­ til håndværks del af befolkningen ­gjorde en større Man begyndte at få overskudsproduktion i landbruget i landbruget få overskudsproduktion Man begyndte at surpluses, it was now pos- As farming began to produce Rolnictwo zaczyna nadwyżkę, wprowadzane produkować Rolnictwo gårdene og landsbyerne ændrede karakter med flere funk- ændrede karakter med gårdene og landsbyerne en større produktivitet. tioner og fik og producenterne. Det både jorden og kunne beskatte fri blev samlet på krigstjeneste. Rigdommen produktion og langtrækkende inter- og ekstremt rige familier med færre frem fyrstefamilier voksede De første kontakter. nationale ledere af større regioner. som både politiske og religiøse extended functions and recognition, with changed beyond increased productivity. it. This those who worked sible to tax both the land and in skilled to work the population released a large section of by fewer was amassed trades and serve in wars. Wealth with wide-ranging interna- and extremely rich families royal families emerged as both tional contacts. The first political and religious leaders of extended regions. Stwarza to ziemskie i od produkcji rolnej. zostają podatki Bogac- z rzemiosła lub wojny. większą liczbę osób żyjących skupia się w rękach mniejszej liczby niezmiernie boga- two rozległe sieci międzynarodo rodzin, posiadających - tych rodziny się pierwsze Wyłaniają kontaktów. wych prymat zarówno polityczny, sprawujących możnowładców, nad większymi regionami. jak i religijny kalnych, gospodarstw i wiosek, które zaczynają pełnić kalnych, gospodarki. funkcje. Rośnie wydajność nowe advances in tech- advances Krig blev også en del af hverdagen i de nordiske samfund. en del af hverdagen Krig blev også War also became part of everyday life in the Scandinavian life in the Scandinavian also became part of everyday War również w społecznościach skan- były powszechne Wojny Epoka żelaza: Pierwsze rodziny możnowładców rodziny Epoka żelaza: Pierwsze The first princely families Iron Age: The first princely De første fyrstefamilier De første Jernalder: langsomt sin gik det mægtige Romerrige Fra 2. årh. e.Kr sammen, da ger- Riget faldt definitivt undergang i møde. del af efter år 395 løb den vestlige kort manske stammer ende. riget over det meste af Nordeuropa blev der over Efter ca. år 200 af det gamle stamme­ en omstrukturering ­gennemført af og intensivering samfund. Det indebar en omfordeling en teknologisk og sam- af jorden. Der skete nu udnyttelsen tidligere. Husene, set var som ikke fundsmæssig udvikling, From the 2nd century AD the mighty Roman Empire went to Germanic tribes, who into slow decline. It fell finally AD. provinces shortly after 395 its western invaded much of Northern over AD, countries. After around 200 restructured, which were Europe, the old tribal societies working of the land. intensified entailed redistribution and ­ unprecedented Societies now underwent Houses, farms and villages nology and social development. - rozpad Ce Od II wieku naszej ery rozpoczyna się powolny upadek nastąpił wskutek Ostateczny sarstwa Rzymskiego. od najazdów plemion germańskich, które zalały cesarstwo zachodu po 395 r. Mniej więcej po roku 200 n.e. ma miejsce dynawskich. na struktur plemiennych proces przekształcania dawnych W jego wyniku ma większości obszarów Północnej Europy. miejsce redystrybucja rol- ziemi i intensyfikacja gospodarki technolo- rozwój Społeczności przeżywają gwałtowny nej. miesz- Zmienia się charakter budynków i społeczny. giczny ommune, ommune, og Miljø og aturfond, Naturfond, anmarks D Kulturarvsstyrelsen, Regionsk Bornholms Teknik 0000 5692 +45 TEL:

GRYET Ligbålet overværes af de sørgende, men den døde glemmes ikke. En stor bautasten sættes over graven. Måske har det været vist på bauta- stenens flade side, hvem den døde var.

I jernalderen opstår de første Alliancer med de germanske stammer syd egentlige landsbyer. Der er for Østersøen førte også til kontakter til tale om store og velbyggede det romerske rige. Kontakterne betød, at huse, ofte med plads til eksotiske luksus­varer og ny teknologi opstaldede­ husdyr i den ene inden for bl.a. landbrug og krigskunst ende. Især i Jylland ser man kom til landet. store bebyggelser med op til 15-20 gårde samlet i et fælles- skab.

Romere og germanere Et evigt minde – venner og fjender Våbenoffer Vi kender ikke navnene på de døde, der ligger her i Gryet. De kom fra om­ Fyrstegrav egnens gårde og blev bisat på det hellige sted. Her gik også vigtige veje, som bandt de små samfund sammen. Gå en tur i Gryet og oplev den særlige stemning. Hvem skulle mindes med de sten, der i dag er anonyme?

Nye guder Jeg så Balder, Få mere viden: blodig Guddom, Omkr. 500 e.Kr. dukker Odins Barns Besøg også bautastens de første vidnesbyrd om skjulte Skæbne. gravfeltet Louisenlund en særlig germansk Jeg så vokse ved Østermarie. Romerriget højt på Volden gudekreds frem. Germanske stammeområder Guldbrakteaten fra tynd og yndig Besøg Bornholms Museum 5. årh. gengiver myten Mistelten. Hød traf med Buen, bornholmsmuseum.dk om Odins søn Balder, Træet var Pilen, I de første århundreder efter Kristi fødsel var Europa der myrdes med en pil af som mig syntes 1001fortaellinger.dk delt i to: Romerriget mod syd og de germanske stam- mistelten. sorgbevinget. kulturarv.dk/danmarks­ mer i nord. Naboskabet blev årsag til krige, alliancer Vølvens Spådom oldtidilandskabet og gensidig handel.

Tidslinje Ca. 350 f.Kr. I den tidligste del af Ca. 200 e.Kr. Hønen kom til 532-37 e.Kr. Hagia Sofia-katedralen. jernalderen blev en krigskano ofret Danmark i den mellemste del af I 395 blev det romerske rige delt i Hjortspring Mose. Den næsten 20 jernalderen og kan ses som i to. Kun det østromerske rige med m lange båden er Nordeuropas eksempel på et af de mange nye hovedsæde i Konstantinopel (Istanbul) ældste plankebyggede fartøj. tiltag, der prægede perioden. forblev levedygtigt.

1000 500 0 500 1000 1500 2000

Ca. 428-347 f.Kr. Samtidig med den Ca. 200 e.Kr. Runerne, de første 315 e.Kr. I århundrederne efter 2009 I rollespil tørner atter anglere, tidligste jernalder i Danmark blom- skrift­tegn i Danmark og det Kristi fødsel kom Romerriget til at saksere og jyder sammen i drabelige strede det klassiske Grækenland med ­germanske område, udvikles under omfatte stort set hele middelhavs- jernalderslag – dog uden fortidens storslået arkitektur og evigtgyldige, indflydelse af de romerske bog­staver området. Konstantinbuen i Rom er store massakrer og efterfølgende

filosofiske tanker – f.eks. Platon. i de første århundreder e.Kr. opført efter en sejr i 312. ofre i moserne.

GRYET

Gryet i landskabet Gryet and its surroundings Gryet w krajobrazie Gryet ligger på en bakkeø, som i oldtiden var omkranset af Gryet is on a hill-shaped island that was surrounded by Gryet jest położone na wzgórku-wysepce, w przeszłości vand eller vådområder. Egnens jernalderbefolkning fandt water or wetlands in prehistoric times. The Iron Age popu- otoczonej wodą lub terenami podmokłymi. W epoce żelaza stedet egnet som begravelsesplads. De døde blev kremeret lation here considered the area to be a suitable burial site. mieszkająca tu ludność uznała, że miejsce nadaje się na og begravet, og enkelte grave blev markeret med store The dead were cremated and buried and some graves were cmentarzysko. Zwłoki były palone i grzebane, a na niektó- bautasten. marked with large menhirs. rych grobach ustawiono wielkie menhiry.

Både øst og vest for Gryet er der fundet spor efter bopladser Traces of Iron Age and Viking settlements have been found Zarówno na wschód jak i na zachód od Gryet odkryto ślady fra jernalder og vikingetid. Det er sandsynligt, at menne- both east and west of Gryet. It is likely that people from osad z epoki żelaza i okresu wikingów. Jest prawdopo­ sker fra netop disse bopladser ligger begravet eller er min- these settlements are buried here or had menhirs erected dobne, że to mieszkańców właśnie tych osad pogrzebano ­ det ved bautasten her. in their honour. w Gryet lub upamiętniono menhirami.

Bopladserne har været forbundet af vejforløb. Én vej går The settlements were connected by a system of roads. Osady były połączone ze sobą drogami. Jedna z nich przeci- gennem Gryet i østlig og vestlig retning, men det er også One road bisects Gryet from east to west, but sunken roads na Gryet ze wschodu na zachód, ale ślady dawnych dróg są muligt at se hulveje i Gryets sydvestlige kant. Hulvejenes are also visible at Gryet’s south-western perimeter. The też widoczne na południowo-wschodniej obrzeżu terenu. retning fører mod syd over et nu tildækket vadested over sunken roads lead south over a now covered crossing across Drogi prowadzą na południe poprzez nieistniejący już bród Øle Å. Tidligere snoede åen sig helt op omkring Gryet. Øle stream. The stream once snaked all the way up and na strumieniu Øle Å. Dawniej wił się on bardzo blisko around Gryet. Gryet.

Gryet ligger på en bak- keø, der i oldtiden var omgivet af vand eller vådområder. I Gryet findes både bevarede ( ) og nu forsvundne ( ) høje. Fra området kendes både bopladsfund ( ) og Oldtidens vejspor går tæt forbi bauta- skattefund af fine smyk- stenene. Én vej går op fra et vadested ker ( ). over Øle Å. Copyright: Kort- og Matrikelstyrelsen løbet paralleltmedvejene sydvestlige iGryets del. Foruden gravene, fandtesogsåsporefterenhulvej derhar pladsen var ibruggennemmangeårhundreder. delsen afvikingetidenomkringår750-900e.kr. Grav­ grav fandtesenhvæssesten, derkandateres­ tilbegyn daterer dentilperiodenmellem375-550e.kr. Ienanden sammen medenbrændtbenkam.Kammensdekoration Iengrav fandtesdebrændteknoglerfraetmenneske var megetødelagteafmodernedyrkning. grave inkl.firefundamentertilbautasten.Brandgravene Ved enarkæologiskudgravning afmarkeni2011fandtesni ken ved vestlige Gryets indgangefter1870. Over 100,regnermanmed.Noglestenerfjernetframar- menderharværetDer er67bautasteniGryet, mangeflere. Bautasten –Grave ogHulveje GR YET with theroadsinsouth-western partofGryet. Traces ofasunkenroadwere alsofound. Itranparallel was inusefor many centuries. Age –around750-900AD. Thismeansthat theburialsite tained awhetstonethat canbedated totheearlyViking on thecombdate itto375-550AD. Asecondgrave con- together withaburntcombmadeofbone.Thedecorations Onegrave containedthecremated remainsofaperson farming. cremation graves hadbeenbadlydestroyed bymodern nine graves includingthefoundations offour menhirs.The An archaeologicalexcavation ofthefieldin2011uncovered 1870. removed fromthefield after west oftheentrancetoGryet more. Morethan100,itisbelieved. Somestoneswere There are67menhirs butthere at Gryet, were oncemany The menhirs–graves andsunkenroads den døde. den døde. på båletsammenmed lige ejendeleblevbrændt dre afdendødesperson - jorden. Kammenogan- bevaret efter1500åri heldigt at resterneer brændt benkam.Deter fundet desmåresterafen udgravning i2011blev Ved denarkæologiske

➢ N m południowo-zachodniej częściGryet. (tzw. holweg), biegnącejrównolegledodrógw Oprócz grobówznalezionorównieżślady dawnejdrogi użyciu przezwielestuleci. okresu wikingów, ok.750–900n.e. Cmentarzysko byłow W innym grobieznalezionoosełkędatowaną napoczątek nia pozwalająokreślićdatę naokresmiędzy375–550n.e. razem zprzepalonym kościanym grzebieniem.Jegozdobie- W jednym zgrobówznalezionoprzepalonekości ludzkie działalności rolniczej. ry. Ciałopalnegrobysąbardzozniszczonewskutek podstawypodmenhi- znaleziono dziewięćgrobówicztery Podczas wykopalisk archeologicznych w2011r., nałące usunięte złąkiprzyzachodnimwejściu po1870r. doGryet więcej, najprawdopodobniej ponadsto. Niektórezostały znaleziono67menhirów,W Gryet alebyłoichowiele Menhiry, grobyistaredrogi Brandgrave  Gravhøj



og stående Bautasten, væltede Nuværende stisystem ­bautasten Fundamenter til Forhøjningskanter. i udgravning Hulveje samtvejspor Skelsten Gammelt stendige GRYET

Tavse mindesten Stony silence Milczące pomniki Bautasten er store sten sat som mindesmærker for afdøde. Single-stone monuments (menhirs) are large stones erect- Menhiry to głazy ustawiane ku pamięci zmarłych. Stoją nad De kan markere en brandgrav, men de kan også være sat ed as memorials for the dead. Some mark cremation graves ciałopalnymi grobami, ale niekiedy też w miejscach, gdzie uden en grav. En sådan tom grav kaldes for et kenotaf, and some were erected without a grave. Empty graves like nikt nie jest pochowany. Taki pusty grób nosi nazwę cenota- ­hvilket betyder mindesmærke for en person, der døde et this are called cenotaphs, which means a monument for a fu, czyli pomnika ku czci osoby, która zmarła w innym andet sted. person who died elsewhere. miejscu.

Bautasten har alle en flad side, hvorpå man måske oprin- Menhirs all have a flat side that may originally have de- Każdy menhir miał jedną gładką powierzchnię, na której deligt har kunnet se, hvem stenen skulle ære. Det kan scribed the person in whose honour the monument had być może było zaznaczone, komu był poświęcony. Grobów z være svært at datere et gravanlæg med bautasten præcist, been erected. As cremation graves with menhirs are often menhirami nie da się precyzyjnie datować, bo sam grób fordi graven som regel er ødelagt. Ofte står bautastenene destroyed, it is difficult to date them accurately. Often the zazwyczaj nie zachował się. Menhiry często występują w sammen med eller i nærheden af røser, der er gravhøje af menhirs are erected in groups or close to cairns, which are połączeniu z kopcami kamiennymi lub w ich pobliżu. stablede sten. memorial piles of stones. Menhiry były w użytku od I tysiąclecia p.n.e., ale okres ich Bautasten har været brugt fra det første årtusinde f.kr., Menhirs have been used from the first millennium BC but najczęstszego występowania przypada na 400 – 900 n.e. men de er hyppigst i tiden fra omkring 400 – 900 e.kr. were most frequent during the time from around 400 to Tradycja głazów pamiątkowych jest kontynuowana w Herefter fortsætter traditionen med mindesten med 900 AD. The tradition for stone monuments then contin- okresie wikingów. Głazy ozdabiane płaskorzeźbami i pi- vikinge­tidens billed- og runesten, som kendes fra hele ued with the stones with images and runes from the Vi- smem runicznym wikingów spotyka się w całej południo- Sydskandinavien. king Age, found throughout Southern Scandinavia. wej Skandynawii.

Enkeltstående bautasten er Vi har kendskab til ca. 1000 bautasten almindelige på Bornholm. på Bornholm, men kun omkring 250 er Denne står ved landevejen bevaret i dag. På kortet ses, at de står syd for Svaneke. På mange nogenlunde jævnt fordelt over hele bautasten er skåltegn. Det 2 øen. Fire lokaliteter med store sam­ er små indhuggede fordyb- 1 linger af bautasten er markeret. ninger (markeret med hvide ringe), som måske 4 har været en beskyttelse 3 1. St. Bjergegård 3. Hjortebakke mod onde ånder? Stenen­ til 2. Louisenlund 4. Gryet højre står i Louisenlund.­ GRYET

Genbrug af bautasten Recycled menhirs Wtórne wykorzystanie menhirów I det sydvestlige hjørne af Gryet ses en gravrøse. A cairn of piled stones is visible in the south-western corner­ W południowo-zachodniej części Gryet widoczne są pozosta- of Gryet. łości po kopcu kamiennym. Røser er gravhøje bygget af sten i stedet for jord. Gravrøser bygges fra bronzealderens begyndelse (1700 f.kr.) og frem Cairns are memorials constructed as piles of stones instead Kamienne kopce grobowe występują od początku epoki til vikingetiden (900 e.kr.f.). De er dog mest almindelige of mounds of earth. Cairns were built from the early brązu (1700 p.n.e.) do okresu wikingów (900 n.e.). Najbar- i bronzealderen i det østskandinaviske område. Gravrøsen Bronze Age (1700 BC) until the Viking Age (900 AD). How- dziej rozpowszechnione są w epoce brązu na terenie wschod- i Gryet er ikke udgravet, og kan derfor være ældre end ever, they were most common in the Bronze Age in the niej Skandynawii. Kamienny kopiec grobowy w Gryet nie ­bautastenene. Eastern part of Scandinavia. The cairn at Gryet may be był badany i być może jest starszy od menhirów. older than the menhirs. Nogle få meter syd for gravrøsen kan man se et ”funda- O kilka metrów od pozostałości kopca kamiennego zobaczyć ment” til en bautasten med kilehuller i. I 1800-tallet for­ A few metres south of the cairn, you can see the “founda- można „fundament” menhiru z otworami do klinowania elskede læge Kaufmann fra Nexø sig i den smukke sten, tion” of a menhir with wedge-shaped holes. In the 1800s, głazu. W XIX wieku lekarz Kaufman z miasteczka Nexø der stod her. Han transporterede den til Nexø Kirkegård, a doctor named Kaufmann from Nexø fell in love with the stracił głowę dla pięknego menhiru w Gryet. Przewiózł go na hvor den siden blev hans gravsten. Da Kaufmanns grav beautiful stone that stood here. He had it transported to cmentarz w Nexø, gdzie menhir stał się jego nagrobkiem. blev sløjfet i 1984, besluttede man at bruge den som minde- Nexø Churchyard, where it later became his gravestone. Kiedy grób lekarza zlikwidowano w 1984 r., menhir stał się sten ved de ukendtes gravsted på Nexø Ny Kirkegård. Her When Dr Kaufmann’s grave was levelled in 1984, however, pomnikiem na grobie bezimiennych na nowym cmentarzu. kan den ses i dag. the stone became a memorial for the unknown dead in Stoi tam po dziś dzień. Nexø New Churchyard. You can see it there to this day.

Bautasten Gryet har altid været et på vandring yndet udflugtsmål. Til venstre et fotografi fra Billedet er taget før 1914 1870’erne af bautastenen, og viser opsatte bænke til som Frederik Ferdinand gæsterne. Kaufmann fik flyttet til Nexø Kirkegård. Billedet viser stenen med påsat navnepla- de af hvid marmor. Til højre ses stenen ved de ukendtes grav, hvor den står i dag. GRYET

Sten i rundkreds Stone circles gathering moss Kręgi menhirów De fleste bautasten står i en tilsyneladende spredt orden. Most menhirs appear to be scattered. Others are grouped Większość menhirów wydaje się być ustawiona bez szcze- Andre står i grupper, som kan markere familietilhørs­ to mark family ties between the deceased. Some stones are gólnego porządku. Inne stoją w grupach, które mogą ozna- forhold mellem de gravlagte. Enkelte sten står i en kreds, erected in a circle like this. czać pokrewieństwo zmarłych, pochowanych w ich pobli- som her. żu. Z kolei jeszcze inne tworzą kręgi, jak w Gryet. Circles of menhirs are called domar rings in Danish and Rundkredse af bautasten kaldes for domarringe. De fleste Swedish and in fact most of them are preserved in Sweden.­ Kręgi ustawionych menhirów noszą nazwę kromlechów. domarringe kendes fra Sverige. I Danmark har vi kun to Denmark has only two domar rings left. The other one is in Najwięcej ich znajduje się w Szwecji. W Danii zachowały bevarede domarringe. Den anden står i Hjortebakke kun Hjortebakke just 3½ km east of Gryet along the country się tylko dwa kromlechy. Drugi z nich jest w Hjortebakke 3½ km vest for Gryet ad landevejen mod Aakirkeby. road towards Aakirkeby. przy drodze do Aakirkeby, o 3,5 km na wschód od Gryet.

I centrum af domarringen findes som regel en brandgrav. Domar rings usually have a cremation grave at their centre. W centrum kręgu zazwyczaj znajduje się grób ciałopalny. Domarringe består ofte af syv eller ni sten, men der kendes Often these rings comprise seven or nine stones but some Sam krąg składa się często z siedmiu lub dziewięciu gła- eksempler på ringe med flere sten. På gravpladsen Jættebro have been known to have more. At the Jættebro burial site in zów, choć znane są takie, w których występuje ich więcej. i Østermarie fandtes spor efter domarringe med op til 21 Østermarie, traces have been found of domar rings with up Na cmentarzysku w Jættebro w Østermarie znaleziono sten. Domarringen i Gryet har oprindeligt bestået af ni to 21 stones. The domar ring at Gryet originally consisted of ślady kręgów z 21 menhirów. Krąg w Gryet składał się pier- sten, hvoraf der står seks tilbage. nine stones, six of which are still standing. wotnie z dziewięciu głazów, z których zachowało się sześć.

Ældre fotografi af ­domarringen og bauta- sten på den nærliggende lokalitet Hjortebakke, blot 3½ km vest for Gryet. I dag er skov vokset op omkring gravpladsen. På gravpladsen Jættebro i Østermarie fandtes spor efter flere domarringe. Selve stenene var væk, men der var spor efter deres nedgravning. Kun en enkelt bautasten fandtes i nærheden (i rød ring på foto og tegning). GRYET

Sporenes betydning Heaps of history Znaczenie śladów Bautastenene i Gryet står dels enkeltvist og spredt, dels Some of the menhirs at Gryet are scattered and others are in Menhiry w Gryet stoją rozrzucone pojedynczo, bądź też w samlet i mindre grupper. Grupperne kan vise familie rela- small groups. These groups may reveal family ties linking mniejszych grupkach. Zgrupowane menhiry być może tioner mellem de døde. the dead. wskazują na pokrewieństwo pochowanych osób.

Hist og her stikker mindre, lidt spidse sten op. De kan være Smaller, pointed stones stick up here and there. These may Tu i ówdzie wychylają się z ziemi mniejsze, nieco spiczaste skelsten, der markerer grænser mellem familiegrupper be boundary stones that mark the boundaries between fam- głazy. Są to być może kamienie graniczne między posiadło- eller landsbyer. I terrænet kan desuden anes nogle terasse- ily groups or villages. You can just make out the terraced ściami klanów lub wioskami. Ponadto, na tym obszarze, kanter fra små marker. De er mest tydeligt i nærheden af edges of small fields in the landscape, especially near the ledwie widoczne są brzegi tarasowych poletek. Najwyraź- stenrøsen. cairn. niej widać je w pobliżu resztek kopca kamiennego.

I den nordøstlige del af Gryet før det våde område, anes en In the north-eastern part of Gryet, you can just see a group W północno-zachodniej części Gryet, przed terenami pod- gruppe små forhøjninger i terrænet. Det kan være gravhø- of small heaps in front of the wetland area. These may be mokłymi, zarysowuje się grupa niewielkich wzniesień. Być je. Ofte findes vidt forskellige former for gravanlæg på burial mounds. Often, very different kinds of burial sites are może są to ziemne kopce grobowe. Bardzo często na tym samme område. Det viser at pladsen er brugt gennem found in the same area. This shows that the site was used samym obszarze występują różnorodne formy pochówków. længere tid eller gennem flere perioder. Men da nye grave for a long time or for several periods. As a rule, people build- Jest to dowodem długiego używania cmentarzyska lub som regel altid respekterer de ældre grave, må det betyde at ing new graves respected older graves and left their surface używania go w wielu różnych okresach. Ponieważ nowsze gravene har været markeret på overfladen. – F.eks. med markers undisturbed – with menhirs, for instance. groby nigdy z reguły nie nakładają się na starsze pochówki, bautasten! możeto oznaczać, że groby były oznakowane na powierzc- ni – na przykład menhirami!

En fibula er en slags nål, Yderst sjældent finder vi Ved den arkæologiske ud- der har holdt sammen afbildninger af mennesker gravning i 2011 fandtes en på dragten. Denne er fra jernalderen. På boplad- hvæssesten til at slibe knive fornemt udsmykket med sen nogle hundrede meter på. Den er lavet af norsk to dyr, der sidder mod vest for Gryet er der fundet skifer, som blev importeret hinanden. Tegningen dette stykke af en dragtnål i store mængder i den første viser hvordan nålen har med to hoveder på. del af vikingetiden. set ud. Den er fundet på Døvregårds jord få hun- drede meter fra Gryet.