Cultuurhistorische Verkenningen Kern En Plassen
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Hillegersberg product cultuurhistorische verkenning opdrachtgever Gemeente Rotterdam status definitief versie 05 juli 2018 auteurs Lara Voerman & Evelien van Es voorblad Uitbreidingsplan van Hillegersberg, H. van der Kloot Meijburg, 1933 Stadsarchief Rotterdam colofon onderzoek Joost Emmerik, stedenbouwkundige 2 Evelien van Es, architectuurhistoricus Lara Voerman, architectuurhistoricus opdrachtgever Gemeente Rotterdam begeleiding Marie José van Ansem Inhoud Inleiding 5 1. Biografie 6 2. Ruimtelijke analyse 22 3. Waardering 32 4. Aanbevelingen 50 Bronnen 51 Bijlage waarderingscriteria 52 Bijlage hoogtebestand 53 3 4 Inleiding Aanleiding oude kaarten die een indruk geven van de laatmiddeleeuwse inrichting Sinds 2007 brengt de gemeente Rotterdam de geschiedenis, waardevol- van het gebied, negentiende-eeuwse kadastrale kaarten die de verka- le architectuur en ruimtelijke karakteristieken van haar deelgebieden in velingsstructuur van de voormalige polders en bebouwing nauwkeurig beeld door middel van cultuurhistorische verkenningen. Deze historische laten zien, particuliere stratenplannen, stedenbouwkundige ontwerpen verkenningen met hun waarderingen en aanbevelingen worden gebruikt en een grote hoeveelheid oude foto’s die inzicht geven in hoe de wijk tot als afwegingskader bij (her-)ontwikkelingen en als input voor bescher- stand is gekomen. mende maatregelen in bestemmingsplannen. Ten behoeve van het be- Het literatuur- en archiefonderzoek heeft z’n weerslag gekregen in een stemmingsplan Kern en Plassen is door Bureau monumenten en cultuur- overzicht van de ontwikkelingsgeschiedenis van het gebied. Om inzicht historie van Stadsontwikkeling gemeente Rotterdam opdracht gegeven te krijgen in het huidige ruimtebeeld van de wijken is veldwerk verricht. voor het maken van een cultuurhistorische verkenning van het bestem- mingsplangebied. Het onderzoeksgebied van deze cultuurhistorische Leeswijzer verkenning valt ongeveer samen met het bestemmingsplangebied; het De cultuurhistorische verkenning van Hillegersberg bestaat uit vier on- omvat de Bergse Voor- en Achterplas met oevers, het dorp Hillegersberg derdelen; de historische ontwikkeling, de ruimtelijke analyse, de waarde- én de uitbreidingswijk 110 Morgen. Het Molenlaankwartier, het Kleiweg- ring en aanbevelingen. Het In het eerste deel, de historische ontwikke- kwartier, het Sint Franciscus Gasthuis en Golfcentrum Rotterdam behoren ling, is inzichtelijk gemaakt hoe een klein kerkdorp op een donk zich in niet tot het onderzoeksgebied van deze cultuurhistorische verkenning. de negentiende eeuw uitbreidde tot een woonwijk met allure, hoe een De grenzen van het onderzoeksgebied worden gevormd door de Rotte, middeleeuws polderlandschap in de periode 1921-1940 transformeerde de zuidelijke oevers van de Bergse plassen, de Ringdijk, de Jasonweg, tot een forensenwijk en hoe een achttiende-eeuwse droogmakerij na de 5 de Ankie Verbeek-Ohrlaan, de Grindweg en de Strekvaart. Tweede Wereldoorlog ruimte bood aan een woonbuurt voor ‘de kleine De uitkomsten van deze cultuurhistorische verkenning zullen als afwe- man’. Geschetst wordt hoe dit in z’n werk ging en wat de gemeente Hil- gingskader meegenomen worden bij het opstellen van het bestem- legersberg als planningsinstrument in handen had om de groei te sturen. mingsplan Kern en Plassen. In het tweede deel is het ruimtelijk beeld van de huidige wijk Hillegers- Deze cultuurhistorische verkenning is opgesteld volgens het ‘Handboek berg nader geanalyseerd. De stedenbouwkundige structuur wordt ge- opstellen en borgen Cultuurhistorische Verkenningen. Kennen, borgen duid en er wordt een beeld van de bebouwing gegeven. Dit wordt onder en benutten van gebouwd Rotterdams erfgoed als ontwikkelkracht voor andere gedaan door een beschrijving van de verschillende bouwperio- de stad’. In het handboek is een standaard voor het proces en het op- des die te onderscheiden zijn. stellen van cultuurhistorische verkenningen en het vertalen van de be- In het derde deel worden de structuurelementen en de bebouwing cul- noemde waarden en aanbevelingen naar ruimtelijke plannen vastgelegd. tuurhistorisch gewaardeerd. Op de waarderingskaarten worden alle waar- devolle structuurelementen, openbare ruimte, bebouwing en ensembles Aanpak aangegeven. Voor deze verkenning is uitgebreid veldwerk, literatuur- en archiefonder- Op basis van de waardering wordt een aantal aanbevelingen gedaan. zoek verricht. Bureau Oudheidkundig Onderzoek van Gemeentewerken Hiermee is een afwegingskader tot stand gekomen voor de bepaling van Rotterdam (BOOR) voorzag het onderzoek van input op het gebied van de waarde van de stedenbouwkundige structuur en de architectuur van archeologie en bracht de historische en huidige cartografische gegevens de wijk. De waardering en aanbevelingen zijn bedoeld voor de borging in beeld. Het onderzoek in het Stadsarchief Rotterdam en het Nationaal van cultuurhistorische waarden in het bestemmingsplan en bieden con- Archief in Den Haag heeft een schat aan informatie opgeleverd, zoals crete uitgangspunten voor herontwikkeling. 1. Biografie van Hillegersberg Het landschap als basis Vervolgens werd het gebied bedijkt. Op de kop- In de achtste en negende eeuw bestond de bodem pen van de kavels werden boerderijen gebouwd. Zo van het Schiegebied uit klei-op-veen. Op de kleioe- ontstond het slagenlandschap met vaak langgerekte, vers van rivieren en veenstromen ontstonden ne- smalle kavels en lintbebouwing langs de paden die derzettingen. In de tiende en elfde eeuw stopte de evenwijdig aan de dijken liepen. In de loop van de veenvorming doordat de klei-op-veengebieden ten dertiende eeuw breidden de bedijkingen zich uit en behoeve van akkerbouw en veeteelt door het graven werd tenslotte de Schielands Hoge Zeedijk aangelegd van sloten werden ontgonnen. waardoor de dijken in de oude dijkengordel hun wa- Bewoning concentreerde zich in de hoger gelegen terkerende functie verloren. Rond 1300 was het gehe- gebieden langs waterlopen (de Rotte), langs ontgin- le Schiegebied ontgonnen en opgedeeld in ambach- ningsassen (de Straatweg) en op donken (de histori- ten. Een ambacht was een lokaal gerechtsdistrict waar sche kern van Hillegersberg).1 Door de kunstmatige een schout het landsheerlijk gezag vertegenwoordig- ontwatering kwamen de ontgonnen gebieden steeds de en het bestuur en de lage rechtspraak uitoefende. lager te liggen en werden kwetsbaar voor overstro- Het huidige onderzoeksgebied Hillegersberg maakte mingen. In de twaalfde eeuw werd het Schiegebied deel uit van de nog veel grotere ambachtsheerlijkheid dan ook regelmatig geteisterd door stormvloeden. De Hillegersberg. zware stormvloeden in 1134 en 1163 veroorzaakten Op de donk van Hillegersberg werd een van de oud- 6 overstromingen die in grote delen van het Schiege- ste kerken van Schieland gebouwd. De stichting van bied opnieuw een kleipakket afzetten. Dit kleipakket de kerk van Hillegersberg dateert tenminste uit de heeft de oudere sporen van bewoning en ontginning vroege elfde eeuw, maar is mogelijk nog ouder. 2 Hal- in de laaggelegen gebieden afgedekt. verwege de dertiende eeuw werd naast de parochie- Na de overstroming die door de stormvloed in de- kerk op de donk een stenen woontoren gebouwd. De cember 1163 was veroorzaakt, namen de graven woontoren met vierkant grondplan van 10 x 10 meter van Holland de leiding in de herontginning van het werd op de donk gefundeerd. In 1426, tijdens de Schiegebied. De uitgave van gronden viel onder de Hoekse en Kabeljauwse twisten, werden de parochie- verantwoordelijkheid van de graven. Het te ontginnen kerk en de woontoren door het leger van Jacoba van gebied werd opgedeeld in zogenaamde copen. Een Beieren met de grond gelijk gemaakt. In de loop van cope was een pachtovereenkomst tussen een land- de vijftiende eeuw werd de kerk herbouwd: de Hille- heer en een ontginner over het te ontginnen gebied. gondakerk. 1. Een donk is een zandheuvel uit het pleis- De copen werden gescheiden door ontwateringsslo- De kaart van Hoogheemraadschap Schieland, in 1684 toceen, ontstaan uit verstoven zand van ten (slagen). De sloten waren niet alleen een manier gemaakt door Jan Jansz. Stampioen de Oude, laat drooggevallen rivierbeddingen. 2. In 1028 werd de parochiekerk voor het om de waterhuishouding van het gebied te regelen, zien dat het ambacht van Hillegersberg een van de eerst genoemd als geschenk aan de Sint maar vormden ook de kavelgrenzen. De ontwate- grotere ambachtsheerlijkheden rond Rotterdam is. De Paulusabdij op de Hohorst nabij Amers- ringssloten werden haaks op de rivieren, weteringen, middeleeuwse polder van het ambacht bevat struc- foort. paden en nog bestaande ontginningsassen gegraven. turen die vandaag de dag nog steeds bestaan, zoals 7 De Hillegondakerk op de donk Stadsarchief Rotterdam Kaart ‘Het Hooge heemraedt Schap van Schielandt’ door Jan Jansz. Stampioen de Oude, 1684 Nationaal Archief de Rotte die dwars door het grondgebied stroomt De Kleine Plassen in Schieland en de Vlietsloot die de natuurlijke grens tussen de Door voortgaande inklinking werd het Schiegebied ambachtsheerlijkheden Schiebroek en Hillegersberg te drassig voor akkerbouw, maar bleek uitermate vormt. Ook een aantal historische routes is tot op geschikt voor turfwinning. Turf delven door ‘droog de dag van vandaag nog goed herkenbaar, zoals de steken’ was in dit natte gebied niet meer mogelijk; de ‘Bergh Weg’ (de tegenwoordige Straatweg, Bergse grondwaterspiegel was bereikt. De onder het water Dorpsstraat en Grindweg), de Strekvaart en Strek- liggende turf was van goede kwaliteit, maar moest kade, de twee