of optimizing internal school environment and monitor the health status of schoolchildren: Coll. sciences. Works. - Kharkov : Institute of Health students, 2009. - P. 20 - 24 (in Ukrainian). 3. Klimenko N.A., Shevchenko A.N. Leukocyte reaction in peripheral blood of rats in the dynamics of an acute infectious inflammation // Medicine today and tomorrow. - 2004. - № 1. - P. 40 - 43. (in Russian). 4. Zalkan P.M., Ievleva E. A. Effect of detergents on the reactivity of the skin of guinea pigs //Actual problems of professional dermatologists. - M., 1965. - P. 106 - 112 (in Russian). 5. Laboratory Methods in the clinic: a handbook / V.V. Menshikov, L.N. Delektorskaya, R.P. Zolotnitskaya et al. - M., Medicine, 2002. - 368 p. (in Russian). 6. Examined pre-biotic and other research performed on animals: method. guidance / O.H. Reznikov, A.I. Soloviev, N.V. Dobrelya, O.V. Stefanov // Journal of Pharmacology and Pharmacy. - 2006. - № 7. - P. 47-61(in Ukrainian). 7. Junkers V.I., Grigoriev S.T. Mathematical and statistical analysis of medical research data. - St. Petersburg. : MMA, 2005. - 292 p. (in Russian). 8. Dygai A.M., Klimenko N.A. Inflammation and hematopoiesis. - Tomsk: Publishing house of Tomsk. University Press, 1992. - 276 p. (in Russian).

305 Сведения об авторах:

Березнякова Алла Ильинична, профессор, доктор медицинских наук, профессор кафедры патологической физиологии НФаУ, ул. Мельникова, 12, тел. 067-934­ 2225 Черемисина Валентина Федоровна, аспирант кафедры патологической физиологии НФаУ, ул. Мельникова, 12, тел. 706-30-66 Жемела Ольга Дмитриевна, соискатель кафедры патологической физиологии НФаУ, ул. Мельникова, 12, тел. 706-30-66.

306 Kostyra Agnieszka. W pływ trenera na zawodnika podczas treningu sportowego = Coach’s influence on the swimmer during sports training. Jo urn al of Health Sciences. 2013;3(12):307-318. IS S N 1429-9623 / 2300-665X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 19.12.2013. Wpływ trenera na zawodnika podczas treningu sportowego Coach’s influence on the swimmer during sports training

Agnieszka Kostyra

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Abstract

This article presents the influence of coaching on the swimmer during his sports training. Firstly, it is presented who is a swimming coach, what does he do and what are his tasks. Secondly, a more detailed specification of the swimming training process is shown.

Also the components of the training are exhibited. Finally, the relationship between the coach and the swimmer is illustrated showing the communication process between them and methods of building coach’s authority.

Keywords: swimming, coach, training. Słowa kluczowe: pływanie, trener, trening

Wprowadzenie

W niniejszym artykule zaprezentowano tematykę wpływu trenera na zawodnika podczas treningu sportowego. Przedstawiono kim jest trener pływacki, czym się zajmuje i jakie ma zadania. Przybliżony został również bardziej szczegółowo proces treningu oraz jego składowe. Zobrazowana została także relacja między trenerem a zawodnikiem, komunikacja między nimi oraz to, j ak trener buduj e swój autorytet.

Gdy jesteśmy bardzo młodzi i uczestniczymy w kursie nauki pływania, rzadko zastanawiamy się nad korzyściami, które wynikają z uprawiania pływania. Pierwsze kroki w pływaniu są dla nas jedynie wielką przygodą i zabawą w nowym i nieznanym środowisku.

Podobnie myślimy jeszcze, gdy podejmujemy pierwsze treningi w klubie pływackim1.

Każdy z nas, zarówno w sytuacjach prywatnych jak i zawodowych podejmuje codzienne rozmowy z wieloma ludźmi. Najczęściej nie zastanawiamy się wtedy, jakie

1 E. Bartkowiak, I ty zostaniesz olimpijczykiem, Sport i Turystyka, Warszawa 1984, s.7. 307 znaczenie ma dla tych rozmów sposób porozumiewania się. Dopiero w sytuacjach krytycznych, wymagających bardzo dobrego zrozumienia rozmówcy zauważamy w jak mało efektywny sposób porozumiewamy się z innymi ludźmi. Dotyczy to szczególnie sytuacji treningowych i startowych, gdyż tylko trener, który potrafi wpływać na różne sfery funkcjonowania zawodnika (motywację, myślenie taktyczno-techniczne itp.) dzięki łatwości komunikowania się może odnieść sukces. Ponieważ sport nierzadko przyciąga osoby cechujące się indywidualizmem, egocentryzmem, potrzebą uznania i sukcesu, to umiejętność postępowania z nimi, a więc i komunikacji, nabiera olbrzymiego znaczenia2.

Zawód-trener

Na samym początku powinniśmy zadać pytanie, kim jest trener i do czego jest on potrzebny zawodnikowi? Trenerem jest specjalista w danej dyscyplinie sportu, kierujący przygotowaniem sportowców do udziału w zawodach3. Negatywną rolą trenera może być realizowanie jego własnych, niespełnionych za młodych lat ambicji, kiedy to nie udało mu się osiągnąć sukcesu w ważnej imprezie sportowej.

Trener-mentor to osoba, która ma za zadanie wspierać, poprawiać błędy zawodnika i motywować go do wytężonej i rzetelnej pracy. Pływak musi czuć, że na treningu nie jest sam

1 że jest osoba, która go wspiera psychicznie i mentalnie. Zadaniem trenera-mentora jest pomoc zawodnikowi nie tylko w nauce, ale także w myśleniu, działaniu i osiąganiu sukcesów.

Trener nie tylko potrafi wskazywać błędy, lecz także potrafi znaleźć ich przyczyny. Wskazać co należy zrobić, aby je w szybki sposób wyeliminować. Należałoby w tym momencie zadać sobie pytanie który trener ma lepszy wpływ na zawodnika, taki który przejawia cechy choleryka i jest z natury bardzo ekspresyjny, niekiedy wybuchowy, czy sangwinik, o optymistycznym podejściu do życia, otwarty na relacje interpersonalne, towarzyski i beztroski. Który typ osobowości pomoże zawodnikowi dojść do upragnionego wyniku.

Trzeba pamiętać, że dla większości ludzi uczenie się nie jest rzeczą łatwą, każdy z nas ma pewne preferencje co do sposobu przyswajania sobie nowej wiedzy. Wybór optymalnej metody nauki pozwoli osiągnąć satysfakcjonujące rezultaty, czyli sukces. Jaki tak na prawdę powinien być trener? Każdy ma swoje odrębne spostrzeżenia na ten temat4.

Praca trenera zaczyna się już od najmłodszych lat życia jego podopiecznych.

Podstawy pływania nie są trudne do opanowania, lecz chcąc doskonalić swoje umiejętności

2 D. Nowicki, Problematyka efektywnej komunikacji trener-zawodnik, „Strzelectwo sportowe (Nowoczesne rozwiązania szkoleniowe)”, zeszyt nr 3, Wrocław 2006. 3 Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa 1980, s. 774. 4 R. Kostrzewski, Mentoring w działaniu-przewodnik praktyczny w doskonaleniu umiejętności sędziowskich, praca niepublikowana, s. 3. 308 trener jest niezbędny. Warunkiem przystąpienia do nauczania sportowych technik pływania jest wcześniejsze opanowanie przez uczniów pełnego programu zawartego w etapie pierwszym, czyli gruntowego oswojenia z wodą oraz nabycia podstawowych umiejętności pływackich5.

Zasadnicze zadanie przygotowania pływaka polega na dostosowaniu specyficznych wartości ćwiczącego w oparciu o wszechstronne przygotowanie fizyczne w celu osiągnięcia jak najwyższych rezultatów sportowych. Podobnie jak w przygotowaniu ogólnym, środkami tu stosowanymi są ćwiczenia wykonywane na lądzie i w wodzie6.

Człowiek może utrzymywać się swobodnie na wodzie, poruszać się w dowolnym kierunku, a nawet przepłynąć kilka kilometrów. Aby to uczynić nie potrzeba ani specjalnej siły, ani też wyróżniającego się zdrowia. Wystarczy całkowite respektowanie wymagań wody oraz wykonywanie ruchów z właściwym wyczuciem. Cel taki może osiągnąć każdy zdrowy człowiek. Duża siła, wytrzymałość i szczególna zręczność jest konieczna, ale tylko przy pływaniu wyczynowym.

Im dzieci i młodzież częściej pływają, tym dłużej obcują z wodą i tym lepiej się do niej dostosowują. Z wiekiem przystosowanie to może wzrosnąć tak dalece, że czują się w wodzie niemal tak jak ryby7. Przy zapewnieniu odpowiednich warunków do prowadzenia nauki pływania w ramach wychowania fizycznego lub „godzin karcianych” można zdolniejszych i bardziej zainteresowanych pływaniem uczniów przygotowywać do zawodów sportowych. Przygotowanie takie wymaga odpowiednio zorganizowanej i planowej pracy.

Trening jest procesem wychowawczym, na który składa się przygotowanie fizyczne, techniczne i teoretyczne młodego pływaka8. Gdy już dzieci zostaną pasjonatami pływania i zrozumieją, że ten sport stanowi jedyną w swoim rodzaju drogę rozwoju, zaczną trenować z zaangażowaniem i motywacją, które nieustannie będą wzmacniać9.

Zasadniczym celem nauki i treningu powinno być przygotowanie zawodnika do wykonywania pracy i osiągania jak najlepszych wyników sportowych. W ogólnym procesie wychowawczym nauka i trening wzajemnie uzupełniają się. Nauka, która jest pierwszym stopniem tego procesu składa się z pewnych elementów posiadających cechy treningu. Sam trening jest już stopniem wyższym, chociaż składa się z elementów mających charakter nauki.

Celowo i planowo zorganizowane zajęcia w czasie nauki i treningu powinny wpływać na

5 R. Karpiński, Pływanie - sport, zdrowie, rekreacja, Wydawnictwo AWF Katowice, Katowice 2008, s.7. 6 E. Bartkowiak, Trening pływacki, Sport i Turystyka, Warszawa 1976, s.74. 7 Z. Wieliński, Pływanie crawlem-nauka i sposoby doskonalenia, Wydawnictwo Prasa wojskowa, Warszawa 1948, s. 10-11. 8 A. Kalinowski, R. Roszko, Pływanie, Państwowe zakłady wydawnictw szkolnych, Warszawa 1968, s. 167. 9 T. Laughlin, Pływanie dla każdego, Buk Rower, Zielonka 2007, s. 14. 309 aspekty takie jak: wzmocnienie i podtrzymanie zdrowia, wszechstronny rozwój fizyczny, rozwój cech psychicznych, doskonałe opanowanie techniki pływania oraz wysokie wyniki sportowe.

Środkami do rozwiązywania powyższych zadań są:

• specj alne ćwiczenia w pływaniu, • inne uzupełniające ćwiczenia fizyczne, • zorganizowany i systematycznie prowadzony tryb życia i pracy, • stała kontrola lekarska wpływu treningu na stan zdrowia • regularna kontrola wyników sportowych.

Warunkami decydującymi o wynikach w pływaniu u danego zawodnika są idealne zdrowie, zainteresowanie pływaniem, stała i systematyczna praca nad doskonaleniem techniki i pewnych cech psychicznych, normalny tryb życia i treningu, kierownictwo wykwalifikowanych i doświadczonych instruktorów i trenerów, normalne warunki pracy w czasie pływania (takie jak temperatura wody, powietrza itd.).

Dla osiągnięcia wysokich wyników sportowych w czasie nauki i treningu należy doskonalić umiejętność układania ciała w wodzie, ogólną koordynację ruchów, należytą ruchomość aparatu kostno-więzadłowego, szczególnie zaś klatki piersiowej, stawów barkowych, biodrowych i skokowych10.

Proces treningu

Trening może być przeprowadzony indywidualnie (wtedy trener pracuje z jednym zawodnikiem), bądź też może być zespołowy. Trening indywidualny odpowiada niektórym

„samotnikom”, albo zawodnikom starszym, doświadczonym, którzy starają się nieraz pływać w odosobnieniu od wszystkich. Poszczególni zawodnicy zawdzięczają swoje wyniki różnym elementom, wynikającym z różnych proporcji w sprawności ogólnej, technicznej, taktyce oraz przygotowaniu psychicznym. Stąd też można przypuszczać, że uzupełnienie pewnych elementów w treningu zawodnika pozwoliłoby mu na uzyskanie lepszych rezultatów.

Powstaje problem budowania (w oparciu o takie same zasady jak w planie szkolenia grupy) indywidualnego planu zawodnika. Często zdarza się, że niektórzy zawodnicy w swojej grupie sportowej przewyższają poziomem pozostałych. Trener nie może stawiać miedzy nimi znaku równości. Trening zespołowy przyciąga bardziej zawodników młodych, którzy wchodzą dopiero w życie sportowe. Trening taki jest dla nich bardziej przyjemny. Trenując zespołowo w odpowiednio dobranych grupach zawodnicy bardziej silni podciągają słabszych, zaś przy pływaniu długich dystansów czas upływa zawodnikom szybciej, weselej i przyjemniej. Zatem trening zespołowy nie tylko pobudza do wspólnej pracy, ale i łatwiej zaprzyjaźnia ze sobą

10 R. Roszko, Uczymy się pływać i trenować, Wydawnictwo Prasa wojskowa, Warszawa 1948, s. 96-97. 310 zawodników czyniąc z nich zgraną drużynę11. Metodę nauczania pływania stanowi świadomie i systematycznie stosowany planowy sposób postępowania trenera, polegający na dobieraniu, przekazywaniu i odbieraniu informacji od zawodnika, w celu opanowania przez niego techniki pływania12.

Obecne trendy wskazują na należy od jak najniższego szczebla organizacyjnego zapewnić fachowe, stałe i sztabowe kierownictwo. Tylko fachowcy (trenerzy, lekarze, psychologowie, pedagodzy, itd.) mogą rozstrzygać o decydujących sprawach w sportowym rozwoju zespołu. Nie mogą być to ludzie przypadkowi i chwilowo zaangażowani. Zupełnie chybioną praktyką jest zatrudnianie trenerów na jeden sezon, czy żądanie od nich wspaniałych osiągnięć po roku pracy. Właściwa organizacja i kierowanie polega na optymalnym zgraniu we wszystkich ogniwach organizacyjnych i prawidłowym rozłożeniu ich zadań, uprawnień i odpowiedzialności. W związku z tym sytuacja wymaga odejścia od tradycyjnych form kierowania grupą sportową, kiedy jeden człowiek decydował o wszystkich sprawach szkoleniowych i organizacyjnych.

Aby zdać sobie dokładnie sprawę z istoty procesu nauczania należy pamiętać, że jego podstawowymi składnikami są:

• nauczyciel-trener,

• grupa (zespół) uczniów-zawodników,

• materiał nauczania, program nauczania-określające cele dydaktyczne, zasób wiedzy,

umiejętności, zakres działania, pomoce naukowe.

Najważniejszą rolę wśród wymienionych składników nauczania ma do odegrania nauczyciel-trener. On kieruje bezpośrednio „sportowym warsztatem” i zapoczątkowuje proces praktycznego przygotowania zawodników do najbardziej efektywnego ich udziału w zawodach. Wykonując to, trener posługuje się przede wszystkim bogatym doświadczeniem teorii i praktyki sportowej ujętym w szereg reguł i zasad, które poznał wcześniej i wzbogaca je własnymi doświadczeniami. Obok powyższych wykorzystuje tu całą swą wiedzę pedagogiczną i umiejętności dydaktyczne. Nie ulega więc wątpliwości z teoretycznego jak i praktycznego punktu widzenia, że rola trenera jest kluczowa. Toteż rozłożenie i układ sił całego kierownictwa grupy sportowej powinny być tak dokonane, aby rozliczały i ułatwiały trenerowi odegranie tej roli. Zjawisko kierowania występuje w każdej grupie ludzkiej i przejawia się w określonym oddziaływaniem członków grupy na siebie. Nieoficjalnymi przywódcami są jednostki wyróżniające się pewnymi cechami i mające większy autorytet od

11 Z. Wieliński, Pływanie crawlem-nauka i sposoby doskonalenia, Wydawnictwo Prasa wojskowa, Warszawa 1948, s. 104. 12 B. Czabański, M. Fiłon, K. Zatoń, Elementy teorii pływania, Wydawnictwo AWF Wrocław, Wrocław 2003, s. 144. 311 innych (starsi zawodnicy, sławni sportowcy). Trener jest jednak koordynatorem formalnym i kierowanie przez niego pracą sportową rozumiemy jako pobudzenie i koordynację działalności zespołowej do realizacji stojących przed zespołem celów 13. Należało by również pamiętać o tym, że trener powinien być świadomy wywierania potężnego wpływu-dobrego lub złego na proces wychowania zawodnika-sportowca i tym samym nigdy nie powinien stawiać wyższej wartości wygrywania nad wartości zaszczepiania młodym ludziom ideałów kształtujących ich charaktery. Trener powinien stać na straży honoru i godności swojej profesji. We wszystkich kontaktach zawodowych z zawodnikami, sędziami, dyrektorami sportowymi, publicznością itd. Trener powinien starać się dawać przykład dobrego zachowania w aspekcie etycznym i moralnym. Powinien również starać się pełnić aktywnie rolę w przeciwdziałaniu dopingowi, nadużywaniu alkoholu i paleniu papierosów14.

Relacja trenera z zawodnikiem

Pozycja społeczna trenera zależy od rodzaju i stopnia jego uczestnictwa w treningu oraz od stopnia uświadomienia w oczach ogółu jego roli. Pozycja ta, zależy jednak nie tylko od tego „co człowiek robi, lecz i od tego jak on to robi”. W zawodzie trenera świadectwem jakości jego pracy jest wynik zawodnika lub zespołu przez niego trenowanego, tak przynajmniej ocenia go ogół społeczeństwa. Trener jest istotnie odpowiedzialny za techniczny wynik zawodnika, zespołu, osiągnięty w walce sportowej, ponieważ ciężką pracą własną i zawodników, pokonując po drodze wiele przeszkód nadaje wynikowi sportowemu ostateczny kształt. Funkcja techniczna trenera jest najstarszą i najbardziej istotną w jego zawodzie i nie może być niczym zastąpiona. We współczesnym sporcie będącym ruchem społecznym, trener ponosi już określoną społeczną odpowiedzialność za wyniki swojej pracy, działalność jego nabiera wyraźnie cech pracy publicznej, poddawanej częstym sprawdzianom, szerokiej kontroli.

Proces treningu sportowego obejmuje dziś całą osobowość zawodnika, a nie jak dawniej tylko fizyczną jego stronę. We współczesnym sporcie funkcję techniczną zawodu trenera uzupełnia i wzbogaca więc szeroko zarysowana funkcja społeczna. Kierunek tych zmian w sporcie i samym zawodzie trenerskim doprowadza do ostatecznego włączenia współczesnego trenera do grupy zawodów pedagogicznych. Stało się tak, ponieważ zadania i funkcje organizatorskie, sportowe i społeczne nie dają się rozdzielić od zadań i funkcji wychowawczych. W każdym zespole ludzi pracujących nad wspólnym zadaniem istnieje potrzeba precyzowania celów działania, planowania, koordynowania, podziału zadań itd. W

13 T. Ulatowski, Teoria i metodyka sportu, Sport i Turystyka, Warszawa 1971, s. 53-54. 14 R. Martens, Jak być skutecznym trenerem, Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa 2009, s. 56. 312 zespole za wyżej wymienione czynności odpowiedzialny jest trener. On kieruje rozwojem zawodnika, kieruje w procesie treningowym całą pracą sportowo-wychowawczą. Pod pojęciem „kierowania” rozumiemy tu pobudzanie i koordynację działalności zespołowej, zmierzającej do realizacji stojących przed zespołem celów. Ujmując najkrócej, do podstawowych funkcji kierowniczych zaliczymy:

• przewidywanie (rozumienie przede wszystkim jako planowanie),

• organizowanie,

• rozkazywanie,

• koordynowanie,

• kontrolowanie.

Praktyka uczy, że jedni trenerzy trwale i sprawnie kierują zawodnikami, nawet w utrudnionych warunkach, i okolicznościach, inni zaś nie. Różnice te łączą się zwykle z odmiennym układem stosunków wiążących trenera, kierownika z pozostałymi członkami zespołu. Stosunki te mogą wynikać z różnych typów kierowania grupą, wśród których można najogólniej wyróżnić dwa tj. autokratyczny i demokratyczny.

Kierowanie autokratyczne opiera się przede wszystkim na sile władzy skoncentrowanej w rękach trenera, ostrym podziale na kierujących i muszących słuchać i wyraźnym rozgraniczeniu na tych, którzy „wiedzą wszystko” i decydują oraz pozostałych

„wykonawców”. Natomiast kierowanie demokratyczne daje przewagę trenerowi dzięki jego biegłości w rozwiązywaniu problemów kierowanego zespołu i poparciu okazywanemu kierownikowi przez grupę. W tym typie niepozbawionym bynajmniej elementów kierowania grupą, jej członkowie mają udział w podejmowaniu decyzji, większą lub mniejszą samodzielność i inicjatywę, silniej jest to akcentowane jako wspólnota interesów, nie ma tak kategorycznego podziału na kierujących i kierowanych.

Jako główne cechy ustalające autorytet trenera, badani trenerzy i zawodnicy zaliczyli:

• umiejętności dydaktyczne w swojej dyscyplinie,

• poczucie sprawiedliwości,

• duży zasób wiedzy fachowej,

• właściwe oddziaływanie wychowawcze na zawodników,

• pracowitość (trenerzy) i koleżeński stosunek do zawodników (zawodnicy).

• przykładne własne postępowanie oraz prawy charakter (trenerzy) i tzw.

Inteligencję ogólną (zawodnicy).

313 Powyższe poglądy pozwalają wymienić cztery grupy cech istotnych dla autorytetu trenera tj.:

• cechy ponoszące i zapewniające zawodowe kwalifikacje trenera,

• cechy charakteru trenera,

• cechy odnoszące się do wychowawczej strony oddziaływania trenera,

• walory intelektualne trenera15.

Stosunki wzajemne pomiędzy trenerem a zawodnikiem są podstawą dobrej pracy.

Kontrola trenerska polegająca na śledzeniu postępów zawodników staje się często elementem decydującym o właściwym postępowaniu w czasie szkolenia nie tylko w okresie bieżącym, ale również w działalności perspektywicznej. W związku z nieprzerwanym wyścigiem za coraz wyższymi rezultatami, przed trenerami staje problem znalezienia najskuteczniejszych i możliwych do zastosowania w praktyce metod kontroli treningu i nauczania. Jest możliwość kontroli lekarskiej i psychologicznej. Warto wiec wspomnieć również o kontroli metodycznej.

W konsekwencji rozważań nad tym problemem proponuje się podział kontroli trenerskiej na cztery podstawowe działy:

• badanie sprawności ogólnej zawodnika,

• badanie sprawności specjalnej i technicznej zawodnika,

• badanie wartości zawodnika w warunkach zawodów,

• badanie obciążeń treningowych16.

Sukces lub porażka trenera nie zależą tylko od j ego warsztatu. Szkoleniowiec musi pozwalać zawodnikom dowiedzieć się gdzie się wraz z nimi znajduje, precyzować, czego od nich oczekuje oraz sygnalizować im, że będzie ich wysłuchiwał. Zawodnicy pragną mieć zaufanie do trenera, a gdy ten je zdobędą wpłynie to pozytywnie na efekty codziennych treningów.

Proces komunikacji można opisać za pomocą trzech wymiarów 17:

Wymiar 1 Wymiar 2 Wymiar 3

Komunikacja to zarówno Komunikacja obejmuje Na komunikację składają się wysyłanie przekazów, jak i zarówno przekazy werbalne, treść i emocja. Treść, zwykle ich otrzymywanie. Trener jak i niewerbalne (ekspresja wyrażana werbalnie, jest

15 T. Ulatowski, Teoria i metodyka sportu, Sport i Turystyka, Warszawa 1971, s. 71-74. 16 ibidem, s. 258. 17 M. Gwiazdowska, Psychologia: komunikacja między trenerem a zawodnikami, portal internetowy www.extratime.tvp.pl, 3.12.2013r. 314 musi umieć formułować twarzy, gesty, cechy głos). istotą przekazu. Emocja zaś, jasne, zrozumiałe Szacuje się, że około 70 niewerbalna, jest tym jak komunikaty, ale także procent komunikacji ma odczuwany jest dany słuchać ze zrozumieniem charakter niewerbalny. przekaz. swoich sportowców.

Celem komunikacji jest wzajemne zrozumienie między osobą wysyłającą przekaz a osobą, która go otrzymuje. Aby zwiększyć skuteczność porozumiewania się dobrze jest wziąć pod uwagę następujące aspekty:

1. Nadając komunikat starać się używać więcej niż jednego kanału - np. obrazu i pisma

razem z mową oraz powtarzać informacje więcej niż jeden raz.

2. Przekazywać komunikat precyzyjnie i czytelnie, tak by odbiorca mógł go zrozumieć.

3. Przedstawiać informacje jako własne przez użycie zaimków "ja" i "mój".

4. Zachować zgodność wypowiedzi werbalnych i niewerbalnych18.

W literaturze występuje podział władzy na pięć typów 19:

1. Władza oparta na karach (wymuszanie) - ten typ władzy odnosi się do egzekwowania

posłuszeństwa wobec trenera. Jeżeli zawodnik nie będzie przestrzegał arbitralnie

ustalonych zasad, wówczas zostanie ukarany. Skuteczność tego typu wiąże się z

przekonaniem zawodników, że kara będzie nieuchronna i natychmiastowa. Opiera się

więc poniekąd na strachu przed trenerem. Trenerzy często stosują przemoc słowną lub

wręcz kary fizyczne.

2. Władza oparta na nagrodach - ten typ polega na nagradzaniu zawodników za

zachowanie pożądane przez trenera. Stosowanie nagradzania jest szczególnie ważne w

relacji, gdzie trener posiada duży autorytet i jest osobą ważną dla zawodników (nie

zawsze tak jest). Skutkuje szczególnie dobrze podczas zawodów. Warto pamiętać, że

dla zawodników nagrodą jest też pozytywna informacja zwrotna i chwalenie -

pozytywne wzmocnienie.

18 ib id e m . 19 www.parkpsychologii.pl/artykuly/185-trener-i-zawodnicy-rodzaje-w%C5%82adzy-w-sporcie#page, 3.12.2013r. 315 3. Władza wynikająca z pozycji (oparta na przepisach) - w dosłownym tłumaczeniu

angielskiego słowa „legitimate” mówimy tu o pewnym usankcjonowaniu i prawnie

uzasadnionej władzy. Co to oznacza? Jest to taki rodzaj władzy, który poprzez samo

znaczenie pozycji trenera nadaje mu prawo do tego, aby stawiać warunki i mieć

oczekiwania. Rodzaj ten sprawdza się, gdy sportowcy nie kwestionują autorytetu i

pozycji trenera.

4. Władza oparta na relacjach - ten typ władzy odnosi się do tego, jak funkcjonują relacje

trenera i zawodników. Sukces udaje się osiągnąć, gdy zawodnicy identyfikują się z

trenerem i podążają za nim. Przyjaźń z zawodnikiem może być narzędziem wpływu na

niego. Tak częste posługiwanie się więzami przyjaźni przez praktyków wpływu

społecznego sugeruje znaczną siłę reguły lubienia jako narzędzia wpływu20.

5. Władza oparta na wiedzy i doświadczeniu - odnosi się do tego, w jaki sposób

zawodnicy postrzegają kompetencje trenera. Jeżeli trener nie posiada wiedzy i

doświadczenia, które zaspokajają potrzeby zawodników i który ich nie rozumie,

wówczas trudno osiągnąć sukces. Czasami zawodnicy mogą w pierwszym etapie

budowania relacji postrzegać kompetencje trenera przez pryzmat liczby sukcesów,

jakie osiągnął.

Jakim być trenerem? Oczywiście, dobrym, dzięki pokazaniu swoich możliwości i wykorzystywaniu możliwości zawodników. Trener na najwyższym szczeblu, przystępując do opracowania programu rozwoju kariery zawodnika czy systemu przygotowań w danym roku do imprezy mistrzowskiej, musi zastosować indywidualizację treningu.

Jeśli analizując efekty naszej działalności szkoleniowej uznamy, że sezon jest nieudany, nie należy zrzucać odpowiedzialności za to na zespół, którym się kieruje, ale poszukać przyczyn braku sukcesu w sobie - co zrobiliśmy źle, jakie należy poczynić zmiany w treningu, w sposobie podejścia do zawodnika, w całej tej otoczce, o której decyduje trener.

Dopiero później powinna przyjść kolej na zmiany w działaniach zawodnika.

Można układać różne relacje trener - zawodnik. Każdy mając do opracowania typy takich relacji, znalazłby różne ze względu na warunki, możliwości, dyscyplinę sportu i wiele innych. Trzeba wszystkie te możliwości wziąć pod uwagę i zastosować odpowiednie z nich w jednym celu - odniesienia sukcesu, czyli mistrzostwa sportowego21.

Podsumowanie

20 R. B. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi - Teoria i praktyka, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2010, s. 190. 21 A. Kiczko, Rola trenera we współczesnym sporcie, „Życie akademickie - pismo Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu”, nr 121/2010. 316 Zawodnik i trener są jak dwa ogniwa, które dopasowują się lub nie. Trener nie jest w stanie nic zrobić bez zawodnika, jak i zawodnik nie da rady sam efektywnie trenować.

Zawodnik musi wiedzieć czego oczekuje od trenera, co trener może mu przekazać na treningu, jak zmotywować do większej i efektywniejszej pracy na nim, ale również poza nim np. w szkole czy na studiach. Każdy trener powinien rozmawiać ze swoim zawodnikiem o jego samopoczuciu, życiu, problemach, i jeżeli jest to możliwe pomóc je rozwiązać.

Natomiast zawodnik powinien czuć swoją wartość i na treningi przychodzić z wielką ochotą i zaangażowaniem, ponieważ im większa praca na treningu tym większe osiągnięcia na zawodach. Każdy powinien osobiście doświadczyć, jak to jest mieć własnego trenera.

Literatura

• Bartkowiak E., I ty zostaniesz olimpijczykiem , Sport i Turystyka, Warszawa 1984

• Bartkowiak E., Trening p ły w a c k i, Sport i Turystyka, Warszawa 1976

• Cialdini R.B., Wywieranie wpływu na ludzi - Teoria i praktyka , Gdańskie Wydawnictwo

Psychologiczne, Gdańsk 2010

• Czabański B., Fiłon M., Zatoń K., Elementy teorii pływania , Wydawnictwo AWF

Wrocław, Wrocław 2003

• Gwiazdowska M., Psychologia: komunikacja między trenerem a zawodnikami, portal

internetowy www.extratime.tvp.pl, 3.12.2013r.

• Kalinowski A., Roszko R., P ływ an ie, Państwowe zakłady wydawnictw szkolnych,

Warszawa 1968

317 • Karpiński R., Pływanie - sport, zdrowie, rekreacja, Wydawnictwo AWF Katowice,

Katowice 2008

• Kiczko A., Rola trenera we współczesnym sporcie, „Życie akademickie - pismo Akademii

Wychowania Fizycznego we Wrocławiu”, nr 121/2010

• Kostrzewski R., Mentoring w działaniu-przewodnik praktyczny w doskonaleniu

umiejętności sędziowskich , praca niepublikowana

• Laughlin T., Pływanie dla każdego , Buk Rower, Zielonka 2007

• Martens R., Jak być skutecznym trenerem , Centralny Ośrodek Sportu, Warszawa 2009

• Nowicki D., Problematyka efektywnej komunikacji trener-zawodnik , „Strzelectwo

sportowe (Nowoczesne rozwiązania szkoleniowe)”, zeszyt nr 3, Wrocław 2006

• Roszko R., Uczymy się pływać i trenować, Wydawnictwo Prasa wojskowa, Warszawa

1948

• Słownik wyrazów obcych PWN , Warszawa 1980

• Ulatowski T., Teoria i metodyka sportu , Sport i Turystyka, Warszawa 1971

• Wieliński Z., Pływanie crawlem-nauka i sposoby doskonalenia, Wydawnictwo Prasa

wojskowa, Warszawa 1948

• www.parkpsychologii.pl/artykuly/185-trener-i-zawodnicy-rodzaje-w

%C5%82adzy-w-sporcie#page, 3.12.2013r.

318 Torokhtin AM, Nasibullin BA, Zukow W, Gozhenko AI. Analysis of components of some medical rehabilitation technologies in the context of existing relationship of physical and chemical agents and their effects causes = Анализ компонентов некоторых лечебно­ восстановительных технологий в аспекте взаимоотношения действующих физико-химических агентов и вызываемых ими эффектов. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):319-334. ISSN 1429-9623 / 2300-665X.

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 19.12.2013. Analysis of components of some medical rehabilitation technologies in the context of existing relationship of physical and chemical agents and their effects causes Анализ компонентов некоторых лечебно-восстановительных технологий в аспекте взаимоотношения действующих физико-химических агентов и вызываемых ими эф фектов

Torokhtin AM, Nasibullin BA, Zukow W, Gozhenko AI. А.М. Торохтин, Б.А. Насибуллин, В.А. Жуков, А.И. Гоженко,

SE "Ukrainian Research Institute of Medical Rehabilitation and Balneology, Ministry of Health of Ukraine", Odessa, Ukraine SE "Ukrainian Research Institute of Transport Medicine, Ministry of Health of Ukraine", Odessa, Ukraine Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland

ГУ «Украинский НИИ медицинской реабилитации и курортологи МОЗ Украины», г. Одесса ГП «Украинский НИИ медицины транспорта МОЗ Украины», г. Одесса Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland

Perceived truth always requires its immediate "publication" means any of the available forms of warning, because time is relentless - and not brought to the public consciousness is there, in the history of ... In addition, for this reason - any delay announcement comprehend knowledge allows routine ignorance constrain distract part of researchers and enthusiasts inquisitive seekers fundamental truths of the correct choice of targets, rational direction of research in the future movement of the right to knowledge of the subject search. From this, it follows for the correctness and the further successful development of scientific medical knowledge - clearly verbal and semantically define and formulate some concepts related to pathophysiological processes and sanogenetic and clearly identify effective

319 components used medical factors. For, presently existing information concerning therapeutic impact of a number of therapeutic factors, which are not homogeneous in its physical and chemical composition and, moreover, are not unique in the sense of the active ingredient, - cause some contradictions and inconsistencies with related branches of knowledge, serving ground for speculation and distorted understanding of the phenomena. Uncertainty and ambiguity in this area unwittingly raises questions and sometimes leads to conflicts and even to conflicts that manifests itself in the impossibility of constructing a unified [System] concept, dynamic and dialectical unifying and allowing its further improvement, based on the principle of continuity of expansion its borders with the continuity of knowledge refinement own content. Now the most common method of analysis about the impact and quality of therapeutic (treatment and rehabilitation) is the creation of partial factors (private, isolated) models the impact of physical and chemical factors with a separate specification of the pathophysiological response followed by an attempt comparing empirically-summation of the results that actually leads to difficult understandable, and sometimes deprived of logical connection terminals (in the sense of inter­ branch), which together slow further becoming combining theoretical findings, conclusions and practical continuity strictly purposeful organization of scientific research. The subject of the present communication is to attempt to streamline some ambiguous concepts in the field of theoretical foundations of therapeutic technologies as their use in the conventional form creates uncertainty theoretical findings and conclusions in research and, consequently, leads to an incorrect orientation further the possibility and necessity of scientific research. Question concerns a rather popular in physical therapy technology: ozone therapy and laser therapy. And it is not that they seem: they say, questioned the results of the huge amount of work performed Healing using these physical factors, although in some countries the internal administration of ozonated solutions are not allowed. The problem is primarily in the correct sense, "filling", and these terms further usefulness of the actual use of existing components, which they reflect, and which actually cause reproduce within the body, and effects described are always to be expected when used in complex combination with other factors or other components that induce similar or related pathophysiological reactions. So - ozone therapy - involves the use of ozone for therapeutic purposes (gas). According to the current understanding of the structure of substances, the ozone molecule consists of three oxygen atoms (O3) is an allotropic modification of the chemical element is oxygen (typical molecular structure is represented as - O2), although oxygen and ozone are formed by one and the same chemical element properties they are somewhat different. Ozone - a gas with a characteristic odor, stronger oxidant than oxygen. In particular, the ozone is able to oxidize even gold

320 and platinum. As allosteric modification of the chemical element ozone is unstable and, under normal conditions the lifetime of its molecules does not exceed 10-15 minutes (some say it is considerably less), which is quite common and it is important in a practical sense for O3 [6-9]. High oxidizing ability of ozone causes its active interaction with the substances with which it is in contact. Thus, in aqueous medium or body fluids ozone reacts in particular with the dissolved chlorides: Cl + O3 ^ ClO + O2 ClO + O ^ Cl + O2 Similarly, ozone reacts with iodides with: 2KJ + O3 + H2O ^ J2 + 2KON + O2. At the same time, the ozone does not react with the ammonium salts, but reacts with ammonia to form ammonium nitrate: 2 NH3 + 4 O3 ^ NH4 NO3 + 4 O2 + H2O In aqueous ozone initiates two competing reactions with hydrogen sulfide to form one of elemental sulfur, and the other - to form sulfuric acid (sulfate) H2S + O3 ^ S + O2 + H2O 3 H2S + 4 O3 ^ 3 H2SO4 S-2 + 4 O3 ^ SO4-2 + 4O2 SO2 + 3 H2O + O3 ^ 3 H2SO4 Ozone converts toxic cyanide to cyanate less dangerous: CN + O3 ^ CNO- + O2 Ozone can completely decompose urea: (NH2)2CO + O3 ^ N2 + CO2 + H2O.

For this reason barbatation ozone water or saline solution accompanied by the rapid entry of O3 reactions with compounds present in the volume barbatation what actually happens in most cases, his "medical use." It determines the characteristic of high activity for ozone property - his short lifetime. Actually the above and of characteristic chemical properties of ozone are the first factor explaining the positive shatters modern mechanism of action of ozone therapy - as the set of reactions that occur with ozone to form predominantly active derivatives oxidants, which are difficult to fit into the positive sanogenetic scheme. Actually outlined forces and put some additional questions: How highly active, fast destructed even in the gas phase, the ozone molecule are generally able to enter the body through a system of biological membranes and cause its there "sanogenic" influence? Perhaps we are talking about the action of the products arising during the interaction? Is not it more likely neutralization activity in the membranes of the external fabric?

321 Taking into account that ozone which exists only in the "dosage" form (actually being "prodrug" in the pharmacological sense, and preferably being the initiating factor in subsequent reactions) may be, and whether to attribute the resulting action is ozone (O3 molecule itself) ?After all, this distracted the attention of researchers from actually existing substances, and therefore differently should be considered and serve theory reactive oxidants. How, then, should be considered at the same time its use with antioxidants - because the body is simply a phenomenon of chemical antagonism - "nigilaed" devastating, as the current medical home (in this case, ozone) and protective component (antioxidant)? Brevity its existence casts doubt on the presence of ozone in the environments in which it "accumulate" (aquatic environment, organic oils). It should say at once that organic oils, especially those containing unsaturated fatty acids, namely such and used in conjunction with active oxidant, which is the ozone, oxidized - that is rancid, as in this case to understand the therapeutic effect of ozonized oil (?). All this requires an explanation for the belief that healing factor is the actual O 3, and what he calls or starts sanogenic mechanisms? Whether the effect of ozone "Rausch" - treatment, caused by normal local oxidative stress. Perhaps active substance is something else and not the declared ozone? In this case it is necessary to investigate these metabolites, derivatives, since these compounds are actually affect the body and This knowledge is actually acting agent creates the possibility control its action. Second. Even if you do not take into account the transport of O 3 into the body (in the fabric) and its "storage in the dosage forms" - prepared for treatment solutions, how to be still with its powerful oxidizing properties - whose action on the body is mostly unfavorable ( why else would a class of bioactive substances - antioxidants that name), and as soon as the activity of ozone should appear somewhere, and if this is not the locus of the internal environment of the body - that it is forced to the carrier medium, in other words: Wednesday dissociation components of exchange - or, simply, - water. However, even assuming that distilled water was not reacted with ozone, in any textbook chemistry described reactions occur in aqueous solutions of salts (as mentioned above: for example with chlorides, and therefore also from iodide, oxide nitrogen, the latter is a potent endothelium relaxing factor, the positive role which requires further study) intense oxidative activity manifests itself in relation to other compounds - hence sanogenich effects should not be sought in the ozone, and a number of reactions to foods that actually puts ozone exclusively number of substances - initiators, prodrugs, ie factors preparing producing bioactive compounds (if present in the solutions during storage). Such an approach can help find other "activators" and

322 may be more persistent in fact active substances capable of initiating the above reaction. As part of the interaction of ozone therapy with body fluid, supposedly containing ozone, ie the active principle, to which, finally, is not the ozone, and most likely reaction products of its interaction with the environment in which it resides (water, dissolved substances and compounds). Therefore, speak of the action "ozone on the body", at least terminologically, not correct. Further study and development of methods of application of this therapeutic factor required to move from spells and manifesting ozone as acting factor and panacea to the methodical study of the physical, physico-chemical, bio-active compounds, arising under its influence. Another issue requiring clarification and correction of terminology is the use of laser radiation in the combined treatment. Laser, according to modern, conventional wisdom, it is a source of electromagnetic radiation (visible, infrared or ultraviolet), which from the conventional light emitting different coherence, monochromaticity, and polarized. Actually laser is an acronym for "light amplification by stimulated emission of radiation". The formation of such radiation is due to the transfer of electrons in sync with what is happening hight energetic orbits more stable, but less energy - with the release of a quantum of energy. Such excitation of atoms produced external energy "pumped" or other physical energy of the exciting process, subsequent spontaneous transition (sedation) occurs and is accompanied by a simultaneous proper laser pulse [3,5]. However, currently used optical fibers (fiber, and in some cases a liquid aqueous medium [a laser hydromassage]) due to refraction of the beam when the light flux going boundary between the media, as well as due to internal reflection of the beam conducting medium - "breaks" of two defining characteristics of laser - the coherence and polarization of - leaving the beam emitted from the fiber (actually in the current physiotherapy agent) only monochromaticity, and, of course, a certain part of the light flux (net of losses in the light guide system). Here, as in the case of ozone, is not called into question the actual effect of light radiation, and therapeutic significance of component that is to consider the loss of "transport" - "delivery" of "laser" beam component to the consumer - in this case to the body's tissues . Completeness of delivery in all these cases is questionable. As a result, the fabric comes to a monochromatic radiation. Defining the action, in this case, is only the frequency of radiation and its energy component. However, in the development of techniques "laser therapy" that is what opens up more possibilities for the use of monochromatic (and therefore not necessarily laser) radiation, which can significantly reduce the cost of the method itself (due to equipment) and

323 remove a number of technical limitations that currently imposed in ostensibly due to the use of laser radiation. Application of such (laser) radiation in medical practice proved in vitro [1, 2] which showed that the monochrome radiation of sufficient power to selectively affect the chemical bonds of molecules that provides the interference to the chemical reactions and synthesis catalysis. Starting from this premise, IZ Samosiuk et al (1997) [47] conclusion that the key link, bio-stimulating effect of laser therapy, there is activation of enzymes of bioenergetic processes in cells and activation of enzymes bioenergy cycles leads to an increase in ATP levels and other substances. Under the influence of monochromatic radiation intensified: cell proliferation, growth rate and tissue regeneration, the activity of the immune system and microcirculation. And all this despite the fact that the penetrating power of the laser radiation with percutaneous its use ranges from 1-20 microns to 2.5 mm for emission wavelengths from ultraviolet to orange and 20-30 mm for the red band. The main method of laser effects on the body is to irradiate the distal surface of the skin, contact-mirror, contact with compression. It is noted the phenomenon of reflection of electromagnetic waves skin that ranges. Loss of radiation which can be from 43% to 55% depending upon a number of factors (the angle of incidence, age, skin pigmentation). The reflection of the laser radiation power of the radiation flux weakens, and accordingly modifies the severity of possible biological effects. In addition, the transmission of laser radiation through the skin (dense medium) due to related processes: refraction, scattering, absorption is also reflected in its coherence, polarized, and hence - to associate the observed effects of these component properties of the laser beam is difficult. Passage of laser radiation through the aquatic environment, due to the effect of internal reflection also leads to disruption of its coherence and polarized, which also alters the properties (efficiency biological effects) laser radiation itself. Another point to stay out of sight of clinical researchers therapeutic effects of laser radiation is bioactivity skin cell pools, which are located in the path of the laser beam. In the epidermis of the most active in terms of cells are functioning in the basal layer, and in particular, melanocytes (analogues pineal secretory cells). In the proper skin are bioactive epithelial cells of excretory ducts of glands and basal cells of the hair canal. However, in this case, the effects of the therapeutic action of laser radiation must be linked not to the influence of his uniform on enzymes in general, and with changes in the functional activity of certain cellular pools of skin that can indirectly be attributed to regulatory (control) structures. The above gives reason to believe that some physiotherapy factors rather their names not fully reflect the real essence of what is happening in the body

324 exposure, and therefore justify their mechanism of action based solely on the name, that is, the declared physical active component (to the extent as it is physical) - is unacceptable, because such an interpretation leads to misconceptions about the processes occurring in tissues and biological environments, and misinterpretation of the mechanism of therapeutic action does not allow more effectively combine physical factors in the formation of the optimal integrated medical complexes.

REFERENCES

1. Гримблатов В.А., Лосев А.А. - Руководство по применению в лечебной практике низкоинтенсивного лазерного излучения: Методические рекомендации. - Одесса. - Б.И. - 1989. - 48с. 2. Козлов В.И., Буйлин В.А. - Лазеротерапия. - М.-Владивосток. - Центр "АСТР-Востокмедтехникасервис". - 1992. - 164 с. 3. А.Н. Ораевский. Лазерр // под ред. М.Е. Жаботинского. Квантовая электроника. Маленькая энциклопедия. - М.: Советская энциклопедия. 1969.- С. 89-118. 4. И.З. Самосюк, В.П. Лысенюк, М.В. Лобода. - Лазеротерапия и лазеропунктура в клинической и курортной практике. - Киев. - Здоров'я. - 1997. - 240 с. 5. Р. Фейнман, Р. Лейтон, М. Сэндс // 3 - излучение, волны, кванты; // 4 - кинетика, теплота, звук // Фейнмановские лекции по физике. - 3-е изд. - М.: Мир, 1976. - Т.1. - С. 311-315. - 496. 6. Goddard Space Flight Center, National Aeronautics and Space Administration, March 2008. 7. Horvath M., Bilitzky L., Hutter J. - Ozone. (1985) Elsevier. pp. 44-49. ISBN 0-444-99625-7. 8. Housecraft C.E., Sharpe A.G. - Inorganic Chemistry (2nd ed.). Prentice Hall. (2004) p 439. ISBN 978-0130399137. 9. Solomons, T.W. Graham and Fryhle, Graig B. "Chapter 8 Alkenes and Alkynes - Part II: Addition Reactions and Synthesis". Organic Chemistry, 9th Edition. (2008) Wiley. p. 344. ISBN 978-0-470-16982-7.

Abstract

Authors on the basis of an analysis of existing information about the therapeutic effect of common technologies in rehabilitation, medical factors and ozone laser come to the conclusion that the established and proven effects do not have adequate scientific justification. Versatility physico-chemical, physical,

325 physiological reactions arising from the interaction of these factors and the environment require, according to the authors, in-depth research techniques would allow to clarify the mechanisms of the biological action of laser radiation and ozone and thereby create a theoretical basis for appropriate medical technologies.

Keywords: ozone, laser radiation, biological effects.

Анализ компонентов некоторых лечебно-восстановительных технологий в аспекте взаимоотношения действующих физико-химических агентов и вызываемых ими эффектов

А.М. Торохтин, Б.А. Насибуллин, В.А. Жуков, А.И. Гоженко,

ГУ «Украинский НИИ медицинской реабилитации и курортологи МОЗ Украины», г. Одесса ГП «Украинский НИИ медицины транспорта МОЗ Украины», г. Одесса Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland

Осознанная истина всегда требует своей безотлагательной “публикации” посредством любой доступной формы оповещения, ибо время неумолимо - и всё не доведенное до общественного сознания остаётся там, в истории... Кроме того, по этой причине, - всякое промедление оглашения постигнутых знаний позволяет рутине невежества сковывать, отвлекать часть энтузиастов исследователей и пытливых искателей фундаментальных истин от правильного выбора цели, от рационального направления изысканий, в дальнейшем верном движении к познанию предмета поиска. Исходя из этого, следует, для корректности и дальнейшего успешного научного развития медицинских знаний - однозначно вербально-семантически определить и сформулировать некоторые понятия, касающиеся патофизиологических и саногенетических процессов, а также чётко определить действенные компоненты используемых лечебных факторов. Ибо: существующая ныне информация, касающаяся лечебного влияния ряда лечебно-оздоровительных факторов, которые не являются однородным по своему физико-химическому составу и, более того, не являются однозначным в понимании действующего начала, - вызывают некоторые противоречия и разночтения со смежными

326 отраслями знаний, служа почвой для спекуляций и искажённого понимания происходящих явлений. Отсутствие определенности и однозначности в этой сфере невольно вызывает вопросы и, подчас, приводит к конфликтным ситуациям и, даже, к коллизиям, проявляющимся в невозможности построения единой [системной] концепции, динамично и диалектически объединяющей и допускающей дальнейшее своё совершенствование, базируясь на принципах преемственного расширения своих границ знаний с преемственным уточнением собственного содержания. Ныне наиболее распространённым методом анализа порядка и качества влияния терапевтических (лечебно-реабилитационных) факторов является создание парциальных (частных, изолированных) моделей воздействия физико-химических факторов с обособленным уточнением патофизиологического реагирования с последующей попыткой сопоставления-суммирования эмпирически полученных результатов, что фактически приводит к трудно объяснимым, а подчас, лишенным логической связи выводам (в межотраслевом смысле), которые в своей совокупности замедляют дальнейшее становление объединяющих теоретических заключений, практических выводов и преемственной организации строго целеустремлённого научного поиска. Предмет настоящего сообщения состоит в попытке упорядочить некоторые неоднозначные понятия в области теоретических основ лечебно-оздоровительных технологий, поскольку использование их в общепринятом виде вызывает неопределенность теоретических заключений и выводов в исследовательских работах, а, следовательно, приводит к неверному дальнейшему ориентированию возможного и необходимого научного поиска. Вопрос касается довольно популярных в физиотерапии технологий: озонотерапии и лазеротерапии. И дело вовсе не в том, что может показаться: дескать, ставятся под сомнение результаты огромного количества работ, выполненных с лечебным использованием указанных физических факторов, хотя в ряде стран внутреннее введение озонированных растворов не разрешено. Проблема, прежде всего, в корректности смыслового “наполнения” этих терминов и в полноценности дальнейшего использования тех фактически действующих составных, которые они отражают, которые собственно и вызывают, воспроизводят в организме, описываемые эффекты и которые всегда следует ожидать при их комплексном применении в сочетании с иными факторами или иными компонентами, индуцирующими аналогичные или смежные патофизиологические реакции. Итак, - озонотерапия - предполагает использование в лечебных целях озона (газа). Согласно современным представлениям о структуре веществ, молекула озона состоит из трёх атомов кислорода (О3) и является

327 аллотропной модификацией химического элемента кислорода (обычная молекулярная структура которого представляется как - О2), хотя кислород и озон образованы одним и тем же химическим элементом, свойства их несколько отличны. Озон - газ с характерным запахом, более сильный окислитель, чем кислород. В частности, озон способен окислить даже золото и платину. Как аллостерическая модификация химического элемента озон нестоек и, в нормальных условиях время жизни его молекулы не превышает 10-15 минут (по некоторым данным это время значительно меньше), что весьма характерно и важно в практическом смысле для использования О3 [6­ 9]. Высокая окислительная способность озона обусловливает его активное взаимодействие с веществами с которыми он контактирует. Так, в водной среде или биологических жидкостях озон взаимодействует, в частности, с растворенными хлоридами: Cl+O3 ^ CIO+O2 ClO + O ^ Cl + O2. Аналогично озон реагирует с с иодидами: 2KJ +O3 + H2O ^ J2 + 2 KON + O2. В то же время озон не реагирует с аммониевыми солями, но реагирует с аммиаком образуя нитрат аммония: 2 NH3 + 4 O3 ^ NH4NO3 + 4 O2 + H2O В водном растворе озон инициирует две конкурирующие реакции с сероводородом, одна с образованием элементарной серы, другая - с образованием серной кислоты (сульфатов): H2S + O3 ^ S + O2 + H2O 3 H2S + 4 O3 ^ 3 H2SO4 S-2 + 4 O3 ^ SO4-2 + 4O2 SO2 + 3 H2O + O3 ^ 3 H2SO4 Озон превращает токсичные цианиды в менее опасные цианаты: CN + O3 ^ CNO- + O2 Озон может полностью разлагать мочевину: (NH2)2CO + O3 ^ N2 +CO2 + H2O.

По этой причине барбатация озоном воды или физиологического раствора сопровождается стремительным вступлением О3 в химические реак­ ции с соединениями, находящимися в объеме барбатации, что собственно и происходит в большинстве случаев его “лечебного применения”. Именно высокая активность предопределяет характерное для озона свойство - его короткое время жизни. Собственно приведенные выше харак­ теристики и химические свойства озона являются первым фактором, расша­

328 тывающим современные объяснения положительного механизма действия озонотерапии - так как совокупность реакций, протекающих с участием озона образуют преимущественно активные дериваты окислители, которые сложно вписываются в положительные саногенетические схемы. Собственно изложенное заставляет поставить и некоторые дополнительные вопросы: Каким образом высокоактивная, быстроразрушающаяся даже в газовой фазе, молекула озона вообще в состоянии проникнуть в организм через систему биологических мембран и вызывать там свое "саногенное" влияние? Возможно, речь идёт о действии продуктов, возникающих в процессе взаимодействия? Не является ли более вероятной нейтрализация активности на мембранах внешних тканей?! Принимая во внимание, что озон, который существует только в “лекарственной” форме (фактически являясь "пролекарством" в фармакологическом смысле, и являясь преимущественно инициирующим фактором последующих реакций) можно, и следует ли, приписывать получаемое действие именно озону (собственно молекуле О3)? Ведь этим отвлекается внимание исследователей от фактически действующих веществ, а значит, по-иному следует рассматривать и подавать теорию активных оксидантов. Как тогда следует рассматривать одновременное его применение с антиоксидантами - ведь в организме попросту возникает явление химического антагонизма - “нигилирующего”, уничтожающего, как действующее лечебное начало (в данном случае озон), так и защитный компонент (антиоксидант)? Краткость времени его существования ставит под сомнение наличие озона в средах в которых его “накапливают” (водная среда, органические масла). Следует сразу сказать, что органические масла, особенно содержащие ненасыщеные жирные кислоты, а именно такие и применяют при взаимодействии с активным окислителем, коим является озон, окисляются - то есть прогоркают, как в таком случае понимать лечебное действие озонированного масла (?!). Всё это требует объяснения, для уверенности, что лечебным фактором является собственно О3, и что именно он вызывает или запускает саногенные механизмы? Не является ли действие озона “рауш” - лечением, вызванное обычным локальным окислительным стрессом. Возможно, действующим веществом является нечто иное, а не декларируемый озон? В таком случае необходимо исследовать эти метаболиты, дериваты, так как собственно эти соединения и влияют на организм.... Именно знание фактически действующего агента предопределяет возможность управление его действием.

329 Второе. Даже, если не принимать во внимание транспорт О3 внутрь организма (в ткани) и его “хранение в лекарственных формах” - подготовленных для лечения растворах, то как всё-таки быть с его мощными окислительными свойствами - действие которого на организм является преимущественно неблагоприятным (иначе зачем целый класс биоактивных веществ - имя которому антиоксиданты) и, коль скоро, активность озона должна где-то проявиться и, если этим локусом является не внутренняя среда организма - то ею вынуждено является среда-носитель, иными словами: среда диссоциации компонентов обмена - или, попросту, - вода. Однако, если даже предположить, что дистиллированная вода не взаимодействует с озоном, то в любом пособии по химии описаны реакции, происходящие в водных растворах солей (о чём уже упоминалось выше: к примеру с хлоридами, а, следовательно, и с иодидами, с оксидом азота, последний является мощным эндотелий релаксирующим фактором, положительная роль которого ещё требует изучения) интенсивная окислительная активность проявляет себя по отношению и к другим соединениям - следовательно, саногенные эффекты следует искать не в озоне, а в продуктах ряда реакций, что фактически ставит озон исключительно в ряд веществ - инициаторов- пролекарств, т.е. факторов, готовящих, производящих биоактивные соединения (если таковые присутствуют в растворах при их хранении). Такой подход может помочь найти и иные “активаторы”, а может быть и более стойкие собственно активные вещества, способные инициировать изложенные выше реакции. В рамках озонотерапии происходит взаимодействие организма с жидкостью, якобы содержащей озон, т.е. действующим началом, коим, в конце концов, является не озон, а, скорее всего, продукты реакций его взаимодействия со средой, в которой он находится (водой, растворенными в ней веществами и соединениями). Следовательно, говорить о действии “озона на организм”, как минимум терминологически, не корректно. Дальнейшее изучение и разработка методов применения этого лечебного фактора требует перейти от заклинаний и манифестирования озона, как действующего фактора и панацеи, к методичному изучению физических, физико­ химических, биологически-активных соединений, возникающих под его действием. Еще одним вопросом, требующим уточнения и корректирования терминологии, является использование лазерного излучения в комплексном лечении. Лазер, согласно современным, общепринятым взглядам, это источник электромагнитного излучения (видимого, инфракрасного или ультрафиолетового диапазона), которое от обычного светового излучения

330 отличается когерентностью, монохроматичностью и поляризованостью. Собственно лазер это акроним от "light amplification by stimulated emission of radiation". Формирование такого излучения, происходит благодаря синхронно происходящему переходу электронов с высокогоэнергетических орбит на более стабильные, но менее энергоёмкие - с высвобождением кванта энергии. Такое возбуждение атомов производится внешней энергетической “накачкой” или иными физическими энерго возбуждающими процессами, последующий спонтанный переход (успокоение) происходит симультанно и сопровождается собственно лазерным импульсом [3,5]. Однако, используемые ныне световоды (волоконные, а в некоторых случаях жидкая водная среда [в лазерном гидромассаже]) за счёт преломления луча при проходжении световым потоком границы между средами, а так же, за счёт внутреннего отражения проводящей луч среды - “разрушает” две из определяющих характеристик лазера - когерентность и поляризованность - оставляя в выходящем из световода луче (собственно в действующем физиотерапевтическом агенте) только монохроматичность, ну и, конечно, определённую часть мощности светового потока (за вычетом потерь в светопроводящей системе). Здесь как и в случае с озоном, под сомнение ставится не собственно влияние светового излучения, а терапевтическая значимость некоторых составных то есть следует учитывать потери “транстпорта”-“доставки” всех “лазерных” составных луча до потребителя, - в данном случае до тканей организма. Полнота доставки во всех этих случаях вызывает определённые сомнения. В итоге, до ткани доходит лишь монохроматическое излучение. Определяющим действие, в таком случае, будет лишь частота излучения и его энергетическая составная. Однако в развитии методики “лазеротерапии” именно это и открывает более широкие возможности для использования монохроматического (а следовательно и не обязательно лазерного) излучения, что может значительно удешевить собственно метод (за счёт оборудования) и снимет ряд технических ограничений, которые в настоящее время налагаются в связи с якобы использованием лазерного излучения. Применение такого (лазерного) излучения в медицинской практике доказано in vitro [1, 2], показавших, что монохромное излучение достаточной мощности селективно влияет на химические связи молекул, что обеспечивает вмешательство в химические реакции синтеза и катализа. Исходя из этого положения, И.З. Самосюк и соавторы (1997) [47] выводят, что ключевым звеном, биостимулирующего эффекта лазеротерапии, есть активация ферментов биоэнергетических процессов в клетках, а активация ферментов биоэнергетических циклов приводит к возрастанию уровня АТФ и других веществ.

331 Под влиянием монохроматического излучения интенсифицируются: пролиферация клеток; скорость роста и регенерация тканей; активность иммунной системы и системы микроциркуляции. И всё это при том, что проникающая способность лазерного излучения при чрезкожном его использовании колеблется от 1-20 мкм до 2,5 мм для излучений длиной волны от ультрафиолетового диапазона до оранжевого и 20-30 мм в для красного диапазона. Основным методом лазерного воздействия на организм является облучение поверхности кожи дистальное, контактно-зеркальное, контактное с компрессией. При этом отмечается явление отражения электромагнитных волн кожей, которая колеблется. Потери излучения от которого могут составлять от 43 % до 55 % в зависимости от ряда факторов (угол падения луча, возраст, пигментация кожи). Отражение лазерного излучения ослабляет мощность потока излучения, и, соответственно, изменяет выраженность возможных биологических эффектов. Кроме того, прохождение лазерного излучения через кожу (плотную среду) за счет смежных процессов: преломления, рассеивания, поглощения также отражается на его когерентности, поляризованности и, следовательно - связывать наблюдаемые эффекты с этими компонентными свойствами лазерного луча затруднительно. Прохождение лазерного излучения через водную среду, благодаря эффекту внутреннего отражения, приводит также к нарушению его когерентности и поляризованности, что также изменяет свойства (эффективность биологического воздействия) лазерного излучения как такового. Еще одним моментом, остающимся вне поля зрения клинических исследователей лечебного воздействия лазерного излучения, является биоактивность клеточных пулов кожи, которые расположены на пути лазерного луча. В эпидермисе наиболее активными в плане функционирования являются клетки базального слоя и, в частности, меланоциты (аналоги секреторных клеток эпифиза). В собственно коже биоактивными являются клетки эпителия выводных протоков желез и базальные клетки волосяного канала. Однако в этом случае эффекты лечебного действия лазерного излучения надлежит связывать не с унифицированным влиянием его на ферменты вообще, а с изменениями функциональной активности некоторых клеточных пулов кожи, которые косвенно могут быть отнесены к регулирующим (управляющим) структурам. Изложенное выше даёт основания утверждать, что некоторые физиотерапевтические факторы, точнее их названия, не полно отражают сущность реально происходящего в организме воздействия, и по этой причине обосновывать их механизм действия исходя исключительно из названия, то есть, задекларированного физического действующего

332 компонента (в той мере насколько он является физическим) - недопустимо, ибо такая трактовка приводит к ложным представлениям о процессах, происходящих в тканях и средах биологических объектов, а неверное истолкование механизма лечебного действия не позволяет более эффективно сочетать указанный физический фактор в формировании оптимальных интегрированных лечебных комплексов.

ЛИТЕРАТУРА

1. Гримблатов В.А., Лосев А.А. - Руководство по применению в лечебной практике низкоинтенсивного лазерного излучения: Методические рекомендации. - Одесса. - Б.И. - 1989. - 48с. 2. Козлов В.И., Буйлин В.А. - Лазеротерапия. - М.-Владивосток. - Центр "АСТР-Востокмедтехникасервис". - 1992. - 164 с. 3. А.Н. Ораевский. Лазерр // под ред. М.Е. Жаботинского. Квантовая электроника. Маленькая энциклопедия. - М.: Советская энциклопедия. 1969.- С. 89-118. 4. И.З. Самосюк, В.П. Лысенюк, М.В. Лобода. - Лазеротерапия и лазеропунктура в клинической и курортной практике. - Киев. - Здоров'я. - 1997. - 240 с. 5. Р. Фейнман, Р. Лейтон, М. Сэндс // 3 - излучение, волны, кванты; // 4 - кинетика, теплота, звук // Фейнмановские лекции по физике. - 3-е изд. - М.: Мир, 1976. - Т.1. - С. 311-315. - 496. 6. Goddard Space Flight Center, National Aeronautics and Space Administration, March 2008. 7. Horvath M., Bilitzky L., Hutter J. - Ozone. (1985) Elsevier. pp. 44-49. ISBN 0-444-99625-7. 8. Housecroft C.E., Sharpe A.G. - Inorganic Chemistry (2nd ed.). Prentice Hall. (2004) p 439. ISBN 978-0130399137. 9. Solomons, T.W. Graham and Fryhle, Graig B. "Chapter 8 Alkenes and Alkynes - Part II: Addition Reactions and Synthesis". Organic Chemistry, 9th Edition. (2008) Wiley. p. 344. ISBN 978-0-470-16982-7.

333 РЕЗЮМЕ

Авторы на основании анализа существующей информации о лечебном влиянии распространенных в реабилитационных технологиях, лечебных факторах озона и лазерного излучения приходят к заключению, что установленные и подтвержденные практикой эффекты не имеют адекватного научного обоснования. Многогранность физико-химических, физических физиологических реакций, возникающих при взаимодействии этих факторов и окружающей среды требуют, по мнению авторов, углубленных исследований, позволивших бы уточнить механизмы биологического действия озона и лазерного излучения и, тем самым, создать теоретическую базу для соответствующих медицинских технологий.

Ключевые слова: озон, лазерное излучение, биологические эффекты.

334 Shuhtin VV, Tsyganchuk EV, Zukow W. The principle of using platelet-rich plasma in the long-term treatment healing wounds in patients with AIDS = Принцип использования обогащенной тромбоцитами плазмы в лечении длительно незаживающих ран у больных СПИДом. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):335-348. ISSN 1429-9623 / 2300-665X.

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 19.12.2013. UDC 616.5-06 [616.98:578.828.6] -092-07-085

УДК 616.5-06: [616.98:578.828.6]-092-07-085

The principle of using platelet-rich plasma in the long-term treatment healing wounds in patients with AIDS

Принцип использования обогащенной тромбоцитами плазмы в лечении длительно незаживающих ран у больных СПИДом

VV Shuhtin, EV Tsyganchuk, W Zukow

В.В. Шухтин, Е.В. Цыганчук, В.А. Жуков

GP Ukrainian Research Institute of Transport Medicine, Odessa, Ukraine CS Odessa Regional Medical Center, Odessa, Ukraine Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland

ГП Украинский научно-исследовательский институт медицины транспорта КУ Одесский Областной медицинский Центр Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland

Keywords: HIV infection, nonhealing wound, growth factors, platelet- rich plasma. Ключевые слова: ВИЧ-инфекция, длительно незаживающая рана, факторы роста, обогащенная тромбоцитами плазма.

335 Abstract

Relevance of the topic. Acquired immunodeficiency syndrome (AIDS) - an important global medical, social and political problem XX-XXI centuries. HIV infection is spread geographically throughout, characterized by a progressive course with a progressive decline in immunity to the development of severe opportunistic infections. AIDS is a disease that affects the body's defense system against infections. Even the most minor infection from which a healthy body can easily get rid of, in patients with AIDS can lead to serious consequences. AIDS is caused by the human immunodeficiency virus (HIV), which infects CD4-lymphocytes (cells that destroy infectious agents and diseases). By reducing the number of CD4-lymphocytes is a malfunction of the immune system, and the patient begins certain infectious processes and develop malignant tumors. If the number of HIV-infected CD4-lymphocyte counts less than 200, this condition is called AIDS. The effectiveness of the immune system is lowered. Purpose research. Study the feasibility of using OTP in treatment nonhealing wounds in patients with AIDS. Methods. The survey was conducted in 26 patients aged 27 to 53 years old with HIV infection at the stage of secondary diseases (8 women and 18 men) who were treated at the Odessa Regional Centre for Prevention and Control of AIDS [1, 2]. In the study group included only those with concomitant chronic lymphocytic venous insufficiency (HLVN) due to veno-venous reflux, with the presence of nonhealing wounds area of 2-8 cm 2 on one of the lower legs (preferentially localized to the anterior-medial surface) that 6 corresponds to the stage of clinical classification system for HLVN CEAP [8, 10]. Among them, 12 patients suffering from varicose disease, 14 - post phlebitic syndrome under recanalization (women and men, 3 and 9, and 5 and 9, respectively) with a duration of "ulcer" history over 3 years. Depending on the level of CD4 T-cell patients were divided into 2 groups: I - 200-500 cells / ml (12 patients); II -> 500 cells / ml (14 patients). To assess the initial state of T-system of immunity in groups of patients was determined by the total number of lymphocytes and T-helper cells (CD4 T lymphocytes) by flow laser flyuocytometria (PLC), FAST Count test using monoclonal antibodies before and after treatment (where the correlation coefficient is up to 5%), the instrument company "BEKTON DIKKENSON" (USA). Objectification of wound healing process was carried out in all patients by wound prints on Intercession - Steinberg at the beginning of treatment, at the 5 th, 9th and 15 th day of treatment. [7] Preparation was carried out ex tempore OTP two-step centrifugation of citrated venous blood [6]. In the complex treatment of patients in both subgroups included infusion therapy (venotonics, anticoagulants, antibiotics); BAART scheme [5, 9, 11], compression therapy (elastic compression stockings class 3) [8, 10]. Change dressings made daily: wounds after rehabilitation with decasan it bears TNA then wound closed occlusive dressing with antibacterial protection. Required surgical treatment (autodermoplasty free split-thickness skin graft thickness 0.32 mm) was carried out in the burns unit of the Odessa Regional Medical Center. Results. In the study of wound treatment prints up cytological picture corresponded to the necrotic inflammatory or degenerative-type with a pronounced inflammatory response and clear signs of progress phagocytosis in all cases. Conclusions. Thus, the results of the study showed the effectiveness of the use of platelet-rich plasma in treatment of AIDS patients with the presence of persistent wounds: 1. Install the program Topical application of OTP provided optimization of wound healing process that in 59% of cases resulted in spontaneous epithelialization of wounds, and the remaining patients with engraftment autodermotransplatats conditions; 2. Individuals with higher levels of CD4 T lymphocytes (> 500kl/ml) found a tendency to spontaneous epithelialization of wounds (83.3%) compared with patients I subgroup, where surgery was required in 70% of cases.

336 Relevance of the topic Acquired immunodeficiency syndrome (AIDS) - an important global medical, social and political problem XX-XXI centuries. HIV infection is spread geographically throughout, characterized by a progressive course with a progressive decline in immunity to the development of severe opportunistic infections. AIDS is a disease that affects the body's defense system against infections. Even the most minor infection from which a healthy body can easily get rid of, in patients with AIDS can lead to serious consequences. AIDS is caused by the human immunodeficiency virus (HIV), which infects CD4-lymphocytes (cells that destroy infectious agents and diseases). By reducing the number of CD4- lymphocytes is a malfunction of the immune system, and the patient begins certain infectious processes and develop malignant tumors. If the number of HIV-infected CD4-lymphocyte counts less than 200, this condition is called AIDS. The effectiveness of the immune system is lowered. The presence among the pathologies associated with AIDS, lymphadenopathy, wasting syndrome, as well as violations of the formation of cell- mediated inflammatory reactions, oppression of natural resistance and immunological reactivity with the development autosensibilization causes in patients with nonhealing wounds development, accompanied by a high microbial contamination of the wound, which exacerbates the main disease impairs quality of life, limits the possibility of surgical repair of a defect of the skin and can be a source of generalization wound infections leading to death [5, 9]. There are a number of symptoms that indicate the occurrence of trophic ulcers. Progression of disorders of venous outflow on the background of varicose or post-thrombotic disease leads to increased swelling of shin pain in the lower limbs, night cramps, itching. Formed elements and extravasation of plasma proteins into the soft tissues clinically formation of pigment spots, seal subcutaneous tissue. Later areas of

337 hyperpigmentation and liposclerosis merge skin thickens, becomes tense, fixed, painful. Accumulate in the soft tissues of the decay products of blood cells, having antigenic properties of E induces an inflammatory response, manifested by hyperemia of the skin and eczematous dermatitis. This also contributes to direct damaging effects on tissues cationic proteins and reactive oxygen ode neutrophilic granulocytes. Destruction lymphatic plexus leads to intradermal lymphostasis and lymph extravasation. Skin takes the form of "orange peel" on it accumulate drops of clear liquid. Later in the area of greatest pathological changes occur hearth exfoliation of the epidermis, which looks like a whitish stain resembling incrustation paraffin. This before ulcer condition is called - white skin atrophy. Against this background, for the formation of the ulcer enough slightest injury.

Treatment of nonhealing wounds of the lower extremities should always be comprehensive and not only directed at the elimination of the local manifestations of the pathological process, but if possible, to eliminate the disease progression that led to the development of necrotic defect. Systemic exposure can improve the conditions of regional blood supply, reduce hypoxia and metabolic tissues. The question of the selection of treatment in each case should be decided individually smiling. With the development of microbial contamination is carried expressed antibacterial, detoxification therapy - it allows you to delete a timely appointment of the decay products of microbial cells and significantly improve the patient's condition. In diseases of the veins of the lower extremities is required normalization of work and rest, the doctor recommended wearing compression underwear. Of general-purpose effects shown venotonics (troxevazin, flebodia or detralex inside long course), funds, improve microcirculation (antiplatelet) - special forms of aspirin, pentoxifylline, nicotinic acid and its salts.

338 Currently, one of the most effective treatments for nonhealing wounds including amid falling immunodeficiency is the use of platelet-rich plasma (PRP). Platelet rich plasma potentially enhances the reparative ability due to various growth factors and cytokines, secreted a-granules of platelets. Major cytokines found in platelets include transforming growth factor p (TGF-P), platelet-derived growth factor (PDGF), insulin-like growth factor (IGF-I, IGF-II), fibroblast growth factor (FGF), epidermal growth factor, growth factor vascular endothelium (VEGF) and endothelial cell growth factor. These cytokines play an important role in cell proliferation and chemotaxis, differentiation and angiogenesis. It was established that in the TNA contains more than 3.5 times of growth factors compared to whole blood [6]. Of particular relevance is the use of PRP for the treatment of nonhealing wounds in patients with AIDS. Purpose research Study the feasibility of using OTP in treatment nonhealing wounds in patients with AIDS. Methods The survey was conducted in 26 patients aged 27 to 53 years old with HIV infection at the stage of secondary diseases (8 women and 18 men) who were treated at the Odessa Regional Centre for Prevention and Control of AIDS [1, 2]. In the study group included only those with concomitant chronic lymphocytic venous insufficiency (HLVN) due to veno-venous reflux, with the presence of nonhealing wounds area of 2-8 cm 2 on one of the lower legs (preferentially localized to the anterior-medial surface) that 6 corresponds to the stage of clinical classification system for HLVN CEAP [8, 10]. Among them, 12 patients suffering from varicose disease, 14 - post phlebitic syndrome under recanalization (women and men, 3 and 9, and 5 and 9, respectively) with a duration of "ulcer" history over 3 years.

339 Depending on the level of CD4 T-cell patients were divided into 2 groups: I - 200-500 cells / ml (12 patients); II -> 500 cells / ml (14 patients). To assess the initial state of T-system of immunity in groups of patients was determined by the total number of lymphocytes and T-helper cells (CD4 T lymphocytes) by flow laser flyuocytometria (PLC), FAST Count test using monoclonal antibodies before and after treatment (where the correlation coefficient is up to 5%), the instrument company "BEKTON DIKKENSON" (USA). Objectification of wound healing process was carried out in all patients by wound prints on Intercession - Steinberg at the beginning of treatment, at the 5th, 9th and 15th day of treatment. [7] Preparation was carried out ex tempore OTP two-step centrifugation of citrated venous blood [6]. In the complex treatment of patients in both subgroups included infusion therapy (venotonics, anticoagulants, antibiotics); BAART scheme [5, 9, 11], compression therapy (elastic compression stockings class 3) [8, 10]. Change dressings made daily: wounds after rehabilitation with decasan it bears TNA then wound closed occlusive dressing with antibacterial protection. Required surgical treatment (autodermoplasty free split-thickness skin graft thickness 0.32 mm) was carried out in the burns unit of the Odessa Regional Medical Center.

Results In the study of wound treatment prints up cytological picture corresponded to the necrotic inflammatory or degenerative-type with a pronounced inflammatory response and clear signs of progress phagocytosis in all cases. On the 5th day of treatment with TNA cytological picture in all patients corresponded regenerative type I phase: the number of polymorphonuclear

340 leukocytes 10-15 in sight, part of leukocytes was in the process of decay and revealed granular fragments of nuclei, the number of mononuclear cells in the 3-5 of cells of small size, round or oval, well-colored cytoplasm, cell contours are clear, there are isolated multinucleated giant and mast cells, an intermediate protein substance of the surface layers of cytoplasm has a fine view. On the 9th day after treatment with TNA cytological picture in 11 patients (50%) corresponded to the type of regenerative phase III (no inflammation, differentiation of cellular elements of the connective tissue reaches the most severe degree. Polymorphonuclear leukocytes's very little or not at all; few nuclear fragments and nuclear grain. Cellular elements are differentiated cells of connective tissue (profibroblasts, fibroblasts).In 11 patients (50%) corresponded to cytological picture regenerative type II phase (polymorphonuclear leukocytes by 6-8 in sight, cellular debris in the form of fragments of the nuclei of leukocytes continue to be identified with great regularity. Mononuclear cells occur singly and in groups of 5­ 6 and more, some of them morphologically close to the fibroblasts, the other part to macrophages; detected softies fibers structure intermediate. On day 15 of the study, 13 patients (59%) occurred spontaneous epithelialization of wounds. The other 9 patients cytological picture wound prints corresponded regenerative type III phase. It is noted that these nine patients (41%) required surgical treatment has proven effective with autodermoplasty, autopart engraftment was complete. Also, important is the fact that seven of the patients were operated on I subgroup (70% in the subgroup) and two (16.7% in the subgroup) were originally assigned to the II subgroup (with consist CD4 T-lymphocytes> 500kl/ml) . Conclusions Thus, the results of the study showed the effectiveness of the use of platelet- rich plasma in treatment of AIDS patients with the presence of persistent wounds:

341 1. Install the program Topical application of OTP provided optimization of wound healing process that in 59% of cases resulted in spontaneous epithelialization of wounds, and the remaining patients with engraftment autodermotransplatats conditions; 2. Individuals with higher levels of CD4 T lymphocytes (> 500kl/ml) found a tendency to spontaneous epithelialization of wounds (83.3%) compared with patients I subgroup, where surgery was required in 70% of cases.

References 1. Бочкова Л.В., Немцов А.В. Розвиток ешдемп В1Л-шфекцп /СНТДу в Одеськш область // Инфекционный контроль . - 2007. - №4. - с. 3-10. 2. Г ойдик Н.С., Г ойдик В.С., Шухтш В.В., Гоженко А.1. Огляд ешдемюлопчно!' ситуацп з В1Л-шфекцп/СШДу в Одеськш област // Морський вюник. - 2009. - № 3. - С. 27-30. 3. Дмитриев В., Шейбак В.В. Ранняя диагностика ВИЧ-инфекции (СПИДа) // Военномедицинский журнал. - 1997. - № 6. - С. 22-26. 4. Инфекция, вызываемая вирусом иммунодефицита человека / под ред. В. В. Покровского, Н.С. Потекаева. - М.: Медицинская книга, 2006. - 73 с. 5. Покровский В.В., Юрин О.Г., Беляева В.В. и соавт. Клиническая диагностика и лечение ВИЧ-инфекции //М.: ГОУ ВУНМЦ МЗ РФ, 2001.-96 стр. 6. Стволовые клетки в современной медицине: настоящее и будущее / М. А. Пальцев [и др.] // Молекулярная медицина. 2006. № 2. С. 5-9. 7. Теория и практика местного лечения гнойных ран /проблемы лекарственной терапии// Под ред. Б.М.Даценко. - К.:Здоровя, 1995.­ 383с.

342 8 . Флебология. Руководство для врачей. Под ред. В.С.Савельева. М.: Медицина, 2001. 9. Шухтин В.В., Гойдык В.С. Заболевания кожи и слизистых оболочек при СПИДе в Одесском регионе // Морской вестник.- 2010.- № 3.- С. 51-55. 10.Eklof B, Rutherford RB, Bergan JJ et al. Revision of the CEAP classification for chronic venous disorders: Consensus statement. J Vasc Surg 2004; 40: 1248-52. n.Havlir D., Levitan D., Bassett R. Et al. Prevalence and predictive value of intermittent viraemia in patients with viral suppression //Antiviral Ther., 2000.- V.5.-P.89-90.

УДК 616.5-06: [616.98:578.828.6]-092-07-085

Принцип использования обогащенной тромбоцитами плазмы в лечении длительно незаживающих ран у больных СПИДом

В.В. Шухтин, Е.В. Цыганчук, В.А. Жуков

ГП Украинский научно-исследовательский институт медицины транспорта КУ Одесский Областной медицинский Центр Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland

Ключевые слова: ВИЧ-инфекция, длительно незаживающая рана, факторы роста, обогащенная тромбоцитами плазма.

343 Актуальность темы Синдром приобретенного иммунодефицита (СПИД) — важная мировая медицинская, социальная и политическая проблема ХХ-ХХ1 веков. ВИЧ-инфекция распространена географически повсеместно, характеризуется прогредиентным течением с прогрессирующим снижением иммунитета с развитием тяжелых форм оппортунистических заболеваний. СПИД- заболевание, которое поражает систему защиты организма от инфекций. Даже самая незначительная инфекция, от которой здоровый организм может легко избавиться, у больных СПИДом может привести к серьезным последствиям. СПИД вызывается вирусом иммунодефицита человека (ВИЧ), который поражает СБ4-лимфоциты (клетки, разрушающие инфекционные агенты и возбудителей заболеваний). При снижении числа СБ4-лимфоцитов происходит сбой в работе иммунной системы, и у больного начинаются определенные инфекционные процессы и развиваются злокачественные опухоли. Если у зараженного ВИЧ число СБ4-лимфоцитов в крови не более 200, это состояние называется СПИД. Эффективность работы иммунной системы при этом снижается. Наличие в числе патологий, связанных со СПИДом, лимфаденопатий, синдрома истощения, а также нарушений формирования клеточных опосредованных реакций воспаления, угнетения системы естественной резистентности и иммунологической реактивности с развитием аутосенсибилизации, вызывает у больных развитие длительно незаживающие раны, сопровождающихся высоким микробным загрязнением раны, что усугубляет течение основного заболевания, ухудшает качество жизни пациента, ограничивает возможность хирургического восстановления дефекта кожных покровов и может стать источником генерализации раневой инфекции, приводящим к смерти [5, 9]. Существует ряд симптомов, которые указывают на появление трофической язвы. Прогрессирование нарушений венозного оттока на фоне варикозной или посттромботической болезни приводит к усилению отека голени, болей в нижних конечностях, ночных судорог, кожного зуда. Экстравазация форменных элементов и белков плазмы крови в мягкие ткани клинически проявляется образованием пигментных пятен, уплотнением подкожной клетчатки. В дальнейшем зоны гиперпигментации и липосклероза сливаются, кожа утолщается, становится напряженной, неподвижной, болезненной. Накапливающиеся в мягких тканях продукты распада форменных элементов крови, обладая антигенными свойствами, вызывают воспалительную реакцию, проявляющуюся гиперемией кожи и экзематозным дерматитом. Этому также способствует непосредственное повреждающее действие на ткани катионных белков и активных форм кислорода нейтрофильных гранулоцитов. Деструкция лимфатических сплетений приводит к внутрикожному лимфостазу и транссудации лимфы. Кожа приобретает вид «апельсиновой корки», на ней скапливаются капли прозрачной жидкости. В дальнейшем в зоне наибольших патологических изменений возникает очаг эксфолиации эпидермиса, который внешне выглядит как пятно белесого цвета, напоминающее натек парафина. Такое предъязвенное состояние называется - белая атрофия кожи. На этом фоне для образования язвенного дефекта достаточно малейшей травмы.

Лечение длительно незаживающих ран нижних конечностей всегда должно быть комплексным и направляться не только на ликвидацию местных проявлений патологического процесса, но и по- возможности, на устранение заболевания, прогрессирование которого привело к развитию некротического

344 дефекта. Системное воздействие позволяет улучшить условия регионарного кровоснабжения, уменьшить гипоксию и нарушения метаболизма тканей. Вопрос о подборе лечения в каждом конкретном случае должен решаться индивидуально. При развитии выраженного микробного заражения проводится антибактериальная, дезинтоксикационная терапия - ее своевременное назначение позволяет удалить продукты распада микробных клеток и существенно улучшить состояние больного. При заболеваниях вен нижних конечностей обязательна нормализация режима труда и отдыха, ношение рекомендованного врачом компрессионного белья. Из средств общего воздействия показано назначение венотоников (троксевазина, флебодии или детралекса внутрь длительным курсом), средств, улучшающих микроциркуляцию (дезагрегантов) - специальных форм аспирина, пентоксифиллина, никотиновой кислоты и ее солей.

В настоящее время одним из эффективных методов лечения длительно незаживающих ран в том числе на фоне снижения иммунодефицита является применение обогащенной тромбоцитами плазмы (ОТП). Обогащенная тромбоцитами плазма потенциально улучшает репаративные способности за счет различных факторов роста и цитокинов, секретируемых а-гранулами тромбоцитов. Основные цитокины, обнаруженные в тромбоцитах включают трансформирующий фактор роста в (ТвР-Р), тромбоцитарный фактор роста (РБвР), инсулиноподобный фактор роста (ЮР-1, ЮР-11), фактор роста фибробластов (РвР), эпидермальный фактор роста, фактор роста эндотелия сосудов (УБвР) и фактор роста эндотелиальных клеток. Эти цитокины играют важную роль в процессах клеточной пролиферации, хемотаксиса, дифференциации и ангиогенеза. Установлено, что ОТП содержит в 3-5 раз больше факторов роста по сравнению с цельной кровью [6]. Особую актуальность представляет использование ОТП для лечения длительно незаживающих ран у больных СПИДом. Цель исседования: Изучение целесообразности использования ОТП в комплексном лечении длительно незаживающих ран у больных СПИДом. Методы исследования: Исследования проводилось у 26 пациентов в возрасте от 27 до 53 лет с ВИЧ-инфекцией в стадии вторичных заболеваний (8 женщин и 18 мужчин), находившихся на лечении в Одесском Областном Центре по профилактике и борьбе со СПИДом [1, 2]. В группу исследования включены только лица с сопутствующей хронической лимфо-венозной недостаточностью (ХЛВН), обусловленной вено-венозным рефлюксом, с наличием длительно незаживающих ран площадью 2-8 см2 на одной из голеней (с преимущественной локализацией по переднее-медиальной поверхности), что соответствует 6 стадии клинической классификации ХЛВН по системе СЕАР [8, 10]. Среди них 12 пациентов страдали варикозной болезнью, 14 - постфлебитическим синдромом в стадии реканализации (женщин и мужчин 3 и 9, и 5 и 9 соответственно) с длительность “язвенного” анамнеза более 3 лет. В зависимости от уровня СБ4 Т-лимфоцитов пациенты были разделены на 2 подгруппы: I - 200-500 кл/мл (12 пациентов); II - >500 кл/мл (14 пациентов).

345 Для оценки исходного состояния Т-системы иммунитета у группы больных определяли общее число лимфоцитов и количество Т-хелперов (CD4 Т-лимфоцитов) методом проточной лазерной флюоцитометрии (ПЛЦ), тестом FASTCount с использованием моноклональных антител до и после лечения (где коэфициент корреляции составляет до 5%), на приборе фирмы “BEKTON DIKKENSON” (США). Объективизация раневого процесса осуществлялась у всех пациентов методом раневых отпечатков по Покровской - Штейнбергу в начале лечения, на 5-е, 9-е и 15-е сутки лечения. [7] Приготовление ОТП осуществлялось ex tempore двухэтапным центрифугированием цитратной венозной крови [6]. В комплексное лечение пациентов обеих подгрупп входила инфузионная терапия (венотоники, антикоагулянты, антибиотики); BAART по схеме [5, 9, 11]; компрессионная терапия (эластический компрессионный трикотаж класса 3) [8, 10]. Смена повязок производилась ежедневно: после санации раны декасаном на нее наносилась ОТП, после чего рану закрывали окклюзионной повязкой с антибактериальной защитой. Необходимое хирургическое лечение (аутодермопластика свободным расщепленным кожным лоскутом толщиной 0,32 мм) осуществлялось в ожоговом отделении Одесского областного медицинского центра.

Результаты исследований. При исследовании раневых отпечатков до лечения цитологическая картина соответствовала некротическому либо дегенеративно-воспалительному типу с выраженной воспалительной реакцией и явными признаками незавершенного фагоцитоза во всех случаях. На 5-е сутки лечения с помощью ОТП цитологическая картина у всех больных соответствовала регенераторному типу I фазы: количество полиморфоядерных лейкоцитов 10-15 в поле зрения, часть лейкоцитов находилась в стадии зернистого распада и выявлены фрагменты ядер, количество одноядерных клеток 3-5 в поле зрения, клетки небольших размеров, округлой или овальной формы, цитоплазма хорошо окрашивается, контуры клеток четкие, встречаются единичные гигантские многоядерные и тучные клетки, промежуточное белковое вещество поверхностных слоев цитоплазмы имеет мелкозернистый вид. На 9-е сутки после лечения с помощью ОТП цитологическая картина у 11 больных (50%) соответствовала регенеративному типу III фазы (отсутствуют воспалительные явления, дифференцировка клеточных элементов соединительной ткани достигает наиболее выраженной степени. Полиморфоядерных лейкоцитов очень мало или же совсем нет; мало ядерных фрагментов и ядерной зернистости. Клеточные элементы представлены дифференцированными клетками соединительной ткани (профибробласты, фибробласты). У 11 больных (50%) цитологическая картина соответствовала регенеративному типу II фазы (число полиморфоядерных лейкоцитов 6-8 в поле зрения, продукты клеточного распада в виде фрагментов ядер лейкоцитов продолжают обнаруживаться с большим постоянством. одноядерные клетки встречаются одиночно и группами по 5-6 и более, часть из них по морфологическим признакам приближается к фибробластам, другая часть к макрофагам,; обнаруживаются нежноволокнистые структуры промежуточного вещества.

346 На 15 сутки исследования у 13 больных (59%) наступила спонтанная эпителизация ран. У остальных 9 пациентов цитологическая картина раневых отпечатков соответствовала регенеративному типу III фазы. Следует отметить, что эти 9 больных (41%) потребовали хирургического лечения, причем аутодермопластика оказалась эффективной, приживление аутолоскутов было полным. Кроме того, важным является тот факт, что семеро из оперированных пациентов принадлежали I подгруппе (70% в подгруппе) и двое (16,7% в подгруппе) изначально были отнесены ко II подгруппе (с содерданием CD4 Т-лимфоцитов >500кл/мл). Выводы Таким образом, результаты проведенного исследования показали эффективность использования обогащенной тромбоцитами плазмы в комплексном лечении больных СПИДом с наличием длительно незаживающих ран: 1. Местное применение ОТП обеспечило оптимизацию течения раневого процесса, что в 59% случаев привело к спонтанной эпителизации ран, а у остальных пациентов создало условия приживления аутодермотрансплататов; 2. У лиц с более высоким содержанием CD4 Т-лимфоцитов (>500кл/мл) обнаружена тенденция к спонтанной эпителизации ран (83,3%) по сравнению с пациентами I подгруппы, где оперативное лечение потребовалось в 70% случаев. Литература 1. Бочкова Л.В., Немцов А.В. Розвиток ешдемп ВШ-шфекцп /СН1Ду в Одеськш область // Инфекционный контроль . - 2007. - №4. - с. 3-10. 2. Гойдик Н.С., Гойдик В.С., Шухтш В.В., Гоженко А.1. Огляд ешдемюлопчно! ситуацп з В1Л- шфекцп/СШДу в Одеськш обласл // Морський вюник. - 2009. - № 3. - С. 27-30. 3. Дмитриев В., Шейбак В.В. Ранняя диагностика ВИЧ-инфекции (СПИДа) // Военномедицинский журнал. - 1997. - № 6. - С. 22-26. 4. Инфекция, вызываемая вирусом иммунодефицита человека / под ред. В. В. Покровского, Н.С. Потекаева. - М.: Медицинская книга, 2006. - 73 с. 5. Покровский В.В., Юрин О.Г., Беляева В.В. и соавт. Клиническая диагностика и лечение ВИЧ - инфекции //М.: ГОУ ВУНМЦ МЗ РФ, 2001.-96 стр. 6. Стволовые клетки в современной медицине: настоящее и будущее / М. А. Пальцев [и др.] // Молекулярная медицина. 2006. № 2. С. 5-9. 7. Теория и практика местного лечения гнойных ран /проблемы лекарственной терапии// Под ред. Б.М.Даценко. - К.:Здоровя, 1995.-383с. 8. Флебология. Руководство для врачей. Под ред. В.С.Савельева. М.: Медицина, 2001. 9. Шухтин В.В., Гойдык В.С. Заболевания кожи и слизистых оболочек при СПИДе в Одесском регионе // Морской вестник. - 2010.- № 3.- С. 51-55. 10. Eklof B, Rutherford RB, Bergan JJ et al. Revision of the CEAP classification for chronic venous disorders: Consensus statement. J Vasc Surg 2004; 40: 1248-52.

347 11. Havlir D., Levitan D., Bassett R. Et al. Prevalence and predictive value of intermittent viraemia in patients with viral suppression //Antiviral Ther., 2000.- V.5.-P.89-90.

348 Kołłątaj Barbara, Kołłątaj Witold, Sowa Magda, Dorota Karwat Irena, Szakuła Justyna. Ocena wiedzy kobiet, uczestniczek profilaktycznego badania mammograficznego, na temat raka gruczołu piersiowego i znaczenia programu profilaktyki tej choroby = Assessment of knowledge of women, participating in mammography screening, on breast cancer and the breast cancer prevention program. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):349-364. ISSN 1429-9623 / 2300-665X.

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 19.12.2013.

OCENA WIEDZY KOBIET, UCZESTNICZEK PROFILAKTYCZNEGO BADANIA MAMMOGRAFICZNEGO, NA TEMAT RAKA GRUCZOŁU PIERSIOWEGO I ZNACZENIA PROGRAMU PROFILAKTYKI TEJ CHOROBY

Assessment of knowledge of women, participating in mammography screening, on breast cancer and the breast cancer prevention program

1 3 Barbara Kołłątaj , Witold Kołłątaj , Magda Sowa , 1 3 Irena Dorota Karwat , Justyna Szakuła

1Katedra i Zakład Epidemiologii, Uniwersytet Medyczny w Lublinie; 2Klinika Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej z Pracownią Endokrynologiczno-Metaboliczną Uniwersytet Medyczny w Lublinie; 3absolwentka Wydziału Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie

*Chair and Department of Epidemiology Medical University, Lublin; 2Department of Paediatric Endocrinology and Diabetology, III Chair of Paediatrics, Medical University, Lublin; 3student of Faculty of Nursing and Health Sciences, Medical University, Lublin

Adres do korespondencji: dr hab. n. med. Witold Kołłątaj Klinika Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej, Uniwersytet Medyczny, Lublin Dziecięcy Szpital Kliniczny, ul. Chodźki 2, 20-093 Lublin e-mail: [email protected] Tel. 0-81-7185-440, fax. 0-81-743-13-72

Słowa kluczowe: mammografia, profilaktyka, kobiety, wiedza. Key words: mammography, preventive medicine, women, knowledge.

Streszczenie W stęp: Rak gruczołu piersiowego jest najczęściej występującym nowotworem złośliwym w populacji kobiet w Polsce. Wczesne wykrycie i szybko wprowadzone leczenie daje szanse i możliwości dłuższego życia i lepszego samopoczucia kobiet. Do skutecznej realizacji tego celu służyć ma edukacja zdrowotna społeczeństwa na temat tej choroby oraz prowadzenie programu przesiewowych badań mammograficznych. Cel pracy: Celem pracy była ocena wiedzy kobiet zgłaszających się na badania mammograficzne, na temat ich wiedzy związanej z rakiem gruczołu piersiowego oraz założeń i realizacji programu profilaktycznych badań mammograficznych na terenie województwa lubelskiego. Materiał: Badaniami objęto 204 kobiety, które zgłosiły się na badania mammograficzne do Instytutu Medyny Wsi lub do Przychodni Wojewódzkiej, przy Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym w Lubinie. Metoda: Do zrealizowania celów badań wykorzystano autorski Kwestionariusz Ankiety. Przestrzegane były wszystkie metodologiczne zasady związane z realizacją badań, m.in.: zgoda każdej kobiety na udział w badaniach, zachowanie anonimowości, możliwa rezygnacja w udziale w badaniach na każdym ich etapie. W yniki: Na podstawie samooceny wystarczający poziom wiedzy na temat raka gruczołu piersiowego zadeklarowało 40% badanych kobiet. Rzeczywista wiedza na ten temat jest niewystarczająca. Niemal 10% kobiet miało nieprawdziwe informacje dotyczące istoty choroby, ważności diagnostyki i leczenia. Fachowy

349 personel służby zdrowia jest źródłem wiarygodnych informacji na temat raka gruczołu piersiowego tylko dla 51% ankietowanych kobiet. Dla 70% ankietowanych kobiet, udział w badaniach mammograficznych był wyrazem rzeczywistej dbałości o własne zdrowie, 30% podało inne przyczyny, wśród których istotne jest zmotywowanie ich przez lekarzy, znajomych lub członków rodziny do zachowań prozdrowotnych. Spośród ogółu ankietowanych 43% kobiet nie wyrażało chęci wykonania badania mammograficznego w mammobusie. Niechęć do badań w mammobusie wydaje się mieć głównie pozamerytoryczne podstawy. W nioski: 1. Deklarowana i rzeczywista wiedza kobiet na temat raka gruczołu piersiowego jest niewystarczająca, co wiąże się z potrzebami edukacji zdrowotnej w tym zakresie. 2. Zbyt mały jest udział pracowników ochrony zdrowia w szerzeniu wiedzy na temat raka gruczołu piersiowego i uświadamiania rodzajów korzyści z badań profilaktycznych. 3. Nie wykazano różnic w częstości korzystania z zaproszeń na badania mammograficzne zależnie od miejsca zamieszkania badanych kobiet. 4. Poziom wykształcenia badanych kobiet jest wysoki, mimo to, aż 43% nie wyrażała chęci wykonania badania mammograficznego w mammobusie.

Summary Introduction: Breast cancer is the most common cancer occurring in women in Poland. Early detection as well as proper treatment gives the opportunity and possibility of a longer life and better well-being of women. Free mammography screenings and breast cancer education for women are the tools that enable the implementation of these tasks. Aim : The aim of this study was to analyse the opinions of women who entered for mammography, about their knowledge related to breast cancer and the principles and implementation of preventive mammography in the Lublin province. M aterial: The material consisted of 204 women entered for mammography to Institute of Rural Health in Lublin and the Regional Specialist Hospital in Lublin. Method: To assess the opinions and attitudes of women the authors questionnaire was used. Surveys were confidential and anonymous. Results: A sense of having sufficient knowledge about breast cancer reported only 40% of the surveyed women. The real knowledge of this subject was insufficient - almost 10% of surveyed believed in myths in told "the truth" that distort the picture of the disease as well as diagnosis and treatment meanings. For 70% of the surveyed women, the participation in mammography is an expression of genuine concern for their own health, 30% gives other reasons for such participation - among them are persuasions used by doctors, friends or family members. 43% of respondents present negative attitudes towards mammography screenings realized in mammography coaches. Such attitudes towards mammography coaches seems to be in most cases caused by other than objective factors. Conclusions: 1. Declared and the real knowledge of women about breast cancer is not satisfied - which is associated with the needs of health education in this field. 2. The role of health care workers in spreading knowledge about the breast cancer and the benefits of cancer screenings is still insufficient. 3. There was no difference in the frequency of free mammography services usage depending on the place of residence of surveyed women. 4. The level of education of surveyed women was satisfied, despite this, 43% of them did not express willingness to realize mammography screenings in mobile mammography coaches.

W stęp Rozwój cywilizacji, w tym zanieczyszczenia środowiska, zmiany jakości i stylu życia oraz odżywiania (na przykład ilościowe i jakościowe zmiany diety, w tym nadmiar energii w pokarmach, zmniejszenie aktywności ruchowej), nadużywanie leków, zmiany obyczajowe (hormonalna antykoncepcja, hormonalna terapia zastępcza), a nawet zmiany klimatyczne, wiążą się nierozerwalnie ze zwiększeniem liczby zachorowań na choroby nowotworowe [1-7]. Wśród kobiet, szczególnym problemem onkologicznym stają się nowotwory gruczołu piersiowego. Amerykański National Cancer Institute, na podstawie

350 badań epidemiologicznych ocenia, że ryzyko rozwoju nowotworu piersi w życiu kobiety wynosi około 12% [8], w Polsce, ocenia się, że, co 14 Polka (7.1%) zachoruje na ten rodzaj nowotworu [9]. W naszym kraju, rak gruczołu piersiowego stanowi drugą, po raku płuc, onkologiczną przyczynę zgonu kobiet (w latach 2000-2007 stanowił pierwszą). Mimo, iż Polska należy do krajów o średniej (na tle danych ogólnoświatowych) zachorowalności na raka piersi, niepokojące jest to, że liczba zachorowań i zgonów systematycznie wzrasta, aczkolwiek tempo wzrostu liczby zgonów jest wolniejsze, niż tempo wzrostu zachorowań. W 1984 roku liczba nowych przypadków raka gruczołu piersiowego zbliżona była do 6 000 [10]. W 2001 roku w Polsce na raka piersi zachorowało około 12 000 kobiet i zmarło 4 825 [11]. W roku 2009 zanotowano w Polsce 15 752 zachorowania na raka piersi, natomiast z powodu tego nowotworu zmarły 5 242 kobiety. W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się wzrost zachorowalności na raka piersi wśród młodych kobiet oraz kobiet w średnim wieku. W grupie kobiet w wieku 40-59 lat, współczynniki zachorowalności na tą chorobę wzrastają liniowo z wiekiem, po czym częstość zachorowań stabilizuje się, a nawet nieco zmniejsza, po 70 roku życia [12]. Prognozy na najbliższe lata (do roku 2025) przewidują wzrost zachorowań na raka gruczołu piersiowego we wszystkich grupach wieku. W roku 2015, według prognoz, należy spodziewać się około 17 000 zachorowań [13]. W 2025 r. liczba zachorowań ma przekroczyć 20 000 (wzrost o 50%, w porównaniu do roku 2006 [14]). Przewiduje się, że największy przyrost zachorowań obserwowany będzie w grupie wieku 50-70 lat [14]. Wśród młodych kobiet umieralność z powodu raka piersi stopniowo maleje, wśród kobiet w wieku średnim współczynniki umieralności utrzymują się na względnie stałym poziomie [15]. Mimo umiarkowanego spadku śmiertelności, w niektórych grupach wieku rak gruczołu piersiowego jest chorobą niosącą duże ryzyko zgonu. Polska należy do krajów o średniej umieralności na raka piersi, ale ryzyko zgonu z powodu tego nowotworu jest nadal znacznie większe, aniżeli w wielu krajach europejskich i USA. W 2002 roku, w Polsce szansę na 5 letnie przeżycie miało 42.2% chorych (najgorszy wynik - województwo lubuskie 37.1%, najlepszy wynik - województwo mazowieckie - 46.2%) [16]. W latach 2005-2006 szacowano, że szanse wyleczenia raka piersi dotyczyły w Polsce około 60% chorych kobiet, w krajach rozwijających się 47%, a w krajach rozwiniętych 70-90% [17]. W Wielkiej Brytanii, w latach 2007-2009 szacowano, iż szansę 5 letniego przeżycia miało 81.1% pacjentek z rakiem gruczołu piersiowego (10 letnie lub dłuższe przeżycie - 77%) [18, 19], w USA dane z 2007 roku wskazywały 5 letnie przeżycie u 89.2% chorych kobiet (90.4% wśród pacjentek rasy białej, 78.7% - wśród ciemnoskórych) [20]. Dane zawarte w sprawozdaniu Ministerstwa Zdrowia RP przekonują, iż w Polsce sytuacja w ostatnich latach nieco poprawiła się. W roku 2011 - szansę na 5 letnie przeżycie miało wtedy 75% kobiet z rozpoznaniem raka gruczołu piersiowego [21]. Na dłuższe przeżycie rzutować może nie tylko jakość leczenia, ale i wczesne rozpoznanie. Ocenia się, że szanse na 5 letnie lub dłuższe przeżycie kobiet z rakiem gruczołu piersiowego bezpośrednio zależą od stopnia zaawansowania nowotworu w czasie rozpoznania choroby i wynoszą [22]: - dla I stopnia zaawansowania klinicznego - 90%; - dla II stopnia zaawansowania klinicznego - 70%; - dla III stopnia zaawansowania klinicznego - 40%; - dla IV stopnia zaawansowania klinicznego - 10%. Powyżej zamieszczone zestawienie wyraźnie określa znaczenie wczesnej diagnostyki w programie zmniejszania śmiertelności z powodu tej choroby nowotworowej. Wczesna diagnostyka jest elementem profilaktyki wtórnej. W Polsce profilaktyka

351 wtórna raka gruczołu piersiowego obejmuje następujące elementy: samobadanie piersi, badanie piersi przez lekarza, USG piersi, mammografię, badania genetyczne, zwłaszcza w rodzinach narażonych, badania markerów nowotworowych. W niektórych krajach dodatkowo elementem wtórnej profilaktyki bywa także termografia, Breast MRI, MBI (molecular breast imaging), duktografia i PEM (positron emission mammography). Ze względu na możliwości finansowe i proporcje poniesionych kosztów do efektów diagnostycznych, w Polsce bezpłatne badania skriningowe mające na celu wczesną diagnostykę raka piersi, obejmują jedynie wybraną grupę wieku (50-69 lat) i związane są wyłącznie z badaniami mammograficznym (mammografy stacjonarne lub przewoźne w mammobusach). Badanie to realizowane jest w ramach Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi finansowanego przez NFZ. Mammografia skriningowa wykonywana jest zgodnie z wytycznymi European Guidelines For Quality Assurances In Breast Cancer Screening And Diagnosis (to właśnie te wytyczne określają, miedzy innymi, grupę wieku podlegającą badaniu przesiewowemu oraz częstotliwość ponawiania badania). Badania mammograficzne należą do grupy 10 programów, których celem jest zapobieganie chorobom lub wykrywanie ich we wczesnym stadium zaawansowania. Programy te wiążą się z badaniami całkowicie refundowanymi przez NFZ. W 2007 roku Narodowy Fundusz Zdrowia przeznaczył na wspomniane programy ponad 225 mln zł. W 2010 roku planował wydatkowanie 161.5 mln zł, wydatkował 153.8 zł. W 2011 roku wydatkował 170.8 mln zł [23], planował 173.5 mln zł [24]. Upubliczniony w 2012 roku Plan Finansowy Narodowego Funduszu na rok 2013 przewiduje wydanie 180.5 mln zł na programy profilaktyczne [25], co stanowi 0.28% spodziewanych przychodów NFZ. Z danych tych wynika, że nakłady na profilaktykę są stosunkowo niewielkie, ale i tak plany nie są realizowane w całości. Na przykład z zaplanowanych w 2007 roku środków, 30% nie zostało wykorzystanych, a z funduszy na rok 2011 nie wydatkowano około 2%. Brak pełnego wykorzystania funduszy nie wynika z braku świadczeniodawców lub niesumiennego wywiązywania się placówek ochrony zdrowia z podpisanych kontraktów, a z niskiej zgłaszalności osób, do których programy profilaktyczne są adresowane. Wśród programów, które od lat nie są w pełni realizowane, jest Populacyjny Program Wczesnego Wykrywania Raka Piersi. Na dzień 1.03.2013 r. bieżące objęcie populacji kobiet badaniami w ramach Programu wynosi 12.44% [26]. Średnia zgłaszalność na badania mammograficzne w Polsce wynosi obecnie 46.7% [27]. Ponad 50% zgłaszalność notowana jest w województwach: zachodniopomorskim i lubuskim, najniższa, bo nie przekraczająca 40%, w województwach: małopolskim, podkarpackim i mazowieckim [27]. Istnieją duże różnice w zgłaszalności nie tylko w poszczególnych województwach, ale nawet w poszczególnych miastach i gminach. Na przykład w województwie lubelskim, gdzie średnia zgłaszalność wyniosła 46.17%, w Zamościu osiągnęła jedynie 37.53%, w powiecie chełmskim 41.13%, zaś powiatach opolskim i tomaszowskim przekroczyła 50% (odpowiednio 51.76% i 53.07%) [28, 29]. Najniższy, notowany w Polsce, wskaźnik wykonanych badań odnotowano w Radomiu, gdzie na bezpłatne badania mammograficzne zgłosiło się jedynie 19.11% ogółu zaproszonych kobiet [30]. Wartości wskaźników zgłaszalności na badania profilaktyczne są w Polsce niezadowalające. Aby wyniki programów populacyjnych realizowanych w naszym kraju dorównały wynikom osiąganym, w tzw. starych krajach członkowskich Unii Europejskiej, zgłaszalność kobiet do programów populacyjnych musi osiągnąć poziom 70%-75%. Na przykład w Szwecji, mimo że kobiety dopłacają do przesiewowych badań mammograficznych, zgłaszalność jest na poziomie wyższym niż 80% [31]. Wśród przyczyn niskiej zgłaszalności kobiet do placówek zajmujących się wczesną diagnostyką raka gruczołu piersiowego w Polsce mogą leżeć także czynniki natury obiektywnej:

352 • brak wystarczającej wiedzy na temat raka gruczołu piersiowego, a w szczególności brak wiedzy na temat zagrożeń i roli badań diagnostycznych, • badania w warunkach trudnych do zaakceptowania, • brak rzetelnej informacji o czasie, miejscu i warunkach badania, • terminy badania niedostosowane do możliwości kobiet (np. badanie w godzinach pracy zawodowej), • ośrodek, w którym można przeprowadzić badania, znacznie oddalony od miejsca zamieszkania oraz czynniki natury subiektywnej/psychologicznej: • obawa przed wykryciem raka, • „zła sława” ośrodka - wynik tak zwanej negatywnej propagandy, • brak przekonującego zmotywowania do badania, wynikający z braku wiedzy i niedoceniania rangi problemu, • nieracjonalne czynniki, typu: badanie może boleć, po badaniu można „dostać raka”, • nieuzasadniony wstyd przed pojawianiem się w miejscu, które kojarzy się z rozpoznaniem choroby nowotworowej. Szczegółowe poznanie tych uwarunkowań może skutkować szybszym rozpoznaniem i wcześniejszym wdrożeniem leczenia chorób nowotworowych. Cele pracy Niniejsza praca ma na celu ocenę: - wiedzy kobiet, objętych badaniem profilaktycznym raka gruczołu piersiowego, na temat tej choroby nowotworowej, - opinii kobiet, objętych badaniem profilaktycznym raka gruczołu piersiowego, na temat realizacji tego programu, na terenie województwa lubelskiego. Materiał ujęty w badaniach Badaniami objęto 204 kobiety, zamieszkałe na terenie województwa Lubelskiego, uczestniczki badań mammograficznych realizowanych w ramach populacyjnego programu wczesnego wykrywania raka piersi, finansowanego przez NFOZ. Badania te wykonywane były w Instytucie Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie oraz w Przychodni Specjalistycznej przy Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Lublinie, w okresie od 24 października 2011 roku do 29 lutego 2012 roku. Wiek badanych wahał się od 50 do 69 lat. M etody Metoda, którą posłużono się w celu zebrania danych i informacji, była metoda ankietowa. Narzędzie badawcze stanowił autorski Kwestionariusz Ankiety, opracowany na potrzeby tej pracy. Dobór placówek był celowy. Wybrano instytucje, w których prowadzone były badania mammograficzne w ramach programu profilaktyki raka gruczołu piersiowego. Spośród nich do przeprowadzenia badań wytypowano 2 placówki, w których Dyrekcja wyraziła zgodę na przeprowadzenie badań. Były to: Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie i Przychodnia Specjalistyczna przy Wojewódzkim Szpitalu Specjalistycznym im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Lublinie. Kwestionariusz Ankiety zawierał 33 pytania o charakterze zamkniętym, z możliwością jedno- lub wielokrotnego wyboru. Pytania zostały przyporządkowane 5 grupom tematycznym. Były to pytania dotyczące zagadnień demograficznych, samooceny stanu zdrowia, ogółu badań profilaktycznych, wiedzy na temat raka piersi i mammografu. Respondentki nie miały narzuconego limitu czasowego, samodzielnie wypełniały ankiety po przebytym badaniu mammograficznym. Ze względu na wagę omawianego problemu, badanie to ma charakter badania

353 pilotażowego, które stanowi wstęp do oceny realizacji profilaktyki i postaw wobec badań profilaktycznych na większym obszarze kraju. Wyniki badań Badaniem zostały objęte kobiety, które zgłosiły się na badanie mammograficzne, zamieszkałe na obszarze województwa Lubelskiego. Struktura wieku badanych kobiet W docelowej grupie badawczej znalazły się 204 kobiety, w tym - 141 osób (69.1%) w grupie wieku 50-59 lat i 63 kobiety (30.9%) w grupie wieku 60-69 lat. Miejsce zamieszkania badanych osób Z analizy danych dotyczących miejsca zamieszkania wynika, że ponad dwukrotnie więcej było osób zamieszkałych w miastach aniżeli na wsi. Wśród badanych respondentek 65 (32.0%) było mieszkankami wsi, 30 kobiet (15.0%) mieszkało w miastach do 20 tysięcy mieszkańców, 22 (11.0%) w miastach liczących od 20 do 50 tysięcy mieszkańców oraz 87 (43.0%) w miastach ponad 50 tysięcy mieszkańców. Wykształcenie badanej grupy kobiet W badanej populacji najwięcej było kobiet z wykształceniem średnim 64 (31.4%), następnie z wykształceniem wyższym 48 (23.5%). Trzecią grupę stanowiły osoby z wykształceniem na poziomie policealnym 40 (19,6%) a kolejną z zawodowym 35 (17.2%). Najmniej liczna była grupa osób z wykształceniem podstawowym - 17 osób (8.3%), Sytuacja ekonomiczna badanej grupy Z analizy danych dotyczących samooceny sytuacji materialnej wynika, że badane kobiety najczęściej podawały kategorie odpowiedzi - sytuacja wystarczająca (średnia) - 88 (43.1%). Na dobrą sytuację materialną wskazało 77 (37.8%) respondentek. Zbliżone były udziały kobiet, które określiły swoją sytuację materialną, jako bardzo dobrą - 19 (9.3%) i jako złą 20 (9.8%). Powód zgłoszenia się na badania mammograficzne Z ogółu badanych, 121 kobiet (59.0%) dostało imienne zaproszenia na badania mammograficzne realizowane w ramach Programu profilaktyki raka piersi, a pozostałe 83 osoby (41.0% badanych) otrzymały skierowania od lekarza rodzinnego, lekarza specjalisty lub lekarza zakładowego lub zgłosiły się bez skierowania, korzystając z możliwości wykonania bezpłatnego badania profilaktycznego. Tabela 1. Powód zgłoszenia się na badania mammograficzne - badane kobiety według miejsca zamieszkania

Miejsce zamieszkania: Wymogi zarejestrowania na bezpłatne badania mammograficzne: Imienne zaproszenie na Kryterium wieku, badanie mammograficzne brak imiennego zaproszenia Wieś 39 (60.0%) 26 (40.0%) Miasto do 20 tys. 21 9 mieszkańców Miasto 20-50 tys. 1282 (59.0%) 10 57 (41.0%) mieszkańców Miasto powyżej 50 tys. 49 38 mieszkańców Razem 121 (59.0%) 83 (41.0%)

Z danych zawartych w tabeli 1, wynika, że niemal takie same były odsetki osób zamieszkałych na wsi (60.0%) i w mieście (59.0%), które na badania mammograficzne zgłosiły się na podstawie skierowanych do nich zaproszeń. W subpopulacji osób

354 zamieszkałych w miastach, z imiennych zaproszeń najrzadziej korzystały kobiety żyjące w miastach od 20 do 50 tys. mieszkańców. Ocena stanu wiedzy badanych kobiet na temat raka gruczołu piersiowego Badane kobiety dokonały oceny własnego stanu wiedzy na temat raka gruczołu piersiowego, w oparciu o pięć kategorii odpowiedzi. Dane te przedstawiono zależnie od grupy wieku - tabela 2. Tabela 2. Deklarowany stan wiedzy kobiet na temat raka gruczołu piersiowego - różnice wynikające z wieku badanych______

Ocena własnej wiedzy badanych kobiet na temat raka gruczołu piersiowego:

Grupy wieku: Wydaje Wydaje mi się, że powinna wiedzieć Wiem dużo, ale wiedza moja jest niepełna Wiem niewiele Wiem bardzo mało każda każda kobieta na ten temat wiem wiem tyle, ile Nie mam wiedzy 50-59 lat 65 23 28 16 9 60-69 lat 17 16 15 9 6 Razem 82 (40.0%) 39 (19.0%) 43 (21.0%) 25 (12.0%) 15 (7.0%)

Największą grupę stanowiły kobiety (40.0%), które określiły swój stan wiedzy na temat raka gruczołu piersiowego, jako „wydaje mi się, że wiem tyle, ile powinna wiedzieć każda kobieta”. Najmniej, bo 15 kobiet (7.0%): 9 w wieku 50-59 lat, i 6 w wieku 60-69 lat, odpowiedziało, że „nie mam wiedzy na ten tem at”. Piąta część respondentek stwierdziła, że niewiele wie na temat tej choroby, a niewiele mniejsza grupa kobiet swoją wiedzę oceniło następująco: „wiem dużo, ale wiedza moja jest niepełna”” Tabela 3. Rzeczywisty stan wiedzy badanej grupy kobiet na temat raka gruczołu piersiowego (pytanie - ^ opcj a wielokrotnego wyboru) ______Odpowiedzi, które zdaniem Poziom wykształcenia: badanych osób poprawnie opisują Podstawowe Zawodowe Średnie Policealne Wyższe azem raka sutka /gimnazjalne Może występować rodzinnie. 12 25 55 32 44 168 (82%) Pierwszym objawem klinicznym 8 22 37 18 29 114 (56%) jest obecność macanego guzka. Występuje częściej u kobiet 10 6 23 14 13 66 (32%) leczonych hormonami. Może pojawiać się częściej 6 9 20 12 11 58 (28%) u kobiet stosujących leki antykoncepcyjne. Ciąża i karmienie chronią przed 4 0 12 7 6 29 (14%) rakiem gruczołu piersiowego. Pierwszym objawem jest 2 3 9 5 7 26 (13%) powiększenie wielkości piersi. Pierwszym objawem jest ból. 1 7 5 3 4 20 (10%) Powstaje od uderzenia (urazu). 2 4 3 7 2 18 (9%) Może być następstwem noszenia 0 2 2 4 0 8 (4%) ciasnego biustonosza. Może być leczony lekami 1 1 2 0 1 5 (3%) i metodami zalecanymi przez medycynę niekonwencjonalną. Nawet leczony, prawie zawsze 0 4 1 2 0 7 (3%) prowadzi do śmierci. Może być następstwem unikania 0 1 1 0 2 4 (2%) noszenia biustonosza.

355 Leczenie operacyjne prowadzi do 0 1 1 1 1 4 (2%) szybkiego rozwoju choroby, przerzutów i szybkiej śmierci. Pojawia się dopiero w okresie 0 0 2 1 1 4 (2%) starości. Jeżeli jest niewielki, to lepiej „go 0 1 0 2 0 3 (2%) nie ruszać" i nie leczyć. Częste badanie (uciskanie) piersi 0 2 0 0 1 3 (2%) może spowodować raka gruczołu piersiowego. Mammografia może spowodować 0 1 0 1 0 2 (1%) raka gruczołu piersiowego. Jest zakaźny (można się nim 0 0 1 0 0 1 (0,5%) „zarazić" od innej osoby). Może być leczony ziołami. 0 0 0 1 0 1 (0,5%) Pojawia się tylko u kobiet, które 0 1 0 0 0 1 (0,5%) karmiły piersią. Biopsja guzka piersi „uczynnia 0 1 0 0 0 1 (0,5%) raka". Rak lubi wodę, więc częste mycie 0 0 0 1 0 1 (0,5%) zwiększa ryzyko raka piersi.

Większość respondentek miała dość wysoką wiedzę z zakresu problematyki przyczyn, zagrożeń i objawów związanych z rozwojem gruczołu piersiowego - tabela 3. Jednak nadal w społeczeństwie pokutują mity i przesądy, które mogą być przyczyną opóźnienia diagnostyki lub nieprawidłowego leczenia choroby nowotworowej. W badanej grupie 10.0% kobiet stwierdziło, że pierwszym objawem raka gruczołu piersiowego jest ból, 13.0% ankietowanych wyraziło opinię, że pierwszym zauważalnym objawem raka jest powiększenie piersi, 9.0% odpowiedziało, że rak jest następstwem urazu, i między innymi dlatego 1.0% ankietowanych unikałby biopsji, a 3.0% boi się badania/samobadania piersi. Niepokojące jest to, że 5.0% badanych kobiet zgodziłoby się na leczenie choroby nowotworowej metodami, tak zwanymi niekonwencjonalnymi, 2.0% uważało, że ryzyko pojawienia się choroby nowotworowej zwiększa wykonywanie mammografii, zaś kolejne dwie grupy wymieniły przyczyny związane z przesądami. I tak, 2.0% podało, że „jeżeli rak jest niewielki, to lepiej go nie ruszać", a 3.0% - że „rak nawet leczony zawsze prowadzi do śmierci"" - tabela 3. Ocena dostępności informacji na temat profilaktyki i możliwości wykonania badań diagnostycznych w kierunku raka gruczołu piersiowego Badane osoby były pytane o możliwości otrzymywania informacji na temat profilaktyki raka gruczołu piersiowego. Uwzględniono tu miejsce zamieszkania. Wiedzę na temat możliwości zdobywania informacji dotyczących profilaktyki raka gruczołu piersiowego w badanej grupie kobiet, w zależności od miejsca zamieszkania przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Wiedza badanych kobiet na temat możliwości otrzymywania informacji dotyczących profilaktyki i możliwości wykonania badań diagnostycznych w kierunku raka gruczołu piersiowego______

Miejsce zamieszkania: Wiedza dotycząca otrzymyvvania informacji na temat profilaktyki i diagnostyki ra ca gruczołu piersiowego: Tak Nie Wieś 47 (72.0%) 18 (28.0%) Miasto do 20 tys. mieszkańców 20 10

Miasto 20-50 tys. mieszkańców 18 4

356 Miasto powyżej 50 tys. 109 (78.0%) 30 (22.0%) mieszkańców 71 16

Razem 156 (77.0%) 48 (241.0%)

W badanej populacji zdecydowana większość kobiet (77.0%; 156 osób), niezależnie od miejsca zamieszkania wie, gdzie można znaleźć/otrzymać informacje na temat raka gruczołu piersiowego. Natomiast blisko czwarta część (23.5%; 48 osób) kobiet stwierdziła, że nie ma takiej wiedzy, przy czym wyższy odsetek odnotowano tu wśród kobiet zamieszkałych na wsi (28.0%) aniżeli w mieście (22.0%) - tabela 4. Ocena dostępności informacji o profilaktyce raku gruczołu piersiowego wśród badanych Badane osoby były pytane o źródła informacji na temat raka gruczołu piersiowego, z których czerpały wiedzę. Z analizy danych według miejsca zamieszkania wynika, że wystąpiły znamienne różnice w częstości korzystania z niektórych źródeł informacji. Tabela 5. Źródła informacji na temat raka gruczołu piersiowego - badane kobiety według miejsca zamieszkania

„Skąd czerpie Pani informacje na temat profilaktyki raka gruczołu piersiowego?” (Możliwość wielokrotnego wyboru)

Miejsce zamieszkan ia: Od Od lekarza Z Z Internetu naukowych Od Od znajomych Z Z innych źródeł Od Od członków rodziny Z Z telewizji i/ lub radia Z Z czasopism kobiecych O O profilaktyce dowiedziałam się wychowania do życia w rodzinie w w szkole, podczas lekcji biologii/ Z Z książek i czasopism popularno­ się w się w trakcie kursów przedmałżeńskich O O profilaktyce raka piersi dowiedziałam Wieś 14 (22%) 20 (31%) 13 (20%) 10 (15%) 36 (55%) 0 (0%) 0 (0%) 15 (23%) 24 (37%) 9 (14%) Miasto do 20 tys. 5 9 1 1 13 0 0 5 1 2 mieszkańców 2 Miasto20-50 tys. 68 22 14 10453 mieszkańców 39 50 12 15 68 2 3 29 43 24 Miasto powyżej (28% (36% (9 (11% (50% (1 (2 (21%) (32%) (18 50 tys. 2 ) 33) 9%) 12) 41) 1%) 3%) 2 2 1 %) mieszkańców 8 0 6 9 Razem 53 (26%) 70 (34%) 25 (12%) 25 (12%) 104 (51%) 2 (1%) 3 (2%) 44 (22%) 67 (33%) 33 (16%)

Najwięcej było kobiet, które, jako główne źródło informacji o profilaktyce raka gruczołu piersiowego wskazały lekarzy - 51.0%. Tylko nieco częściej były to mieszkanki miast (58.0%) aniżeli wsi (55.0%). Kolejne dwa miejsca, o zbliżonych odsetkach zajęły kobiety, które czerpały wiedzę zdrowotną z przekazów informacji drogą Internetu (34.0%) i z czasopism kobiecych (33.0%). Wśród respondentek korzystających z Internetu, jako istotnego źródła informacji o badaniach profilaktycznych w raku gruczołu piersiowego częściej korzystały mieszkanki miast (36.0%) aniżeli wsi (31.0%). Natomiast po czasopisma kobiece częściej sięgały mieszkanki wsi (37.0%) w porównaniu z kobietami zamieszkałymi w miastach (32.0%). Czwarta część respondentek na ten ważny problem zdrowotny szukała

357 informacji w programach telewizyjnych i radiowych (26.0%), przy czym częściej były to kobiety zamieszkałe w miastach (28.0%) aniżeli na wsi (22.0%). Istotnym źródłem informacji dla badanych osób były także książki i czasopisma naukowe (22.0%), przy nieco wyższym udziale odsetkowym kobiet zamieszkałych na wsi (23.0%) niż w miastach (21.0%). Tak samo często, po 12.0% respondentek wskazywało na członków rodziny i znajomych, jako ważnych dla nich źródeł informacji. Należy tu podkreślić, że członkowie rodziny ponad dwukrotnie częściej byli wymieniani przez mieszkanki wsi. - tabela 5. Tylko dwie kobiety na badania profilaktyczne zgłosiły się pod wpływem wiedzy na temat profilaktyki, jaką uzyskały na lekcjach biologii i/lub wychowania do życia w rodzinie. Opinia kobiet na temat celowości wysyłania imiennych zaproszeń na bezpłatne badania mammograficzne Imienne zaproszenia na bezpłatne badania mammograficzne dla kobiet są elementem polityki zdrowotnej realizowanej przez podmioty, które podpisały z oddziałami NFZ umowę na realizacj ę Programu profilaktyki raka piersi. Większość kobiet objętych badaniem (172 osoby - 84.0% ankietowanych) uważa, że pomysł wysyłania imiennych zaproszeń na badania mammograficzne jest dobry, natomiast 4 kobiety (2.0%) stwierdziły, że jest to zła inicjatywa. Dość duża grupa respondentek (28 osób - 14.0%) nie miała na ten temat zdania. Należy podkreślić, że mimo akceptacji takiej formy zaproszenia na badania profilaktyczne, 45 spośród badanych kobiet (22.0%) w przeszłości przynajmniej raz odrzuciło zaproszenie na bezpłatne badania mammograficzne. Powody rezygnowania z bezpłatnych badań mammograficznych Wśród badanych kobiet, 45 (22.0%) w przeszłości nie skorzystało z otrzymanych imiennych zaproszeń na badania mammograficzne. Najczęściej wymienianym przez respondentki powodem dla którego nie wzięły udziału w badaniach mammograficznych, niezależnie od miejsca zamieszkania, była obawa dotycząca wyniku badania (obawa przez wykryciem raka!) - 11 kobiet (24.4% kobiet, które nie skorzystały z zaproszenia). Drugim powodem było wcześniejsze wykonanie badania na zlecenie lekarza - 10 kobiet (22.2% kobiet, które odmówiły stawienia się na badanie), trzecim powodem był brak czasu - 7 (15.6% tej podgrupy kobiet), kolejnym powodem była obawa kobiet przed spotkaniem kogoś znajomego, który może uznać, że jest chora na raka - 5 (11.1% osób w tej podgrupie). Obawa, że badanie może być bolesne była powodem nieskorzystania z bezpłatnej mammografu dla trzech osób. Cztery kobiety nie skorzystały z badania podając takie powody, jak: „nie mam odpowiedniej wiedzy na temat tego badania, więc nie wiem, czy to jest potrzebne i czy nie zagraża mojemu zdrowiu” oraz „uważam, że takie badanie jest mało dokładne”. Pięć osób nie skorzystało z badania, bez podania przyczyny. Powody skorzystania przez badane kobiety z bezpłatnych badan mammograficznych Wśród przyczyn zgłoszenia się na badania mammograficzne, badane kobiety wymieniły następujące: - dbałość o własne zdrowie - 65.0% badanych kobiet, - ciekawość - 11.0% badanych kobiet, - zgłoszenie się na zlecenie lekarza specjalisty - 10.0% badanych kobiet, - zgłoszenie się pod namową ze strony członków rodziny - 7.0% badanych kobiet, - zgłoszenie się na zlecenie lekarza rodzinnego - 4.0% badanych kobiet, - udział w badaniach w wyniku namowy znajomych - 2.0% badanych kobiet, - udział w badaniach na polecenie pracodawcy/lekarza zakładowego - 1.0% badanych kobiet. Ocena satysfakcji z wykonywanych badań mammograficznych Ocena satysfakcji z badania jest czynnikiem, który może być traktowany, jako potencjalna promocja badania wśród innych kobiet - przede wszystkim bliskich i znajomych.

358 Większość (94.6%) kobiet była zadowolona z zakresu i przebiegu badań mammograficznych. Tylko 5.4% z nich (11 osób) było odmiennego zdania. Powody niezadowolenia z badań mammograficznych Z ogółu badanych, z badań mammograficznych niezadowolonych było 11 kobiet (5.4%), które podały następujące przyczyny: - „czułam się skrępowana podczas badania” - 3 osoby, - „w pomieszczeniu, w którym wykonywano badania, było zbyt zimno/ gorąco/ duszno’” - 3 osoby, - „musiałam długo czekać”” - 3 osoby, - „nie objaśniono mi dokładnie wyniku badania”” - 1 osoba, - „inne przyczyny””- 1 osoba. Opinie kobiet na temat akcji profilaktycznej prowadzonej przy użyciu mammobusów Program bezpłatnej profilaktyki raka gruczołu piersiowego obejmuje badania mammograficzne wykonywane zarówno w poradniach (mammografy stacjonarne), jak i w mammobusach (mammografy mobilne). Badane kobiety zgłosiły się na badania przy użyciu mammografów stacjonarnych, tym niemniej wszystkie wiedziały o możliwości wykonania mammografu w mammobusie. Zapytano je o opinię na temat zasadności prowadzenia akcji z wykorzystaniem mammobusów. Respondentki udzieliły następujących odpowiedzi - tabela 6. Tabela 6. Opinia badanych kobiet na temat zasadności akcji prowadzonych z udziałem mammobusów

Czy akcje profilaktyczne z udziałem mammobusów mają sens: Miejsce Tak Tak, ale na wsi Tak, ale tylko dla tych Nie zamieszkania: ludzi, których nie stać na „lepsze” badania Wieś 45 (70%) 12 (18%) 5 (8%) 3 (5%) Miasto do 20 tys. 24 3 2 1 mieszkańców Miasto 20-50 tys. 19 1 2 0 mieszkańców 108(78% 12(9%) 12(9%) 7(5% Miasto powyżej 50 65 8 8 6 tys. mieszkańców ) )

Razem 153 (75%) 24 (12%) 17 (8%) 10 (5%)

W grupie badanych osób aż 75.0% kobiet stwierdziło, że akcje profilaktyczne z udziałem mammobusów są uzasadnione i potrzebne. Piąta część badanych wyraża się pozytywnie o takiej formie profilaktyki, ale z pewnymi zastrzeżeniami, tj. - mammobusy to sprzęt, który powinien być wykorzystywany jedynie na terenach wiejskich - 12.0%; takie badania są adresowane do ludzi, których nie stać na lepszą diagnostykę - 8.0%. 5.0% ogółu badanych wyraziło zdecydowanie negatywną opinię na temat prowadzenia akcji z udziałem mammobusów. Na pytanie, czy respondentki skorzystałyby z badania prowadzonego w mammobusie, gdyby w przyszłości otrzymały zaproszenie na to badanie profilaktyczne, 57.0% (116) kobiet odpowiedziało twierdząco, zaś 43.0% (88 osób) podało odpowiedź odmowną. Osoby, które wyraziły negatywną postawę wobec korzystania z badań mammograficznych wykonywanych w mammobusach, najczęściej wymieniały następujące przyczyny: obawy o jakość badania (39 kobiet - 44.3% tych, które deklarują, że nie skorzystałyby z badań wykonywanych w mammobusie) oraz obawy o kwalifikacje personelu (11 kobiet - 12.5% tej subpopulacji), a także twierdzenie że w mammobusie nie ma odpowiednich warunków pozwalających na zachowanie intymności podczas badania (12 kobiet - 13.6% deklarujących niechęć do badań w mammobusie).

359 Wśród rzadziej wymienianych powodów były: - „czas pracy mammobusu pokrywa się z moimi godzinami pracy zawodowej’ - 7 osób, -„wstydzę się wykonywania badań, podczas których powinnam się rozbierać przed obcymi” - 4 osoby, - „nie widzę potrzeby wykonywania badań mammograficznych’ - 2 osoby, - obawa, „że ktoś znajomy mógłby mnie tam zobaczyć i pomyśleć, że mam raka” - 4 osoby. Wydaje się, że negatywne nastawienie do wykonywania badań w mammobusie nie ma u wielu kobiet racjonalnego uzasadnienia. Spośród 204 ankietowanych kobiet, tylko 32 osoby (16.0%) miały okazję osobiście przekonać się, jak wygląda badanie w mammobusie. Kolejna grupa - 73.0% (150) kobiet - przyznała, że widziała kiedyś mammobus, 27.0% nigdy takiego pojazdu nie widziało. Dyskusja Wśród czynników, które decydują o powodzeniu programów badań przesiewowych istotne są nie tylko: właściwa, przemyślana koncepcja badania, czynniki finansowe, zaplecze techniczne i dobra organizacja badań, ale także właściwe postawy społeczeństwa wobec celów i środków użytych podczas planowanego badania. Należy dołożyć wszelkich starań, aby doszło do najpełniejszej akceptacji celów i środków przez osoby poddawane badaniu przesiewowemu. W realizacji badań przesiewowych mających na celu wczesne rozpoznanie zagrożenia, jakim jest choroba nowotworowa, pożądane jest, aby osoby, które będą podlegały badaniu przesiewowemu, miały jak najwyższą wiedzę o istocie choroby i znaczeniu wczesnego rozpoznawania nowotworu, znały zagrożenia wynikające z późnego rozpoznania choroby oraz rozumiały i akceptowały zastosowane metody diagnostyczne. Podsumowując, miały takie przygotowanie teoretyczne i posiadały takie nastawienie emocjonalne, aby stosowane badanie skriningowe traktowały, jako życzliwą próbę pomocy w utrzymaniu dobrego zdrowia, ułatwienia realizacji jednego z ważnych celów życiowych, jakim jest dbanie o własne zdrowie, a nie jako przykrą konieczność lub wręcz biurokratyczny nakaz, przed którym warto uciec lub przynajmniej, odwlec w czasie. Odnosząc się do pożądanego poziomu wiedzy na temat choroby nowotworowej, zarówno samoocena kobiet (tabela 2), jak i wynik próby obiektywnej oceny wiedzy kobiet (tabela 3) wskazują, że przygotowanie merytoryczne kobiet do badań mammograficznych jest niewystarczające. Wśród badanych kobiet 40.0% twierdziło, że ma wystarczającą wiedzę na temat raka gruczołu piersiowego, a kolejne 40.0% wskazało odpowiedzi sugerujące, że wie niewiele, bardzo mało lub wręcz, że nie ma wiedzy na ten temat. Poziom wiedzy deklarowanej przez kobiety jest zróżnicowany w różnych regionach Polski, ale nie są to różnice znaczące. Dlatego można brać tu pod uwagę błędy systemowe w realizacji edukacji zdrowotnej, a nie przyczyny natury kulturowej, czy lokalne niedociągnięcia w funkcjonowaniu osób i placówek odpowiedzialnych za edukację zdrowotną (nauczyciele, lekarze rodzinni, ginekolodzy, działalność edukacyjna zakładów epidemiologii i prewencji nowotworów regionalnych centrów onkologii). Także badacze realizujący badania w różnych populacj ach z województwa wielkopolskiego, podlaskiego, śląskiego i małopolskiego wykazali niską samoocenę poziomu wiedzy kobiet na temat raka piersi [32­ 35]. Na przykład, Agnieszka Paździor, Maria Stachowska, Aleksandra Zielińska z Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, w opublikowanych w 2011 roku wynikach badania na temat samooceny wiedzy kobiet z Wolsztyna (13.723 mieszkańców) na temat choroby nowotworowej gruczołu piersiowego [32], opisały zależność między samooceną a wiekiem respondentek. W badanej grupie kobiet najbardziej krytyczne wobec swojej wiedzy były kobiety najmłodsze: 93.0% kobiet poniżej 20. roku życia było przekonanych, że ich wiedza jest niewystarczająca. Podobne opinie dotyczyły 81.0% pacjentek w przedziale wieku 20-30

360 lat, 78.0% kobiet w wieku 31-40 lat, 60.0% kobiet w wieku 41-50 lat (60.0%), 59.0% kobiet w wieku powyżej 50 lat. Kobiety z tej ostatniej grupy wieku miały samoocenę wiedzy na temat rak gruczołu piersiowego zbliżoną do tej, jaką prezentowały respondentki w badaniach własnych - tabela 2. Wśród badanych kobiet z Poznania n=96: wiedza zadowalająca dotyczyła 41.0%, niezadowalająca 59.0%; w przedstawionym materiale - n=204: wiedza zadowalająca „wiem tyle, ile powinna widzieć każda kobiet” - 40.0% respondentek, niezadowalająca - 60.0%). Niewystarczający poziom wiedzy zgłaszały też kobiety z województwa podlaskiego [33]. W tym badaniu zdecydowana większość kobiet (67.0%) uważała, że świadomość Polek na temat raka gruczołu piersiowego jest przeciętna (w skali bardzo dobra, dobra, przeciętna, słaba, bardzo słaba) [32]. W wymienionym badaniu tylko 1.0% respondentek oceniła własną wiedzę na temat raka piersi (skala j.w.), jako „bardzo dobrą”, a połowa respondentek (45.0%) określiła ją, jako „przeciętną”, zaś pytane o posiadaną wiedzę na temat mammografu, w zdecydowanej większości dostrzegały braki edukacyjne (tylko 32.0% kobiet uważała, że posiadana przez nie wiedza na temat mammografu i prowadzonego badania jest „dobra”). Porównanie samooceny i rzeczywistej wiedzy ankietowanych kobiet wskazuje na fakt, iż rzeczywisty stan wiedzy jest gorszy, aniżeli ankietowane kobiety określiły. W badaniach z województwa śląskiego, w powiecie tyskim (2011 rok) większość kobiet oceniła swoją wiedzę na temat raka piersi, jako średnią lub dużą [34]. Porównanie tej wysokiej samooceny ze stanem rzeczywistym wykazało, że faktyczny poziom wiedzy respondentek był znacznie niższy (blisko 25% ankietowanych deklarujących znajomość objawów raka piersi legitymowała się zdecydowanie niewystarczającą wiedzą na ten temat, niemal 50% ankietowanych deklarujących wystarczającą wiedzę, nie znała czynników ryzyka raka gruczołu piersiowego). Autorzy opracowania sugerowali, że poziom wiedzy respondentek maleje wraz z wiekiem i rośnie wraz z poziomem wykształcenia [34]. Niedostatki wiedzy na temat istoty i profilaktyki chorób nowotworowych u kobiet, opisywali także badacze z województwa świętokrzyskiego, podkarpackiego i łódzkiego [35-37]. Z badań własnych wynika, że stan wiedzy badanych kobiet na temat raka gruczołu piersiowego, również jest niewystarczający. Skoro 10.0% respondentek uważa, że pierwszym objawem raka gruczołu piersiowego jest ból, 13.0% ankietowanych wyraża opinię, że powiększenie piersi jest pierwszym zauważalnym objawem raka, a 9.0%, że rak jest następstwem urazu, to zaległości edukacyjne są i tu zauważalne. W opinii 70.0% kobiet informacje o programie profilaktycznym raka piersi powinny być dostępne w szpitalach, poradniach, 38.0% uważa, że powinny być dostępne w czasopismach, 34.0% - w TV, radiu i w Internecie [33]. Oczekiwania, więc, kierowane są przede wszystkim do środowiska lekarskiego i pielęgniarskiego. Tymczasem realia są takie, że w wielu rejonach Polski, to telewizja staje się głównym źródłem informacji o tym programie, a rola lekarzy i średniego personelu medycznego jest niemalże marginalna. W województwie podlaskim [33], wiedzę na temat problemów nowotworowych respondentki najczęściej czerpały z programów telewizyjnych (46.0% kobiet), prasy (47.0% kobiet), z Internetu (38.0%), z podręczników (33.0%), od lekarzy (30%) i znajomych (23.0%). Na Śląsku [34] najczęściej wymienianymi źródłami wiedzy na temat raka gruczołu piersiowego wskazywanymi przez respondentki były: programy telewizyjne, pracownicy poradni ginekologicznych i prasa. W województwie wielkopolskim, podstawowym źródłem informacji były ulotki, na drugim miejscu ankietowane wymieniły prasę (57.0%) i telewizję (57.0%). Lekarz ginekolog oraz znajomi byli źródłem wiedzy dla 19.0%, a pielęgniarka i położna rodzinna tylko dla 1.0% respondentek [32]. Na tym tle dane z badania własnego wydają się być budujące. Większość badanych tu kobiet wskazała lekarzy, jako ważne źródło informacji o raku gruczołu piersiowego i badaniach profilaktycznych - 51.0% kobiet, na

361 kolejnych miejscach były: Internet - 34.0% badanych kobiet, czasopisma kobiece - 37.0% i programy telewizyjne - 26.0% ankietowanych. Niedostatek wiedzy połączony z przesadnie wysoką samooceną mogą być jednym z istotnych czynników, które w negatywny sposób będą oddziaływać na postawy wobec udziału w badaniach profilaktycznych. Niedocenianie skali problemu, jakim jest zagrożenie chorobą nowotworową i przekonanie, że diagnostyka jest prosta, bo oparta na łatwych do zauważenia objawach („ból”, czy „powiększenie piersi”), może sprzyjać pochopnym decyzjom o rezygnowaniu z badań przesiewowych. W badaniach własnych 22.0% ankietowanych w przeszłości zrezygnowało z takiego badania, mimo iż miały możliwości bezpłatnej diagnostyki. Niechęć do badań mammograficznych jest problemem występującym w całej Polsce. Zgłaszalność na bezpłatne badania jest niższa od oczekiwań i niższa od tej, będącej standardem w wielu krajach europejskich. Badane kobiety na ogół doceniają rolę badań mammograficznych (w badaniach własnych większość kobiet objętych badaniem - 84.0% uważa za dobry pomysł wysyłanie imiennych zaproszeń na badania mammograficzne), ale w rzeczywistości ich postawa przeczy takim deklaracjom. W województwie lubelskim zgłaszalność na te badania wynosi 46.2% [28]). W województwie podlaskim 32.0% respondentek z grupy wieku objętej Populacyjnym Programem Wczesnego Wykrywania Raka Piersi nie skorzystało z zaproszenia na badanie mammograficzne. Przyczyną niechęci mogą być czynniki obiektywne różnej natury, często subiektywne i niejednokrotnie mające swoje podłoże w zaniedbaniach edukacyjnych. W badaniach własnych, osoby które przyznały, iż w przeszłości nie skorzystały z takich badań, najczęściej wymieniały następujące przyczyny: obawa dotycząca wyniku badania (obawa przez wykryciem raka! - niemal 1/4 kobiet, które nie skorzystały z zaproszenia), brak czasu, obawy, że ktoś znajomy zobaczy i pomyśli, że jest chora na raka, obawa że badanie może być bolesne. Kobiety z województwa śląskiego [34] wśród przyczyn niewykonania mammografu wskazywały obawy przez rozpoznaniem choroby, strach przed odczuwaniem bólu podczas badania oraz brak wiedzy na temat tego, gdzie można wykonać takie badanie. Zjawiskiem wymagającym szczególnego zastanowienia jest niechęć kobiet do badań mammograficznych wykonywanych w mammobusach. W omawianym materiale, na pytanie (skierowano je do kobiet, które znają zasady badania mammograficznego i wykonały badanie przy użyciu mammografu stacjonarnego) „czy skorzystałyby z badania prowadzonego w mammobusie?” - 57.0% odpowiedziało twierdząco, 43.0% - przecząco. Problem ten wymaga dalszych badań. Wydaje się, że pewne mniej lub bardziej nieuzasadnione obawy o jakość badania, o kwalifikacje personelu o to, czy w mammobusie są warunki pozwalające na zachowanie intymności podczas badania, to nie tylko dylematy kobiet z województwa lubelskiego. Na przykład w portalach internetowych znaleźć można wiele wpisów, które wskazują, iż jest to problem dość powszechny. W nioski 1. Deklarowana i rzeczywista wiedza kobiet na temat raka gruczołu piersiowego jest niewystarczająca, co wiąże się z potrzebami edukacji zdrowotnej w tym zakresie. 2. Zbyt mały jest udział pracowników ochrony zdrowia w szerzeniu wiedzy na temat raka gruczołu piersiowego i uświadamiania rodzajów korzyści z badań profilaktycznych. 3. Nie wykazano różnic w częstości korzystania z zaproszeń na badania mammograficzne zależnie od miejsca zamieszkania badanych kobiet. 4. Poziom wykształcenia badanych kobiet jest wysoki, mimo to, aż 43% nie wyrażała chęci wykonania badania mammograficznego w mammobusie. Piśmiennictwo 1. Lopez AD, Mathers CD, Ezzati M et al. Global Burden of Disease and Risk Factors. Oxford

362 University Press, New York 2006. 2. Parkin DM. The global health burden of infection-associated cancers in the year 2002. International Journal of Cancer 2005; 118(12): 3030-3044. 3. Singletary SE. Rating the Risk Factors for Breast Cancer. Ann Surg. 2003; 237(4): 474-482. 4. Wasserman L, Flatt SW, Natarajan L et al. Correlates of obesity in postmenopausal women with breast cancer: comparison of genetic, demographic, disease-related, life history and dietary factors. Int J Obes Relat Metab Disord. 2004; 28(1): 49-56. 5. Suzuki R, Ye W, Rylander-Rudqvist T et al. Alcohol and postmenopausal breast cancer risk defined by estrogen and progesterone receptor status: a prospective cohort study. J Natl Cancer Inst. 2005; 97(21): 1601-1608. 6. Ritte R, Lukanova A, Berrino F et al. Adiposity, hormone replacement therapy use and breast cancer risk by age and hormone receptor status: a large prospective cohort study. Breast Cancer Res. 2012; 14(3): R76. 7. Borisenkov MF, Anisimov VN. Cancer risk in women: a possible connection with geographic and certain economic and social factors. Vopr Onkol. 2011; 57(3): 343-354. 8. Tkaczuk-Włach J, Sobstyl M, Jakiel G. Rak piersi - znaczenie profilaktyki pierwotnej i wtórnej. Przegląd Menopauzalny 2012;4:343-347. 9. Michałowska-Wieczorek I. Opieka medyczna i psychologiczna nad pacjentami onkologicznych poradni genetycznych. Psychoonkologia, 2006; Tom 10, nr 1: 26-31. 10. Didkowska J. Wskaźniki zdrowotne chorób nowotworowych w Polsce na tle Europy. Polskie Towarzystwo Onkologii Klinicznej. Data publikacji: 13 Sierpień 2012. http://ptok.pl/edukacja/artykuly/wskazniki_zdrowotne_chorob_nowotworowych_w_polsce_n a_tle_europy [Available 10.06.2013]. 11. Ministerstwo Zdrowia. Narodowy Program Zwalczania Chorób Nowotworowych. Ministerstwo Zdrowia, Warszawa 2005. 12. Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce w 2006 roku. Centrum Onkologii - Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2008. 13. Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W. Prognozy zachorowalności i umieralności na wybrane nowotwory złośliwe w Polsce do 2020 roku. Centrum Onkologii - Instytut, Warszawa 2009. 14. Didkowska J, Wojciechowska U, Zatoński W. Prognozy zachorowalności i umieralności na nowotwory złośliwe w Polsce do 2025 roku. Centrum Onkologii Instytut im. Marii Skłodowskiej-Curie, Warszawa 2009. 15. Horner MJ, Ries LAG, Krapcho M, et al. SEER cancer Statistics Review, 1975-2006, National Cancer Institute. Bethesda, MD: National Cancer Institute; 2009 Accessed at http://seer.cancer.gov/csr/1975_2006. 16. Wojciechowska U, Didkowska J, Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce - wskaźniki 5 letnich przeżyć według województw. Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów. Krajowy Rejestr Nowotworów, Warszawa 2010. 17. Ministerstwo Zdrowia. NARODOWY PROGRAM ZWALCZANIA CHORÓB NOWOTWOROWYCH Opisy szczegółowe zadań. Warszawa, 2008. http://www.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/opis_zadan_3092009p.pdf [Avalilable 10.06.2013] 18. Coleman MP, Forman D, Bryant H et al. Research commissioned by Cancer Research UK, London School of Hygiene and Tropical Medicine. 2010. 19. Office for National Statistics (ONS). Cancer survival in England: Patients diagnosed 2005­ 2009 and followed up to 2010. London: ONS; 2011. 20. U.S. Cancer Statistics Working Group. United States Cancer Statistics: 1999-2009 Incidence and Mortality Web-based Report. Atlanta (GA): Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, and National Cancer Institute; 2013. Available

363 at: http://www.cdc.gov/uscs. [Available 10.06.2013] 21. Pachniarz A. Sprawozdanie z realizacji Narodowego programu zwalczania chorób nowotworowych w roku 2011. Druk 474. Sejm RP, Warszawa 2012. 22. Świątoniowski G. Rokowanie w raku piersi. PZWL. Forum zdrowia. http://www.forumzdrowia.pl/id,303,art,446,ptitle,rokowanie-w-raku-piersi.htm 23. NFZ. Sprawozdanie z działalności Narodowego Funduszu Zdrowia za 2011 rok. Warszawa, czerwiec 2012. 24. NFZ. Sprawozdanie z działalności Narodowego Funduszu Zdrowia za rok 2011. Druk nr 686, 23 sierpnia 2012. 25. NFZ. Załącznik do zarządzenia Nr 64/2012/DEF Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 17 października 2012 r. Narodowy Fundusz Zdrowia. Departament Ekonomiczno- Finansowy, Warszawa 2012. 26. Analiza wskaźników zgłaszalności na badania mammograficzne - 1.03.2013r. http://onkologia.szczecin.pl/wok/?p=1733 [Available 10.06.2013] 27. WOK. Objęcie populacji Programem profilaktyki raka piersi na terenie Polski z podziałem na województwa. Wojewódzki Ośrodek Koordynujący Populacyjny program wczesnego wykrywania raka piersi (WOK). Lublin 2013. 28. Objęcie populacji Programem profilaktyki raka piersi na terenie województwa lubelskiego z podziałem na powiaty (2013-06-01). Wojewódzki Ośrodek Koordynujący Populacyjny program wczesnego wykrywania raka piersi (WOK). Lublin, 2013. 29. Starosławska E. Informacja na temat profilaktycznych badań mammograficznych. Wojewódzki Ośrodek Koordynujący Populacyjny program wczesnego wykrywania raka piersi (WOK). Lublin, 2013. 30. Radom: najgorsza na Mazowszu zgłaszalność kobiet na badania mammograficzne. http://www.rynekzdrowia.pl/Uslugi-medyczne/Radom-najgorsza-na-Mazowszu-zglaszalnosc- kobiet-na-badania-mammograficzne,123982,8.html [Available: 12.06.2013]. 31. Giermek J. Mammografia się opłaca. Wywiad miesiąca. Nowoczesna Klinika. http://www.nowoczesna-klinika.pl/pl/wywiady/4/63/Mammografia_sie_oplaca [Available 10.06.2013] 32. Paździor A, Stachowska M, Zielińska A. Wiedza kobiet na temat profilaktyki raka piersi. Nowiny Lekarskie 2011; 80(6): 419-422. 33. Najdyhor E, Krajewska-Kułak E, Krajewska-Ferishah K. Wiedza kobiet i mężczyzn na temat profilaktyki raka piersi. Ginekol Pol. 2013; 84: 116-125. 34. Syrkiewicz-Świtała M, Buczek A, Kobza J. Skuteczność Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi w świetle przeprowadzonych badań [w:] Waldemar Bojar [red.] Studia i materiały polskiego stowarzyszenia zarządzania wiedzą. Polskie Stowarzyszenie Zarządzania Wiedzą. Bydgoszcz 2011: 188-197. 35. Cichońska M, Borek M, Krawczyk W, et al. Wiedza kobiet w zakresie zapobiegania nowotworom piersi i raka szyjki macicy. Acta Scientifica Academiae Ostroviensis. 2012; 1: 5-25. 36. Zych B, Marć M, Binkowska-Bury M. Stan wiedzy kobiet po 35 roku życia w zakresie profilaktyki raka piersi. Prz Med Uniw Rzesz. 2006; 1: 27-33. 37. Nita R, Leśniczak B, Słomska B, et al. Wiedza i zachowania zdrowotne kobiet z województwa łódzkiego w zakresie profilaktyki raka piersi. Pielęg. XXI wieku. 2010:1-2.

364 Polovynko IS, Zayats’ LM, Zukow W, Popovych IL. Neuro-endocrine-immune relationships by chronic stress at male rats. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):365-374. ISSN 1429-9623 / 2300-665X. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 19.12.2013. NEURO-ENDOCRINE-IMMUNE RELATIONSHIPS BY CHRONIC STRESS AT MALE RATS

IS Polovynko1, LM Zayats’1, W Zukow2, IL Popovych3

1National Medical University, Ivano-Frankivs’k, Ukraine 2Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland 3OO Bogomoletz’ Institute of Physiology National Academy of Sciences, Kyiv, Ukraine

Abstract

We have been analysedneuro-endocrine-immune relationships by chronic restraintstress atmale rats.It is detected considerable (R=0,67) canonical correlation between autonomous regulation parameters and thymocytogramma. Thymic canonical radical receives negative factor loading on the relative weight of the thymus gland and levels there macrophages, endothelial cells and Gassal corpuscules, while positive factor loading on radical give lymphoblasts and lymphocytes.The canonical correlation between vegetative parameters and spleenocytogramma very strong (R=0,94). Splenic canonical radical receives negative factor loading of macrophages and reticulocytes and positive - of the mass of the spleen and the contents therein neutrophils, lymphocytes and eosinophils.Revealed a strong (R=0,79) canonical correlation between autonomous regulation parameters and immune parameters of blood. In this immune root is represented B-lymphocytes, plasmacytes, basophils, eosinophils, neutrophils, stab and segmented, completeness of neutrophil phagocytosis, phagocytic activity of monocytes, leukocytosis and general lymphocytosis. We found a close relationship (R=0,89) between the endocrine and immune parameters. Endocrine canonical radical right represented relative adrenal weight, thickness of fascicular, glomerular and reticular zones, excretion of 17-ketosteroids, plasma level of triiodothyronine and inverse represented plasma level of corticosterone.Immune radical receives positive factor loading on the relative weight of the thymus and spleen, content in the last lymphoblasts and neutrophils, content in blood leukocytes, completeness and intensity of phagocytosis of neutrophils. Instead, the negative loadings on the immune radical given level of splenic fibroblasts, macrophages, reticulocytes, thymic epithelial cells and Gassal corpuscules, level in blood of NK-lymphocytes, plasmacytes, basophils and monocytes.

Keywords: chronic stress, autonomous regulation, adaptive hormones, thymocytogramma, spleenocytogramma, immunogramma of blood, relationships, male rats.

INTRODUCTION

We know that chronic stress is nonspecific pathogenetic basis of many chronic diseases. One of the classic manifestations of stress are imunodysfunction. However, it is known that stress changes the immune parameters inherent personality traits due to genetic and epigenetic factors [7-9]. The purpose of this study - to analyze the neuro-endocrine-immune relationships by chronic restraint stress at male rats.

365 MATERIAL AND METHODS

The experiment is at 49 white male rats Wistar line weighing 240-280 g. Of these 10 animals not subjected to any influences, accounting for the control group, and the remaining 39 within 7 days subjected to moderate stress by daily 30-minute immobilization [13]. The day after the completion of stressing in rats of both groups took samples of peripheral blood (through a cut tail) to analyze leukocytogramma. An hour under light ether anesthesia for 15­ 20 s recorded ECG in standard lead II (introducing needle electrodes subcutaneously) to determine parameters of heart rate variability (HRV) [1,2,4]. Then the rats were placed in individual chambers with perforated bottom to collect daily urine, which determined the concentration of 17-ketosteroids (by colorimetric method reaction with m-dinitrobenzene [5]), followed by calculation of the daily excretion. The next day, the animals were decapitated, while collecting blood plasma, concentration of which was determined adaptive hormones - corticosterone, testosterone, thyroxine and triiodothyronine (by ELISA [6]). The same portion of the blood immunological parameters were determined by tests I and II levels of WHO [8,11] and the previously developed algorithm [13]. After a blood sample was removed spleen, thymus and adrenal glands and weighed them. Since the spleen and thymus did smears for counting spleeno- and thymocytogrammas [13]. In sections of the adrenal glands was measured under a microscope the thickness of glomerular, fascicular, reticular and medullar zones. Cerrelation analysis performed using the software package "Statistica-5.5".

RESULTSANDDISCUSSION

First of all, we note that for the statistical sample of 49 animals critically significant (p<0,05) value of |r|>0,28. In the first step we have analyzed the relationship between immune parameters thymus and spleen - on the one hand, and peripheral blood - on the other. Stated that thymic-spleenic canonical root represented by macrophages (r=0,62), plasmacytes (r=0,62) and lymphocytes (r=-0,57) of spleen and its relative weight (r=-0,32), and epithelial cells (r=0,41), macrophages (r=0,31), lymphocytes (r=-0,22) and reticulocytes (r=-0,21) of thymus. On the other hand, the blood-immune radical gets maximum factor loading it is the activity of phagocytosis of monocytes/macrophages (r=-0,76), and to a lesser extent on the activity (r=- 0,27) and completeness (r=-0,31) phagocytosis of neutrophils/microphages. Significant factor loading for this radical give some more segmented neutrophils (r=0,31) and total lymphocytes (r=-0,26). Given the weak contribution of the factor structure of the blood-immune radical T- helper and natural killer cells, eosinophils, basophils and plasmacytes its canonical correlation with thymic-spleenic radical is very strong: R=0,96; x2(120)=244; p<10-6( Fig. 1).

366 Immune parameters forthymus and splen Fig. 1. Canonical correlation between immune parameters of thymus and spleen (X axis) and immune parameters of blood (axis Y) male rats

So, judging by the canonical correlation coefficient, the level of immune parameters of peripheral blood determined by immune parameters of the spleen and thymus by 92 %. The physiological meaning of this determination is the fact that immune cells, forming in the thymus and spleen (as well as in the bone marrow), enter the bloodstream, and then carry out a bilateral migration between immune organs and tissues [7]. So leukocytogramma and imunocytogramma of blood is the result of interaction between the processes of proliferation, migration and death of lymphoid and myeloid cells. It is generally accepted that HRV reflects both the activity of various parts of the autonomic nervous system and circulatory system effects on many regulatory mechanisms (neural, hormonal, humoral) and the degree of tension of regulatory systems caused by activation of the limbic, sympathetic-adrenal and pituitary-adrenal system in response to any stress effect [1,2,4,16]. In the course of our study is very important provision that the activity of the sympathetic and vagal parts of the autonomic nervous system, assessed by HRV, while the regulation applies to other innervated its systems, including the immune, not to mention for endocrine, digestive, broncho-pulmonary etc. system, because both sympathetic and vagal fibers that interact with adrenergic and cholinergic receptors of the immune, endocrine, secretory and smooth muscle cells originate from a common nerve centers [12,15,17,18­ 20,22-24]. Even in the early stages of the method of HRV been proved that moda (Mo ) reflects the state of humoral channel of the central regulation, represented by circulating catecholamines, thyroid hormones, glucagon, etc.; amplitude mode (AMo) represents a regulatory effect of the sympathetic division of the autonomic nervous system (sympathetic tone) instead vagal tone characterized scale variation (AX) [2]. We confirmed the position of reciprocal changes in sympathetic and vagal parts of autonomic regulation: the correlation coefficient between AMo and AX is -0,90. This is because the enhancement of sympathetic effector influences on pi-adrenergic receptors of postsynaptic membranes accompanied by reciprocal weakening of

367 vagal effects on the postsynaptic membrane via p2-and, perhaps, a2-adrenergic presynaptic membrane parasympathetic terminals reduces acetylcholine release them. Conversely, increased effector vagal influences on postsynaptic M-cholinergic receptors associated with the weakening of reciprocal sympathetic influences through M-cholinergic synaptic membranes of adrenergic nerve endings by inhibition of norepinephrine release them [21]. The value of Mo, in turn, is closely correlated directly with AX (r=0,88) and inverted - with AMo (r=-0,76). Screening correlations showed that the indicator of sympathetic tone áíD negatively correlated with adrenal weight (r=-0,35) and the thickness of its glomerular area (r=-0,35), spleen weight (r=-0,45) and its content of lymphocytes (r=-0,29), neutrophils (r=-0,34) and eosinophils (r=-0,29), the content of lymphoblasts in the thymus (r=-0,26), in the blood - white blood cells (r=-0,34) and total lymphocytes (r=-0,26), as well as completeness of phagocytosis of neutrophils (r=-0,35) and monocyte phagocytosis activity (r=-0,28). Instead, a constellation of other immune parameters influenced by the sympathetic stimulating nature, especially the content of macrophages in the spleen (r=0,85) and thymus (r=0,27), as well as the contents in the thymus of Gassal corpuscles (r=0,32) and endothelial cells (r=0,28), in the blood - plasmacytes (r=0,31), basophils (r=0,30) as well as stab (r=0,27) and segmented (r=0,24) neutrophils. Indicator vagal tone AX, as expected given its strong inverse correlation with sympathetic tone, correlated with the parameters listed above in the opposite way for about the same power module. In particular, AX correlates positively with adrenal weight (r=0,35) and the thickness of the glomerular area (r=0,33), spleen weight (r=0,42) and its content of lymphocytes (r=0,31) and neutrophils (r=0,24), the content of lymphoblasts in the thymus (r=0,27), in the blood - leukocytes (r=0,27), as well as neutrophil killing index (r=0,33) and phagocytic index monocytes (r=0,23) of blood. Among the parameters subordinates inhibitory effect vagaln tone, dominated by spleen macrophages (r=-0,83), much inferior in strength due Gassal corpuscles (r=-0,32), macrophages (r=-0,28) and endothelial cells of thymus(r=-0,28), plasmacytes (r=-0,28), as well as stab (r=-0,24) and segmented (r=-0,23) neutrophils. Moda correlates positively with the level of plasma corticosterone (r=0,27), adrenal weight (r=0,28) and the thickness of glomerular area (r=0,26), spleen weight (r=0,32) and its content of lymphocytes (r=0,32), the content of lymphoblasts in the thymus (r=0,28), in the blood - eosinophils (r=0,30), as well as with an index of killing germs by neutrophils (r=0,25). Negatively correlated also moda most of the content in spleen macrophages (r=-0,72), relative thymus weight (r=-0,27) and the content therein Gassal corpuscles (r=-0,31), macrophages (r=-0,31) and endothelial cells (r=-0,24), blood levels of B-lymphocytes (r=-0,31) as well as plasma level of triiodthyronine (r=-0,24). Special attention, given the maximum correlation coefficients, deserves analysis of influence of autonomic regulation on the content of macrophages in the spleen. As shown in Fig. 2, there is a very clear inverse relationship macrophage content of vagal tone and the same strength, but a direct correlation of sympathetic tone, which is understandable in light of the previously mentioned provision reciprocality of cholinergic-adrenergic regulatory influences.

368 Fig. 2. Dependence of macrophages in the spleen (axis Y) of vagal (top) and sympathetic (bottom) tone (axis X) in rat males

Due clear reciprocality measure the joint influence on the content of macrophages vagal and sympathetic tones does not exceed weights each individual (Fig. 3): MacSpl (%) = 3,64 - 0,015*AX (ms)+ 0,061«AMo (%) R=0,85; R2=0,72; F(2,5)=61; p<10-5; m=±1,1% The inclusion in the multiple regression equation humoral channel also does not significantly increase the extent compatible autonomic influence on the content of macrophages in the spleen:

369 MacSpl (%) = -0,456 + 0,161*AX (ms) + 0,169*AMo (%) - 0,0506*Mo (ms) R=0,86; R2=0,74; F(3,5)=43; p<10-5; m=±1,1%

Fig. 3. Dependence of macrophages in the spleen (axis Z) of vagal (axis X) and the sympathetic (axis Y) tones in rat males

So compatible vagal, sympathetic and humoral effects on the spleen determine its content of macrophages by 74%. It is perfectly consistent with the position of the key role of spleenic macrophages in regulatory influences autonomic nervous system on immune cells [22-24]. The canonical correlation between vegetative parameters and parameters of' thymocytogramma was significant• • in strength: R=0,67; x2 (18)=31; p=0,03 (Fig. • 4).

Fig. 4. Canonical correlation between vegetative parameters (axis X) and thymocytogramma parameters (axis Y) male rats

370 Vegetative canonical radical represented most humoral channel (r=0,86), smaller module and contradictory nature of the load factor to give the radical vagal (r=0,74) and sympathetic (r=-0,66) tone. Thymic canonical radical receives negative loading on the relative thymus weight (r=-0,53) and levels there macrophages (r=-0,57), Hassal corpuscles (r=-0,48) and endothelial cells (r=-0,32), while positive factor loading on radical give lymphoblasts (r=0,47) and lymphocytes (r=0,33). We found a very strong canonical correlation between vegetative parameters and parameters of spleenocytogramma: R=0,94; x2(i8)=114; p<10-6 ( Fig. 5). In this case, vegetative radical represented inverted manner sympathetic tone (r=-0,99) and directly - vagal tone (r=0,97) and humoral channel (r=0,80). Spleenic canonical radical receives negative factor loading of macrophages (r=-0,90) and reticulocytes (r=-0,23) and positive - from spleen weight (r=0,48) and the content therein neutrophils (r=0,36), lymphocytes (r=0,31) and eosinophils (r=0,30).

Fig. 5. Canonical correlation between vegetative parameters (axis X) and spleenocytogramma parameters (axis Y) male rats Canonical correlation between vegetative parameters and immune parameters of blood appeared strong: R=0,79; x2(30)=77; p<10"5 ( Fig. 6).

Fig. 6. Canonical correlation between vegetative parameters (axisX) and immune blood parameters (axis Y) male rats

Thus vegetative canonical radical receives a negative factor loading of sympathetic tone (r=-0,72) and positive - from vagal tone (r=0,72) and humoral channel (r=0,74). On the other

371 hand, peripheral blood immune radical represented inverted way B-lymphocytes (r=-0,57), basophils (r=-0,37), segmented (r=-0,33) and stab (r=-0, 26) neutrophils and plasmacytes (r=- 0,26). Positive factor load on the immune radical commit: monocyte phagocytic index (r=0,36), leukocytosis (r=0,31), the level of eosinophils (r=0, 27) and total lymphocytes (r=0,22) as well as the completeness of phagocytosis of neutrophils (r=0,21). At the final stage, conducted canonical correlation analysis communication between

endocrine parameters, on the one hand, and immune parameters - on the other. We found that between sets there is a close relationship: R=0,89; x (112)=146; p=0,017 (Fig. 7).

Fig. 7. Canonical correlation between endocrine (axisX) and immune (axis Y) parameters of male rats

In this case, endocrine canonical radical submitted directly relative adrenal weight (r=0,49), the thickness of fascicular (r=0,63), glomerular (r=0,44) and reticular (r=0,36) areas, excretion of 17-ketosteroids (r=0,34) as well as plasma level of triiodothyronine (r=0,49), and inverted way - plasma level of corticosterone (r=-0,14).On the other hand, immune radical receives positive factor loading on the relative weight of thymus(r=0,51) and spleen (r=0,38), the contents of the last lymphoblasts (r=0,38) and neutrophils (r=0,37 ),contentsin blood leukocytes (r=0,45),as well as completeness (r=0,51) and intensity (r=0,27) phagocytosis of neutrophils. Instead, the negative loadings on the immune radical give spleenic levelsof' fibroblasts (r=-0,47), macrophages (r=-0,48) and reticulocytes (r=-0,42),levels in thymus of' Gassal corpuscles (r=-0,50) and epithelial cells (r=-0,23), as well as cocontent in blood of' NK-lymphocytes (r=-0,47), plasmacytes (r=-0,40), basophils (r=-0,40) and monocytes (r=- 0,22). From the above it follows that the immune parameters is the result of both direct regulatory influences the autonomic nervous system on immune cells and hormones which influence the adrenal and thyroid gland activity which, in turn, subordinate autonomic regulation. This is consistent with the concept of the neuroendocrine-immune complex [3,10,13-15,26].

372 REFERENCES

1. Baevskiy R.M., Ivanov G.G. Heart rate variability: Theoretical aspects and abilities of clinically application [in Russian] // Ultrasound and functional diagnostics.-2001.-№3.-o. 106-127. 2. Baevskiy R.M., Kirillov O.I., Kletskyn S. Z . Mathematical analysis of change sin heart rate by stress [in Russian]. -M.: Science, 1984.-221 p. 3. Chrousos G.P. The stress response and immune function: clinical implications. The 1999 Novera H. Spector lecture // Neuroimmunomodulation. Perspective sat the new millennium.- ANYAS.-Vol. 917.-2000.-P. 38-67. 4. Heart Rate Variability. Standarts of Measurement, Physiological Interpretation, and Clinical Use // Circulation.-1996.-93, №5.-n. 1043-1065. 5. Horyachkovskiy A.M. Clinical biochemia [in Russian]. -Odessa: Astroprint, 1998. -608 p. 6. Instructions for application for recruitment reagent sfor ELISA investigations hormones in the blood of humans [in Russian].- St. Petersburg: JSC "Alkor Bio", 2000. 7. Khaitov R.M. Physiology of immune system [in Russian].-M.: VINITI RAN.-2005.- 428 p. 8. Khaitov R.M., Pinegin B.V., Ystamov K.I. The ecological immunology [in Russian].- i.: VNYRO, 1995.- 219 p. 9. Kolyada T.I., Volyanskyy Y.L, Vasilyev N.V, Maltsev V.I. Adaptation syndrome and immunity [in Russian].-Kharkov: Osnova, 1995.-168 p. 10. Kozyavkina O.V., Popovych I.L., Zukow W. Immediate vegetotropic effect sofbioactive water Naftussya and those neuro-endocrine-immune accompaniment in healthy men // Journal of Health Sciences.-2013.-3,No5.- P. 391-408. 11. Lapovets’ L.Ye., Lutsyk B.D. Handbook of Laboratory immunology [in Ukrainian]. - Lviv, 2002. -173 p. 12. Nance D.M., Sanders V.M. Autonomic innervation and regulation of the immune system // Brain, Behav., Immun.-2007.-21(6).-P. 736-745. 13. Popovych I.L. Stresslimiting adaptogenic mechanisms of biological and therapeutic activity of water Naftussya [in Ukrainian]. -K.: Computerpress, 2011.-300 p. 14. Popovych I.L. Functional inter actions between neuroendocrine-immunecomplex in rat males [in Ukrainian] // Achievements of Clinical and Experimental Medicine.- 2008.- №2 (9).- o. 80-87. 15. Popovych I.L. The concept of neuroendocrine-immunecomplex (Review) [in Russian] // Medical Hydrology and Rehabilitation.-2009.-7, №3.-o. 9-18. 16. Popovych I.L., Lukovych Yu.S., Korolyshyn T.A., Barylyak L.G., Kovalska L.B., Zukow W. Relationships between the parameters heart rate variability and background EEG activity in healthy men // Journal of Health Sciences.-2013.-3,No4.- P. 217-240. 17. Schauenstein K., Felsner P., Rinner I., Liebmann P.M., Stevenson J.R., Westermann J., Haas H.S., Cohen R.L., Chambers D.A. In vivo immunomodulation by peripheral adrenergic and cholinergic agonists/antagonists in rat and mouse models // Neuroimmunomodulation. Perspective sat the new millenium.- ANYAS.-Vol. 917.-2000.-P. 618-627. 18. Skok M.V. Non-neuronal nicotinic acetylcholine receptors: cholinergic regulation of the immune processes // Neurophysiology.-2007.-39, No4/5.-P. 307-314.

373 19. Sternberg E.M. Neural regulation of innate immunity: a coordinated nonspecific host response to pathogens // Nat. Rev. Immunol.-2006.-6(4).-P. 318-328. 20. Thayer J.F., Sternberg E.M. Neural aspects of immunomodulation: Focus on the vagus nerve // Brain, Behav., Immun.-2010.-24(8).-P. 1223-1228. 21. Tkachenko B.I, Evlakhov V.I., Shalkovskaya L.N. Mechanisms of potentiation of brake parasympathetic effects on the heart when his co-stimulation of the autonomic nerves [in Russian]// Experiment. and Clin. Physiol. And Biochem.-1998.-1(1).- P. 31-44. 22. Tracey K.J. Understanding immunity requires more than immunology // Nature Immunology.- 2010.-11(7).-P. 561-564. 23. Tracey K.J. Physiology and immunology of the cholinergic antiinflammatory pathway // J. Clin. Invest.-2007.-117(2).-P. 289-296. 24. Tracey K.J. Reflex control of immunity // Nat. Rev. Immunol.-2009.-9(6).-P. 418-428. 25. UchakinP.N., Uchakina O.N., Tobin B.V., Ershov F.I. Neuroendocrine immunomodulation [in Russian]// Vestn. Ross. AMN.-2007.-№9.- P. 26-32. 26. Vis’tak H.I. Relationship between vegetotropic and endocrine, immunotropic as well as clinical effects of bioactive water Naftussya in women with thyroid hyperplasia [in Ukrainian]// Medical Hydrology and Rehabilitation.-2012.-10, №2.-P. 37-66.

374 Pilewska Wiesława, Palovicova Julia, Pilewski Robert. Specyfika doboru par tanecznych stylu latynoamerykańskiego sportowego tańca na podstawie oceny wielkości wybranych cech i wskaźników budowy somatycznej = The specificity of the selection dance pairs of the Latin American style based on assessment of the size of selected characteristics and indicators of somatic construction. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):375-388. ISSN 1429-9623 / 2300-665X.

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 19.12.2013.

Specyfika doboru par tanecznych stylu latynoamerykańskiego sportowego tańca na podstawie oceny wielkości wybranych cech i wskaźników budowy somatycznej

The specificity of the selection dance pairs of the Latin American style based on assessment of the size of selected characteristics and indicators of somatic construction

Wiesława Pilewska 1 , JUlia Palovicova v 2 , Robert Pilewski 1

1 Instytut Kultury Fizycznej, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland 2 Mateja Bel University, Faculty of Humanites, Banska Bystrica, Slovakia

Słowa kluczowe: budowa somatyczna, dobór w parach tanecznych, taniec sportowy, styl latynoamerykański. Key w ords: somatic structure, the selection of the dancing pairs , dancesport , international Latin dance style.

Abstract Purpose of research: at the work was conducted a test of the selection specificity of pairs of the sports dance. Analysed individual character of the selection appearing in dance pairs of the Latin American style by determining the size of differences of somatic features and morphological indicators between male and female dancers. The issue was taken according to lines of enquiry of scientists which in sport determine the significance of the problem of the individuation as exceptional, marking, that largely sports successes depend on it is it. Material: the research group constituted semi-final and final pairs of the Polish championship of Lovers of the sports dance in the Latin American style (20 persons = 10 dance pairs). The average of the age in the group of women amounted 21 years, in the group of men - 23 years. Dance internship dancers took out: 7 - 15 years men, 6 - 12 years of the women. Majority of competitors of the research group had “S” dance class. Method: were measured anthropometric of chosen features of the somatic structure. On their base were calculated indicators of body built. At drawing results up were used also a Mollison indicator (Drozdowski 1998). Findings and conclusions: Peculiar direction of the selection in pairs manifested itself with the set size of structure features of the somatic partners. 1. Women dancers introduced the following per cent the size of the feature of the somatic build of the men dancers: 97.5% - 87.7% of the height of the body; 86.5% - 65.2% of the body weight; 107.0 - 82.7% the neck long; 99.4% - 88.0 % length of the torso; 101.2 - 89.9% upper limbs long; 96.8% - 87.7% lower limbs long; 97.6% - 87.8% length of the thigh; 96.3% - 87.4% the shank long; 101.3% - 83.1% the foot long; 94.7% - 81.1% of the width of bars; 98.2% - 71.9% width of the chest; 105.0% - 76.0% of the chest depth; 109.6 - 82.3 width of hips; 94.4% - 77.3% of the width of the foot; 90.7% - 78.5% of the size of the waist; 102.2% - 86.7% of the hip size; 102.7% - 81.9% of the size of thigh; 104.1% - 78.6% of the size of the shank. 2. Men dancers of the Latin American style presented greater sizes of all features admitted to the test of the structure with regard to the group of creating women dancers with them dance pairs. 3. Women dancers of the Latin American style relating to the group of partners with which they created dance pairs presented lower of indicators: of Rohrer, bars, the length of the lower limbs, the musculature of the thigh and the shank, foot long, BMI. 4. Women dancers of the Latin American style presented in relation to the group of men partners which dance considerable values of indicators of: torso, chest, upper limbs long, indicator hip - shoulder and between limbs. 5. In the reference group (women and men not professionally practice sport) as and in the group of dance pairs practising the sports dance, women towards male groups were characterized by lower sizes of all features admitted to the test of the somatic structure and of indicators: Rohrer and BMI. Concerning differences were the most similar sizes of differences in the reference group and pairs of the standard style: heights of the body, upper limbs long, widths of the chest, chest depths. Greater sizes of differences (in relation to the group of dance partners) than the female reference group (towards the male reference group) competitors sports presented in the scope: body weights, lower limbs long, length of the torso, width of the pelvis, hip size, size of the thigh, circumference long, widths of the foot and the Rohrer indicator and BMI. Smaller differences were recorded for the width of bars.

375 Streszczenie Cel badań: W pracy przeprowadzono analizę specyfiki doboru par sportowego tańca. Analizie poddano indywidualny charakter doboru występujący w parach tanecznych stylu latynoamerykańskiego poprzez określenie wielkości różnic cech somatycznych i wskaźników morfologicznych między partnerkami i partnerami. Zagadnienie podjęto zgodnie z kierunkami badań naukowców, którzy znaczenie problemu indywidualizacji w sporcie określają jako wyjątkowe, zaznaczając, iż w dużej mierze to właśnie od niego zależą sukcesy sportowe. Materiał: Grupę badawczą stanowiły półfinałowe i finałowe pary Mistrzostw Polski Amatorów sportowego tańca w stylu latynoamerykańskim (20 osób = 10 par tanecznych). Średnia wieku w grupie kobiet wynosiła 21 lat, w grupie mężczyzn - 23 lata. Staż taneczny badanych wynosił: 7 - 15 lat tancerze, 6 - 12 lat tancerki. Większość zawodniczek i zawodników grupy badawczej posiadała taneczną „S” - klasę. Metoda: Dokonano pomiarów antropometrycznych wybranych cech budowy somatycznej. Na ich podstawie obliczono wskaźniki budowy ciała. Przy opracowywaniu wyników posłużono się także wskaźnikiem Mollisona (Drozdowski 1998). Wyniki badań i wnioski: Specyficzny kierunek doboru w parach przejawiał się określoną wielkością cech budowy somatycznej partnerki i partnera. 1. Partnerki prezentowały następujący procent wielkości cechy budowy somatycznej partnera: 97,5% - 87,7% wysokości ciała; 86,5% - 65,2% masy ciała; 107,0 - 82,7% długości szyi; 99,4% - 88,0 % długości tułowia; 101,2 - 89,9% długości kończyn górnych; 96,8% - 87,7% długości kończyn dolnych; 97,6% - 87,8% długości uda; 96,3% - 87,4% długości podudzia; 101,3% - 83,1% długości stopy; 94,7% - 81,1% szerokości barków; 98,2% - 71,9% szerokość klatki piersiowej; 105,0% - 76,0% głębokości klatki piersiowej; 109,6 - 82,3 szerokości bioder; 94,4% - 77,3% szerokości stopy; 90,7% - 78,5% obwodu talii; 102,2% - 86,7% obwodu bioder; 102,7% - 81,9% obwodu uda; 104,1% - 78,6% obwodu podudzia. 2. Partnerzy stylu latynoamerykańskiego prezentowali większe wielkości wszystkich przyjętych do analizy cech budowy względem gru py partnerek tworzących z nimi pary taneczne. 3. Partnerki stylu latynoamerykańskiego na tle grupy partnerów z którymi tworzyły pary taneczne prezentowały mniejsze wartości wskaźników: Rohrera, barków, długości kończyn dolnych, umięśnienia uda i podudzia, wskaźnika stopy, BMI. 4. Partnerki stylu latynoamerykańskiego prezentowały w stosunku do grupy partnerów z którymi tworzyły pary taneczne większe wartości wskaźników: tułowia, klatki piersiowej, długości kończyn górnych, wskaźnika biodrowo - barkowego oraz międzykończynowego. 5. W grupie odniesienia (kobiety i mężczyźni nie uprawiający zawodniczo sportu) jak i w grupie par tanecznych uprawiających sportowy taniec, kobiety w stosunku do grup męskich charakteryzowały się mniejszymi wielkościami wszystkich przyjętych do analizy cech budowy somatycznej oraz wskaźników: Rohrera i BMI. Najbardziej zbliżonymi wielkościami różnic w grupie odniesienia i parach stylu standardowego były różnice dotyczące: wysokości ciała, długości kończyn górnych, szerokości klatki piersiowej, głębokości klatki piersiowej. Większe wielkości różnic (w stosunku do grupy partnerów tanecznych) aniżeli żeńska grupa odniesienia (w stosunku do męskiej grupy odniesienia) zawodniczki sportowego prezentowały w zakresie: masy ciała, długości kończyn dolnych, długości tułowia, szerokości miednicy, obwodu bioder, obwodu uda, obwodu podudzia, szerokości stopy oraz wskaźnika Rohrera i BMI. Mniejsze różnice odnotowano dla szerokości barków.

Wstęp Taniec był i jest jedną z najstarszych sztuk, nierozerwalnie związanych z życiem ludzkim. Wynika on z wrodzonej człowiekowi chęci ekspansji ruchowej. Ruch, będący istotą tańca, jest nieodłącznym składnikiem życia, zarówno w fizjologicznym jak i w motorycznym działaniu naszego organizmu. Sztuka tańca ukształtowała się nie tylko z potrzeby ruchu człowieka, lecz jako jedna z form świadomej działalności ludzkiego społeczeństwa w określonych warunkach jego bytu. Taniec jak każde zjawisko społeczne zależał od zmian obyczajowych i ustrojowych, a jego funkcja zmieniała się w toku historycznych przeobrażeń. Jednakże jego rozwój trwa i niezależnie od wszelkich przemian towarzyszy nam do dnia dzisiejszego. W toku przeobrażeń powstały różne rodzaje tańca, formy i mody. Niektóre z nich szybko przeminęły, inne pozostały coraz bardziej się rozwijając i doskonaląc. Sportowy taniec jest dyscypliną, która swe przeobrażenia w kierunku sportu rozpoczęła w 1996 roku (zarządzenie prezesa UKFiT z dnia 17.09.1996). Sportowy taniec obejmuje 2 style taneczne: styl standardowy, do którego zalicza się walca angielskiego, tango, walca wiedeńskiego, foxtrota, quickstepa oraz styl latynoamerykański, do którego należą takie tańce jak samba, cha-cha-cha, rumba, passodouble, jive. Wg Lairda (1997) w sportowym tańcu funkcjonują następujące kryteria oceny sędziowskiej i procentowy ich udział w całkowitej ocenie: technika (20%); rytm i jego interpretacja (20%); charakter tańca (20%); ogólne wrażenie artystyczne (10%); choreografia (10%); osobowość pary tanecznej (20%). Obok przedstawionych kryteriów (w związku z niejednolitym traktowaniem zagadnienia oceny) funkcjonują również priorytety sędziowskie przedstawiane w następujący sposób: jakość tańca (60%) do których zaliczane jest czasowanie, praca stóp, trzymanie, pozycja ciała, równowaga, płynność ruchu, rytm, tańczenie w muzyce oraz odbiór tańca (40%) do których zaliczane jest rozgrywanie parkietu, osobowość, swoboda ruchu, zabawa tańcem, choreografia, wygląd pary - stroje, gust i „dobry smak” (Sakowska 1999).

376 Cechą charakterystyczną dyscypliny jest fakt, iż sędziowanie w każdej rundzie odbywa się na zasadzie porównywania par pomiędzy sobą (jurorzy oceniają występy par drogą porównań). Im korzystniej wyróżniają się one na tle pozostałych, tym wyższa jest ich ocena. Do specyfiki dyscypliny należy zaliczyć również to, iż każdy z sędziów ogląda program pary w dowolnej jego fazie. W każdym, również niekorzystnym momencie para jest oceniana za jakość tańca (w tym za technikę, interpretację rytmiczną i charakter tańca) oraz odbiór tańca tzn. choreografię, prezentację i efektowność wykonania (Sakowska 1999). W tej krótkiej charakterystyce dotyczącej specyfiki sportowego tańca nie może zabraknąć podkreślenia ważnego elementu specyficznego dla dyscypliny, a mianowicie tego, iż dwie osoby tworzą drużynę, walczącą o wynik sportowy. Analizując zatem, różne elementy z zakresu szkolenia sportowego w tańcu należy pamiętać, iż odnosić należy je zawsze do dwóch osób - partnera i partnerki - tworzących parę taneczną. Jednym z ważniejszych elementów określających specyfikę każdej dyscypliny sportu obok poziomu ukierunkowanego przygotowania sprawnościowego, technicznego, taktycznego, psychicznego jest budowa somatyczna. W wielu dyscyplinach sportowych określona budowa ciała osobników predestynuje do podejmowania określonej aktywności ruchowej. W wyniku prowadzonych badań w szeregu dyscyplinach wyodrębniono najbardziej istotne wskaźniki budowy somatycznej zawodników oraz zawodniczek, scharakteryzowane zarówno wielkością poszczególnych cech jak i ich proporcjami. Stwierdzono, iż specyfika budowy somatycznej zawodników uzależniona jest od charakteru wykonywanej pracy, zaś z punktu widzenia biomechaniki związana z efektywnością wykonywanych ćwiczeń. Kwestie współzależności pomiędzy rozmaitymi efektami motorycznymi, a w różny sposób ujętymi proporcjami budowy ciała są przedmiotem opracowań naukowych. Stwierdza się związki budowy somatycznej ze sprawnością motoryczną a określoną specyfikę budowy ciała identyfikuje się ze sprawnością motoryczną określaną wynikami konkretnych testów (Osiński 2000, Szopa i wsp. 2000, Misarosova, 2002).).

Cel pracy W niniejszej pracy, podjęto problem doboru par tanecznych stylu latynoamerykańskiego sportowego tańca, poprzez określenie wielkości cech somatycznych i wskaźników morfologicznych partnerek i partnerów tworzących pary taneczne.

Materiał i metody badań Grupę badawczą stanowiły półfinałowe i finałowe pary Mistrzostw Polski Amatorów sportowego tańca w stylu latynoamerykańskim (20 osób = 10 par). Średnia wieku w grupie kobiet wynosiła 21 lat (18 - 23 lata), w grupie mężczyzn - 23 lata (18 - 28 lat). Staż taneczny badanych wynosił: 7 - 15 lat tancerze, 6 - 12 lat tancerki. Większość zawodniczek i zawodników grupy badawczej posiadała taneczną „S” - klasę. W celu określenia specyfiki budowy tancerzy u tancerek sportowego tańca dokonano następujących pomiarów antropometrycznych: - masy ciała - wysokości ciała (B-V) - długości szyi (t-sst) - długości tułowia (sst-sy) - szerokości barków (a-a) - szerokości klatki piersiowej (thl - thl) - głębokości klatki piersiowej (xi - ths) - szerokości miednicy (ic-ic) Badania wykonano metodą R. Martina zgodnie z zasadami pomiarów antropometrycznych (Drozdowski 1998) posługując się antropometrem, cyrklem kabłąkowym

377 dużym, taśmą metryczną, wagą elektroniczną. Na podstawie dokonanych pomiarów obliczono następujące wskaźniki budowy ciała: - wskaźnik tułowia - wskaźnik barków - wskaźnik biodrowo - barkowy - wskaźnik klatki piersiowej - wskaźnik dł. kończyn górnych - wskaźnik dł. kończyn dolnych - wskaźnik międzykończynowy - wskaźnik stopy - wskaźnik umięśnienia uda - wskaźnik umięśnienia podudzia - wskaźnik Rohrera - wskaźnik BMI (Queteleta II) Przy opracowywaniu wyników posłużono się także wskaźnikiem Mollisona, pozwalającym na zestawienie różnic cech o różnych mianach, czy poziomie zmienności badanych grup unormowane na średnią 0 i odchylenie standardowe 1 grupy odniesienia wg wzoru: Wartość unormowana = (średnia arytmetyczna cechy badanej grupy) - (średnia arytmetyczna cechy grupy odniesienia) : (średnie odchylenie standardowe danej cechy grupy odniesienia). Uzyskano wartości cech budowy somatycznej wyrażone w ilości jednostek standardowego odchylenia a więc w jednostkach nie mianowanych i zważonych (Drozdowski 1998).

Wyniki badań Tab.1. Indywidualne wielkości długościowych cech budowy ciała oraz masy ciała tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do wielkości cech ich partnerów Miejsce Wys. M asa Dł. D ł.tuł. Dł. Dł. Dł. Dł. Dł. n a M.P. ciała ciała szyi % k. gór. k. dol. u da podud stopy % % % % % % % % 1 87 ,7 67,4 94,4 88,0 9 1,2 87,7 87,8 87,4 86,5 2 91 ,1 75,9 9 7 ,8 9 0,2 9 1,6 89,2 89,3 90,6 101,3 3 90,1 77,9 95,8 91,1 89,9 9 0 ,4 91,1 93,1 87,4 4 93,0 86,5 91 ,5 95,5 91,7 90,7 89,8 89,8 93,6 5 97,5 71,8 100,6 99,4 101,2 9 6 ,8 96,2 9 1,9 9 3 ,7 6 96,5 83,0 96,7 96,0 91,4 96,7 97,6 94,7 90,3 7 93,9 65,2 9 1 ,4 9 6 ,8 9 7,2 94,4 95,0 95,0 93,4 8 94,5 79,8 107,3 90,7 95,6 93,5 93,3 9 3,2 83,1 9 92,0 68,7 90,0 91,6 90,8 91,8 92,1 9 1,6 92,1 10 90,1 72,2 82,7 92,6 92,4 9 0,2 9 1,2 9 6,3 88,4

Tabele 1, 2, 3 przedstawiają procentowo ujęte indywidualne wielkości cech budowy somatycznej tancerek w stosunku do wielkości cechy prezentowanej przez partnerów z którymi tworzyły pary taneczne. Przy obliczaniu wielkości zastosowano formułę: wielkość cechy partnera 100%, partnerki x%. Prezentowane w tabelach wyniki są zgodnie z poziomem sportowym par tanecznych (tj. wg kolejności miejsc na Mistrzostwach Polski Amatorów - od 1 do 10 miejsca). Tab.2. Indywidualne wielkości szerokościowych cech budowy tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do wielkości cech ich partnerów Miejsce Szerokość Szer. klatki Gł. klatki Szerokość Szerokość na M.P. barków % piersiowej piersiowej bioder % stopy % 1 81 ,8 71,9 90,0 92 ,9 77,3 2 85 ,7 90,9 85,0 94 ,9 84,2 3 90 ,0 87 ,1 90,0 100,0 90,0

378 4 94,3 91,9 80,9 109,6 90,0 5 92,5 80,0 85,7 93,1 88,9 6 94,7 89,7 76,0 93,0 94,4 7 84,7 85,7 86,1 91,7 85,0 8 86,4 9 8,2 105,0 82,3 89,5 9 81,1 88,3 81,0 100,0 89,5 10 86,1 86,0 93,0 83,3 85,0

Tab.3. Indywidualne wielkości obwodów tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do wie kości cech ich partnerów Miejsce Obwód talii Obwód bioder Obwód u da Obwód n a M.P. % % % podudz. 1 85 ,5 94,7 83 ,6 89,5 2 84,9 94,7 94,6 92 ,1 3 88,9 95,7 96,4 100,0 4 86,4 99,5 102,7 104,1 5 79,8 93,7 81,9 85,0 6 90,7 95,8 100,0 87,2 7 78,5 87,5 85,3 78,6 8 82,9 89,7 95,8 86,1 9 7 8,8 91,6 91,2 9 1,9 10 80,8 90,0 91,5 92,5

Ryciny 4-18 stanowią ilustrację graficzną danych przedstawionych w tabelach 1-3. wysokość ciała ------1 90,1 92 94,5 93,9 96,5 7,5 93 9 ------1 90,1 % wysokości ,1 ciała partnera 1 87,7

82 84 86 88 90 92 94 96 98 100

Ryc.1. Indywidualna analiza wielkości wysokości ciała tancerek stylu latynoamery ańskiego w stosunku do wysokości ciała ich partnerów

m a s a c ia ła

68,7 79,8 65,2 3 83

86,5 77,9 % masy ciała 75 p a rtn e ra 67,4 1 0 20 40 60 80 100 Ryc.2. Indywidualna analiza wielkości masy ciała tancerek stylu latynoamerykańskiego tańca sportowego w stosunku do wielkości masy ciała ich partnerów

379 d łu g o ś ć s z y i I 10 82,7 9 90 8 107,3 7 6 9 5 100,6 4 3 95.8 2 97.8 1 94 4 % długości szyi partnera 0 20 40 60 80 100 120

Ryc.3. Indywidualna analiza długości szyi tancerek stylu latynoamerykańskiego tańca sportowego w stosunku do długości szyi ich partnerów

długość tułowia

i i i i 10 9 91,6 8 1 7 96, 6 96 5 99,4 4 95,5 3 ,1 % dł. tułowia 2 p a rtn e ra 1 88

82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 102

Ryc.4. Indywidualna analiza długości tułowia tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do długości tułowia ich partnerów

długość kończyn dolnych

------1 90,2 91,8 3,5 94,4 96,/

| % dł. kończyn dolnych 89,2 p a rtn e ra 1 8 7 7

82 84 86 88 90 92 94 96 98

Ryc.6. Indywidualna analiza długości kończyn dolnych tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do długości kończyn dolnych ich partnerów

380 Ryc.7. Indywidualna analiza długości uda tancerek stylu latynoamerykańskiego tańca sportowego w stosunku do długości uda ich partnerów

Ryc.8. Indywidualna analiza długości podudzia tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do długości podudzia ich partnerów

długość stopy

9 stopy partne a

7 UD r-v t

5 93 93 3 f r r c r ■J 101,3 1

C 20 40 60 80 100 120

Ryc.9. Indywidualna analiza długości stopy tancerek stylu latynoamerykańskiego tańca sportowego w stosunku do długości stopy ich partnerów

381 szerokość barków

84,7 94,7 ------1------. 925 92'5 34,3 ------1------Qn szer. Darków partnera u 1 [ CO CO

7C 75 80 85 90 95 100

Indywidualna analiza szerokości barków tancerek stylu latynoameryk w stosunku do długości stopy ich partnerów

szer. klatki piersiowej

l i l i i 10 86 9 8 98,2 7 6 89,7 5 80 4 ' 3 2 1 ------71,9

0 2 0 4 0 6 0 8 ¡0 100 120

Ryc.11. Indywidualna analiza szerokości kl. piersiowej tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do długości stopy ich partnerów

gł. kl. piersiowej

10 93 9 81 8 105 7 6 5 85,7 4 80,9 3 90 2 85 1 90 ...... f ------O 0 2 0 6 0 80 100 120 Ryc.12. Indywidualna analiza głębokości kl. piersiowej tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do gł. kl. piersiowej ich partnerów

382 szerokość bioder

10 9 100 00 NJ 8 1 % szer

7 1 9 1. 6 1 93 5 1 93 4 109,6 3 100 2 1 ------1 92,

0 20 40 60 80 100 120 Ryc.13. Indywidualna analiza szerokości bioder tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do szerokości bioder ich partnerów

szerokość stopy

85 89.5 89.5 85 94 88,9 90 90 84,2

% szer. stopy partnera 0 20 40 60 80 100 Ryc.14. Indywidualna analiza wielkości szerokości stopy tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do szerokości stopy ich partnerów

obwód talii

10 80,8 9 78,8 8 82,9 7 78, 6 90,7 5 79,8 4 86,4 3 88,9 2 84,9 1 3 85 5 % obwodu talii partnera

70 75 80 85 90 95 Ryc.15. Indywidualna analiza obwodów talii tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do wielkości obwodu talii ich partnerw

383 obwód bioder 10 93,9 9 101,2 8 ,79393 7 92,8 6 5 4 102,2 3 91,8 2 87,9 % obwodu bioder partnera 1 ------1 86 7

75 80 85 90 95 100 105 Ryc.16. Indywidualna analiza obwodów bioder tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do obwodów bioder ich partnerów

o b w ó d u d a

10 91,5 9 91,2 8 95,8 7 85,3 6 100 5 4 102,7 3 96,4 2 94,6 1 83,6 ----- % obwodu uda partnera 0 20 4 0 6 0 8 0 100 120 Ryc.17. Indywidualna analiza obwodów uda tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do wielkości obwodów uda ich partnerów

obwód podudzia

10 92,5 9 91,91 8 78,6 7

6 ------' 87,2 5 85 4 3 100 2 1 1 89,5

0 2O 0 6 0 80 100 120 Ryc.18. Indywidualna analiza obwodów podudzia tancerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do wielkości obwodów podudzia ich partnerów

384 Ryc.19. Wielkości cech somatycznych grupy tancerek sportowego tańca stylu latynoamerykańskiego unormowane na średnią 0 i odchylenie standardowe 1, grupy partnerów z którymi tworzyły pary taneczne

Wykresami 19 i 20 przedstawiono wyniki normowania na średnią arytmetyczną 0 oraz standardowe odchylenie 1 wielkości cech somatycznych oraz wskaźników morfologicznych grupy partnerek na grupę partnerów z którymi tworzyły pary taneczne. Są one wyrażone w ilości jednostek standardowego odchylenia a więc w jednostkach nie mianowanych i zważonych. Wielkościami różnic ukazano kierunek doboru w parach sportowego tańca. Charakteryzuje się on następującą specyfikę: partnerzy stylu latynoamerykańskiego prezentują większe wielkości cech budowy (przyjętych do analizy) względem grupy partnerek tworzących pary taneczne. Najmniejsze różnice dotyczą: długości szyi - 0,82 odchylenia standardowego, szerokości bioder - 1,08 odchylenia standardowego, długości stopy - 1,39 odchylenia standardowego, obwodu podudzia - 1,52 odchylenia standardowego. Największe różnice odnotowano dla obwodu talii - 4,15 odchylenia standardowego, masy ciała - 3,33 odchylenia standardowego, długości tułowia - 3,27 odchylenia standardowego.

Ryc na pary Parti taneczne prezentowały mniejsze wartości wskaźników morfologicznych: Rohrera, barków, długości kończyn dolnych, umięśnienia uda i podudzia, wskaźnika stopy, BMI. Największe różnice odnotowano dla wskaźnika BMI - 1,88 odchylenia standardowego oraz barków - 1,37 odchylenia standardowego.

385 Przewagę wielkości wartości wskaźników morfologicznych partnerek stylu latynoamerykańskiego w stosunku do grupy partnerów z którymi tworzyły pary taneczne odnotowano dla wskaźników: tułowia, klatki piersiowej, długości kończyn górnych, wskaźnika biodrowo - barkowego oraz międzykończynowego. Największe różnice odnotowano dla wskaźnika biodrowo - barkowego 0,95 odchylenia standardowego, międzykończynowego 0,86 odchylenia standardowego oraz długości kończyn górnych 0,47odchylenia standardowego. Wykres 21 przedstawia porównanie wielkości unormowanych różnic cech somatycznych tancerzy sportowego tańca względem tancerek oraz grupy odniesienia kobiet i mężczyzn (Piechaczek i wsp. 1996), nie uprawiających zawodniczo sportu.

stylu latynoamerykańskiego unormowane na średnie 0 i standardowe odchylenie 1, tancerzy - partnerów tworzących z nimi pary taneczne oraz grupy odniesienia kobiet unormowane na średnie 0 i standardowe odchylenie 1 grupy odniesienia mężczyzn Zarówno w grupie odniesienia jak i w grupie par tanecznych uprawiających sportowy taniec, kobiety charakteryzowały się mniejszymi wielkościami cech budowy somatycznej oraz wskaźników Rohrera i BMI w stosunku do mężczyzn. Najbardziej zbliżonymi wielkościami różnic w grupie odniesienia i parach stylu standardowego (tancerki na tle tancerzy) były cechy somatyczne: wysokość ciała, długość kończyn górnych, szerokość klatki piersiowej, głębokość klatki piersiowej . Zawodniczki sportowego prezentowały większe wielkości różnic (w stosunku do grupy partnerów tanecznych aniżeli żeńska grupa odniesienia (w stosunku do męskiej grupy odniesienia) cech somatycznych: masy ciała, długości kończyn dolnych, długości tułowia, szerokości miednicy, obwodu bioder, obwodu uda, obwodu podudzia, szerokości stopy oraz wskaźnika Rohrera i BMI. Mniejsze różnice odnotowano dla szerokości barków.

Wnioski: 1. U wysokokwalifikowanych par stylu latynoamerykańskiego specyficzny kierunek doboru w parach przejawiał się określoną wielkością cech budowy somatycznej partnerki i partnera.

386 2. Partnerki prezentowały następujący procent wielkości cech budowy partnera: 97,5% - 87,7% wysokości ciała; 86,5% - 65,2% masy ciała; 107,0 - 82,7% długości szyi; 99,4% - 88,0 % długości tułowia; 101,2 - 89,9% długości kończyn górnych; 96,8% - 87,7% długości kończyn dolnych; 97,6% - 87,8% długości uda; 96,3% - 87,4% długości podudzia; 101,3% - 83,1% długości stopy; 94,7% - 81,1% szerokości barków; 98,2% - 71,9% szerokość klatki piersiowej; 105,0% - 76,0% głębokości klatki piersiowej; 109,6 - 82,3 szerokości bioder; 94,4% - 77,3% szerokości stopy; 90,7% - 78,5% obwodu talii; 102,2% - 86,7% obwodu bioder; 102,7% - 81,9% obwodu uda; 104,1% - 78,6% obwodu podudzia wielkości cechy partnera. 3. Partnerzy stylu latynoamerykańskiego prezentowali większe wielkości wszystkich przyjętych do analizy cech budowy względem grupy partnerek tworzących z nimi pary taneczne. Najmniejsze różnice najmniejsze różnice dotyczyły: długości szyi - 0,82 odchylenia standardowego, szerokości bioder - 1,08 odchylenia standardowego, długości stopy - 1,39 odchylenia standardowego, obwodu podudzia - 1,52 odchylenia standardowego. Największe różnice: obwodu talii - 4,15 odchylenia standardowego, masy ciała - 3,33 odchylenia standardowego, długości tułowia - 3,27 odchylenia standardowego. 4. Partnerki stylu latynoamerykańskiego na tle grupy partnerów z którymi tworzyły pary taneczne prezentowały mniejsze wartości wskaźników: Rohrera, barków, długości kończyn dolnych, umięśnienia uda i podudzia, wskaźnika stopy, BMI przy czym największe różnice dotyczyły wskaźnika BMI - 1,88 odchylenia standardowego oraz barków - 1,37 odchylenia standardowego. 5. Partnerki stylu latynoamerykańskiego prezentowały w stosunku do grupy partnerów z którymi tworzyły pary taneczne, większe wartości wskaźników: tułowia, klatki piersiowej, długości kończyn górnych, wskaźnika biodrowo - barkowego oraz międzykończynowego. Największe różnice dotyczyły wskaźnika biodrowo - barkowego 0,95 odchylenia standardowego, międzykończynowego 0,86 odchylenia standardowego oraz długości kończyn górnych 0,47odchylenia standardowego. 6. Zarówno w grupie odniesienia (kobiety i mężczyźni nie uprawiający zawodniczo sportu) jak i w grupie par tanecznych uprawiających sportowy taniec, kobiety w stosunku do grup męskich charakteryzowały się mniejszymi wielkościami wszystkich przyjętych do analizy cech budowy somatycznej a także wskaźników Rohrera i BMI. Najbardziej zbliżonymi wielkościami różnic w grupie odniesienia i parach stylu standardowego były różnice dotyczące: wysokości ciała, długości kończyn górnych, szerokości klatki piersiowej, głębokości klatki piersiowej. Zawodniczki sportowego prezentowały większe wielkości różnic (w stosunku do grupy partnerów tanecznych) aniżeli żeńska grupa odniesienia (w stosunku do męskiej grupy odniesienia) cech: masy ciała, długości kończyn dolnych, długości tułowia, szerokości miednicy, obwodu bioder, obwodu uda, obwodu podudzia, szerokości stopy oraz wskaźnika Rohrera i BMI. Mniejsze różnice odnotowano dla szerokości barków.

Bibliografia: 1. Drozdowski Z. (1998): Antropometria w wychowaniu fizycznym. Seria: Podręczniki Nr 24. AWF w Poznaniu. 2. Larid W. (1997): Szkolenie sędziowskie - materiały własne. Poznań. 3. Misarosova, M. (2002): Somaticke ukazovatele plavcov 5.rocnika OSG. In: Zbornik vedeckovyskumnych prac - vedy o sporte. Banska Bystrica: FHV UMB, 2002. 262 s. ISBN 80-968931-0-6. 4. Osiński W. (2000): Antropomotoryka. Serie:podręczniki nr49. AWF w Poznaniu

387 5. Piechaczek H., Lewandowska J., Orlicz B. (1996): Zmiany w budowie ciała młodzieży akademickiej Politechniki Warszawskiej w okresie 35 lat. Wychowanie Fizyczne i Sport nr 3, s. 3-14. 6. Sakowska M. (1999):Taktyka kompozycji i programu w tańcach latynoamerykańskich. Nieopublikowana praca dyplomowa, AWF Gdańsk. 7. Szopa J., Mleczko E., Żak S. (2000): Podstawy antropomotoryki. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa - Kraków.

388 Gozhenko AI, Filipets ND, Zukow W. Flokaline and diltiazem renoprotector properties in chronization hypoxic nephropathy = Ренопротекторные свойства флокалина и дилтиазема при хронизации гипоксической нефропатии. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):389-398. ISSN 1429-9623 / 2300-665X.

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 19.12.2013. UDC 616.61-085.22-092.9 FLOKALINE AND DILTIAZEM RENOPROTECTOR PROPERTIES IN CHRONIZATION HYPOXIC NEPHROPATHY

AI Gozhenko1, ND Filipets2, W Zukow3

*SE "Ukrainian Research Institute of Transport Medicine”, Odessa, Ukraine 2Bukovinian State Medical University, Chernivtsi, Ukraine 3Kazimierz Wielki University, Bydgoszcz, Poland Abstract In experiments on nonlinear white rats to study the effect of flokaline and diltiazem (intragastrically, 7 days, 5 mg / kg) on renal function in chronic conditions histohemic hypoxic nephropathy. It is shown that under the influence of potassium channel activator adenosinetriphosphate sensitive flokaline increased glomerular filtration rate, increased excretory function of the kidneys, decreased proteinuria. After the introduction of the calcium channel blocker diltiazem did not change glomerular filtration and protein excretion developed Retention azotemia. Activation of filtration processes and antiproteinuretic effect demonstrated new possibilities renoprotector pinacidil analogue - fluorinated activator KATP - flokaline channels. Keywords: flokaline, diltiazem, hypoxic nephropathy renoprotection.

Dynamics of formation of structural and functional changes during hypoxia is largely determined by the pace of its development, localization of pathology, etiological factors and features of compensatory-adaptive reactions to a particular organ. It is well known that the expression of hypoxic damage to the body is renal dysfunction. Kidney, except excretory, osmo-, volumo-, iono-, acidregulation functions operate as endocrine and metabolic. In this regard, the need of protection of adaptive renal drug reactions after exposure hypoxic stressors leading to the development of renal disease.

389 Some prospects in pharmacotherapy of various forms of hypoxia many authors associated with the use of modulators of ion channels in the cell membrane [9,10,11]. Under the conditions of oxygen deficiency activation of potassium channels, controlled intracellular pool of adenosine triphosphate (KAtp channels) leads to increased outflow of potassium ions and hyperpolarization of the cell membrane of the cell. In turn, the voltage-dependent calcium channels are closed. Reducing the level of intracellular calcium ion promotes relaxation of the vascular wall, vasodilatation, stabilization of metabolic processes, restore energy balance and increase cell resistance to hypoxic influences. Such effects are typical for analog pinacidil - new fluorinated domestic activator of K Atp channels flokaline. A significant number of scientific publications convincingly demonstrates the ability flokaline regulate vascular tone, condition and operations of cardiomyocytes during hypoxia and ischemia [4,5]. These pharmacodynamic properties certainly significant for potential renal effects. In this regard, research nephroprotective flokaline properties can be regarded as promising for pharmacological correction of homeostatic renal function in conditions of energy deficit and the development of chronic nephropathy. Recent years have mounted nephroprotective properties different subclasses of calcium channel blockers (CCBs) [1]. With long-term treatment of patients with chronic glomerulonephritis CCB diltiazem observed a decrease in daily proteinuria, albuminuria severity, index of glomerular permeability. Evaluation of clinical and laboratory parameters showed a preferential effect of the benzothiazepine derivative renoprotector diltiazem compared with prolonged and dihydropyridine CCBs nonprolonging [6,8]. Given the commonality cytopharmalogic mechanism, the ability of activators of potassium channels (AKC) and CCB affect intracellular calcium balance, is of interest in identifying opportunities renoprotector flokaline and diltiazem in hypoxic kidney damage, which will serve as one of the criteria that determine the choice of drug. The aim was to study the renal function in rats after the administration of KAtp channels and flokaline CCB diltiazem in chronic hypoxic conditions for comparative evaluation of nephropathy nephroprotective properties of representatives of different classes of modulators of membrane channels. Material and methods Experiments were conducted on 24 laboratory inbred albino rats weighing 0.15-0.17 kg, maintained on hyponatrium power mode (wheat grains) with free access to tap water to defend. Studies were performed in accordance with the provisions "of the European Convention for the Protection of vertebrate animals used for experimental and other scientific purposes" (Strasbourg, 1986).

390 Hypoxic nephropathy simulated single subcutaneous injection of 1% solution of sodium nitrite methemoglobinemaking (NN) in a dose of 50 mg / kg body weight, followed (after 30 min) by intraperitoneal injection of 0.1% solution of dinitrophenol (DNP), 3 mg / kg. After the introduction of the LV at a dose of 50 mg / kg there hemic hypoxia moderate severity. DNP is a classic agent of development histotoxic hypoxia due to splitting of oxidation and phosphorylation. Thus, in this modification is formed by the combined histohemic nephropathy (HHNP) [7]. On the 30th day of modeling HHNP rats intraperitoneally injected through a metal probe (seven days) flokaline substance (Group I) and diltiazem (Sanofi, France) Group II, at doses of 5 mg / kg body weight for 1% starch in the amount of mucus 5 ml / kg. Intact (controls) and untreated (group with HHNP) rats were administered the same volume of solvent. 30 minutes after the last administration, all groups performed aqueous 5% and the load is placed for 2 hours in the metabolic cages for urine collection. Euthanasia for blood sampling was performed under light ether anesthesia. Glomerular filtration rate (GFR) was estimated by endogenous creatinine clearance. The concentration of creatinine in the urine was determined by the Folin method, plasma - method Popper (Merzon modification) by reaction with picric acid, followed by colorimetry at an SF-46. Protein in the urine was determined photometrically by the reaction of m with sulfosalicylic acid [2,3]. Calculations used for the conventional formula [2]. Statistical analysis of the data was performed using the computer program "Statgrafics" using the Student t-test to assess the validity of intergroup differences. Results and Discussion Renal function on the 30th day after the introduction of LV and DNP characterized changes direct markers of nephropathy - glomerular filtration rate (GFR) and indicators of protein loss in the urine (Table).GFR in rats with HHNP decreased by 36.3%, the concentration of protein in the urine increased by 44.4%, a two-hour proteinuria increased by 44.4%, and for 100 l of CF protein excretion increased by 94.4%. Due to inactivation of hemoglobin NN and cytotoxic influence DNF significantly changed filtration processes. Decrease in renal perfusion reflects the decline in GFR that as a possible shutdown of the functioning nephrons process of urine formation, led to a decrease in urine output by 10.5%. When forming hypoxic glomerular lesions departments violated renal filter permeability, the ability of protein macromolecules to penetrate through the basement membrane into the lumen of the tubules and increased protein excretion. After 7-day administration of the activator K ATP channels creatinine concentration in plasma was decreased by 12.3% compared to values in rats with HHNP (see Table)..Influenced flokaline creatinine concentration in the urine

391 increased by 61% compared to the untreated group and was increased by 48.3% when comparing the index with a reference value. I-diuresis in the first group and in rats with HHNP almost no difference. Increase in GFR in case of opening of K ATP channels channels contributed to significant activation of renal excretory function. After the introduction flokaline creatinine excretion in the urine was increased by 65.7% in rats with hypoxic renal disease and 34.9% higher than the reference level. Against introduction flokaline protein concentration in the urine of rats was not significantly changed HHNP. However, urinary protein excretion was reduced: 8.9% in two hours and 51.4% in the standardization index proteinuria CF. Activation of potassium channels leads to systemic vasodilation, relaxation of afferent arterioles, increase blood flow to the glomerulus, increased ultrafiltration. Positive impact on the autoregulation of renal blood flow contributes significantly to the restoration of both glomerular and tubular processes. Reduction in proteinuria influenced flokaline can be explained by the gradual improvement of the state of renal filter and increased protein reabsorption in the proximal nephron. Comparing indicators of renal function in rats with HHNP data in the Il-nd group, it may be noted that after the administration of diltiazem not slowing down the progression of renal disease (Table). Concentration of plasma creatinine was increased by 19.2% as compared with untreated rats, 47.5% higher than the control value and 35.8% - I-component in the second group. In our experiment showed no glomeruloprotector diltiazem effects and did not alter the EC rats HHNP. Under the influence of the benzothiazepine CCB index GFR was 38.1% lower than in the control, and compared with the group treated rats flokaline decreased by 47.9%. Dynamics of urinary protein excretion showed no effect in antiproteinuretic diltiazem in chronic HHNP. After injection is set at 55% increase of the protein concentration in urine as compared with intact rats and the excess of 21.7% in the index I-th group. Proteinuria in the II-nd group was 46.6% higher than in controls and was increased by 26.5% as compared to administration flokaline respectively were increased by 133.3% and 147% Figures proteinuria standardized for CF. It can be assumed that the differences in action renotrophic representatives of different classes of modulators of ion channels associated with a more pronounced effect on glomerular hemodynamics flokaline disabilities and diltiazem reduce the tone of afferent vessels. Maybe that the benzothiazepine CCBs also able to reduce the permeability of the glomerular filter HHNP conditions, reduce the concentration of protein in the urine and contain proteinuria. Upon activation KATP - inhibited channels developed in the power supply shortage reaction damaged tubules of the nephron, improved processes proximal reabsorption of protein, the level of protein excretion. However, the values of creatinine excretion in urine output and indicate that diltiazem is not inhibited renal function. We can not

392 exclude nephroprotective effects after longer use of diltiazem in hypoxic kidney damage. Conclusions l.Install the program Activator KAtp - flokalin channels after 7-day administration in chronic hypoxic histohemic nephropathy increased glomerular filtration rate, increased the excretory function of the kidneys, reduced proteinuria. 2. After the introduction of similar conditions the calcium channel blocker diltiazem did not change glomerular filtration and protein excretion developed Retention azotemia. 3. Activation of filtration processes and demonstrate the effect of anti proteinuretic renoprotector new opportunities pinacidil analogue - fluorinated activator Katp - flokaline channels.

References: 1. Добронравов В.А. Блокаторы кальциевых каналов в нефропротекции / B.А. Добронравов, О.В. Царькова // Нефрология. - 2004. - Т.8, №1. - С. 7-21. 2. Методи експериментального моделювання ураження нирок для фармаколопчних дослщжень: [метод. рекомендацп] / [А.1. Гоженко, C.Ю. Штриголь, В.М. Люовий та ш.]. - Кшв, 2009. - 47 с. 3. Михеева А.И. Сульфосалициловый метод определения белка в моче / А.И. Михеева, И.А. Богодарова // Лабораторное дело. - 1969. - №7. - С. 441-442. 4. Новi фторвмюш активатори аденозинтрифосфатчутливих катевих канатв флокалш i тюфлокалш пригшчують кальщшндуковане вщкривання мiтохондрiальноï пори у серщ щурiв / [Н.А. Струтинська, Р.Б. Струтинський, С.В. Чорна та im] // Фiзiологiчний журнал. - 2013. - Т.59, №6. - С. 3-11. 5. Оргашзащя промислового виготовлення препарату Флокалш - нового вггчизняного мютропного спазмолггика i кардюпротектора / [О.О. Мойбенко, Р.Б. Струтинський, Л.М. Ягупольський та im] // Наука та шновацп. - 2009. - Т.5, №1. - С. 80-84. 6. Синяченко О.В. Результаты длительного применения блокаторов кальциевых каналов в лечении гипертензивных больных хроническим гломерулонефритом / О.В. Синяченко, Г.А. Игнатенко, И.В. Мухин // Нефрология. - 2005. - Т.9, №2.- С. 67-72. 7. Фшпець Н.Д. Морфолопчш змши тканин нирок за умов поеднаного застосування нггриту натрш та 2,4-динггрофенолу / Н.Д. Фшпець, А.1. Гоженко, 1.С. Давиденко // Вюник морфологп. - 2013. - Т.19, №2. - С. 268-271.

393 8 . Elliott W.J. Calcium channel blockers / W.J. Elliott, C. Venkata, S. Ram // Journal of Clinical Hypertension. - 2011. - Vol. 13, Issue 9. - P. 687-689. 9. KATP channel openers may protect MOG-G-UVW cells from hypoxia mimetic insult induced by CoCl / [J. Zhang, M. Khudheyer, J. Nowak et al.] // Life Science Journal.- 2012. - №9(4). - P. 2026-2034. 10.Protective effect of nicorandil on hypoxia-induced apoptosis in HPAECs through inhibition of p38 MAPK phosphorylation / [Y. Yu, Y. Xiao, H. Wang et al.] // Mol Med Rep. - 2013. - №7(3). - P. 816-820. 11.Shimodaand L.A. Hypoxia and ion channel function / L.A. Shimodaand, J. Polak // Am J Physiol Cell Physiol. - 2011. - №300(5). - P. 951-967.

Table Indicators of renal function in rats after intragastric administration (7 days) flokaline (5 mg / kg) and diltiazem (5 mg / kg) in hypoxic conditions gistogemicheskoy chronic nephropathy (HHNP) due to 5% water load (n = 24, x ± Sx )______Control group HHNP + flokaline HHNP + diltiazem Parameters HHNP (Intact rat) (Group I) (II group) Diuresis, 4,3 ± 0,18 4,4 ± 0,08 4,8 ± 0,12 4,4 ± 0,21 ml/2chas/100g p <0,05 p <0,05 Concentration of 1,32 ± 0,094 0,95 ± 0,106 creatinine in urine, 0,89 ± 0,073 0,82 ± 0,031 p <0,01 p2 <0,05 mmol / l p i <0,001 108,0 ± 4,00 Concentration of 79,5 ± 3,00 p <0,01 creatinine in blood 73,2 ± 9,48 90,6 ± 2,88 p i <0,05 p i <0,01 plasma mmol / l p2 <0,001 5,8 ± 0,50 Creatinine excretion, 4,2 ± 0,57 4,3 ± 0,39 3,5 ± 0,23 p <0,05 mkmol/2chas p2 <0,05 p i <0,01 318,3 ± 30,23 327,9 ± 25,68 610,8 ± 51,41 GFR rate l / min 514,6 ± 39,26 p <0,01 p <0,01 p i <0,001 p2 <0.001 0,028 ± 0,0019 The concentration of 0,026 ± 0,0009 0,023 ± 0,0013 0,018 ± 0,0013 p <0,001 protein in urine g / l p <0,001 p <0,05 p2 <0,05 0,129 ± 0,0083 Protein excretion, 0,112 ± 0,0022 0,102 ± 0,0047 0,088 ± 0,0054 p <0,01 mg/2chas p <0,01 p i <0,05 p2 <0,05 0,042 ± 0,0043 Protein excretion, CF 0,035 ± 0,0026 0,017 ± 0,0014 0,018 ± 0,0023 p <0,001 mg/100mkl p <0,01 p i <0,001 p2 <0,001 Note: p - significant differences in comparison with the control group, p1 - significant differences in performance when compared with HHNP; p2 - reliability of differences between the Il-th and i-th groups; KF-glomerular filtration.

394 УДК 616.61-085.22-092.9 РЕНОПРОТЕКТОРНЫЕ СВОЙСТВА ФЛОКАЛИНА И ДИЛТИАЗЕМА ПРИ ХРОНИЗАЦИИ ГИПОКСИЧЕСКОЙ НЕФРОПАТИИ

А.И. Гоженко1, Н.Д. Филипец2, W. Zukow3

ТП «Украинский научно-исследовательский институт медицины транспорта», Одесса 2Буковинский государственный медицинский университет, Черновцы 3Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz, Polska

Резюме В экспериментах на нелинейных белых крысах изучено влияние флокалина и дилтиазема (внутрижелудочно, 7 дней, по 5 мг/кг) на функциональное состояние почек в условиях хронизации гистогемической гипоксической нефропатии. Показано, что под влиянием активатора аденозинтрифосфатчувствительеных калиевых каналов флокалина увеличивалась скорость клубочковой фильтрации, повышалась экскреторная функция почек, уменьшалась протеинурия. После введения блокатора кальциевых каналов дилтиазема не изменялись показатели гломерулярной фильтрации и экскреции белка, развивалась ретенционная азотемия. Активация фильтрационных процессов и антипротеинуретический эффект демонстрировали ренопротекторные возможности нового аналога пинацидила - фторсодержащего активатора КАТФ - каналов флокалина. Ключевые слова: флокалин, дилтиазем, гипоксическая нефропатия, ренопротекция.

Динамика формирования структурных и функциональных сдвигов при гипоксии определяется в значительной мере темпами ее развития, локализацией патологии, этиологическими факторами и особенностями компенсаторно-приспособительных реакций в том или ином органе. Общеизвестно, что проявлением гипоксического повреждения организма является почечная дисфункция. Почки, кроме экскреторной, осмо-, волюмо-, ионо-, кислоторегулирующей функций, выполняют также инкреторную и метаболическую. В этой связи, очевидна необходимость медикаментозной защиты адаптивных почечных реакций после действия гипоксических стрессоров, приводящих к развитию патологии почек. Определенные перспективы в фармакотерапии различных форм гипоксии многие авторы связывают с применением модуляторов ионных каналов клеточных мембран [9,10,11]. В условиях кислородного дефицита активация калиевых каналов, регулируемых внутриклеточным пулом аденозинтрифосфата (КАТФ- каналы), приводит к увеличению оттока ионов калия из клетки и гиперполяризации клеточной мембраны. В свою очередь, закрываются потенциалозависимые кальциевые каналы. Снижение уровня внутриклеточного иона кальция способствует расслаблению сосудистой стенки, расширению сосудов, стабилизации метаболических процессов, восстановлению энергетического баланса и повышению устойчивости клеток к гипоксическим влияниям. Такие эффекты характерны для аналога пинацидила - нового фторсодержащего отечественного активатора КАТФ-каналов флокалина. Значительное число научных публикаций убедительно демонстрирует способность флокалина регулировать сосудистый тонус, состояние и деятельность кардиомиоцитов в условиях гипоксии и ишемии [4,5]. Эти фармакодинамические свойства безусловно значимы для потенциальных ренальных эффектов. В связи с этим, исследования нефропротекторных свойств флокалина можно рассматривать как перспективные для фармакологической коррекции гомеостатических функций почек при состояниях энергетического дефицита и формирования хронической нефропатии. В последние годы установлены нефропротекторные свойства у различных субклассов блокаторов кальциевых каналов (БКК) [1]. При длительном лечении больных с хроническим гломерулонефритом БКК дилтиаземом наблюдалось уменьшение суточной протеинурии, степени тяжести альбуминурии, индекса клубочковой проницаемости. Оценка клинико-лабораторных показателей показала преимущественное ренопротекторное влияние бензотиазепинового производного дилтиазема по сравнению с пролонгированными и непролонгированными дигидропиридиновыми БКК [6,8].

395 Учитывая общность цитофармалогического механизма, способность активаторов калиевых каналов (АКК) и БКК влиять на внутриклеточный кальциевый баланс, представляет интерес выявление ренопротекторных возможностей у флокалина и дилтиазема при гипоксическом повреждении почек, что послужит одним из критериев, определяющих выбор лекарственного средства. Целью исследования было изучение функционального состояния почек крыс после введения активатора КАТФ-каналов флокалина и БКК дилтиазема в условиях хронизации гипоксической нефропатии для сравнительной оценки нефропротекторных свойств представителей разных классов модуляторов мембранных каналов. Материалы и методы исследования Эксперименты проведены на 24-х лабораторных беспородных белых крысах массой 0,15-0,17 кг, которых содержали на гипонатриевом режиме питания (зерно пшеницы) со свободным доступом к водопроводной отстоянной воде. Исследования выполняли в соответствии с положением “Европейской конвенции по защите позвоночных животных, которых используют в экспериментальных и других научных целях” (Страсбург, 1986). Гипоксическую нефропатию моделировали однократным подкожным введением 1% раствора метгемоглобинообразователя нитрита натрия (НН) в дозе 50 мг/кг массы тела и последующим (через 30 мин) внутрибрюшинным введением 0,1% раствора динитрофенола (ДНФ) в дозе 3 мг/кг. После введения НН в дозе 50 мг/кг возникает гемическая гипоксия средней степени тяжести. ДНФ является классическим агентом, вызывающим развитие гистотоксической гипоксии вследствие расщепления процессов окисления и фосфорилирования. Таким образом, в нашей модификации формируется комбинированная гистогемическая нефропатия (ГГГН) [7]. С 30-го дня моделирования ГГГН крысам внутрижелудочно через металлический зонд вводили (семь дней) субстанцию флокалина (I группа) и дилтиазем (Sanofi, Франция, II группа) в дозах по 5 мг/кг массы тела на 1% крахмальной слизи в объеме 5 мл/кг. Интактным (контрольным) и нелеченным (группа с ГГГН) крысам вводили аналогичный объем растворителя. Через 30 мин после последнего введения всем группам выполняли 5% водную нагрузку и помещали на 2 часа в обменные клетки для сбора мочи. Эвтаназию для забора крови проводили под легким эфирным наркозом. Скорость клубочковой фильтрации (СКФ) оценивали по клиренсу эндогенного креатинина. Концентрацию креатинина в моче определяли по методу Фолина, в плазме крови - по методу Попера (в модификации Мерзона) в реакции с пикриновой кислотой с последующей колориметрией на спектрофотометре СФ-46. Белок в моче определяли фотометрическим методом в реакции с сульфосалициловой кислотой [2,3]. Для расчетов использовали общепринятые формулы [2]. Статистический анализ полученных данных проводили при помощи компьютерной программы “Statgrafics” с использованием t-критерия Стьюдента для оценки достоверности межгрупповых отличий. Результаты и обсуждение Функциональное состояние почек на 30-й день после введения НН и ДНФ характеризовалось изменениями прямых маркеров развития нефропатии - клубочковой фильтрации (КФ) и показателей потери белка с мочой (табл.). СКФ у крыс с ГГГН уменьшалась на 36,3%, концентрация белка в моче увеличивалась на 44,4%, двухчасовая протеинурия повышалась на 44,4%, а рассчитанная на 100 мкл КФ экскреция белка возросла на 94,4%. Вследствие инактивации гемоглобина НН и цитотоксического влияния ДНФ существенно изменялись фильтрационные процессы. Уменьшение почечного кровоснабжения отражалось снижением СКФ, что, как и возможное выключение части функционирующих нефронов из процесса мочеобразования, приводило к уменьшению диуреза на 10,5%. При формировании гипоксического поражении гломерулярных отделов нарушалась проницаемость почечного фильтра, способность макромолекул белка проникать через базальную мембрану в просвет канальцев и увеличивалась экскреция белка. После 7-ми дневного введения активатора КАТФ-каналов концентрация креатинина в плазме крови уменьшалась на 12,3% против значения у крыс с ГГГН (см. табл.). Под влиянием флокалина концентрация креатинина в моче увеличивалась на 61% по сравнению с нелеченной группой и повышалась на 48,3% при сопоставлении показателя с контрольным значением. Диурез у I-й группы и у крыс с ГГГН практически не отличался. Увеличение СКФ в условиях открытия КАТФ-каналов каналов способствовало значительной активации экскреторной функции почек. После введения флокалина экскреция креатинина с мочой увеличивалась на 65,7% у крыс с гипоксическим поражением почек и на 34,9% превышала контрольный уровень.

396 На фоне введения флокалина концентрация белка в моче у крыс с ГГГН достоверно не изменялась. Вместе с тем, экскреция белка с мочой уменьшалась: на 8,9% за два часа и на 51,4% при стандартизации показателя протеинурии по КФ. Активация калиевых каналов приводит к системной вазодилатации, релаксации афферентной артериолы, увеличению притока крови к клубочку, повышению ультрафильтрации. Положительное влияние на ауторегуляцию почечного кровотока значительно способствует восстановлению как клубочковых, так и канальцевых процессов. Снижение протеинурии под влиянием флокалина можно объяснить постепенным улучшением состояния почечного фильтра и повышением реабсорбции белка в проксимальном отделе нефрона. Сопоставляя показатели функции почек у крыс с ГГГН с данными во II-й группе, можно отметить, что после введения дилтиазема не замедлялись процессы прогрессирования нефропатии (см. табл). Концентрация креатинина в плазме крови увеличивалась на 19,2% по сравнению с нелеченными крысами, на 47,5% превышала контрольное значение и на 35,8% - показатель в I-й группе. В условиях нашего эксперимента дилтиазем не проявлял гломерулопротекторных эффектов и не изменял КФ у крыс с ГГГН. Под влиянием бензотиазепинового БКК показатель СКФ был на 38,1% ниже, чем в контроле, а по сравнению с группой леченных флокалином крыс уменьшался на 47,9%. Динамика выделения белка с мочой демонстрировала отсутствие антипротеинуретического эффекта у дилтиазема при хронизации ГГГН. После введения препарата установлено увеличение на 55% концентрации белка в моче по сравнению с интактными крысами и превышение на 21,7% показателя в I-й группе. Протеинурия во II-й группе была на 46,6% выше чем в контроле и на 26,5% увеличивалась по сравнению с введением флокалина, соответственно повышались на 133,3% и на 147% показатели протеинурии, стандартизованные по КФ. Можно предположить, что различия в нефротропном действии представителей разных классов модуляторов ионных каналов связаны с более выраженным влиянием флокалина на клубочковую гемодинамику и ограниченными возможностями дилтиазема уменьшать тонус афферентных сосудов. Возможно, что бензотиазепиновые БКК также не способны снижать проницаемость гломерулярного фильтра в условиях ГГГН, уменьшать концентрацию белка в моче и сдерживать протеинурию. При активации КАТФ - каналов угнетаются развившиеся в условиях энергодефицита реакции поврежденных канальцев нефрона, улучшаются процессы проксимальной реабсорбции белка, снижается уровень экскреции белка. Вместе с тем, значения диуреза и экскреции креатинина свидетельствуют о том, что дилтиазем не угнетал почечные функции. Нельзя исключить нефропротекторные эффекты после более длительного применения дилтиазема при гипоксическом повреждении почек. Выводы 1. Активатор КАТФ - каналов флокалин после 7-ми дневного введения при хронизации гистогемической гипоксической нефропатии увеличивал скорость клубочковой фильтрации, повышал экскреторную функцию почек, уменьшал протеинурию. 2. После введения в аналогичных условиях блокатора кальциевых каналов дилтиазема не изменялись показатели гломерулярной фильтрации и экскреции белка, развивалась ретенционная азотемия. 3. Активация фильтрационных процессов и антипротеинуретический эффект демонстрируют ренопротекторные возможности нового аналога пинацидила - фторсодержащего активатора КАТФ - каналов флокалина. Литература 12. Добронравов В.А. Блокаторы кальциевых каналов в нефропротекции / В.А. Добронравов, О.В. Царькова // Нефрология. - 2004. - Т.8, №1. - С. 7-21. 13. Методи експериментального моделювання ураження нирок для фармаколопчних дослщжень: [метод. рекомендаций] / [А.1. Гоженко, С.Ю. Штриголь, В.М. Люовий та ш.]. - Кшв, 2009. - 47 с. 14. Михеева А.И. Сульфосалициловый метод определения белка в моче / А.И. Михеева, И.А. Богодарова // Лабораторное дело. - 1969. - №7. - С. 441-442. 15. Новi фторвмюш активатори аденозинтрифосфатчутливих калieвих каналiв флокалш i тюфлокалш пригтчують кальщшндуковане вщкривання мiтохондрiальноï пори у серщ щурiв / [Н.А. Струтинська, Р.Б. Струтинський, С.В. Чорна та ш.] // Фiзiологiчний журнал. - 2013. - Т.59, №6. - С. 3-11. 16. Оргашзащя промислового виготовлення препарату Флокалш - нового вичизняного мютропного спазмолитика i кардюпротектора / [О.О. Мойбенко, Р.Б. Струтинський, Л.М. Ягупольський та ш.] // Наука та шноваци. - 2009. - Т.5, №1. - С. 80-84.

397 17. Синяченко О.В. Результаты длительного применения блокаторов кальциевых каналов в лечении гипертензивных больных хроническим гломерулонефритом / О.В. Синяченко, Г.А. Игнатенко, И.В. Мухин // Нефрология. - 2005. - Т.9, №2.- С. 67-72. 18. Фшпець Н.Д. Морфолопчш змши тканин нирок за умов поеднаного застосування нитриту натрш та 2,4-динпрофенолу / Н.Д. Фiлiпець, А.1. Гоженко, 1.С. Давиденко // Вiсник морфологи. - 2013. - Т.19, №2. - С. 268-271. 19. Elliott W.J. Calcium channel blockers / W.J. Elliott, C. Venkata, S. Ram // Journal of Clinical Hypertension. - 2011. - Vol. 13, Issue 9. - P. 687-689. 20. KATP channel openers may protect MOG-G-UVW cells from hypoxia mimetic insult induced by CoCl / [J. Zhang, M. Khudheyer, J. Nowak et al.] // Life Science Journal.- 2012. - №9(4). - P. 2026-2034. 21. Protective effect of nicorandil on hypoxia-induced apoptosis in HPAECs through inhibition of p38 MAPK phosphorylation / [Y. Yu, Y. Xiao, H. Wang et al.] // Mol Med Rep. - 2013. - №7(3). - P. 816-820. 22. Shimodaand L.A. Hypoxia and ion channel function / L.A. Shimodaand, J. Polak // Am J Physiol Cell Physiol. - 2011. - №300(5). - P. 951-967. Таблица Показатели функционального состояния почек крыс после внутрижелудочного введения (7 дней) флокалина (5 мг/кг) и дилтиазема (5 мг/кг) в условиях хронизации гистогемической гипоксической

Контроль ГГГН + флокалин ГГГН + дилтиазем Показатели (интактные ГГГН (I группа) (II группа) крысы) Диурез, 4,3±0,18 4,4±0,08 4,8±0,12 4,4±0,21 мл/2час/100г p<0,05 p<0,05 Концентрация 1,32±0,094 0,95±0,106 креатинина в моче, 0,89±0,073 0,82±0,031 p<0,01 p2<0,05 ммоль/л p1<0,001 108,0±4,00 Концентрация 79,5±3,00 p<0,01 креатинина в плазме 73,2±9,48 90,6±2,88 p1<0,05 p1<0,01 крови, мкмоль/л p2<0,001 Экскреция 5,8±0,50 4,2±0,57 креатинина, 4,3±0,39 3,5±0,23 p<0,05 p2<0,05 мкмоль/2час p1<0,01 318,3±30,23 Скорость КФ, 327,9±25,68 610,8±51,41 514,6±39,26 p<0,01 мкл/мин p<0,01 p1<0,001 р2<0,001 0,028±0,0019 Концентрация белка 0,026±0,0009 0,023±0,0013 0,018±0,0013 p<0,001 в моче, г/л p<0,001 p<0,05 p2<0,05 0,129±0,0083 Экскреция белка, 0,112±0,0022 0,102±0,0047 0,088±0,0054 p<0,01 мг/2час p<0,01 p1<0,05 p2<0,05 0,042±0,0043 Экскреция белка, 0,035±0,0026 0,017±0,0014 0,018±0,0023 p<0,001 мг/100мкл КФ p<0,01 p1<0,001 p2<0,001 Примечание: р - достоверность отличий в сравнении с показателями контрольной группы, р1 - достоверность отличий в сравнении с показателями при ГГГН; р2 - достоверность отличий между 11-й и 1-й группами; КФ- клубочковая фильтрация.

398 Stanisławek Andrzej, Wyroślak Barbara, Sołowiej Krzysztof, Lukasiewicz Sergiusz, Rogowska Teresa, Zając Marcin, Ferańska Maria, Węgorowski Paweł. Czynniki ryzyka zakażenia i najczęstsze patogeny miejsca operowanego u chorych na choroby nowotworowe - doniesienie wstępne = Surgical Site Infection Risk Factors and the Most Frequent Pathogens in Patients with Neoplastic Disease - preliminary report. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):399-406. ISSN 1429-9623 / 2300-665X.

The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). © The Author (s) 2013; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial Ucense (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited.

Conflict of interest: None declared. Received: 10.10.2013. Revised: 15.11.2013. Accepted: 19.12.2013. Czynniki ryzyka zakażenia i najczęstsze patogeny miejsca operowanego u chorych na choroby nowotworowe - doniesienie wstępne Surgical Site Infection Risk Factors and the Most Frequent Pathogens in Patients with Neoplastic Disease - preliminary report

12 2 2 2 Andrzej Stanisławek ’ , Barbara Wyroślak , Krzysztof Sołowiej , Sergiusz Lukasiewicz , Teresa Rogowska2, Marcin Zając2, Maria Ferańska2, Paweł Węgorowski1

1Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 2 Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jana z Dukli, Lublin, Polska

Autor do korespondencji: Paweł Węgorowski Katedra Onkologii i środowiskowej Opieki Zdrowotnej Uniwersytet Medyczny w Lublinie 20-081 Lublin ul. S. Staszica 6 Telefon: +48 81448 6810 e-mail: [email protected]

Streszczenie Częstość występowania zakażeń miejsca operowanego ( ZMO) w oddziałach chirurgicznych wynosi 2,6% - 38% w/g NNISS (National Nosocomial Infections Surveillance System) i zależy od wielu czynników . Można je podzielić następująco: 1. czynniki ryzyka związane z pacjentem 2. czynniki ryzyka związane ze środowiskiem 3. czynniki ryzyka związane z procedurą chirurgiczną Celem pracy jest przedstawienie wpływu czynników ryzyka na częstość występowania zakażeń miejsca operowanego u chorych na nowotwory sklasyfikowane w/g SENIC (indeks ryzyka wystąpienia zakażenia miejsca operowanego) w Oddziale Chirurgii Onkologicznej Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej (COZL) w Lublinie oraz określenie częstości występowania ZMO u chorych operowanych w oddziale w latach 2011-2012 ogółem a także w poszczególnych typach nowotworów. Materiał badawczy stanowiła dokumentacja medyczna 3813 pacjentów leczonych w Oddziale Chirurgii Onkologicznej COZL w latach 2011 i 2012 z wykorzystaniem indeksu SENIC. Na podstawie analizy wpływu poszczególnych czynników na zakażenie ustalono, że największy wpływ miał czas operacji powyżej 2 godzin. słowa kluczowe : zakażenie miejsca operowanego, czynniki ryzyka, indeks SENIC.

399 Abstract

Surgical Site Infection(SSI) incidence in surgical departments amounts to 2,6% - 38% according to NNISS (National Nosocomial Infections Surveillance System) and depends on a number of factors . These factors can be divided into the following: 1. patient-associated risk factors 2. environment-associated risk factors 3. risk factors associated with surgical procedure The aim of the study is to present the effects of surgical site infection risk factors in neoplastic patients according to SENIC (Study of the Efficacy of Nosocomial Infection Control) in the Surgical Department of St. John’s Cancer Centre Lublin, Poland, as well as to determine SSI incidence in the patients operated on in the department in 2011/2012 in total, and in particular types of cancer. The study material included the medical documentation of 3813 patients treated in the Oncologic Surgery Department of St. John’s Cancer Centre Lublin, Poland in the years 2011 and 2012 using SENIC index. The analysis of the influence of particular factors on SSI revealed that the greatest impact was exerted by surgery duration longer than 2 hours. key words: surgical side infections, risk factors, National Nosocomial Infections Surveillance System.

W stęp

Zakażenia szpitalne stanowią poważny problem dla środowiska medycznego. Przyczyniają się do wydłużenia czasu pobytu chorego w szpitalu oraz podwyższenia kosztów leczenia. Mogą wpływać także na wzrost śmiertelności wśród chorych, których dotyczą. Najczęściej występujące zakażenia szpitalne to zakażenie: miejsca operowanego, układu moczowego, układu oddechowego, skóry [1]. Patogenami powodującymi najwięcej zakażeń są: Staphylococcusaureus(ok 40%, z czego 25% to szczepy metycylinooporne), Escherichia coli (ok 10%), Enterococcus(ok 8%), Pseudomonasaeruginosa( ok 5%)[1]. W Polsce zakażenia tym bakteriami stanowią 25% zakażeń szpitalnych[2]. Bezwzględne przestrzeganie instrukcji i procedur epidemiologicznych pozwala na znaczne ograniczenie występowania zakażeń. W oddziale chirurgicznym najczęściej spotykamy zakażenia miejsca operowanego. Na podstawie decyzji wykonawczej Komisji Europejskiej nr 2012/506/UE z dnia 8.08.2012r. zakażenie miejsca operowanego (ZMO) definiujemy jako: Powierzchniowe w miejscu nacięcia (SSI-S). Do zakażenia dochodzi w ciągu 30 dni od operacji oraz zakażenie obejmuje tylko skórę i tkankę podskórną w miejscu nacięcia oraz spełnione jest co najmniej jedno z następujących kryteriów: - wyciek ropny potwierdzony lub niepotwierdzony laboratoryjnie z miejsca nacięcia powierzchniowego,

400 -drobnoustroje wyizolowane z miejsca nacięcia powierzchniowego w posiewie płynu lub tkanki wykonanym w warunkach aseptycznych, - co najmniej jeden z następujących objawów zakażenia : ból lub tkliwość, miejscowy obrzęk, zaczerwienienie lub podwyższona miejscowo temperatura oraz chirurg specjalnie otwiera nacięcie powierzchniowe, chyba że uzyskano ujemny wynik posiewu z tego miejsca, - rozpoznanie powierzchniowego zakażenia w miejscu nacięcia SSI dokonane przez chirurga lub lekarza prowadzącego.

Zakażenie głębokie miejsca operowanego (SSI-D) Zakażenie pojawia się w ciągu 30 dni po operacji, jeżeli nie wszczepiono implantu, lub w ciągu jednego roku, jeżeli implant wszczepiono, zakażenie wydaje się być związane z operacją, obejmuje głębiej położone tkanki miękkie w okolicy nacięcia ( np. powięzi i mięśnie), oraz spełnione jest co najmniej jedno z następujących kryteriów: - występuje wyciek ropny z głębokich warstw w okolicach nacięcia, jednak nie z narządu/ jamy ciała miejsca operowanego, - głębokie nacięcie pęka samoistnie lub zostaje specjalnie otwarte przez chirurga w przypadku, w którym u pacjenta występuje co najmniej jeden z następujących objawów: gorączka (>38'C), miejscowy ból lub tkliwość, chyba że uzyskano ujemny wynik posiewu z miejsca nacięcia, - obecność ropnia lub innego objawu zakażenia obejmującego głębokie warstwy w okolicach nacięcia stwierdzone podczas badania bezpośredniego, w trakcie ponownego zabiegu lub w badaniu histopatologicznym lub radiologicznym, - rozpoznanie głębokiego zakażenia miejsca operowanego SSI dokonane przez chirurga lub lekarza prowadzącego. Zakażenie narządu/ jamy ciała (SSI-O) Zakażenie tego rodzaju pojawia się w ciągu 30 dni po operacji, jeżeli nie wszczepiono implantu, lub w ciągu jednego roku, jeżeli implant wszczepiono. Wydaje się ono być związane z operacją i może dotyczyć każdego miejsca anatomicznego (np. narządów i jam ciała) innego niż miejsce nacięcia, otwieranego lub operowanego podczas zabiegu chirurgicznego, oraz spełnione jest co najmniej jedno z następujących kryteriów: - występuje ropny wyciek z drenu wprowadzonego do narządu lub jamy ciała przez ranę kłutą, - wyizolowano drobnoustroje z posiewu płynu lub tkanki z narządu lub jamy ciała wykonanego w warunkach aseptycznych,

401 - obecność ropnia lub innego objawu zakażenia obejmującego narząd/jamę ciała stwierdzone podczas badania bezpośredniego, w trakcie ponownego zabiegu lub w badaniu histopatologicznym lub radiologicznym, - rozpoznanie zakażenia narządu lub jamy ciała SSI dokonane przez chirurga lub lekarza prowadzącego [2]. Częstość występowania ZMO w oddziałach chirurgicznych wynosi 2,6% - 38% w/g NNISS (NationalNosocomialInfectionsSurveillance System) i zależy od wielu czynników [3]. Czynniki te można podzielić na: 1. czynniki ryzyka związane z pacjentem: wiek, stan ogólny chorego, nadwaga lub niedożywienie, utrata dużej masy ciała w krótkim czasie, choroba nowotworowa, choroby towarzyszące, palenie tytoniu, obecność innych ognisk zakażenia, błędy higieniczne, długotrwałe leczenie, 2. czynniki ryzyka związane ze środowiskiem; przedłużający się pobyt pacjenta w szpitalu przed operacją, niewłaściwa dezynfekcja i sterylizacja narzędzi chirurgicznych, nieprzestrzeganie procedur mycia i dezynfekcji pomieszczeń bloku operacyjnego, niewłaściwa temperatura powietrza, wilgotność w sali operacyjnej, braki kadrowe, 3. czynniki ryzyka związane z procedurą chirurgiczną; nieprzestrzeganie procedur dotyczących przygotowania pacjenta i personelu do zabiegu operacyjnego, niewłaściwe przygotowanie pola operacyjnego, czas trwania zabiegu operacyjnego, operacje brzuszne, pole operacyjne brudne lub skażone, nadmierny ruch personelu w sali operacyjnej, technika operacyjna, zakres operacji, wychłodzenie pacjenta, profilaktyka antybiotykowa, zabieg w trybie nagłym. Opracowano indeksy, które przedstawiają zestawy czynników ryzyka ZMO. Jednym z nich jest SENIC (Study of the Efficacy of Nosocomial Infection Control). W/g tego indeksu najważniejsze czynniki ryzyka to: operacje brzuszne, czas trwania operacji powyżej 2 godzin, pole operacyjne skażone lub brudne, więcej niż 3 składowe w końcowym rozpoznaniu [4]. Przy braku jakiegokolwiek z czynników ryzyka ZMO ocenia się na 1%, przy stwierdzeniu jednego czynnika częstość ZMO wynosi 3,6%, przy 2 czynnikach - w 8,9% przypadków, przy 3 czynnikach - w 17,2% , a przy 4 czynnikach zakażenie obserwuje się w 27% przypadków[5]. Cel pracy Celem pracy jest przedstawienie wpływu czynników ryzyka na częstość występowania zakażenia miejsca operowanego u chorych na nowotwory w/g SENIC w Oddziale Chirurgii Onkologicznej COZL w Lublinie, określenie częstości występowania

402 ZMO u chorych operowanych w oddziale w latach 2011/2012 ogółem oraz w poszczególnych typach nowotworów. Celem pracy jest również określenie udziału poszczególnych czynników ryzyka w zakażeniach w latach 2011-2012 oraz odsetka chorych z zakażeniem obciążonych czynnikami ryzyka.

M ateriał i metoda Materiał badawczy stanowiła dokumentacja medyczna 3813 pacjentów leczonych w Oddziale Chirurgii Onkologicznej COZL w latach 2011 i 2012 z wykorzystaniem indeksu SENIC. Wyniki W przeprowadzonym badaniu analizowano dokumentację medyczną pacjentów leczonych w Oddziale Chirurgii Onkologicznej COZL w roku 2011 i 2012. Na podstawie analizy stwierdzono, że w roku 2011 przeprowadzono 1996 zabiegów operacyjnych. U 41 pacjentów wystąpiło zakażenie miejsca operowanego co stanowi 2% chorych operowanych w tym roku. Ilość zabiegów wykonanych u chorych z uwzględnieniem rodzaju nowotworu w stosunku do zabiegów z zakażeniem pokazuje tabela nr1.

Tabela nr 1.Wykaz ilości wykonanych zabiegów operacyjnych w stosunku do zabiegów powikłanych zakażeniem z uwzględnieniem rodzaju nowotworów w roku 2011

Liczba Liczba zabiegów Liczba zabiegów z Rodzaj nowotworu 2011 zabiegów z zakażeniem zakażeniem ( %)

Rak odbytnicy 74 9 12,20%

Inne nowotwory jelit 81 12 14,80%

Rak żołądka 19 2 10,50% Rak trzustki 14 2 14,30%

Guzy wątroby i pęcherzyka żółciowego 29 0 0

Niedrożności 15 3 20%

Inne nowotwory narządów jamy brzusznej 44 1 2,30%

Nowotwory gruczołu piersiowego 956 6 0,63%

Inne nowotwory tkanek miękkich 764 6 0,78%

Razem 1996 41 2%

W roku 2012 przeprowadzono 1817 zabiegów operacyjnych. U 55 pacjentów stwierdzono zakażenie miejsca operowanego co stanowi 3% chorych operowanych w tym roku. Analizę

403 ilościową zabiegów z uwzględnieniem rodzaju nowotworu w stosunku do zabiegów z zakażeniem pokazuje tabela nr.2.

Tabela nr 2. Wykaz ilości wykonanych zabiegów operacyjnych w stosunku do zabiegów powikłanych zakażeniem z uwzględnieniem rodzaju nowotworów w roku 2012

Liczba Liczba zabiegów z Liczba zabiegów z Rodzaj nowotworu 2012r zabiegów zakażeniem zakażeniem (%)

Rak odbytnicy 79 18 22,80%

Inne nowotwory jelit 101 12 11,90%

Rak żołądka 27 6 22%

Rak trzustki 21 3 14,30%

Guzy wątroby i pęcherzyka żółciowego 41 3 7%

Niedrożności 21 3 14,30%

Inne nowotwory narządów jamy brzusznej 38 3 8%

Nowotwory gruczołu piersiowego 867 2 0,23%

Inne nowotwory tkanek miękkich 622 5 0,80%

Razem 1817 55 3%

W następnej kolejności analizie poddano czynniki ryzyka, które wystąpiły u pacjentów z zakażeniem w/g indeksu SENIC w poszczególnych latach w stosunku do chorych operowanych z powodu tego samego rodzaju nowotworu - tabela nr 3.

Tabela nr 3. Wykaz czynników ryzyka w/g indeksu SENIC, które wystąpiły w badanej grupie w roku 2011

Udział % Wszystkie Zabiegi z Czynniki ryzyka w/g indeksu SENIC 2011r czynnika w zabiegi zakażeniem zakażeniu

Operacje brzuszne 264 29 11%

Czas trwania operacji powyżej 2 godzin 122 18 14,70%

Brudne pole operacyjne 282 32 11,30%

Więcej niż 3 składowe w końcowym rozpoznaniu 84 4 4,70%

404 Tabela nr 4 Wykaz czynników ryzyka w/g indeksu SENIC, które wystąpiły w badanej grupie w roku 2012

Udział % Wszystkie Zabiegi z Czynniki ryzyka w/g indeksu SENIC 2012r czynnika w zabiegi zakażeniem zakażeniu

Operacje brzuszne 370 49 13,20%

Czas trwania operacji powyżej 2 godzin 129 26 20%

Brudne pole operacyjne 319 47 14,70%

Więcej niż 3 składowe w końcowym rozpoznaniu 99 4 4%

Obliczono liczbę chorych z ZMO obciążonych czynnikami ryzyka - tabela nr 5 i tabela nr 6.

Tabela nr 5. Wykaz (liczbowy) chorych obciążonych czynnikami ryzyka w/g SENIC w latach 2011 i 2012

Liczba chorych obciążonych Rok 2011 Rok 2012 ryzykiem w/g SENIC

Liczba chorych nieobciążonych ryzykiem w/g SENIC 9 5

Liczba chorych z 1 czynnikiem ryzyka 3 3

Liczba chorych z 2 czynnikami ryzyka 11 21

Liczba chorych z 3 czynnikami ryzyka 15 24

Liczba chorych z 4 czynnikami ryzyka 3 2

Tabela nr 6. Wykaz (procentowy) chorych obciążonych czynnikami ryzyka w/g SENIC w latach 2011 i 2012

% chorych obciążonych w/g SENIC Rok 2011 Rok 2012

% chorych nieobciążonych 21,9% 9%

1 czynnik ryzyka 7,3% 5,5%

2 czynniki ryzyka 26,8% 38,2%

3 czynniki ryzyka 36,6% 43,6%

4 czynniki ryzyka 7,3% 3,6%

W wyniku analizy danych stwierdzono, że w badanej grupie w 2011 roku ZMO wystąpiło u 2% pacjentów, przy czym najczęściej stwierdzono je u chorych operowanych z powodu niedrożności przewodu pokarmowego (20%). Następne w kolejności częstości występowania ZMO są nowotwory jelit 14,8% i guzy trzustki 14,3%. Najrzadziej ZMO wystąpiło u chorych

405 operowanych z powodu nowotworów gruczołu piersiowego - 0,63%. ZMO nie wystąpiło u pacjentów z guzami wątroby i pęcherzyka żółciowego. W 2012 roku ZMO wystąpiło u 3% pacjentów, przy czym najczęściej u chorych operowanych z powodu raka odbytnicy - 22,8%. Następne w kolejności częstości występowania ZMO są niedrożności przewodu pokarmowego i raki trzustki - 14,3%. Najrzadziej ZMO wystąpiło u chorych z nowotworami gruczołu piersiowego - 0,23%. Na podstawie analizy wpływu poszczególnych czynników na zakażenie ustalono, że w 2011 roku największy wpływ miał czas operacji powyżej 2 godzin - 14,7% chorych zakażonych było poddanych zabiegowi , którego czas trwania przekroczył 2 godziny. Najmniejszy wpływ na wystąpienie zakażenia miały więcej niż trzy składowe w końcowym rozpoznaniu - 4,7 % chorych było obciążonych tym czynnikiem. Podobnie kształtował się wpływ poszczególnych czynników w roku 2012.Ustalono również, że w latach 2011-2012 największą grupę chorych stanowili pacjenci obciążeni trzema czynnikami ryzyka. W nioski 1. Zakażenie miejsca operowanego wystąpiło u 2% pacjentów objętych badaniem w roku 2011 i u 3% pacjentów w roku 2012. 2. Najczęściej ZMO wystąpiło u chorych operowanych z powodu niedrożności przewodu pokarmowego w 2011 roku i z powodu raka odbytnicy w 2012 roku. 3. Największy procentowy udział w zakażeniu miał czas zabiegu operacyjnego powyżej 2 godzin w każdym z dwóch rocznych okresów poddanych analizie. 4. Największą liczbę chorych, u których wystąpiło zakażenie stanowili pacjenci obciążeni trzema czynnikami ryzyka.

Piśmiennictwo 1. Książek J, Piotrowska R, Tatur G.: " Rola pielęgniarki w zapobieganiu zakażeniom w bloku operacyjnym". Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne 2008;4:139-143. 2. Grzesiowski P, Gudzińska-Adamczyk M, Lejbrandt E , i wsp.: Definicje zakażeń szpitalnych na podstawie decyzji wykonawczej komisji europejskiej nr 2012/506/UE z dnia 8.08.2012r. z komentarzem ekspertów SHL" 2013;4:38-39. 3. Dzierżanowska D, Barszcz S, Borowiec D.i wsp.: Zakażenia szpitalne. a-medica Press Bielsko-Biała 2008, 98-299. 4. Haley R W, Culvier D H, Meade Morgan W, I wsp.: Identifying patients of high risk of surgical wound infection. Amer.J of Epidemiology.: 1985;121:206-215. 5. Bielecki K.: Zakażenia chirurgiczne.Wydawnictwo MedyczneBORGISWarszawa2007; 18.

406 Stanisławek Andrzej, Wyroślak Barbara, Sołowiej Krzysztof, Łukasiewicz Sergiusz, Rogowska Teresa, Zając Marcin, Ferańska Maria, Węgorowski Paweł. Drobnoustroje najczęściej występujące w zakażeniach miejsca operowanego u chorych leczonych chirurgicznie z powodu nowotworów przewodu pokarmowego i nowotworów piersi - doniesienie wstępne = The most common microbes in surgical site infections in patients undergoing surgery for gastrointestinal and breast neoplasm - preliminary report. Journal of Health Sciences. 2013;3(12):407-416. ISSN 1429-9623 / 2300-665X Drobnoustroje najczęściej występujące w zakażeniach miejsca operowanego u chorych leczonych chirurgicznie z powodu nowotworów przewodu pokarmowego i nowotworów piersi - doniesienie wstępne The most common microbes in surgical site infections in patients undergoing surgery for gastrointestinal and breast neoplasm - preliminary report

12 2 2 2 Andrzej Stanisławek ’ , Barbara Wyroślak , Krzysztof Sołowiej , Sergiusz Łukasiewicz , Teresa Rogowska 2 , Marcin Zając 2 , Maria Feranska 2 , Paweł Węgorowski 1

1Katedra Onkologii i Środowiskowej Opieki Zdrowotnej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 2 Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej im. św. Jana z Dukli, Lublin, Polska

Autor do korespondencji: Paweł Węgorowski Katedra Onkologii i środowiskowej Opieki Zdrowotnej Uniwersytet Medyczny w Lublinie 20-081 Lublin ul. S. Staszica 6 Telefon: +48 81448 6810 e-mail: [email protected]

Streszczenie

Zakażenia miejsca operowanego stanowią najczęstsze powikłanie u chorych po leczeniuchirurgicznym. Problemy te mają szczególny przebieg w oddziałach chirurgii onkologicznej, gdzie leczeni są pacjenci z niedoborami odporności, obciążeni przebytą chemioterapią i radioterapią. Przyczyną tych zakażeń są różnorodne drobnoustroje. Ich aktywność zależy od profilu oddziału, lokalizacji nowotworu, stanu chorego.

Celem pracy jest przedstawienie najczęściej występujących drobnoustrojów w zakażeniach miejsca operowanego u chorych leczonych na nowotwory przewodu pokarmowego i raka piersi w Oddziale Chirurgii Onkologicznej COZL w Lublinie w latach 2011 i 2012.Materiał badawczy stanowi dokumentacja medyczna leczonych pacjentów.

Z przeprowadzonej analizy ilościowej i jakościowej wynika, że w badanej jednostce za zakażenia miejsca operowanego odpowiadają głównie drobnoustroje fizjologicznie bytujące

407 w przewodzie pokarmowym człowieka.Najwięcej zakażeń wystąpiło u chorych leczonych chirurgicznie z powodu nowotworów przewodu pokarmowego.

słowa kluczowe: drobnoustrój, nowotwór, zakażenie, rak piersi

The most common microbes in surgical site infections in patients undergoing surgery for gastrointestinal and breast neoplasm - preliminary report

Andrzej Stanisławek 12’ , Barbara Wyroślak 2 , Krzysztof Sołowiej 2 , Sergiusz Lukasiewicz 2 ,

Teresa Rogowska 2 , Marcin Zając 2 , Maria Ferańska 2 , Paweł Węgorowski 1 .

1 Chair of Oncology and Environmental Health Care, Medical University of Lublin, Poland

St. John’s Cancer Center in Lublin, Poland

Abstract

Surgical site infections are the most common postoperative complications. These problems take a specific form in oncology wards whose patients are receiving chemotherapy or radiotherapy and suffer from immunodeficiency. Infections are caused by various microbes.

Their activity depends on ward specialty, tumor location and a patient’s condition.

The aim of this study is to indicate which microbes are the most common in surgical site infections in patients undergoing surgery for gastrointestinal and breast neoplasms in the

Surgical Oncology Ward at St. John’s Oncology Center in Lublin in 2011-12. Patients’ medical records have provided research material.

A quantitative and qualitative analysis has demonstrated that in the ward in question surgical site infections are most frequently caused by physiological microbes present in human

408 gastrointestinal tract. Most infections have been observed in patients undergoing surgery for gastrointestinal tumour.

Key words: microbe, tumor, infection, breast cancer

Wstęp

Zakażenia miejsca operowanego są najczęściej występującym powikłaniem w oddziałach zabiegowych, stanowią 35% w populacji pacjentów operowanych, obniżają jakość

świadczonych usług oraz powodują dodatkowe koszty.[1] U podłoża powstawania zakażeń miejsca operowanego leży wiele czynników. Różne są też drobnoustroje odpowiedzialne za powstanie i rozwój zakażenia, mogą to być mikroorganizmy chorobotwórcze lub bakterie fizjologicznie bytujące w ludzkim przewodzie pokarmowym.[2] Pałeczki Escherichia coli są składnikiem mikroflory jelita grubego, ważnym dla zdrowia gospodarza.[3] Bakteriami powodującymi najwięcej zakażeń miejsca operowanego w szpitalach brytyjskich są:

Staphylococcus aureus (ok 40% z czego 25% to szczepy metycylinooporne), Escherichia coli

(ok 10%), Enterococcus (ok 8%), Pseudomonas aeruginosa ( ok 5%).[4] W Polsce zakażenia te stanowią 25% zakażeń szpitalnych.[5]

Cel pracy

Celem pracy jest przedstawienie drobnoustrojów najczęsciej powodujących zakażenia miejsca operowanego (ZMO) u chorych leczonych na nowotwory przewodu pokarmowego

409 i raka gruczołu piersiowego w Oddziale Chirurgii Onkologicznej COZL w Lublinie w latach

2011/2012.

Materiał i metoda

Materiał badań stanowiła dokumentacja medyczna pacjentów leczonych w Oddziale

Chirurgii Onkologicznej COZL w Lublinie w latach 2011/2012. W pracy wykorzystano

metodę analizy dokumentacji.

Wyniki

W Oddziale Chirurgii Onkologicznej Centrum Onkologii Ziemi Lubelskiej w roku 2011

wykonano 1996 zabiegów operacyjnych. U 41 pacjentów stwierdzono objawy zakażenia co

stanowi 2 % chorych operowanych w tym roku. Z materiału pobranego bo badania

wyhodowano 56 szczepów drobnoustrojów. Najczęściej występującym drobnoustrojem

okazała się Escherichia Coli, która skolonizowała 13 pacjentów co stanowi 23,2 % ogółu

zakażeń. Udział poszczególnych drobnoustrojów w kolonizacji pokazuje tabela nr 1.

Tabela nr 1. Udział poszczególnych drobnoustrojów w kolonizacji w roku 2011

Patogeny Liczba pacjentów % Zakażeń

Escherichia coli 13 23,2

Enterococcus faecalis 8 14,3

Proteus mirabilis 5 8,9

Staphylococcus aureus 5 8,9

Pseudomonas aeruginosa 5 8,9

Streptococcus pyogenes 5 8,9

Enterobacter cloacae 3 5,4

Morganella morgani 2 3,4

Klebsiella pneumoniae 2 3,4

Enterococcus aeruginosa ESBL + 1 1,8

410 Streptococcus constellatus 1 1,8

Streptococcus dysgalactiae 1 1,8

Staphylococcus aureus MRSA 1 1,8

Klebsiella oxytoca 1 1,8

Cedacae denisae ESBL+ 1 1,8

W 2012 roku w tym samym oddziale przeprowadzono 1817 zabiegów operacyjnych. U 55

chorych stwierdzono objawy zakażenia miejsca operowanego co stanowi 3 % chorych

operowanych w tym roku. Z materiału pobranego do badań wyhodowano 77 szczepów

drobnoustrojów. Ponownie najczęściej występowała Escherichia coli, która skolonizowała 25

pacjentów co stanowi 32,9 % ogółu zakażeń. Udział poszczególnych drobnoustrojów

w kolonizacji pokazuje tabela nr 2.

Tabela nr 2. Udział poszczególnych drobnoustrojów w kolonizacji w roku 2012

Liczba

Patogeny pacjentów % Zakażeń

Escherichia coli 25 32,9

Morganella morgani 9 11,8

Staphylococcus aureus 6 7,9

Klebsiella pneumoniae 5 6,6

Enterococcus faecalis 5 6,6

Proteus mirabilis 4 5,3

Escherichia coli ESBL+ 3 3,9

Enterobacter cloacae 3 3,9

Staphylococcus aureus MRSA 3 3,9

Enterococcus faecium 2 2,6

Pseudomonas aeruginosa 2 2,6

411 Klebsiella pneumoniae ESBL+ 2 2,6

Citrobacter koseri 2 2,6

Citrobacter braaki 1 1,3

Proteus mirabilis ESBL+ 1 1,3

Serratia marcescens1 1 1,3

Enterococcus gallinarum Vac C 1 1,3

Z przeprowadzonej analizy wynika, że w oddziale chirurgii onkologicznej Centrum

Onkologii Ziemi Lubelskiej za zakażenia miejsca operowanego w latach 2011-2012

odpowiadają głównie drobnoustroje stanowiące naturalną florę bakteryjną człowieka jak

Escherichia coli, Enterococcus fecalis,Proteus mirabilis. Udział Staphylococcus aureus

którego rezerwuarem jest człowiek nie przekracza 8% ogółu zakażeń w roku. Nieznaczny

udział mają patogeny metycylinooporne, vankomycynooporne i ESBL+. Obecność szczepów

Pseudomonas aeruginosa potwierdza profil oddziału w którym leczeni są pacjenci z

niedoborami odporności wynikającymi z zaawansowania nowotworu jak i przebytej

chemioterapii.

Poddano analizie udział poszczególnych drobnoustrojów w ZMO u chorych na różne

rodzaje nowotworów w roku 2011- tabela nr 3 i w roku 2012 - tabela nr 4

Tabela nr 3. Udział poszczególnych drobnoustrojów w kolonizacji z podziałem na rodzaje

nowotworów w roku 2011

Nowotwory Nowotwory Rak Patogeny przewodu gruczołu Inne Niedrożności odbytnicy pokarmowego piersiowego

Escherichia coli 4 8 1

Enterococcus faecalis 2 3 1 1 1

412 Proteus mirabilis 2 3

Staphylococcus aureus 5

Pseudomonas aeruginosa 2 2 i

Streptococcus pyogenes i 3 i

Enterobacter cloacae i 2

Morganella morgani 2

Klebsiella pneumoniae i i

Enterococcus aeruginosa i ESBL+

Streptococcus constellatus i

Streptococcus dysgalactiae i

Staphylococcus aureus i MRSA

Klebsiella oxytoca i

Cedacae denisae ESBL + i

Klebsiella pneumoniae 2 ESBL +

Razem 19 i i 5 3

Tabela nr 4. Udział poszczególnych drobnoustrojów w kolonizacji z podziałem na rodzaje nowotworów w roku 2012

Nowotwory Nowotwory Rak Patogeny przewodu gruczołu Inne Niedrożności odbytnicy pokarmowego piersiowego

Escherichia coli 13 13 i

413 Morganella morgani 3 4 1 1

Staphylococcus aureus 3 1 1 1 1

Klebsiella pneumoniae 2 4

Enterococcus faecalis 3 1 1

Proteus mirabilis 2 2

Escherichia coli ESBL+ 1 1

Enterobacter cloacae 2 1

Staphylococcus aureus

MRSA 2 1

Enterococcus faecium 2

Pseudomonas aeruginosa 1 1

Klebsiella pneumoniae

ESBL+ 1

Proteus mirabilis ESBL+ 1

Citrobacter braaki 1

Citrobacer koseri 2

Serratia marcescens 1

Enterococcus gallinarum

Vac C 1

Razem 28 37 2 6 4

Wnioski

414 1. Najczęstszą przyczyną ZMO w grupie analizowanych chorych w roku 2011

była Escherichia coli i Enterococcus faecalis. W roku 2012 najczęściej występującym

drobnoustrojem okazała się również Escherichia coli orazMorganellamorgani.

2. Za ZMO w nowotworach przewodu pokarmowego w roku 2011 odpowiadały

głównie :Escherichia coli, Enterococcus faecalis, Proteus mirabilis. Najczęstszą przyczyną

ZMO w nowotworach piersiu analizowanych pacjentów były:

Staphylococcusaureus,Streptococcuspyogenes.W roku 2012 do rozwoju ZMO u pacjentów z

nowotworami przewodu pokarmowego przyczyniły się :Escherichia coli,

Morganellamorgani, Staphylococcus aureus, Klebsiellapneumoniaei Enterococcus faecalis.W

nowotworach piersi drobnoustrojami najczęściej powodującymi ZMO

były: Staphylococcusaureus, Morganella morgani.

3. Analizując wyniki badania dotyczące struktury zakażeń przez pryzmat

rodzajów nowotworów na które leczyli się zakażeni chorzy, można stwierdzić, że najczęściej

ZMO podlegali chorzy na raka odbytnicy i inne nowotwory przewodu pokarmowego.

Piśmiennictwo

1. Różańska A, Bulanda M.Koszty zakażeń szpitalnych w świetle wybranych wyników badań

z tego zakresu. Zakażenia. 2013;13(6): 24-26.

2. Gałęcka M. Kyberkompakt - znaczenie nowoczesnej diagnostyki mikrobiologicznej

przewodu pokarmowego. Zakażenia.2013;13(6):84.

3. Kaczmarek A, Gospodarek E.Escherichia coli K1 jako czynnik etiologiczny zakażeń

okołoporodowych. Zakażenia.2013;13 (5):72.

4. Dzierżanowska D, Barszcz S, Borowiec D.i wsp.: Zakażenia szpitalne. a-medica Press

Bielsko-Biała 2008; 9»-299

4i5 5. Sikora A, Kozioł-Montewka M. Zakażenia miejsca operowanego: aspekty kliniczne i mikrobiologiczne. Wiadomości Lekarskie, LXIII,3;221-229.

416 417 418 419 ISBN 9781329900592

9781329900592

420 ISBN 9781329900592

9781329900592