Kerkbeheer Januari 2012

12E JAARGANG, NUMMER 1, JANUARI 2012

KERKBEHEER

In deze uitgave:

Q Actualiteiten hoofdbestuur en provinciale afdelingen VKB

Q Herbestemming van vrijkomende kerken

Q Nieuw kerkgebouw Open Hof in Rotterdam-Ommoord

Q Subsidieregeling stimulering herbestemming monumenten

VERENIGING VOOR

KERKRENTMEESTERLIJK

BEHEER IN DE PKN

restauratie ͥ 3811 BA Amersfoort 033 4631705 | [email protected] ǤǤȁǤǤ

Bouwe n t us se n h e d e n

e n

WOUDENBERG Voorstraat 7 Postbus 3 4233 ZG Ameide Telefoon (0183) 60 66 00 Fax (0183) 60 26 67

Koninklijke Woudenberg is in het bezit van het certiﬁcaat Erkend Restauratie Bouwbedrijf

2 KERKBEHEER

!! $ ### !

$ !

JANUARI 2012 3 Efficiënt betalen? SKG!

Gemeenten en kerken die behoren tot de Protestantse Kerk in Nederland kunnen bij Stichting Kerkelijk Geldbeheer sparen, lenen en hun betalingsverkeer regelen. Bovendien biedt SKG Online u de mogelijkheid digitaal betalingen te verrichten. SKG werkt zonder winstoogmerk. Met gunstige rentepercentages en lage kosten voor betalingsverkeer. Want ons motto is: Geld van de kerk voor de kerk! www.skggouda.nl

VELLEMA TORENUURWERKEN Vellema Torenuurwerken is al meer dan zestig jaar hortensiastraat 10, 8903 JN leeuwarden gespecialiseerd in reparatie, restauratie en periodiek onderhoud van (monumentale) torenuurwerken en klokken. telefoon: (058) 233 00 00 www.dekkerdrukwerken.nl Vellema combineert kennis en respect voor historische- en u kunt nu ook via onze website bestellen, zie “webdrukkerij” monumentale waarde met de vele mogelijkheden van toepassing van eigentijdse (automatiserings)technieken. Kijk op onze website voor meer informatie of bel ons VOORDELIGE COLLECTEBONNEN voor een vrijblijvende afspraak: 0518 43 22 99.

Vellema. Passie voor Mens en Techniek.

VELLEMA TORENUURWERKEN - GRIENEDYK 48 - HALLUM - WWW.VELLEMA.NL

De ambachtelijke bouwer Den Hoed Aannemers B.V. Bergambacht 0182 - 351 225

Gespecialiseerd in restauratie en onderhoud van uw kerkgebouw

Kijk voor referenties en meer info op www.denhoed.nl

RESTAURATIE ONDERHOUD NIEUWBOUW

4 KERKBEHEER Verstegen accountants en adviseurs is een landelijk opererende organisatie voor meer dan 100 kerkelijke instellingen. Ons kantoor is deels voortgekomen uit de Nederlandse Hervormde Kerk en beschikt over cijfers zijn overal specifieke deskundigheid op uw terrein.

u moet er blind op kunnen vertrouwen

De specialist voor kerkelijke instellingen verzorgt voor U Controle of beoordeling van de jaarrekening Financiele administratie Traktement- en salarisadministraties Advies inzake Juridische en Fiscale vraagstukken

KERKORGELBOUWERS

Adviesbureau Kerkfusies " " ! ###" !

De kracht in vellen offset. J.L. VAN DEN HEUVEL

Roto Smeets GrafiServices Een bedrijf dat vecht voor de successen van zijn klanten. Of het nu gaat om vellen offset, pre-media, nabewerking, T 030 - 282 28 22 [email protected] http://vandenheuvel-orgelbouw.nl pre-distributie of distributie... T 040 - 250 50 00 Superstrong, sharp, safe & fast. www.rsgrafiservices.nl Amstelwijckweg 44, 3316 BB DORDRECHT Tel. 078 6 17 95 40

JANUARI 2012 5 12e jaargang - nummer 1 - januari 2012

KERKBEHEER

Colofon INHOUD

Dagelijks bestuur VKB Mr. P.A. de Lange, Piershil, Nieuwjaar, andere uitstraling 7 voorzitter Actualiteiten uit het hoofdbestuur 9 Mr. J.G.H. Krajenbrink, Oegstgeest, vice-voorzitter Kalender voor kerkrentmeesters 10 Drs. C. de Raadt, Bodegraven, secretaris W.G. Roseboom, Nieuwegein, Nieuws uit de provincies: Friesland en Zuid-Holland 11, 29 2e secretaris-penningmeester Ing. D.J. van Cuilenburg AA/MA, Leiden, Quotum en bijdrage Solidariteitskas 2012 13 penningmeester mevr. E.J. Steensma-Dijk, Buitenpost, lid Kerk Terwispel weer open 13 M.G.R. Barendrecht, Maassluis, lid en Drie eeuwen Arp Schnitgerorgel Sneek 14 ir. B.P. de Wit, Sprang-Capelle, lid. Met Kerkbalans het jaar rond 14 Ereleden Een toekomst voor kerken 15 D.G. Bijl, Th.L. van Hazel en drs. G. van Soest Wereldberoemde klanken in Groningen 18 Burger tussen religie, staat en markt 19 Redactie Agenda voor kerkrentmeesters 20 W.G. Roseboom, voorzitter, J.C. Riemersma, H.L. Roth en R.M. Belder, eindredacteur VKB-Congres op 21 april 2012 te Nieuwegein20 Nieuw kerkgebouw Open Hof Rotterdam-Ommoord 21 Centraal Bureau Nicolaas Maessingel 271D, Kerk in Hummelo verbouwd 24 3311 KS Dordrecht Subsidieregeling stimulering herbestemming monumenten 25 E-mail: [email protected]; Tel. 078 - 639 36 66, fax. 078 - 631 59 49 Vijf eeuwen kerk in Barendrecht 26 Website: www.kerkrentmeester.nl Begrotingen Protestantse Kerk en Dienstenorganisatie26 Postadres administratie en redactie De Martinikerk van Groningen 27 Postbus 176, 3300 AD Dordrecht Verhoging preekbeurtenvergoeding (ingezonden) 28 Abonnementen Begroting protestantse gemeente Utrecht sluitend 32 Abonnementsprijs per jaar voor leden van FIM betrokken bij evaluatie BRIM 32 de VKB: 1 t/m 5 abonnementen € 22,-- per abonnement; 6 t/m 10 abonnementen Oude kerk Lunteren gerenoveerd 32 € 20,-- per abonnement en 11 en meer Kerkelijk erfgoed in beweging 33 abonnementen € 18,-- per abonnement. Abonnementsprijs voor niet-leden € 25,-- Orde in Utrechts kerkarchief 34 per abonnement. Deze prijzen zijn exclusief 6 pct. BTW. De orgelbank 34 ISSN 1568-8712 Gift voor orgel Jacobskerk 34

Vormgeving Onderscheidingen van de VKB 35 Graﬁsch Bureau DUS BV, Rotterdam

Druk Roto Smeets GraﬁServices

Oplage 7.000 ex. © januari 2012

Foto omslag Martinikerk te Groningen VKB - IN DIENST VAN DE KERK

6 KERKBEHEER Voorzitterskolom Mr. Peter A. de Lange Nieuwjaar, andere uitstraling

Niet alleen de foto bij deze kolom is anders, maar de dat u goed, minder goed of belangrijk vindt, maar we opmaak en de kleurstelling van heel het maandblad kunnen het natuurlijk het beste aan u vragen. De tijd “Kerkbeheer” hebben een verandering ondergaan. De staat niet stil en het laatste lezersonderzoek is alweer lay-out is aangepakt en de uitgave is nu full color. Als het enige tijd geleden. Wij gaan u binnenkort een vragenlijst gaat om verpakking en inhoud, om medium en message, toezenden over “Kerkbeheer”. Wij willen graag weten is er wel wat meer te zeggen. Soms lees je de slogan: hoe u als lezer het blad waardeert. Ook zullen we uw “the medium is the message”, maar dat is in ons geval mening vragen over de relatie tussen de gedrukte iets te kort door de bocht. Ons maandblad “Kerkbeheer” uitgave en de digitale mogelijkheden. Gelet op het moet er aantrekkelijk uitzien en prettig leesbaar zijn, voorgaande is dat voor de hand liggend. maar blijft onvermijdelijk ook de karakteristieken van een verenigingsorgaan en vakblad op kerkrentmeesterlijk In oktober schreven we over ons congres op zaterdag 21 gebied behouden. De inhoud blijft daarbij een belangrijk april 2012 in Nieuwegein. In een volgende kolom willen element. we er opnieuw aandacht voor vragen. Ik kan het echter niet laten om uw belangstelling voor het congres nu al te De hele uitgeefwereld beleeft een uiterst dynamische prikkelen. Zoals geschreven is de rode draad tijdens het periode. De digitale mogelijkheden zijn enorm en congres “toekomst”. Wat komt er op ons af, en hoe gaan ontwikkelen zich razendsnel. Zowel kansen als bedreigin- we daarmee om? De namen van de twee hoofdinleiders gen dienen zich aan. Het is allang niet meer het bestaan wil ik alvast onthullen: prof. dr. Paul Schnabel, directeur van websites alleen, maar tijdschriften en kranten zijn van het Sociaal en Cultureel Planbureau, met zijn kennis ook verkrijgbaar via Apps en kunnen beschikbaar worden vanuit de samenleving, en ds. Wim Beekman, dorpsdomi- gesteld op mobiele apparaten. Uitgevers moeten dan ook nee in Molkwerum en Warns, met zijn kennis vanuit de nadenken over de relatie tussen de traditionele print en kerkelijke wereld. In de zomer van 2011 schreef ds. Wim de mogelijkheden van de digitale media. Beekman nog een lezenswaardig studieverslag “Leve de dorpskerk”. Die relatie is nog niet zo simpel. Lezers willen online bij voorkeur interactief materiaal en geen statische uitgave Maak uw collega’s enthousiast en kom voor een mooie van het gedrukte tijdschrift of magazine. Internet wordt dag naar Nieuwegein! verschillend gebruikt als het gaat om leeftijd. Vrouwen gaan anders om met internet dan mannen. Jongeren gebruiken het wereldwijde web primair voor sociale contacten en ontspanning. Ouderen zoeken meer informatie en winkelen op het web. En dan hebben we nog niet over het verdienmodel. Lezers willen voor een digitaal tijdschrift (e-paper) globaal nauwelijks de helft betalen van de prijs van het gedrukte magazine. Kansen zijn er daarentegen weer op het gebied van online adver- tenties. Ondanks alles: met uitzondering van de zeer jonge jeugd hebben alle leeftijdscategorieën voorkeur voor het gedrukte exemplaar. Een combinatie van een gedrukte uitgave, ondersteund door digitale mogelijkheden, heeft dan ook de meeste toekomst.

Genoeg over het uiterlijk van ons maandblad en de toekomst van digitale mogelijkheden. We moeten ook even stilstaan bij de inhoud van het blad. Wat vindt u van ! het blad? Legt u het na het lezen van deze column en het ! globaal lezen van enkele artikelen aan de kant, of leest u " met interesse verder wat er zoal te doen is binnen de vereniging en op het gebied van het kerkrentmeesterlijk beheer? Wij kunnen wel nadenken over wat wij denken

JANUARI 2012 7 marsh.nl mercer.nl

De VKB heeft in samenwerking met Marsh en Mercer het totaalpakket aan collectieve polissen verbeterd. Deze verzekeringen zijn op maat gemaakt voor de VKB-leden en hebben zeer scherpe premies. Op de internetsite www.kerkrentmeester.nl kunt u verzekeringen afsluiten, schaden melden en informatie handig terugvinden. Voor gemeenten, betrokken medewerkers, predikanten, maar ook vrijwilligers zijn adequate verzekeringen beschikbaar. De meeste VKB-leden maken al gebruik van onderstaande verzekeringen: Marsh: Mercer: t bestuurdersaansprakelijkheidsverzekering t groepsreis/ongevallenverzekering t brandverzekering t ongevallenverzekering voor vrijwilligers t fraude- en berovingverzekering t persoonlijke ongevallenverzekering t wettelijke aansprakelijkheidsverzekering t vervangingsverzekering predikanten t rechtsbijstandverzekering t verzuimverzekering t WGA hiaatverzekering t zorgverzekering

Uw contactpersoon Uw contactpersoon Pieter Stoeltie | T: 020 -54 17 539 | E: [email protected] Alex Groen | T: 010 - 40 60 842 | E: [email protected]

Partnering for impactSM Marsh8 en Mercer zijn twee van de Marsh & McLennan Companies, KERKBEHEER samen met Guy Carpenter en Oliver Wyman. Actualiteiten uit het hoofdbestuur

Drs. C. de Raadt

Op 26 november jl. kwam het hoofd- ’s-Gravenhage uitgewerkt, waaruit ring van het hoofdbestuur wordt bestuur voor het laatst in 2011 in blijkt dat die in zestig jaar tijd 85 besproken. vergadering bijeen. Naast de pct. van haar leden verloor. De bespreking van een aantal gebruike- gemeente koerst aan op sluiting van Beleidscyclus en beleidsplan VKB lijke onderwerpen, besteedde het zeven van de zestien kerkgebouwen Hierna bespreekt het hoofdbestuur hoofdbestuur veel aandacht aan een en tegelijk worden de veertien een eerste concept “Beleidscyclus en discussienota getiteld “Naar een wijkgemeenten tot vier grote wijken beleidsplanning van de VKB”. De nieuw beheermodel/kerkmodel voor teruggebracht. Maar biedt deze uitkomsten van dit denkproces, de Protestantse Kerk in Neder- clustering een permanente oplossing waarmee in 2009 begonnen is, zijn land?”. of is het een tijdelijke oplossing op in de afgelopen paar jaar omgezet weg naar een volgende herstructu- in concrete projecten. Verder is er de Een nieuw kerkmodel? rering? beleidsontwikkeling in thema’s In 2010 organiseerde de VKB een waarbij belangrijke zaken die symposium met als titel “Kansen voor Onze Kerk probeert antwoorden op binnen die thema’s aan de orde Kerken!”. Dit symposium markeerde inhoudelijke vragen te formuleren in komen in de loop van de tijd worden voor de Vereniging een belangrijke onder meer visienota’s en beleidsplan- aangepast. Voorts worden zaken mijlpaal, want in het kader van de nen. De recent verschenen visienota concreet uitgewerkt in projecten, bestuurlijke vernieuwing van de VKB is “De hartslag van het leven” biedt een waaruit consequenties voortvloeien gedeﬁnieerd dat zij invloedrijk wil zijn samenhangend perspectief voor het voor de begroting van de VKB. naar buiten en naar binnen. “Kansen leven en werken van de Kerk in haar voor Kerken!” was bij uitstek een geheel en de dienstenorganisatie, Het hoofdbestuur kan zich in gelegenheid om in samenwerking met maar beheersaspecten komen slechts hoofdlijnen in deze nota vinden, diverse kerkverbanden na te denken marginaal aan de orde. De Kerk staat maar vindt dat er enkele onderdelen over de materie van gemeente-zijn, echter niet stil en probeert interne nog wat nader uitgewerkt moeten van samenwerking, met aandacht voor obstakels en knelpunten aan te worden, zoals o.m. de samenwer- cijfers, visie en organisatie. Het pakken zoals b.v. het jongerenwerk king met de overheid. Ook de symposium wierp een steen in de (JOP). Er zijn veranderingsprojecten samenwerkingsmogelijkheden vijver en nodigt uit tot verdere aan de gang zoals “Hand aan de tussen VKB en andere instellingen bezinning in gemeenten en in onze ploeg”, waarbij het inzetten op en/of kerkgenootschappen verdient Kerk. clustering veel aandacht krijgt. Maar is nadere uitwerking. Het thema voor een nieuw kerkmo- dit voldoende of is het meer schaven del haakt aan op het symposium binnen de bestaande structuren? Vacatures en benoemingen “Kansen voor Kerken!”. Daar werd De periodiek aftredende hoofdbe- geobserveerd dat het klassieke Juist omdat de VKB zich altijd heeft stuursleden de dames E.J. Steensma- kerkinstituut op zijn retour is, maar ingezet voor zaken als organisatie Dijk en M.W. Volders en de heren dat er wel nieuwe ontwikkelingen te en beheer van de Kerk en haar drs. J. la Croix en mr. P.A. de Lange melden zijn op het terrein van gemeenten, heeft zij ook een taak stellen zich voor een herbenoeming geloof en religie. De Kerk verkeert om eens na te denken over de vraag beschikbaar. De heer drs. C. de Raadt in een krimpsituatie: minder kerkbe- hoe een afslankende kerk er organi- die ook periodiek aftredend is, zoek, jaarlijks dalend ledental, satorisch uitziet en welk beheermo- neemt een herbenoeming in beraad. minder menskracht om allerlei taken del daar het beste bij past. De vraag Tussentijds aftredend en niet-herbe- uit te oefenen en naar het zich laat die het hoofdbestuur eerst moet noembaar is de heer W.J.J. Boot die aanzien met ingang van 2011 voor beantwoorden is of het vindt dat de destijds door de afdeling Noord- het eerst een lagere opbrengst van VKB hierin een taak heeft om deze Holland is voorgedragen. Met het de actie Kerkbalans. problematiek te gaan bespreken en bestuur van de afdeling Noord-Hol- zo ja op welke wijze hieraan gestalte land zal over de opvolging contact Dat stelt onze Kerk voor indringen- wordt gegeven en met welk tijdpad. worden gezocht. de vragen op het terrein van het kerk-zijn en organisatorische vragen Vervolgens ontstaat er een brede De VKB heeft nog steeds een om een veranderende kerk te discussie met tal van opmerkingen vacature in de Raad voor de Plaatse- ondersteunen bij haar taken. In de en suggesties. Besloten wordt lijke Geldwerving (RPG) als gevolg notitie is een voorbeeld van de hierover een nieuwe notitie te van het vertrek van de heer G.L. huidige protestantse gemeente maken die in een volgende vergade- Westerveld. De heer W.G. Roseboom ̈

JANUARI 2012 9 is bereid deze vacature ad interim te vervullen. Het hoofdbestuur besluit de heer Roseboom voor een benoe- ming bij de RPG voor te dragen.

Begroting 2012 en meerjarenbegroting Om de kerkrentmeester zoveel mogelijk behulpzaam te zijn, worden Na een door de penningmeester hieronder enkele activiteiten vermeld die in deze maanden de aandacht gegeven toelichting besluit het van de kerkrentmeesters verdienen. hoofdbestuur de begroting 2012 vast te stellen. Vervolgens wordt de Januari: meerjarenbegroting besproken die — Aandacht voor wijzigingen op het terrein van de belastingen, sociale door de penningmeester wordt verzekeringswetten en pensioenpremies. toegelicht. Hij wijst er op dat er voor — De verzekeringsportefeuille nagaan (zie checklist in brochure “Kerke- de toekomst wel zorgen zijn. Het lijke gemeente en beleidscyclus”). beleid is er op gericht om de — De actie Kerkbalans 2012. contributieaanpassing te beperken — Evaluatie risico-inventarisatie waarover elke kerkelijke gemeente dient tot de jaarlijkse indexering van het te beschikken. inflatiecijfer. Het hoofdbestuur kan — Betalen aandeel centrale kas. zich hierin vinden. Februari: Kerkbeheer (on line) — Registratie toezeggingen Kerkbalans 2012. De redactie van het maandblad — Inventarisatie van de opmerkingen van de Kerkbalanslopers en deze, “Kerkbeheer” stelt voor de moge- indien noodzakelijk (b.v. opmerkingen van pastorale aard), doorgeven lijkheid te onderzoeken om de login- aan de overige leden van de kerkenraad. code voor de website te koppelen — Betalen aandeel centrale kas. aan het abonnement op het maand- — Betalen kwartaalnota aan pensioenfonds. blad “Kerkbeheer”. Daardoor wordt het mogelijk de meest actuele informatie uit “Kerkbeheer” via de BRIM seurs kerkbeheer, de Regionale website aan de kerkrentmeesters ter Voorts bespreekt het hoofdbestuur Colleges voor de Behandeling van beschikking te stellen, zonder dat dit een notitie van de afdeling Zeeland Beheerszaken en de afdelingsbestu- consequenties heeft ten aanzien van over de drastische beperkingen die in ren van de VKB een totaal beeld te de oplage van het maandblad. Het het BRIM (Besluit Rijkssubsidiëring vormen van het door de afdelingen hoofdbestuur gaat met dit voorstel Instandhouding Monumenten) zijn Zeeland en Friesland geschetste akkoord. aangebracht. Het afdelingsbestuur probleem. Desalniettemin adviseert doet een dringend beroep op het het hoofdbestuur de colleges van Provinciale afdelingen hoofdbestuur om er bij de overheid op kerkrentmeesters in januari 2012 wel Op 8 oktober jl. is er een beraad van aan te dringen dat een einde komt hun subsidieaanvraag bij de RCE in het hoofdbestuur en de afdelingsbe- aan deze rechtsongelijkheid, zoals die te dienen. In de decembereditie van sturen geweest waarbij gesproken is door de Zeeuwse kerkrentmeesters “Kerkbeheer” zal hier nog even over de activiteiten die afdelingen wordt ervaren. Ook van het afdelings- aandacht voor gevraagd worden. ten dienste van de leden van de VKB bestuur van Friesland ligt er het verrichten. Een belangrijk onderdeel verzoek aan het hoofdbestuur om met De volgende vergadering van het was de BRIM-problematiek waarbij de politiek in contact te treden. hoofdbestuur wordt gehouden op 3 de vertegenwoordiger van de maart 2012. afdeling Zeeland een oproep richtte Besloten wordt om in samenwerking aan het hoofdbestuur om direct met met de Stichtingen Behoud Kerke- De heer De Raadt is secretaris van de overheid in gesprek te gaan. lijke Gebouwen, de gemeenteadvi- het hoofdbestuur van de VKB. Verder werden onderwerpen behandeld zoals: overheveling van diaconale gelden, de accountants- controle van de jaarrekening van gemeenten, de LRP en de financiën van de VKB. Hoofdbestuursleden die zitting hebben in de afdelingsbesturen rapporteren over de in dit najaar gehouden bijeenkomsten over “Hand aan de ploeg”, de financiën van de Kerk en de toekomst van de gemeente, waarbij is gebleken gemeenten steeds meer op samenwerking zijn aangewezen.

10 KERKBEHEER Geldwerving, geldzaken, gebouwen en begraafplaatsen in Friesland

Nieuws uit de provincies

R.M. Belder rijke modellen voor de missionaire gemeente” zoals dat door de De afdeling Friesland van de VKB landelijke kerk is uitgegeven. hield dit najaar vier regiobijeenkomsten, die door totaal 128 kerkrent- Kerkbalans, en zeker Kerkbalans meesters werden bezocht. De bijeen- Nieuwe Stijl, is een zaak van komsten vonden plaats in Dokkum, gemeenteopbouw. Het uitgangspunt Sneek, Franeker en Drachten. Onder- is hoe willen we gemeente zijn en staande samenvatting van hetgeen welke ﬁnanciën zijn daar voor aan de orde kwam betreft de nodig. De nieuwe communicatiestra- bijeenkomst in Franeker die op 31 tegie die in 2005 in een aantal oktober 2011 werd gehouden. pilotgemeenten is toegepast, biedt mogelijkheden om de gemeenten De afdelingsvoorzitter, de heer H.J. een nieuwe impuls te geven om de de Koe, die de avond met Bijbelle- betrokkenheid van de gemeentele- zing en gebed opende, constateerde den te vergroten, waardoor ook het een grote opkomst, want er moes- geefgedrag van gemeenteleden zich ten stoelen worden bijgezet. in positieve zin gaat wijzigen. Het “Misschien dat hervormingsdag Afdelingsvoorzitter, de heer probleem is echter dat als gevolg hierbij een rol speelt”, zo stelde de H.J. de Koe. van extra werk dat hieraan verbon- heer De Koe. De ontwikkelingen in den is, men geneigd is zich aan de de LRP, die in de afgelopen maan- heden en beperkingen van kleine bestaande patronen vast te houden, den wat stagnatie te zien gaven, kerkelijke gemeenten in kleine waardoor alles bij het oude blijft. blijken nu reden tot voldoening te dorpskerkgemeenschappen, aldus de Ook wijst de heer Van der Toorn op geven. Ook de aanwezigen in heer De Koe. het jongerenproject van de Protes- Franeker hebben geen klachten tantse Kerk in Nederland en de meer. Visie op het kerk-zijn betrokkenheid van de jongeren bij Hierna gaf de heer G.A.J. van der geldwerving waarover in de krant Leve de dorpskerk Toorn, Kerkbalansadviseur voor de die in mei 2011 bij “Kerkbeheer” Verder wees de heer De Koe op de regio Drenthe, Friesland en Gronin- was gevoegd veel informatie te steeds grotere problemen waarmee gen, een uiteenzetting over de vinden is. Kerkbalans Nieuwe Stijl, kerkelijke gemeenten in de toe- succesformule van Kerkbalans waarvan de implementatie nog lang komst te maken krijgen. Het Nieuwe Stijl die vertaald wordt in niet is voltooid, is gebaseerd op de ledenverlies zet zich nog steeds door “Verbreden” (randkerkelijken visie van de gemeente op kerk-zijn, en de dreiging dat er ook in de benaderen voor betrokkenheid voor aldus de heer Van der Toorn. provincie Friesland de komende de kerkelijke gemeente) en ‘Verdie- jaren kerkgebouwen worden pen” (aan bestaande groep bijdra- SKG Collect gesloten en afgestoten, wordt gers vragen een hogere bijdrage te Hierna krijgt de heer B. Prins, steeds groter. Om bij deze proble- geven). Hij verwees daarbij naar accountmanager buitendienst regio matiek uitvoerig bij stil te staan, hetgeen gesteld wordt door ds. mr. Noord van de Stichting Kerkelijk heeft het afdelingsbestuur ds. W.B. J.P. van Ark, gemeentepredikant in Geldbeheer (SKG), de gelegenheid Beekman, oud-preses van de Wezep en verbonden is aan het om het nieuwste product van SKG, generale synode van de Nederlandse team Missionair Werk en Kerkgroei SKG Collect, nader toe te lichten. Hervormde Kerk en nu weer van de Kerk. Jaarlijks wordt de kerk SKG is een webwinkel voor de gemeentepredikant, benaderd om met ledenverlies geconfronteerd van kerkelijke gemeenten. Bovendien op de algemene ledenvergadering gemiddeld 2,5 pct. Wanneer er niets geeft SKG de mogelijkheid tot het van 12 maart 2012 een inleiding te wordt gedaan, betekent dit dat over doen van ﬁnanciële toezeggingen houden over de problematiek van 35 jaar de Protestantse Kerk in en het volledig geautomatiseerd kleiner wordende gemeenten en Nederland verdwenen is, aldus ds. doorleiden naar de bijdragenadmini- kerksluiting. Deze zomer maakte ds. Van Ark tijdens een van de vele stratie. Beekman onder de titel “Leve de voorlichtingsbijeenkomsten over dit dorpskerk” tijdens zijn studieverlof onderwerp. De heer Van der Toorn Ten aanzien van de werkwijze wijst een studieverslag over de mogelijk- verwijst naar het boekje “30 Kans- de heer Prins er op dat bij deelname ̈

JANUARI 2012 11 op de website van de kerkelijke collectebonnen kan bestellen en dat Rijksdienst voor het Cultureel gemeente een link naar SKG Collect het gemeentelid zelf controle op en Erfgoed (RCE) met een forse achter- komt. Gemeenteleden komen, nadat overzicht over de betaling houdt. stand te kampen heeft. Daarom zijn ze zich hebben aangemeld, in de Tenslotte deelt de heer Prins mee er voor 2012 nieuwe regels opge- webwinkel van de eigen kerkelijke dat geïnteresseerde colleges van steld, met als uitgangspunt dat gemeente . Eénmalig moeten kerkrentmeesters die gebruik willen zoveel mogelijk aanvragen worden gemeenteleden zich registreren, maken van dit nieuwe SKG-product gehonoreerd, zonder van het daarna kan men toezeggingen en/of zich kunnen abonneren via de lotingsysteem gebruik te maken. De bestellingen doen. De betalingen website www.skgcollect.nl selectiecriteria zijn: worden verricht via iDEAL. Iedere —‘Wie het eerst komt wie het eerst kerkelijke gemeente kan zelf BRIM maalt’, zoals in het verleden ook bepalen welke producten verkocht Na de pauze gaf de directeur van de het geval was. worden, zoals collectebonnen. Stichting Behoud Kerkelijke Gebou- — Vervolgens wordt, uit het Verder kunnen toezeggingen wen in Friesland, de heer J. Jongsma oogpunt van continuïteit, worden vastgelegd, zoals voor de een toelichting op de recente voorrang gegeven aan aanvra- actie Kerkbalans, en kunnen giften ontwikkelingen in het kader van het gers welke in 2006 konden direct worden afgehandeld, b.v. voor BRIM (Besluit Rijkssubsidiëring instromen en toen ook daadwer- de Paas- en Oudejaarscollecte. Het is Instandhouding Monumenten). Hij kelijk een beschikking hebben dus een uitstekend middel om meer memoreert nog even de situatie op ontvangen (de categorie molens, inkomsten voor de gemeente te 15 januari 2011 toen 98 van de 123 kastelen en buitenplaatsen). generen. ingediende aanvragen voor BRIM- — Daarna zijn de niet gehonoreer- subsidie als gevolg van het lotingsy- de aanvragen van 2011 aan de Voorts wijst hij op de meerwaarde steem werden afgewezen. Met de beurt. Indien er hierbij een van SKG Collect ten opzichte van gemeenten die voor dit jaar zijn overvraag ontstaat, worden de reguliere webwinkels. Ook is er een afgewezen, is onlangs een gesprek beschikkingen verleend op basis meerwaarde voor de kerkelijke geweest. Dat heeft ertoe geleid van: de laagste begroting het gemeente, zoals aanbieding van de heeft dat er voor het jaar 2012, dat eerst. veilige betaalmethode iDEAL, als een overgangsjaar moet worden minder contant geld in huis en het beschouwd, door vele tientallen Verder deelt de heer Jongsma mee geld is sneller voor de kerkelijke gemeenten in januari 2012 een dat het subsidieplafond voor de gemeente beschikbaar. Voor aanvraag wordt ingediend. categorie kerken van € 700.000 in gemeenteleden biedt SKG Collect 2011 tot € 100.000 in 2012 verlaagd o.m. het voordeel dat men online De heer Jongsma geeft aan dat de is. Voor de categorie overige

HUGO REBEL Komt U bij ons kijken of komen wij naar U toe? Op www.KANTINEMEUBILERING.nl M E U B E L M A K E R I J staan modellen- kleuren-prijzen van stoelen - tafels en kapstok. Tel. 0183-505085

Op zoek naar Kaarslampen?

Mat, Helder, Goud, Tipkaars

Bestel nu uw kaarslampen Online

www.gloeilampenonline.nl tel. 0314-363856

Liturgisch vormgeven aan historische interieurs

" " " T E ! www.kerkinterieuropmaat.nl www.pimvandijkdesigns.nl telefoon 0575-52 88 03

12 KERKBEHEER Quotum en bijdrage Solidariteitskas 2012

De kleine synode van de Protestant- se Kerk in Nederland heeft in haar vergadering van 25 november 2011 besloten de hoogte van het kerkrentmeesterlijk en diaconaal quotum en van de bijdrage voor de Solidariteitskas voor 2012 ongewijzigd te laten. Met deze bijdragen van de plaatselijke gemeenten wordt het bovenplaatselijke werk van de Protestantse Kerk in Neder- land geﬁnancierd.

De kleine synode heeft de zoge- noemde hefﬁngsfactoren voor het jaar 2012 als volgt vastgesteld: Een druk bezochte bijeenkomst op de regiobijeenkomst in Franeker. s KERKRENTMEESTERLIJKQUOTUM pct. over de daartoe vastgestelde monumenten is dat verlaagd van een toelichting op een door het inkomsten van de gemeente; € 100.000 naar € 50.000. Voorts afdelingsbestuur gehouden enquête s DIACONAALQUOTUM PCTOVER wijst hij erop dat de RCE bereid is over het beheer van kerkelijke de daarvoor vastgestelde (diaco- € 20 miljoen extra subsidie beschik- begraafplaatsen in de provincie nale) inkomsten van de gemeen- baar te stellen onder voorwaarde Friesland. Er is informatie gevraagd te, plus € 1,35 per belijdend lid. dat ook de provincies € 20 miljoen over het plaatsen van urnen in een subsidie geven. Tenslotte doet de urnenmuur, wat in toenemende De bijdrage voor de Solidariteitskas heer Jongsma nog enkele medede- mate plaatsvindt. Voorts is een was eerder al vastgesteld op € 7,50 lingen over het Deltaplan Fryske opgave gevraagd van de tarieven die per lid. In 2012 zal wederom slechts Tsjerken en het initiatief om, naar gehanteerd worden voor het een hefﬁng van € 5 per belijdend lid analogie van de Monumentenwacht, uitgaven van een graf (varieert van opgelegd worden. In 2013 wordt de een kerkhovenwacht op te richten. € 150 tot € 1.241), het delven van bijdrage hoogstwaarschijnlijk wel een graf (varieert van € 150 — verhoogd, aldus een persbericht van De heer Jongsma besluit zijn € 525) en de jaarlijkse kosten van de Kerk. toelichting op recente ontwikkelin- een graf die variëren van € 5 tot gen door de oproep te doen dat € 35. Ook de afkoopsommen die in kerkrentmeesters, wanneer zij gemeenten worden toegepast lopen daarvoor in de gelegenheid zijn, sterk uiteen. contact zoeken met politici door hen Kerk Terwispel deelgenoot te maken van de Na deze toelichting doet de heer De weer open problemen waarmee kerkelijke Vries nog enkele mededelingen uit gemeenten als gevolg van deze de hoofdbestuursvergaderingen van Wegens een grondige restauratie wijzigingen van het BRIM te kampen de VKB. Hij verwijst verder naar het van het interieur is de kerk van hebben, aldus de heer Jongsma. maandblad “Kerkbeheer” waarin Terwispel, die in 1864 gebouwd een samenvatting van deze vergade- werd, bijna een jaar buiten gebruik De heer D. de Vries, vice-voorzitter ringen is opgenomen. Tenslotte geweest. Ook het monumentale Van van het afdelingsbestuur en verte- deelt hij mee dat tijdens de bijeen- Dam-orgel uit 1885 is gerestaureerd. genwoordiger namens Friesland in komst op 8 oktober van het hoofd- In het afgelopen jaar is er in de kerk het hoofdbestuur van de VKB, deelt bestuur en vertegenwoordigers van heel wat gebeurd. Timmerlieden, mee dat deze kwestie tijdens het de afdelingen, naast het BRIM, de stukadoors, verwarmingsmonteurs overleg met hoofdbestuur en overheveling van diaconale gelden en restaurateurs zijn druk bezig delegaties van de afdelingsbesturen naar de kerkelijke gemeente, wat geweest. De verwarmingsradiatoren op 8 oktober 2011 aan de orde is niet mogelijk moet zijn, en de zijn weggewerkt achter lambrise- geweest. Daar is afgesproken dat ontwikkelingen van de LRP aan de ring; door een kleinere verwarmings- het hoofdbestuur actie zal onderne- orde zijn geweest. ketel kwam er een geschikte ruimte men naar de landelijke politiek om vrij voor plaatsing van een toilet. De te bereiken dat er voor kerkelijke Nadat hij heeft meegedeeld dat het voorste twee rijen banken zijn gemeenten een verbetering van het VKB-Congres op 21 april 2012 in verwijderd, zodat er voorin de kerk BRIM wordt ingevoerd. Nieuwegein wordt gehouden en na een grotere ruimte beschikbaar is het uitspreken van een dankgebed, voor bijzondere gelegenheden. Enquête Friese begraafplaatsen sluit de heer De Vries deze regiobij- Boven is een ruimte aangebracht Vervolgens geeft de heer De Vries eenkomst van de afdeling Friesland. voor de kindernevendienst. ̈

JANUARI 2012 13 De grondige restauratie werd mede mogelijk gemaakt door een subsidie van het rijk, een legaat van een oud-inwoner van Terwispel, een bijdrage uit het dorpsfonds van de Rabobank Heerenveen-Gorredijk en bijdragen van stichtingen en Januari fondsen, zoals het prins Bernhard Cultuurfonds en de grote inzet van Publicatie in kerkblad veel vrijwilligers. De restauratie, Belangrijk is deze maand, waarin de actie wordt gehouden, een bericht in inclusief die van het orgel, heeft het kerkblad op te nemen dat net voor of tijdens de actieperiode van zo’n € 300.000 gekost. Kerkbalans verschijnt, met de volgende inhoud: De gerestaureerde kerk werd op zondag 2 oktober jl. in gebruik De actie Kerkbalans is in onze gemeente van start gegaan. Diverse vrijwil- genomen, aldus een bericht in het ligers gaan volgende week op pad om de enveloppe met inhoud af te Friesch Dagblad van 30 september geven bij onze gemeenteleden. Weer of geen weer, deze vrijwilligers 2011. werken hun wijk af, want over enkele dagen gaan zij weer bij u langs om het antwoord op te halen. Dus ook bij u komen ze langs. Op de antwoordstrook dient u aan te geven welk bedrag u voor dit jaar aan onze gemeente wilt geven en in hoeveel termijnen u deze bijdrage wenst te betalen. Drie eeuwen Arp Schnitgerorgel Sneek Leg de enveloppe met de antwoordstrook waarop de toezegging staat vermeld, dus klaar. Daarmee helpt u de Kerkbalanslopers, want wanneer Het Friesch Dagblad van 29 oktober uw antwoord op Kerkbalans gereed ligt, zijn zij ook weer vlot klaar en 2011 meldt dat op die dag het Arp kunnen zij de enveloppen zo spoedig mogelijk aan de kerkrentmeesters Schnitgerorgel van de Martinikerk in afgeven. Sneek drie eeuwen oud is. Niet bekend is wanneer het orgel voor Inzamelavond het eerst in de Grote of Martinikerk Op een enkele uitzondering na, hebben de Kerkbalanslopers meestal nog van Sneek in gebruik genomen is, ongeveer een week nodig voordat zij alle enveloppen in hun wijk hebben maar uit documenten blijkt dat het opgehaald. Wanneer de actie zoals dit jaar van 15 tot 29 januari wordt orgel in het najaar van 1711, toen de gehouden, dan zijn de meeste toezeggingen zo rond 10 februari binnen. orgelmaker langs kwam om de laatste termijn van de aanneemsom Voor het contact met de Kerkbalanslopers is het belangrijk dat er een inza- te innen, bedrijfsklaar was. De melavond wordt gehouden, te organiseren door het college van kerkrent- orgelmaker die daarvoor naar Sneek meesters. De Kerkbalanslopers worden uitgenodigd om op die avond hun afreisde was Arp Schnitger (1648- enveloppen en de opmerkingen op de looplijsten in te leveren. 1719) de beroemdste orgelmaker van die tijd. Ontvang hen op een aardige wijze en biedt hen kofﬁe aan. Zorg dat op die avond ook een predikant en ouderling aanwezig is, zodat de Kerkba- Naast een vakkundig orgelmaker lanslopers hun opmerkingen van b.v. pastorale aard, direct kwijt kunnen. was Schnitger vooral een goed zakenman. Voor een schappelijke Alle opmerkingen die op de looplijsten vermeld staan, worden geïnventa- prijs leverde hij veel goede waar. Dat riseerd. Aantekeningen van pastorale en/of diaconale aard kunnen direct moet ook het Sneker stadsbestuur ter afwerking aan de kerkenraad worden doorgegeven. Het is dan de taak ter ore zijn gekomen. Na klachten in van de kerkenraad er voor te zorgen dat aan deze opmerkingen op een of januari 1709 van de organist van de andere manier aandacht wordt besteed. Martinikerk over het oude orgel, besloot het stadsbestuur niet opnieuw in het oude orgel te investeren, maar contact op te herinneringen aan het Sneker Het Sneker orgel is in 1895 en 1925 nemen met de Duitse orgelmaker project overgehouden, maar het zou zodanig vernieuwd dat het Schnit- die in 1704 zijn eerste orgel in het hem zeker goed hebben gestemd als gerse klankkarakter op een bepaald Friese Ferwert had gebouwd. hij had geweten dat het Sneker moment ver te zoeken was. In de In juni 1709 werd het contract voor orgel als zijn enige Friese instrument jaren 1986-1988 is het orgel ingrij- het Sneker orgel getekend, waarbij bewaard zou blijven. Ook wereld- pend gerestaureerd. Daarbij is veel Schnitger beloofde voor ƒ 3.000 het wijd dient dit vermelding omdat van van de vroegere situatie gerecon- orgel te leveren. De werkzaamheden de enorme productie van 170 orgels, strueerd zonder tot een volledige in Sneek zijn op de een of andere waarvan 110 helemaal nieuw, die rehabilitatie van het Schnitgerorgel manier wat stroef verlopen, want Schnitger maakte, er uiteindelijk te komen, omdat ook veel latere pas in het najaar van 1711 wordt het maar dertig instrumenten in meer of elementen van waarde bleken en orgel naar wens opgeleverd. Zakelijk mindere mate bewaard zijn geble- men deze wilde behouden, aldus het gezien heeft Schnitger niet de ﬁjnste ven. Friesch Dagblad.

14 KERKBEHEER Brochure RCE voor herbestemming van vrijkomende kerkgebouwen Een toekomst voor kerken

R.M. Belder

In juni vorig jaar bracht de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) een handreiking uit voor de herbestemming van kerken die niet meer voor het doel worden gebruikt waarvoor ze gebouwd zijn. Omdat de RCE van oudsher de taak heeft monumenten te beschermen, beschouwt zij de herbestemming van monumenten als een van de grote opgaven voor de komende jaren. Restauratie en transformatie staan centraal in het werk van de RCE. Dat is de reden waarom de RCE gestart is met de uitgave van een serie brochures over de verbouwing en herbestemming van monumenten. De brochure over de herbestemming van kerken geeft antwoord op vragen als:

— Wat maakt een kerkgebouw monumentaal? — Wat kunnen gemeenten doen om de herbestemming van monumentale kerken te ondersteunen? — Welke stappen moet een eigenaar zetten om tot een passend verbouwingsplan te komen?

De RCE wil het behoud en de verantwoordelijke. geven die ze nodig hebben. Steeds duurzame ontwikkeling van monu- De brochure geeft aan hoe de meer gemeenten en provincies met menten stimuleren. Het gaat daarbij herbestemming van monumentale een verwachte kerkenproblematiek niet alleen om restauratie, maar ook kerkgebouwen kan worden uitge- ontwikkelen daarom samen met om het aanpassen aan nieuwe voerd. Hiervoor bestaat geen vast kerkbesturen en andere betrokken functies. Soms kan een kerk met omlijnd recept, want in de monu- partijen een ‘kerkenvisie’. Deze aanpassingen in gebruik blijven als mentenzorg staat maatwerk voorop. kerkenvisie geeft antwoord op er nevenfuncties aan worden vragen als: welke kerken kunnen toegevoegd. Maar vaak lukt dat Rol van gemeenten en hun religieuze functie behouden, niet. Een kerkbestuur besluit dan de kerkbesturen welke kerkelijke gemeenten en kerk af te stoten en te verkopen aan Als een kerk zijn deuren sluit, is dit parochies worden samengevoegd, de gemeente, een stichting of een vaak het begin van een lange en welke kerken krijgen een nieuwe marktpartij. Sinds 1975 zijn in ingewikkelde zoektocht naar een bestemming en welke kerken Nederland 1340 kerkgebouwen nieuwe eigenaar en/of bestemming. moeten eventueel gesloopt worden. buiten gebruik geraakt, waarvan Vaak zijn het de kerkbesturen zelf Met deze kerkenvisie weet de ruim 1.000 gebouwen een nieuwe die in eerste instantie een afweging kerkelijke gemeente welke ontwik- functie hebben gekregen. De rest is maken welke kerk zij willen behou- kelingsmogelijkheden er voor de gesloopt. den en welke wordt afgestoten. betreffende kerk zijn. Die duidelijk- Daarbij spelen overwegingen een rol heid is een belangrijke voorwaarde Herbestemming met respect als: ligging van de kerk, ook ten voor succesvolle herbestemming. De voor de geschiedenis opzichte van andere kerken in de gemeente kan de kerkenvisie In 2008 waren er 8.323 kerken in wijk of het dorp, de grootte van de formeel vastleggen in een gemeen- gebruik. Verwacht wordt dat er de kerk, de onderhoudskosten, de telijke structuurvisie en/of in het komende tien jaar vele kerkgebou- parkeermogelijkheden en de bestemmingsplan. wen vrij zullen komen, zo’n 600 à bruikbaarheid van de ruimten. Ook 700 protestantse en zo’n 400 à 500 de monumentenstatus speelt een Stappenplan Kerkenvisie rooms-katholieke kerken. Dat belangrijke rol. Een stappenplan omvat de volgende betekent dat de opgave om nieuwe onderdelen: passende bestemmingen te vinden Vaak worden gemeenten pas laat op — Inventarisatie: het totale kerken- nog veel groter wordt dan in de de hoogte gesteld van de sluiting bestand wordt in beeld gebracht, afgelopen jaren het geval was. van een kerkgebouw, waardoor het waarbij de gemeente contact Nieuwe functies stellen ook nieuwe moeilijk wordt om alternatieve legt met de eigenaren. Maar ook eisen aan het gebouw. Er moeten bestemmingen voor het gebouw te de kerkelijke gemeente staat het aanpassingen worden aangebracht, vinden. Soms biedt het bestaande vrij het initiatief te nemen door maar bepaalde aanpassingen bestemmingsplan van de gemeente met de burgerlijke gemeente kunnen ook de monumentale niet altijd handvatten om adequaat contact te zoeken; waarden van een kerk onbedoeld te reageren op verzoeken voor — Analyse: per kerkgebouw aantasten. Aanpassingen vragen herbestemming of ontwikkeling van aangeven wat de monumenten- altijd om het maken van afwegin- vrijkomende kerken en om eigena- status van het gebouw is (cul- gen. Daarbij is de eigenaar de eerst ren planologische ondersteuning te tuurhistorische waarde, steden- ̈

JANUARI 2012 15 bouwkundige waarde en burgerlijke gemeenten een vrijko- zeker wanneer het uitvoerbaar is dat archeologische waarde). Verder mend kerkgebouw zelf aan te er activiteiten plaatsvinden met een aangeven wat de ruimtelijke en kopen. Het gebouw kan dan later min of meer openbaar karakter. Een functionele mogelijkheden van een openbare bestemming krijgen kerk die functioneel met de wijk het gebouw voor herbestemming of worden doorverkocht aan een wordt verbonden en goed toegan- zijn; stichting of projectontwikkelaar. kelijk is, heeft een sterke symboolf- — Opgave: het in kaart brengen unctie en bevordert het gemeen- van mogelijke nieuwe functies schapsgevoel van de omwonenden, voor de vrijkomende kerkgebou- …De Rooms- zeker in wijken die verder van het wen met de kerkelijke instanties. centrum liggen. Ook wordt een globale verken- Katholieke ning gemaakt van de behoeften De Rooms-Katholieke Kerk en de en mogelijkheden voor nieuwe Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland functies in de gemeente of de Protestantse pleiten in hun visiestukken van 2008 wijk; voor nieuwe functies die zo dicht —Visie: een toekomstvisie voor de Kerk in mogelijk bij het oorspronkelijke kerkelijke gemeenten in het kerkelijk gebruik liggen. De RCE betreffende gebied. Nederland plei- volgt op hoofdlijnen dezelfde ten in hun visie redenering, hoewel de praktische Kerkenvisies in de praktijk uitwerking op onderdelen soms net Verschillende burgerlijke gemeenten stukken van iets anders uitpakt, omdat het RCE hebben inmiddels een kerkenvisie het cultuurhistorische en niet het opgesteld, aldus de Handreiking van 2008 voor nieu- religieuze belang voorop stelt. Zo is de RCE. In Bergen op Zoom, waar we functies die er een voorkeurslijst opgesteld voor veel grote rooms-katholieke kerken geschikte en minder geschikte met leegstand bedreigd worden, zo dicht mogelijk nieuwe functies voor kerkgebou- heeft de gemeente onderzocht of er wen. De rangorde van deze lijst is als voor deze kerken nieuwe functies bij het oorspron- volgt: gevonden kunnen worden. Daarbij is kelijke kerkelijk — Religieus gebruik (door een gekeken naar oplossingen waarbij andere denominatie); zoveel mogelijk vrijkomende ruimte gebruik liggen… — sociaal-cultureel medegebruik (in wordt benut en waarbij rekening de kerk vinden ook andere wordt gehouden met de waarden activiteiten plaats); van het gebouw en met de wensen Oriëntatiefase — cultureel, museaal gebruik; van betrokkenen. Op die manier Voor een goed herbestemmingsplan — columbarium; kunnen verleden en toekomst op is een gedegen voorbereiding — gecombineerd gebruik (met een duurzame manier met elkaar onontbeerlijk. Het is belangrijk dat opgedeelde ruimte); worden verbonden. Per kerk zijn de eigenaar zich oriënteert op de — detailhandel en horeca (commer- vervolgens de mogelijkheden voor benodigde vergunningen, de cieel); herbestemming geanalyseerd, mede ﬁnanciële haalbaarheid en de — zorg en sociaal-maatschappelijk op basis van de cultuurhistorische bouwkundige staat van de kerk. werk; waarden en het gemeentelijke Even belangrijk is om inzicht te — kantoren; en beleid. krijgen in de ontwikkelingsgeschie- — wonen. denis en de monumentale waarden Ook sommige provincies hebben een van de kerk. Die kennis maakt het En dan nu de praktijk. actief beleid voor religieus erfgoed. mogelijk om weloverwogen te De Handreiking van de RCE noemt Zo heeft de provincie Friesland in bepalen welke nieuwe functies bij praktijksituaties waarbij de kerk is 2009 de bouwkundige en functio- het gebouw passen, welke ingrepen herbestemd. Hier volgt daarvan een nele situatie van de circa 770 Friese mogelijk zijn en hoe kan worden selectie: kerken in kaart gebracht omgegaan met de speciﬁeke s $E,EONARDUSKERKVAN(ELMOND (Zie “Kerkbeheer” van juni 2010 monumentale waarden. Een nieuwe maakte deel uit van een gemeen- pag. 188 t/m 191 en oktober 2010 bestemming houdt bij voorkeur telijk plan om leegstaande pag. 320 t/m 323 — red.) Hieruit rekening met de oorspronkelijke kerken een toekomst te geven. In bleek dat het vooral voor oude gemeenschapsfunctie van het het schip van deze kerk is als een kerken lastig is een nieuwe bestem- gebouw. vrijstaande constructie een ming te vinden, vanwege de waar- Voor wat dit laatste betreft merkt de gezondheidscentrum gebouwd. devolle interieurs en de kerkhoven RCE op dat het vinden van een Via de zijbeuken komt men in de die rondom de gebouwen gelegen nieuwe bestemming niet alleen ten indrukwekkende viering. Het zijn. doel heeft het gebouw overeind te koor wordt gebruikt voor onder Om rustig te kunnen zoeken naar houden vanwege bepaalde waar- andere rouw- en trouwdiensten. een nieuwe functie die past bij de den. Met het behoud van het De kerk functioneert als een wensen van het betreffende kerkge- kerkgebouw blijft ook het kloppend levendig middelpunt van de wijk. nootschap, besluiten sommige hart van een wijk of dorp behouden, s $E$ANIÑLSKERKTE.IJMEGENWERD

16 KERKBEHEER stellingen, recepties en vergade- ringen. s )NDE!NNAKERKVAN"REDAZIJN meerdere instellingen en bedrij- ven gehuisvest, zonder dat de indruk gewekt wordt dat de kerk is volgebouwd. s %ENKERKDIEKONVOORTBESTAAN dankzij een uitbreiding. De kantoorruimtes van het gezondheidscentrum de H. Hartkerk te Roosendaal zijn in een nieuwe aanbouw ondergebracht. Deze is met de kerk verbonden, maar lijkt visueel los te staan. s $EVOORMALIGEHERVORMDEKERK van Helmond is verbouwd tot een advocatenkantoor. De centrale ruimte is open gelaten. De nevenruimtes met de kantoren zijn met glas afgescheiden, waardoor de bijzondere ruimte- werking van het interieur intact blijft. s $E(EILIG(ARTKERKIN(ENGELO Ov. (1953) stond sinds 2003 leeg. Dankzij een goede samenwerking tussen de basisschool St. Plechelmus en de gemeente was deze herbestemming zo succesvol dat het project in 2010 met de Gouden Piramide werd bekroond. Een school blijkt uitstekend in een kerk te kunnen functioneren. s $E*ACOBSKERKIN"RIELLERAAKTEIN 1970 buiten gebruik. Intussen is De voormalige Dominicanen kerk in Maastricht is in gebruik genomen door in de kerk een ‘doos’ geplaatst, boekhandelketen Selexys. Om het vloeroppervlak te vergroten zijn twee die dienst doet als huisartsen- tussenvloeren in het schip aangebracht. De bezoekers kunnen vanaf deze praktijk. De fysieke ingreep is boekenﬂat niet alleen de boeken, maar ook de plafondschilderingen van minimaal, de ruimtelijke beleving dichtbij bekijken. van het kerkinterieur is redelijk goed in stand gebleven. van de sloop gered. In deze appartementen. Dit gemeentelijk s .AVERWIJDERINGVANDEBANKEN wederopbouwkerk zijn nu monument heeft zijn beeldbepa- wordt de voormalige protestant- appartementen voor begeleid lende betekenis volledig behou- se Pauluskerk in Oegstgeest voor wonen, een kinderdagverblijf en den. tal van activiteiten intensief een dagbesteding van een school s $E"OSSCHE*ACOBUSKERKIS gebruikt: concerten, dansschool, voor moeilijk lerende kinderen getransformeerd in een cultureel yoga en gymnastieklessen. Ook ondergebracht. De grote kerk- centrum. De cultuurhistorische de kerkelijke functie wordt zaal, gebouwd voor 1.000 waarden van deze voormalige voortgezet; iedere zondag vindt personen, is verkleind. Het kerk zijn bij de herbestemming er een dienst plaats van de Volle project werd ﬁnancieel mogelijk tot kunstencentrum vrijwel Evangelische Gemeente. door het realiseren van een volledig in stand gebleven. s .AJARENLANGELEEGSTANDONDER- aantal nieuwbouwwoningen op s .ADATHETDORP(EVESKES'R IN ging de Dominicanenkerk in het terrein naast de kerk, ter de jaren zeventig van de vorige Maastricht een transformatie tot plaatse van de voormalige eeuw was afgebroken voor boekhandel. De zorgvuldig pastorie en sacristie. industrieterrein, stond de ontworpen vrijstaande inbouw s 6ANAFDESTRAATGEVENDEDAKLICH- middeleeuwse kerk jarenlang te doet weinig afbreuk aan de ten aan dat de Zuiderkerk van wachten op een gegadigde. De ruimtelijke beleving van het Apeldoorn een nieuwe bestem- Stichting Oude Groninger Kerken interieur. Deze herbestemming ming heeft gekregen. De kerk restaureerde de kerk en verhuurt oogstte lof op internationaal biedt plaats aan vier zeer ruime het gebouw voor kleine tentoon- niveau.

JANUARI 2012 17 Wereldberoemde klanken in Groningen

Dr. J.D.Th. Wassenaar enerzijds het reconstructie stand- punt, anderzijds het conserverings- Op vrijdag 14 oktober 2011 werd het dan wel saneringsstandpunt. Schnitgerorgel in de Der Aa-kerk te Waarbij uiteraard ook technische Groningen weer in gebruik geno- aanleg van het instrument en te men. Dat gebeurde na een langdu- verwachten klankkwaliteit een rol rige restauratie, gewetensvol speelden. uitgevoerd door Orgelmakerij Reil te Heerde. Ter gelegenheid daarvan De overige hoofdstukken gaan over verscheen een bijzonder fraai boek de muziekinstrumenten op de over het instrument en zijn voorgan- orgelkast (door Luth), de organisten gers onder de titel “Wereldberoem- van de Der Aa-kerk (door Peter de klanken”. Het betreft het elfde Westerbrink), het Comité Orgelcon- deel van de reeks ‘Nederlandse certen Der Aa-kerk en de ‘Groninger Orgelmonograﬁeën’, die door de orgelbeweging’ (door A. Gramsber- gelijknamige stichting in samenwer- gen en H.A. Edskes) en ‘Die interna- king met de Rijksdienst voor het tionale Ausstrahlung der Schnitger- Cultureel Erfgoed wordt uitgegeven. Orgel in der Der Aa-kerk’ (door Harald Vogel). Het laatste hoofdstuk, Het orgel in de Der Aa-kerk te een beschrijving van het orgel en Groningen werd in 1702 door Arp van de restauratie, is weer van de Schnitger gebouwd, en wel voor de hand van Van Dijk. Academiekerk. Deze kerk werd ook Het Schnitgerorgel in de Der Aakerk wel Broer(-en)kerk genoemd. Ze te Groningen. Wereldberoemde klanken is een behoorde tot het dertiende-eeuwse zeldzaam goed gedocumenteerd klooster van de orde der Francisca- van redacteur Jan R. Luth treft de boek over een bijzonder orgel. Om nen (Minderbroeders). In de tweede lezer van “Wereldberoemde klan- maar iets te noemen: de ontwerpte- helft van de achttiende eeuw ken” een hoofdstuk over ‘Onze Lieve kening van het orgel door Arp werden wijzigingen aan het orgel Vrouwekerk ter Aa’ (door Harry de Schnitger is bewaard gebleven en aangebracht door Albertus Anthoni Olde) aan, gevolgd door een opgenomen. Het kost mij als Fries Hinsz. Het instrument werd in 1815 hoofdstuk over de (gewelf)schilde- enige moeite om het te erkennen: er door orgelmaker Johannes Wilhel- ringen in de kerk (door Kees van der gaat niets boven Groningen, nu het mus Timpe naar de Der Aa-kerk Ploeg). Orgeladviseur Peter van Dijk Schnitgerorgel in de Der Aa-kerk overgeplaatst. heeft vijf hoofdstukken, in omvang gerestaureerd is. Wie “Wereldbe- ongeveer de helft van het boek, roemde klanken” gelezen heeft, zal Daarmee kwam voor die kerk een voor zijn rekening genomen. Hij die klanken ook willen horen! einde aan een orgelloze periode van schrijft over de orgelgeschiedenis meer dan een eeuw: het in 1697 van de Broerkerk, over die van de Jan R. Luth (red.), Wereldberoemde door Schnitger opgeleverde instru- Der Aa-kerk tot 1815, over de klanken. Het Schnitgerorgel in de ment in deze kerk was verloren geschiedenis van het hoofdorgel van Der Aa-kerk te Groningen en zijn gegaan toen de toren in 1710 was 1696 tot 1990 en over de aanloop voorgangers; Walburg Pers, Zut- ingestort. Timpe heeft, net als Petrus tot de restauratie, van 1961 tot 2006. phen; ISBN 90.5730.775.8; van Oeckelen, ingrijpende verande- 287 p., gebonden uitgave, met ringen aan het orgel aangebracht. Wat dat laatste betreft, moet niet tientallen afbeeldingen; Ook de twintigste eeuw liet het alleen van een langdurig maar ook prijs: € 49,95. instrument niet onberoerd. Na de van moeizaam proces gesproken Tweede Wereldoorlog is het orgel worden. De paragraaf aanduidingen Ds. Wassenaar is voorzitter van de wereldberoemd geworden. Er werd in het hoofdstuk geven al te denken: Commissie Orgelzaken van de veel op geconcerteerd en er zijn ‘Bezwaarschriften’, ‘Het beroep bij Protestantse Kerk in Nederland. talloze radio- en grammofoonplaat- de rechtbank’, ‘Van bemiddelingstra- opnamen van gemaakt. ject tot restauratieopdracht’. Dat had alles te maken met veranderen- Na het ‘Woord vooraf’ van de hand de restauratie opvattingen. Met

18 KERKBEHEER Burger tussen religie, staat en markt

R.M. Belder

Op vrijdagmiddag 2 december jl. sprak in de aula van de Universiteit van Tilburg mevr. prof. dr. mr. Sophie van Bijsterveld haar rede uit die de titel “Burger tussen religie, staat en markt” kreeg. Zij deed dat bij haar inauguratie als bijzonder hoogleraar op de leerstoel Religie, rechtsstaat en samenleving bij de Faculteit Geesteswetenschappen. De leerstoel stelt de veranderende positie van religie in het publieke domein centraal. Mevr. Van Bijsterveld is vice-voorzitter van de Eerste Kamer voor het CDA en hoofddocent Europees en Internationaal Publiek- recht aan de Universiteit van Tilburg.

Professor Van Bijsterveld memoreer- de in haar rede de plaats van de Na het uitspreken van haar inaugurale rede was er gelegenheid tot feliciteren. religie in het publieke domein die Drs. G. van Soest, oud-voorzitter van de Vereniging van Kerkvoogdijen en sinds het najaar 1994, toen een erelid van de VKB, complimenteert mevr. Van Bijsterveld met haar voortreffe- heftig debat werd gevoerd over de lijke rede. toekomst van de vrije zondag, steeds meer aandacht krijgt. Inmiddels is de dynamiek en culturele veranderin- In het werkveld zoals zij dat voor situatie zo dat sommige gemeenten gen staat. Maar vragen van zinge- ogen heeft, wordt de overheid niet graag samenwerken met kerken en ving zijn van alle tijden. Wat is van buitenspel gezet, want zij is zelf parochies b.v. in het kader van de waarde en wat stijgt daar boven uit? daarin speler. Dat rechtvaardigt een uitvoering van de WMO (Wet De overheid noch de markt kunnen open contact met religieuze organi- Maatschappelijke Ondersteuning), daarin alleen voorzien. saties en kerken, zo besluit professor maar er zijn ook gemeenten die star Van Bijsterveld haar inaugurale rede. ieder contact en samenwerking met Drie ontwikkelingen Vervolgens bedankte zij enkele een kerkelijke gemeente uit de weg Aan de hand van een driehoek, instellingen en personen, onder wie gaan. waarbij religie, staat en markt met prof. dr. mr. E.M.H. Hirsch Ballin, die elkaar in verband worden gebracht haar in de afgelopen periode Zij wees erop dat de tot voor kort en dus op elkaar zijn aangewezen, terzijde hebben gestaan. bestaande consensus over de positie wees professor Van Bijsterveld op van religie in het publieke domein een drietal ontwikkelingen. Ten Gezamenlijke verdwenen is. Vertrouwde begrip- aanzien van de religieuze verschei- verantwoordelijkheid pen als vrijheid van godsdienst, de denheid stelt zij dat er een gerecht- Professor van Bijsterveld is voor de neutraliteit van de overheid en de vaardigde differentiatie is, maar VKB geen onbekende. Tijdens het scheiding van kerk en staat is deze geen formele gelijkheid. Met VKB-congres van 19 april 2008 hield sterk geseculariseerde samenleving betrekking tot maatschappelijke zij een boeiende inleiding onder de onvoldoende om richting te geven organisaties, wijst ze op een gepaste titel “Religieus erfgoed — een aan de beantwoording van maat- betrokkenheid van de zijde van de gezamenlijke verantwoordelijkheid schappelijke vragen waarin religie overheid. In het kader van het van kerk en overheid”. Daarbij een rol speelt. De burger staat in het waardepluralisme, is zij van mening stelde ze o.m. dat overheid en kerk spectrum van de religie, de staat en dat de overheid een begrensde nog een te beperkte blik is, want de markt. De overheid, die zich al afstand dient te houden. De over- draagvlak in de samenleving is jaren geleden geleidelijk aan heid past bescheidenheid of pruden- daarbij essentieel. Zonder concreet terugtrok uit het domein van de tie, hetgeen ook betekent dat dit draagvlak in de samenleving zelf zal religie, is een onderdeel van de een zekere terughoudendheid van het lastig zijn om op de langere dynamiek, terwijl de markt voor de wetgever vereist. termijn het voortbestaan van het ̈

JANUARI 2012 19 benoemen van de wederzijdse belangen is een essentiële voorwaarde voor het vinden van nieuwe wegen voor de instandhouding van kerkgebouwen. Die belangen moeten praktische uitwerking krijgen. Door alle betrokkenen, kerk, Januari 2012 meesters in Gelderland (De overheid en samenleving, zal begrip Wingerd, Doetinchem) opgebracht moeten worden voor 15-29 januari: Actie Kerkbalans elkaars belangen. Uitgaande van de 2012, motto “Wat is de kerk mij 17 maart: Jaarvergadering oorspronkelijke functie van het waard?” afdeling Gelderland. Nader gebouw en de uiteindelijke reden bericht over locatie en tijdstip waarom het kerkgebouw behouden Februari 2012 volgt. moet blijven, is respect voor de opvattingen van de betreffende 16 februari: Basiscursus kerkrent- 20 maart: Jaarvergadering kerkgemeenschap van groot belang. meesters in Gelderland (Drumpt- afdeling Noord-Holland (Zaan- se Hof, Tiel) dam). Inleider: ds. W.B. Beekman. Overigens zijn kerkgebouwen lange termijn projecten en het behoud 20 februari: Basiscursus kerkrent- 20 maart: Jaarvergadering ervan is dat ook. Het is daarom nodig meesters in Gelderland (De Aker, afdeling Zuid-Holland (Bethle- dat kerkelijke gemeenten voor de Putten) hemkerk, Papendrecht). lange termijn plannen maken, waarbij duidelijk moet zijn dat zij dit 23 februari: Basiscursus kerkrent- 26 maart: Jaarvergadering toekomstproject niet alleen kunnen meesters in Gelderland (Drumpt- afdeling Drenthe (Beilen). dragen. Zij hebben daarvoor partners se Hof, Tiel) Inleider: dr. A.J. Plaisier. Tevens nodig, waarvan de overheid er één is. zal op die bijeenkomst het Wachten op samenwerking en steun 27 februari: Basiscursus kerkrent- jubileumboek van de afdeling van buiten af is niet voldoende. meesters in Gelderland (De Aker, Drenthe worden gepresenteerd. Kerkelijke gemeenten zullen in eerste Putten) instantie zelf het initiatief daarvoor 26 maart: Basiscursus kerkrent- moeten nemen, aldus mevr. Van Maart 2012 meesters in Gelderland (De Bijsterveld in 2008. Wingerd, Doetinchem) 1 maart: Basiscursus kerkrentmeesters in Gelderland (Drumpt- 27 maart: Algemene ledenverga- VKB Congres op 21 april se Hof, Tiel) dering afdeling Zeeland. 2012 te Nieuwegein

5 maart: Basiscursus kerkrent- April 2012 De algemene vergadering van de meesters in Gelderland (De Aker, Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Putten) 2 april: Basiscursus kerkrent- Beheer zal worden gehouden op meesters in Gelderland (De zaterdag 21 april 2012 in het NBC te 12 maart: Jaarvergadering Wingerd, Doetinchem). Nieuwegein. Deze bijeenkomst zal in afdeling Friesland (Leeuwarden). de vorm van een congres worden Inleider: ds. W.B. Beekman. 19 april: Jaarvergadering gehouden. De bijeenkomst begint om afdeling Groningen (Kerkboer- 09.45 uur en eindigt om 15.30 uur. 12 maart: Jaarvergadering derij, Haren). afdeling Utrecht (De Bilt). Voorstellen 21 april: VKB-Congres en –Beurs Door het hoofdbestuur zal de 12 maart: Basiscursus kerkrent- 2012 (NBC, Nieuwegein). contributie 2012 als agendapunt worden opgevoerd. Nadere bijzon- derheden hierover volgen in “Kerk- religieus erfgoed veilig te stellen. is daarom van belang de waarde(n) beheer” van maart a.s. Kerkgebouwen behoren waarschijn- van kerkgebouwen voor de samenle- De gewone leden en de provinciale lijk tot het meest vanzelfsprekende ving zelf te benoemen en zichtbaar afdelingen, die voorstellen hebben beeld in onze dorps- en stadsgezich- te maken en niet te wachten tot het te doen voor deze algemene ten. Vaak wordt de aanwezigheid benoemen van deze waarden als het vergadering, worden ingevolge van kerkgebouwen door de samen- misgaat met een kerkgebouw. artikel 9 van het huishoudelijk leving als vanzelfsprekend ervaren. reglement van de Vereniging, Als het voortbestaan van het Zij stelde toen reeds dat de mix van uitgenodigd deze vóór 1 maart 2012 gebouw op het spel komt te staan, belangen van overheid, kerk en in te zenden aan het Centraal blijkt ineens hoe belangrijk dit samenleving bij de instandhouding Bureau van de VKB, postbus 176, kerkgebouw is, ook voor degenen van een kerkgebouw in concrete 3300 AD Dordrecht, die niet kerkelijk betrokken zijn. Het gevallen nogal uiteen kan lopen. Het e-mail [email protected].

20 KERKBEHEER Nieuw kerkgebouw Open Hof Rotterdam-Ommoord

H. Lengkeek

De feestelijke overdracht Op 5 maart 2011 is het nieuwe kerkgebouw door de projectontwikkelaar overgedragen aan de eigenaren. Dat was een tamelijk ingewikkelde aangelegenheid, omdat de “Open Hof” gezamenlijk eigendom is van de protestantse gemeente Rotterdam-Noordrand en het rooms- katholieke bisdom Rotterdam. Een unieke samenwerking, die bij de bouw van de oude Open Hof, 40 jaar geleden, al ontstaan is. De overdracht legde de volgende weg af: van de projectontwikkelaar, Leyten bouwplanontwikkeling, via de voorzitter van de bouwcom-missie aan de voorzitters van de wijkkerkenraad Ommoord en de parochiecoördinatie. Op hun beurt droegen zij het gebouw over aan de formele eigenaren, te weten, de algemene kerkenraad van de protestantse gemeente Rotterdam-Noordrand en het kerkbestuur van het Overzichtsfoto met daarop het nieuwe gebouw rooms-katholieke vicariaat Ommoord-Zevenkamp. Alle toespraken werden omlijst door feestelijke muziek. De kerkgebouw te realiseren, mits dat nieuwe gebouw secretaris van de Bouwcommissie, tevens ceremoniemees- voldoet aan hun in 2001 voor dat doel geschreven ter, concludeerde daarna dat het gebouw op zondag 6 programma van eisen. De gemeente Rotterdam heeft maart 2011 als kerk en als kerkelijk centrum in gebruik deze voorwaarden geaccepteerd en toegezegd een kan worden genomen. Deze officiële gebeurtenis vond nieuwe kerk te bouwen op basis van dat Programma van plaats tijdens een gezamenlijke oecumenische viering, Eisen (PvE) ” en “nieuw voor oud”. waarin op plechtige wijze de Bijbel en alle liturgische Wij mogen stellen dat dit een uniek gebeuren was. symbolen werden binnengedragen. In 2004 werd de onderzoekscommissie gewijzigd in Stuur- groep Nieuwbouw Open Hof en bestond uit de heren J. Waarom moest er een nieuwe kerk gebouwd W. Groenendijk (voorzitter), H. Lengkeek (secretaris), F.L. worden? Martens, C. Steinebach, A.P.C. Rimmelzwaan en de In de “Toekomstvisie Ommoord 2000-2010” werd gecon- adviseurs J. Karstens en C. Spek. Deze laatstgenoemden stateerd dat de herstructurering en opwaardering van zaten namens het Regionale College voor de Behande- het toen ruim 30 jaar oude winkelcentrum Hesseplaats ling van Beheerszaken. De bouwkundige, de heer Spek, is met omgeving zeer gewenst was. In dat kader heeft de in februari 2006 toegetreden als lid van de Stuurgroep. gemeente Rotterdam aan Leyten en partners als ontwikkelaar gevraagd een visie uit te werken voor het gebied Impasse rond de Open Hofkerk direct ten westen van het winkel- In 2002 liep het proces zodanig vast dat het project centrum. Dat hield in deze visie een vergroting in van het Hesseplaats dreigde stil te vallen. De gemeente Rotter- winkelgebied. Een groot vierkant plein maakte hiervan dam trok zich om financiële redenen terug. De project- onderdeel uit. Om dit plein te realiseren betekende dat ontwikkelaar Leyten Bouwplanontwikkeling was bereid de kerk en de sportschool zouden moeten opschuiven. De om het gehele project Hesseplaats bestaande uit een gemeente Rotterdam heeft toen medewerking gevraagd woontoren, de kerk, de sportschool en de herstructure- van de drie kerkgenootschappen van Open Hof. ring van het winkelcentrum mede door een financiële injectie van alle betrokken partijen te realiseren. Zo kon Nieuw voor oud de planontwikkeling eind 2006 toch worden voortgezet. In januari 1998 is al een voorbereidende onderzoekscom- Na een moeizame weg van intensief onderhandelen, missie van start gegaan, bestaande uit vertegenwoordi- second opinions met betrekking tot de akoestiek e.d. is gers van de gemeente Rotterdam, de deelgemeente Prins uiteindelijk op 18 maart 2009 een definitief ontwerp Alexander en de heren J. Kolpa, J. Jutte en J.W. Groenen- door alle partijen goedgekeurd. dijk, voorzitter van de Stichting Kerken Ommoord. Deze commissie heeft de verdere planvorming voor het project Daarna hebben de gezamenlijke kerken, die inmiddels Hesseplaats voorbereid en de haalbaarheid beoordeeld. tot de Protestantse Kerk in Nederland behoorden en het In 2001 hebben de besturen van deze drie kerkgenoot- Bisdom Rotterdam met Leyten Bouwplanontwikkeling als schappen het besluit genomen open te staan voor opdrachtgever de overeenkomst getekend. Hierdoor kon verdere uitwerking van de plannen om een nieuw de bouw van de nieuwe Open Hof door aannemer ̈

JANUARI 2012 21 Bezemer uit Bergambacht starten. De Stuurgroep werd toen Bouwcommissie Nieuwbouw Open Hof en bestond uit de heren J.W. Groenendijk (voorzitter), H. Lengkeek (secretaris), C. Spek (bouwkundige), G.J.M. den Ouden- dammer, J. Kropmans en W. Verschuur.

Nieuw ontwerp Door de heer Spek is in 2006, in overleg met de stuurgroep, een nieuw ontwerp gemaakt dat de goedkeuring van Leyten Bouwplanontwikkeling en van de architect kreeg, waarbij de architect nauw betrokken is geweest bij het ontwerp van de gevels. Het ontwerp uit 2004 voldeed namelijk niet aan het programma van eisen. Het nieuw gepresenteerde ontwerp was duidelijk meer conform het PvE en meer gericht op het interieur van de kerk. Bij het binnenkomen van de nieuwe kerk komt men in de hal c.q. gang van 4 meter breed met aan de ene Het interieur van de kerkzaal kant een ﬂexibele garderobe en toiletten en aan de andere kant de ontmoetingsruimte die plaats biedt aan ventilatielucht wordt van buiten aangezogen en gecondi- zeker meer dan 100 personen, waarin al menige activiteit tioneerd in een luchtbehandelingskast. heeft plaatsgevonden. Deze ruimte voorziet in een In deze kast wordt de lucht dusdanig opgewarmd dat de duidelijke behoefte. Tevens is er een professionele kerkzaal ermee verwarmd kan worden. De ventilatielucht keuken ten behoeve van de kofﬁe, de lunches e.d. wordt ingeblazen via een kanalenstelsel met verstelbare wervelroosters in het plafond. In de installatie is even- eens een luchtbevochtiging geïntegreerd. Deze luchtbevochtiging is met name bedoeld om de kwaliteit van het kerkorgel te borgen. In geval er geen mensen in de kerk zijn, wordt de lucht om energetische redenen niet van buiten aangezogen maar wordt deze gecirculeerd vanuit de kerkzaal. Door de verwarmingsbevochtiging en ventilatie- installatie te combineren is er een hoogwaar- dig klimaatconcept gerealiseerd.

Laatste als eerste Op 11 september 2009 ging de ofﬁciële ‘laatste’ paal de grond in. Deze handeling werd verricht door de voorzitter van de Bouwcommissie, geassisteerd door twee De ontmoetingsruimte kinderen uit de kerkelijke gemeenschap. Een feestelijk gebeuren met kinderen, ballonnen, een hapje en een De ontmoetingsruimte drankje, begeleid door een combinatie van de Open Halverwege de gang is een stiltecentrum, dat dienst kan Hofkoren. Op zondag 6 maart 2011 vond de eerste doen als meditatieruimte, condoleance, Taizévieringen gezamenlijke oecumenische viering plaats. e.d. en aan het eind van de gang komt men in de Een herdenkingsplaat is samen met een korte samenvat- kerkzaal met ruim 400 zitplaatsen, waarin tevens een ting van de bouwgeschiedenis in een loden koker kort na aparte Mariakapel is ingericht. Op de verdieping, die de sloop van de oude kerk op 14 mei 2011 ingemetseld bereikbaar is met een lift en een trap, bevinden zich een door de voorzitter van de Bouwcommissie. viertal vergaderzalen met een omloopruimte naar het balkon van de kerkzaal waar 100 zitplaatsen zijn. Verder Aarde, water, lucht en vuur bevindt zich op de verdieping een technische ruimte. Gedurende de maanden september en oktober 2009 wordt het grondwerk gedaan. In november wordt de Klimaatinstallaties betonvloer gestort, die de rest van het jaar moet uithar- De klimaatinstallaties van Open Hof zijn ontworpen door den. In januari 2010 bruist het weer van de activiteiten Ingenieursbureau KVMC uit Dordrecht. Op basis van op de uitgeharde kerkvloer en op zondag 24 januari zien gesprekken met de opdrachtgever en gebruiker is er een de kerkgangers het — met een dun laagje sneeuw bedek- Programma van Eisen opgesteld waarin de wensen en te — silhouet van hun nieuwe kerkgebouw. De bouw eisen ten aanzien van de klimaatinstallaties zijn vastge- vordert gestaag en is op de website van de kerk www. legd. De kerkzaal wordt verwarmd middels luchtverwar- openhof-ommoord.nl, door middel van fotoreportages goed ming. te volgen. Nadat eerst de gele bakstenen binnenmuren Het grote voordeel van luchtverwarming is dat het snel worden opgetrokken, volgen in tweede instantie de reageert op wisselende belastingen. Dit in tegenstelling bruinrode buitenmuren en krijgt het gebouw een warme en tot vloerverwarming wat een trage reactie kent. De voorname uitstraling. Op 8 november 2010, een jaar na het hoeveelheid ventilatielucht is dusdanig gedimensioneerd storten van de vloer worden de glas-in-lood ramen aange- dat bij een volle kerk er voldoende ventilatielucht is. De bracht. Deze ramen beelden de vier elementen uit: aarde, ̈

22 KERKBEHEER water, lucht en vuur en konden worden aangeschaft mede zich. Open Hof streeft ernaar om voor velen een huis van dankzij vele giften van sponsors en particulieren. ontmoeting en inspiratie te zijn. Ook is het vermelden waard dat Open Hof, naast een Activiteiten beheerder in deeltijd, steunt op een groot aantal vrijwil- De bouwactiviteiten spelen zich nu allemaal binnen de ligers die volgens een rooster zijn ingedeeld om genoem- muren af en begin december kijken de vrijwilligers, die de activiteiten te kunnen laten plaatsvinden. de jaarlijkse zo succesvolle bazaars verzorgen, hun ogen uit als zij het functionele gebouw van binnen mogen Financiën bekijken. Begin 2011 is de orgelbouwer van Pels & van De totale kosten van de bouw van Open Hof bedragen Leeuwen begonnen met de opbouw van het orgel, dat € 3,5 miljoen waarvan € 500.000 aanvullende kosten, na een revisie bij de bouwer, vanaf 6 maart weer de die boven ‘nieuw voor oud’ werden begroot en door zondagse kerkzang ondersteunt. beide kerken zijn opgebracht. Maar er gebeurt door de week ook heel veel in Open De bazaars, acties en giften van buitenstaanders en Hof, zowel overdag als ’s avonds zijn er cursussen. Op kerkleden hebben hierin een grote bijdrage geleverd dat vrijdag is er de voedselbank en zaterdagmorgen het dit taakstellend budget van een half miljoen is gehaald. inloophuis. De voor- en najaarsbazaar zijn intussen in de wijk en ver er buiten een begrip geworden. Het spreek- Aanvullende kosten uur van een pastor, het leerhuis van een predikant, maar “Verhuizen kost beddenstro” is een bekende uitdrukking ook een keuringsarts voor rijbewijzen houdt er zitting. In om aan te tonen, dat niets voor niets gaat. Van de de avonduren zijn er kerkelijke activiteiten, vergaderin- gemeente Rotterdam heeft Open Hof een van te voren gen en natuurlijk koorrepetities, want Open Hof telt vier vastgelegd stuk grond van 1100 m2 toegewezen gekre- koren. Tijdens de woensdagse weekmarkt zijn er kofﬁe, gen. De afspraak was, dat er een grondruil zou plaatsvin- soep en tosti’s verkrijgbaar, terwijl er elke tweede den met gesloten beurzen. Het stuk grond, waarop we woensdag in de maand om 11.00 uur een marktconcert konden bouwen was echter kleiner dan de totale van een halfuurtje is. Zaterdag 12 maart 2011 was er een grondoppervlakte van 1477 m2 van de oude kerk. Na open dag voor de wijk en presenteerden de gebruikers onderhandelingen is toen besloten om dit te compenseren door een tweede bouwlaag aan te brengen; hierdoor werd het bruikbare economisch vloeroppervlak vergroot met 600 m2. De kerken hebben daarmee ingestemd, maar dat werkte naar partijen wel kostenverhogend. Enkele grote investeringen waren toen: verhoging van het plafond met 2,5 meter in verband met het bereiken van een natuurlijke akoestiek. Flexibele geluidsarme vouw- wanden tussen de vier vergaderzalen, waardoor deze ruimten geschakeld kunnen worden tot 1 grote of 2 of 3 ruimten, waarin allerlei activiteiten kunnen plaatsvinden. Nieuw voor oud was leidend, maar een betere vloerbe- dekking, een nieuw op de kerkzaal toegeschreven geluidsinstallatie, schoon metselwerk langs de wanden, dimbare verlichting en een professionele keuken vorm- den tezamen behoorlijk wat extra “beddenstro”. Interieur Klokkentoren met luidklok In oktober 2011 is de klokkentoren met luidklok geplaatst. Ook daarvoor hebben wij de benodigde ﬁnanciën bij elkaar gebracht door sponsors, waaronder ook de deelgemeente Prins Alexander, gemeenteleden en parochianen.

Akoestiek en geluid was doelstelling Van meet af aan stond voor de Bouwcommissie vast, dat de nieuwe kerkzaal een uitstekende natuurlijke akoestiek moest hebben. Zowel voor spraak, maar vooral ook voor muzikale activiteiten in de breedste zin van het woord. De protestantse en de katholieke gemeenschap kennen beiden een belangrijke plaats toe aan muziek in de erediensten.

Akoestiek en media installaties Bij het deﬁnitieve bouwontwerp is een akoestische rapportage opgesteld waarvan de conclusies waren dat het bouwplan de beoogde beperkt omschreven doelstel- Gele bakstenen binnenmuur ling zou halen. ̈

JANUARI 2012 23 Tijdens de eerste fase van de bouw is Schaapsound betrokken geraakt bij het ontwerp en realisatie van de media installaties. In eerste instantie met de vraag om de bestaande apparatuur over te zetten naar de nieuwbouw. Gezien de grote akoestische verschillen van de oude zaal ten opzichte van de nieuwe bleek dit geen wenselijke route. De nieuwe zaal zou immers veel meer ‘akoestiek’ krijgen dan voorheen. En juist in zo’n situatie moet er veel aandacht besteed worden aan de spraakver- staanbaarheid van het geheel. Verder waren er de nodige ﬁnanciële randvoorwaarden. Bij de bouw moest met strakke budgetten rekening worden gehouden! Dit was een forse uitdaging voor het ontwerp van de veeleisende media installatie. Om zeker te zijn van het eindresultaat is op dat moment een second opinion gevraagd bij een akoestisch adviesbureau. Mede om het ontwerp voor de geluidsinstallatie onafhankelijk te beoordelen. De klokkentoren

Het adviesbureau Zaaltotaal heeft de hele situatie akoestisch gesimuleerd en aan uitgebreide genormeerde Het resultaat doelstellingen getoetst. Het kwam tot de conclusie dat Bij opleveringsmetingen bleek dat de kerkzaal akoestisch de zaal zelf voor lage frequenties volledig in onbalans uitstekend in balans was! Dit was een grote opluchting was. Zoiets is met geen geluidsinstallatie recht te zetten. voor alle betrokkenen. Met name voor de Bouwcommis- Vandaar dat de aanbevelingen van Zaaltotaal ertoe sie van Open Hof die zo’n belangrijke verantwoordelijk- geleid hebben dat, nog tijdens de bouw, wijzigingen in heid droeg. Alle gangbare akoestische instrumenten, en het plafond konden worden aangebracht om het met name het orgel, komen uitstekend tot hun recht. De eindresultaat in balans te brengen. Deze bestonden uit geluidsinstallatie bleek ook in alle opzichten uitstekend sterk laagfrequent geluidsabsorberende constructies, in deze omgeving te functioneren. Tijdens de opleve- waarbij hetzelfde oppervlak hoogfrequent juist veel ringsmetingen werd naast het gehoor ook getalsmatig reﬂecties geeft — het tegenovergestelde effect in laag- bevestigd dat alle uitgebreide doelstellingen gehaald en hoogfrequent gedrag in hetzelfde plafondoppervlak. waren. Een kerkzaal die zich kan meten met de akoestiek van Realisatie het Concertgebouw te Amsterdam! Een mooi resultaat De kerkzaal wordt breed gebruikt, zowel voor kerkdien- waaruit blijkt dat de zaal en de media installaties perfect sten, uitvaarten als concerten. Daarom werd door op elkaar afgestemd zijn. Schaapsound een geïntegreerde media-installatie opgebouwd: een geluidssysteem zowel voor spraak als De heer Lengkeek is secretaris van de Bouwcommissie muziek. Daarmee kan ook een muziekgroep overtuigend Open Hof. aan de gang.

In de kerkzaal is een krachtige beamer met telelens geplaatst en vrijwel onzichtbaar in het interieur ver- Kerk in Hummelo verbouwd werkt. Het projectiescherm is ook een unicum: opgetrokken verdwijnt het scherm in het hoge plafond en ver- Onlangs is, na een verbouwing van vier maanden, de stoort de prachtige achterwand niet. Indien het scherm hervormde kerk van Hummelo weer in gebruik genomen. gebruikt wordt, zakt eerst de koker en rolt daarna het Een deel van de halfronde oude kerkbanken is vervangen scherm zich uit op de goede kijkhoogte. Sinds de inge- door losse stoelen, de vloer is vernieuwd en het interieur bruikname van de kerk is dit al meerdere malen tot geschilderd. De kerk moet een multifunctionele ruimte verrassing en tevredenheid goed gebruikt. gaan worden, die ook gebruikt kan worden voor concer- Het bestaande kerkinternet systeem werd ook aan de ten, culturele evenementen, tentoonstellingen, begrafe- installatie toegevoegd. Een belangrijk punt om rekening nissen en huwelijkssluitingen. Onderdeel van dat plan is mee te houden was het gegeven dat een grote groep de bouw van een dorpshuis dat deel zal uitmaken van de vrijwilligers met de installatie moet kunnen omgaan. kerk. Terwijl de brede doelstelling toch heel veel verschillende gebruikssituaties kent. Een oplossing hiervoor is gevon- De verbouwing van de kerk is voor het grootste deel geﬁ- den in een digitaal systeem wat voor de meeste gebruiks- nancierd door de provincie. De verbreding van de functie situaties alles automatisch regelt d.m.v. een ‘kastje met van het gebouw moet voorkomen dat de kerk gesloten een aantal presetknoppen’. Daarnaast blijft het mogelijk wordt. Het neogotische bedehuis van Hummelo werd in om bij veeleisende situaties op handbediening over te 1838 gebouwd, mede dankzij een ﬁnanciële bijdrage van gaan. Uiteraard is bij een dergelijk systeem kennisover- Koning Willem I, aldus een bericht in het Reformatorisch dracht en opleiding erg belangrijk. Dagblad van 29 november 2011.

24 KERKBEHEER Subsidieregeling stimulering herbestemming monumenten

De Subsidieregeling stimulering en is opengesteld voor monumenten Wanneer subsidie aanvragen herbestemming monumenten, van allerhande statuur. Ook een en hoe? gepubliceerd op 21 oktober 2011 gebouw dat geen rijksmonument is, Subsidie kan worden aangevraagd (Staatscourant nr. 19007) is bedoeld geen provinciaal en geen gemeente- vanaf 1 november 2011 tot uiterlijk om een duurzaam gebruik van lijk monument is, kan toch subsidie 30 september 2012. Het budget monumenten te bevorderen. Om dit krijgen. Er moeten dan wel cultuur- wordt verdeeld op volgorde van te bereiken zet de regeling in op historische waarden in het geding binnenkomst van de aanvragen twee sporen. Allereerst kan de zijn die door de gemeente worden vanaf 1 november 2011. Wie het regeling bijdragen aan kosten die erkend. eerst komt, het eerst maalt. gemaakt moeten worden om de haalbaarheid van een herbestem- De rijksoverheid wil in het eerste De aanvrager moet gebruik maken ming te onderzoeken. Daarnaast kan jaar zicht krijgen op de omvang van van een aanvraagformulier dat bij de regeling ook bijdragen aan de de hulpvraag en de spreiding de regeling hoort. Dit formulier kosten om het monument in de hiervan over rijks-, provinciale, staat op de website www.cultureel- tussentijd wind- en waterdicht te gemeentelijke monumenten en erfgoed.nl >monumenten > subsidie houden. Vaak staat een monument karakteristieke gebouwen zonder (volg submenu’s). Als het monumen- jaren leeg voordat het is herbe- beschermde status. De ervaringen tale gebouw geen beschermde stemd. In de tussentijd is er geen van de eerste ronde worden geëva- status heeft, moet een verklaring geld voor onderhoud en raakt het lueerd en zijn mede bepalend of de van de gemeente worden meege- gebouw in verval. regeling ook in de volgende jaren stuurd. Op de website staat hiervoor zal worden opengesteld. een modelformulier. Het ministerie van OC&W stelt structureel € 2,4 miljoen per jaar Waarvoor subsidie aanvragen? Bij de aanvraag moet een offerte beschikbaar voor de regeling. a. Voor haalbaarheidsonderzoeken van een uitvoerende partij worden Hiervan is € 1,4 miljoen bestemd van een herbestemming kent vele gevoegd. Bij maatregelen om een voor het wind- en waterdicht maken vormen. Het kan b.v. gaan om een gebouw wind- en waterdicht te van monumenten en € 1 miljoen eerste onderzoek bij de start van een maken, kan dat ook een begroting voor haalbaarheidsonderzoeken. herbestemming. Partijen willen dan zijn. Op het aanvraagformulier staat Daarnaast verhogen de ministeries snel zicht op bijvoorbeeld de vermeld welke eisen aan de offerte van Binnenlandse Zaken en Konink- belangrijkste cultuurhistorische of begroting worden gesteld. Bij rijksrelaties en van OC&W het waarden en functies die daarbij het maatregelen om een gebouw budget voor de haalbaarheidsonder- best passen, de bouwkundige staat, wind- en waterdicht te maken, moet zoeken eenmalig met € 1,6 miljoen de mogelijkheden in de markt en de de aanvrager foto’s en/of tekenin- omdat de regeling bijdraagt aan ﬁnanciële consequenties. gen voegen waaruit duidelijk wordt beleidsdoelstellingen voor gebieden welke gebreken verholpen moeten waar de leefbaarheid onder druk b. Voor het wind- en waterdicht worden. Tevens moet de aanvrager staat. Het gaat dan om aandachts- maken aantonen dat hij serieus werk maakt wijken en krimpregio’s. Monumen- Als er serieus werk wordt gemaakt van de herbestemming. Dit kan door ten zijn beeldbepalende iconen voor van herbestemming, kan ook een recent haalbaarheidsonderzoek de eigenheid van deze gebieden. subsidie worden aangevraagd voor mee te sturen (maximaal 2 jaar oud), Een herbestemming heeft vaak een het wind- en waterdicht maken van of door ook subsidie aan te vragen positief effect op het hele omlig- het monument. Als er verder geen voor een haalbaarheidsonderzoek. gende gebied. Dit effect wordt nog aantoonbare plannen zijn om iets eens versterkt als het herbestemde aan de leegstand te doen, wordt er Hoeveel subsidie kan men pand opnieuw een functie krijgt geen subsidie gegeven. Onder de aanvragen? voor de buurt of het dorp. regeling vallen alle noodmaatrege- a. Haalbaarheidsonderzoek len die een gebouw beschermen De subsidie hiervoor bedraagt Type monument tegen ongewenste weersinvloeden. maximaal € 17.500 en minimaal De regeling is bedoeld voor gebou- Ook maatregelen om het gebouw te € 7.000. De aanvrager moet 30 pct. wen die zich niet makkelijk lenen behoeden voor verzakking of van de kosten van het haalbaar- voor een nieuwe functie, zoals dat instorten worden gesubsidieerd. Het heidsonderzoek zelf betalen of op o.m. bij kerken het geval is. De gaat nadrukkelijk om tijdige en een andere wijze zien te ﬁnancieren. regeling wordt als proef beschouwd sobere maatregelen. B.v. de kosten van het onderzoek ̈

JANUARI 2012 25 bedragen € 20.000, dan betaalt de Begrotingen Protestantse Kerk in Nederland en aanvrager € 6.000 en krijgt hij Dienstenorganisatie vastgesteld € 14.000 subsidie. b. Wind- en waterdicht maken De subsidie voor het wind- en waterdicht maken bedraagt maximaal € 35.000 en minimaal € 7.000. Ook hier moet de aanvrager 30 pct. zelf betalen. Voorbeeld: de kosten bedragen € 40.000. De aanvrager De Protestantse Kerk in Nederland s DEONDERSTEUNENDEPROCESSEN ontvangt maximaal € 28.000 en en haar Dienstenorganisatie (DO) moet € 12.000 ergens anders begroot voor haar werk in 2012 iets Nieuwe ontwikkelingen vandaan halen. meer dan 67 miljoen euro. Een groot In de diverse begrotingen worden gedeelte van de inkomsten (ruim speerpunten voor het komende jaar Als er sprake is van een samenhan- € 27,5 miljoen) wordt besteed aan benoemd. Hieronder een aantal gend monumentaal complex, zoals het werk van Kerk in Actie. Voor het opvallende: een klooster met meerdere gebou- Protestants Centrum voor Toerusting wen, dan kunnen hiervoor maximaal en Educatie wordt ruim € 2,6 s $EAFDELING#OMMUNICATIE twee subsidieaanvragen worden miljoen vrijgemaakt, een stijging van Fondsenwerving gaat meer tijd ingediend. De aanvrager kan er ook € 1,5 miljoen ten opzichte van 2011. reserveren voor het leggen van voor kiezen één aanvraag in te Deze stijging hangt samen met de persoonlijke contacten met dienen en het subsidiebedrag van invoering van de permanente gemeenten. Ook zullen de maximaal € 35.000 voor het gehele educatie voor predikanten. De mogelijkheden van sociale media complex aan te wenden. begrotingen voor 2012 zijn in de meer worden gebruikt. vergadering van de kleine synode s $E$/WILGROEIENNAAREEN#/ van 25 november vastgesteld. neutrale organisatie met als één van de prioriteiten het beperken Vijf eeuwen kerk in Inkomsten van de vliegreizen. Barendrecht De begrote gelden komen voorna- s )NZAL+ERKIN!CTIEIN melijk uit drie bronnen: vrijwillige samenwerking met de HGJB veel De Dorpskerk van de hervormde geldwerving en nalatenschappen aandacht besteden aan de gemeente Barendrecht herdenkt in (24,5 miljoen euro), kerkrentmees- situatie van christenen in Paki- 2012 haar 500-jarig jubileum. In de terlijk en diaconaal quotum (22,5 stan. Ook de situatie van de afgelopen vijf jaar heeft de Stuur- miljoen euro), dienstverlening (9,4 kerken in het Midden-Oosten groep Toekomst Dorpskerk toege- miljoen euro) en overige inkomsten komt centraal te staan. Het werkt naar de viering hiervan. De (subsidies en bijdragen, rentebaten zendingsprogramma van Kerk in activiteiten zijn op het Winterfeest, e.d.). Het kerkrentmeesterlijk en Actie wil namelijk prioriteit dat 10 december begon, gestart en diaconaal quotum blijven gelijk ten geven aan kerken in een kwets- worden afgesloten op het Zomer- opzichte van 2011. De begroting is bare positie. feest in juni dit jaar. sluitend. Personeel en activiteiten De meeste activiteiten vinden plaats Werkvelden De personeelsformatie is voor 2012 in de maanden april, mei en juni. In de begrotingen van de DO en van begroot op 312 formatieplaatsen Het hoogtepunt wordt verwacht in Kerk in Actie worden niet alleen de (tegenover 316 in 2011). In de begro- de week van 28 april tot 6 mei. Dan ﬁnanciële randvoorwaarden voor ting wordt zichtbaar welke ﬁnanci- wordt de kerk in de bloemen gezet. het werk beschreven, maar wordt ele middelen zijn toebedeeld aan Deze bloemenshow is ook op ook inzicht gegeven in de inhoud projecten en activiteiten, aldus een Koninginnedag te bezoeken. Op 2 van de diverse werksoorten en de bericht op de website van de Kerk. mei wordt de ‘verjaardag’ van de accenten die daar gelegd worden. kerk gevierd met twee bijeenkom- De volgende werkvelden van de DO sten. worden aangeduid: s HETONDERSTEUNENVANSYNODEEN ’s Middags is er een bijeenkomst colleges; waar de geschiedenis van het s HETJEUGDWERK gebouw centraal staat. Dan wordt s DEGEMEENTEADVIESPRAKTIJK ook het 330 pagina’s tellende s HETWERKVAN+ERKIN!CTIE jubileumboek ‘Vijf eeuwen Dorps- s HETMISSIONAIREWERK kerk’ gepresenteerd. ’s Avonds staat s DEONDERSTEUNINGVANPREDIKAN- de geschiedenis van de kerk als ten, kerkelijk werkers en andere godshuis centraal, aldus een publica- beroepskrachten; tie in het Reformatorisch Dagblad s HETWERKVANTOERUSTINGEN van 29 november 2011. educatie;

26 KERKBEHEER Ruim duizend jaar bouwgeschiedenis De Martinikerk van Groningen

R.M. Belder

De Martinikerk is de oudste kerk van Groningen. De kerk en de bijbeho- rende Martinitoren zijn genoemd naar Sint-Maarten. De heilige Maarten van Tours (316-397) was de schutspatroon van het bisdom Utrecht waartoe de stad Groningen lange tijd behoorde. De huidige Martinikerk is een hallenkerk die voornamelijk uit de vijftiende eeuw dateert. De Martinikerk deed tijdens het kortstondige bestaan van het eerste bisdom Groningen (1559- 1594) dienst als kathedraal. Omstreeks het jaar 1000 bevond zich de eerste stenen kerk aan het Martinikerkhof. Dat was een éénbeukige Romaanse kerk van tufsteen. Daarvan zijn tijdens de laatste restauratie (eind jaren zeventig vorige eeuw) resten teruggevonden in de fundamenten van de huidige kerk. Rond het jaar 1220 stond op dezelfde plaats een grotere kerk in romaans-gotische stijl. De Martinikerk was toen een driebeukige kruiskerk met een hoog middenschip en lagere zijbeuken. Ronde absides sloten het koor en de zijbeuken af. Van deze bouwfase zijn nog veel sporen in de kerk Martinikerk Groningen. aanwezig. Voorbeelden zijn de ronde vensters en de spaarvelden breiden. De gotiek had inmiddels in romaans-gotische periode zijn met siermetselwerk in de noorden het noorden zijn stempel op de opnieuw aangebracht of hersteld. zuidgevel van het schip. bouwkunst gedrukt. De luchtige Minder fraaie veranderingen uit gotische bouwstijl kende technieken latere eeuwen zijn grotendeels Aanvankelijk was de toren inpandig. die het mogelijk maakten hoger te ongedaan gemaakt. In 1468 stortte de toren in tijdens bouwen en meer licht toe te laten bouwwerkzaamheden. De nieuwe door grote vensters in de muren aan Sint Martinus toren werd tussen 1470 en 1550 wes- te brengen. De Martinikerk en -toren ontlenen telijk van de kerk gebouw. Hierdoor De Martinikerk kreeg na een ﬂinke hun naam aan Sint Martinus of Sint kon de kerk naar het westen worden uitbreiding een gotisch uiterlijk. Het Maarten. De middeleeuwse heilige uitgebreid. De houten bovenbouw oude koor werd vervangen door een Martinus van Tours (316-397) was de uit 1627 bracht de toren op een hoog, licht koor. Door de verhoging patroon van het Bisdom Utrecht hoogte van 97 meter. van de zijbeuken van het schip, waartoe Groningen lang behoorde. veranderde de kerk in een zoge- Volgens de legende deelde Martinus Uitbreiding Martinikerk naamde hallenkerk. De kapel ten zijn mantel met een bedelaar die Groningen was in de 15e eeuw een noorden van het koor werd in de kou leed. Op de schilderingen in de bloeiend handelscentrum en maakte 16e eeuw in laatgotische stijl Martinikerk is Martinus enkele keren deel uit van het Noord-Europese gebouwd. Tijdens de laatste restau- afgebeeld als ruiter te paard. Hij Hanzeverbod. De groei en de ratie (1962-1975) zijn schip en koor snijdt zijn mantel in tweeën en geeft welvaart van de stad leidden tot de teruggebracht naar de situatie van de helft aan een bedelaar. Zijn wens de Martinikerk verder uit te rond 1460. Elementen uit de feestdag is op 11 november. ̈

JANUARI 2012 27 In de Martinikerk zijn schilderingen Verhoging van uitgegaan dat de gastpredikant uit de drie belangrijkste bouwperio- preekbeurtvergoeding een eerder gemaakte preek den bewaard gebleven en bij de (ingezonden) gebruikt) en beloond moet worden restauratie opnieuw blootgelegd. Zo met het tarief voor incidentele zijn de gewelven van het schip Per 1 januari 2012 wordt de vergoe- hulpdiensten (= het bruto trakte- verfraaid met fresco’s (schilderingen ding voor een preekbeurt in de ment bij 10 periodieke verhogin- op natte kalk) uit de 13e, 15e en 16e Protestantse Kerk in Nederland gen). In 2012 levert dat een bedrag eeuw. Afbeeldingen van heiligen € 118 per dienst. In 2010 bedroeg de van € 118 per dienst op. worden afgewisseld door figuratieve vergoeding € 80 en in 2011 € 100 voorstellingen en plantmotieven. per dienst. Graag geven we een Voor steeds meer predikanten, met toelichting op de vergoeding en de name voor hen die in deeltijd Een bijzondere serie schilderingen verhoging van het tarief. werkzaam zijn, wordt de preek- uit circa 1545 bevindt zich in het beurtvergoeding een onderdeel van koor. Daar is het leven van Christus De preekbeurtvergoeding wordt het noodzakelijke inkomen. De uitgebeeld door een onbekende 16e vastgesteld door het zogenaamde kleine synode en het Georganiseerd eeuwse schilder. Hij gebruikte de Georganiseerd Overleg Predikanten. Overleg Predikanten zijn van zogenaamde secco-techniek waarbij In dit overleg onderhandelt de oordeel dat predikanten kernfiguren de schildering op een droge kalklaag delegatie namens de predikanten zijn in het functioneren en voortbe- wordt aangebracht. (benoemd door de Bond van staan van de kerk. Voor hun werk- Nederlandse Predikanten) met de zaamheden op academisch niveau Twee orgels delegatie namens de kerk (benoemd dienen zij beloond te worden met De bouw van het Schnitger-orgel in door de kleine synode, deels op een kwalitatief goed pakket aan het schip van de Martinikerk begon voordracht van de Vereniging voor arbeidsvoorwaarden. Het is onjuist rond 1480. Bij de eerste bouwfase Kerkrentmeesterlijk Beheer) over de een terugloop in de middelen der was de humanist Rudolf Agricola als arbeidsvoorwaarden van de predi- kerk te vertalen in een lage of lagere adviseur betrokken. De ontwikkeling kanten voor gewone werkzaamhe- beloning van de professionele van het orgel kende haar hoogte- den. De uitkomsten van het arbeids- krachten. Gemeenten hebben punt in de 18e eeuw nadat het voorwaardenoverleg zijn geldend andere middelen om hun financiële achtereenvolgens door Arp Schnit- voor alle gemeenten van de Protes- zorgen tegemoet te treden, bij ger, diens zoon Fransz Casper en tantse Kerk in Nederland (ordinantie voorbeeld het stimuleren van de Albertus Hinsz was uitgebreid. Met 3-16-4). Gemeenten hebben niet de geldwerving, een andere inzet van zijn 3500 pijpen en 53 registers is dit vrijheid daarvan af te wijken (artikel onroerend goed, samenwerking met orgel van de Martinikerk één van de 40-a van de generale regeling andere gemeenten en, als zij aan de grootste Noord-Europese barokor- predikantstraktementen). Het eisen daarvoor voldoen, een beroep gels. bedrag van de preekbeurtvergoe- op steun van de Solidariteitskas. ding is dus niet slechts een advies. Sinds 2002 staat in het koor van de De bedoeling van het landelijke Namens het Georganiseerd Overleg Martinikerk het volledig gerestau- voorschrift is gelijke behandeling: Predikanten, reerde Le Picard-orgel. Het instru- predikanten krijgen voor een ment is van oorsprong een deel van preekbeurt allemaal dezelfde Mevr. mr. drs. P.J.E. van den Bosch. een Rococo-orgel dat in 1742 beloning. gebouwd was voor een klooster in Mevrouw Van den Bosch is hoofd het Limburgse Nunhem. Na omzwer- De verhoging van de preekbeurtver- HRM van de Dienstenorganisatie van vingen vond het zijn plek in het koor goeding in de jaren 2011 en 2012 de Protestantse Kerk in Nederland. van de Martinikerk, waar het heeft plaatsgevonden omdat de gebruikt wordt voor de erediensten vergoeding in de jaren 2006 – 2010 en concerten. niet was aangepast en omdat beide delegaties in het Georganiseerd De Martinikerk wordt veelzijdig Overleg Predikanten van oordeel gebruikt. Op werkdagen wordt de waren dat de hoogte van de vergoe- kerk verhuurd aan de Rijksuniversi- ding niet in overeenstemming was teit Groningen voor colleges en met de arbeid die ervoor gevraagd officiële gelegenheden. Ook vinden wordt. Het voorbereiden en houden er regelmatig grote concerten van een dienst vergt exclusief reistijd plaats. De burgerlijke gemeente al gauw zo’n 12 uur werk, als een heeft het kerkgebouw erkend als nieuwe preek gemaakt moet een officiële locatie om te trouwen. worden. Kan de predikant een Op zondagen en christelijke feestda- eerder gemaakte preek gebruiken, gen vinden er erediensten plaats. De dan moet exclusief reistijd ook al protestantse wijkgemeente Martini- gauw op 4 uur arbeid gerekend kerk en het GSp — Studentenplat- worden. Als norm is nu afgesproken form voor Levensbeschouwing, dat een gastpreekbeurt 4 uren houden er diensten. arbeid vergt (feitelijk wordt er dus

28 KERKBEHEER Algemeen directeur H. Feenstra tijdens regiobijeenkomsten VKB Zuid-Holland:

Zoek samenwerking op het moment dat je sterk bent

R.M. Belder

Het afdelingsbestuur van Zuid-Hol- land van de VKB belegde in het afgelopen najaar een tweetal regiobijeenkomsten, namelijk op 7 en 8 november in resp. Alphen aan den Rijn en Papendrecht, die in totaal door zo’n 130 kerkrentmeesters werden bezocht. Inleider op beide avonden was de heer H. Feenstra, algemeen directeur van de Dienstenorganisatie van onze Kerk. De heer Feenstra sprak over de financiën van de Kerk in relatie tot die in de plaatselijke gemeenten. Het hierna volgende verslag betreft de bijeenkomst in Papendrecht die, De heer J. Bol (links) die de vergadering leidde, met naast hem de heer H. Feenstra. bij afwezigheid van de voorzitter van het afdelingsbestuur, werd Moderamen van de generale synode, die in 2007 door de Kleine synode is geleid door de heer J. Bol, lid van het bestuur van de kerkelijke vastgesteld. Ten aanzien van de het afdelingsbestuur. vergadering, houdt zich met theolo- beleggingen van het vermogen deelt gische zaken bezig, terwijl het hij mee dat de Kerk 40 pct. in De heer Bol opende de vergadering Bestuur van de DO te vergelijken is aandelen, 40 pct. in obligaties, 10 met gebed en gaf vervolgens het met de positie van de vroegere pct. in ideële fondsen (Oikocredit) en woord aan de secretaris van de Stich- kerkvoogdij”, zo begint de heer 10 pct. in vastgoed heeft belegd. De ting Behoud Kerkelijke Gebouwen Feenstra zijn betoog. Het bestuur gelden van Kerk in Actie zijn van Zuid-Holland, de heer J.P. van van de DO is als eerste verantwoor- allemaal in een termijndeposito Bennekom. De heer Van Bennekom delijk voor het financieel beheer. De belegd, zodat die direct beschikbaar wees op de inhoud van de onlangs taken zijn o.m.: zijn. verschenen Nieuwsbrief waarin s HETDOEN VOORBEREIDEN UITVOE- belangrijke informatie over het ren en toezien op het door de Financiële gegevens BRIM (Besluit Rijkssubsidiëring Kleine synode vastgestelde beleid De financiële gegevens die de heer Instandhouding Monumenten) 2012 voor de DO; Feenstra presenteert, zijn gebaseerd en 2013 is opgenomen. Verder s DEZORGVOORDEVERMOGENSRECH- op het jaarverslag 2010, dat door de verwees hij naar een door de telijke aangelegenheden van de Kleine synode van juni 2011 behan- secretaris van CIO-K (de Commissie DO, alsmede deld is. Hij zet vervolgens uiteen hoe kerkelijke gebouwen van het s HETBEHERENVANHETVERMOGEN het beleid tot stand komt en hoe dit Interkerkelijk Contact in Overheids- van de Protestantse Kerk in vervolgens in jaarprogramma’s zaken) voor “Kerkbeheer” van Nederland. wordt uitgevoerd. Na missie en visie november 2011 geschreven artikel van de nota “Leren leven van de waarin de meest recente informatie In dit verband deelt de heer Feenstra verwondering” is de strategie in een over het BRIM is opgenomen. mee dat de synode besloten heeft beleidsplan 2009-2012 vastgelegd en om het Generaal College voor de zijn er jaarplannen of werkplannen Positie Dienstenorganisatie Behandeling van Beheerszaken, dat gemaakt. Vervolgens worden deze Hierna kreeg de heer Feenstra het sinds de kerkorde van 1 mei 2004 plannen door het Bestuur van de DO woord die een uiteenzetting gaf een functie kreeg toebedeeld, op te financieel vertaald, waarna deze over de positie van de Dienstenorga- heffen. De reden hiervan is dat dit plannen ter vaststelling aan de nisatie (DO) in relatie tot de Kerk. college eigenlijk nooit goed gefunc- Kleine synode worden voorgelegd. “Het werk van de Protestantse Kerk tioneerd heeft omdat er daaraan Voorts geeft de Commissie van in Nederland wordt uitgevoerd door geen behoefte bleek te bestaan. Rapport haar beoordeling hierop en de DO onder verantwoordelijkheid Verder wijst de heer Feenstra op de bepaalt de synode tenslotte wat er van het Bestuur van de DO. Het nota Duurzaamheid en Beleggingen mee gebeurt. ̈

JANUARI 2012 29 Hierna geeft de heer Feenstra een steeds duidelijker zichtbaar. voor de toekomst te voeren, acht hij overzicht van de kengetallen van de Tot op heden was de situatie zo dat het verstandiger om bij een meerja- DO. De DO heeft eind 2010 een minder bijdragers als gevolg van renplanning uit te gaan van een balanstotaal van € 43 miljoen, ledenverlies, werd gecompenseerd bezuiniging die nog dieper gaat, terwijl de risicoreserve sinds 2007 doordat anderen hun bijdragen waardoor ruimte ontstaat voor van 43,8 naar 59,9 pct. is gestegen. verhoogden (“Mínder mensen geven nieuw beleid. Tegen die achtergrond In 2007 was het dieptepunt, toen de méér”). Maar sinds 2011 lijkt hier is dan ook besloten om projecten als kosten verbonden aan het niet een trendbreuk zichtbaar. Was de een nieuwe kerk op IJburg en het geslaagde Numeri-project ten laste situatie sinds vele jaren zo dat project “Help de nieuwe kerk in van de risicoreserve zijn gebracht. landelijk gezien 40 pct. van de Nieuw-Vennep”, waar tot op heden De inkomsten stegen van € 65,3 gemeenten met een teruggang van geen bestaande kerkelijke gemeente miljoen in 2007 naar € 83,8 miljoen de inkomsten uit Kerkbalans werd gevestigd zijn, van de grond te in 2010. Deze forse stijging in 2010 is geconfronteerd en 60 pct. van de krijgen. Het uitgangspunt is dat deze veroorzaakt door de bijdragen die gemeenten met een stijging, voor de projecten na drie jaar self supporting de DO krijgt van de Samenwerkende langere termijn verwacht de heer moeten zijn. De heer Feenstra hoopt Hulporganisaties (SHO) in het kader Feenstra dat jaarlijks 60 pct. met een dat steeds meer gemeenten uit van de ﬁnanciële acties die voor de teruggang en 40 pct. met een solidariteitsoverwegingen omlig- ramp in Haïti werden gehouden. De stijging van de bijdragen uit Kerkba- gende gemeenten die het moeilijk uitgaven stegen van € 62.1 in 2007 lans te maken heeft. hebben, bijstaan. naar € 74.2 miljoen. Hierin zijn ook voor een belangrijk deel de uitgaven Met betrekking tot het quotum voor In het kader van de plaatselijke voor Haïti verdisconteerd. 2012 deelt de heer Feenstra mee dat geldwerving wijst hij op de moge- het Bestuur van de DO de synode lijkheden van erfstellingen en Verder deelt de heer Feenstra mee voorstelt het quotumpercentage legaten. De landelijke Kerk ontvangt dat de personele bezetting van 400 voor 2011 ook voor 2012 te hante- jaarlijks circa € 10 aan erfstellingen medewerkers (fte) in 2003 terugge- ren. Inzake de ontwikkeling van het en legaten. Hij geeft de colleges van bracht is naar 275 medewerkers in quotum over de periode 2008 – 2011 kerkrentmeesters ernstig in overwe- 2010. Er is fors in het aantal fte’s vraagt de heer Feenstra aandacht ging hiervoor beleid te ontwikkelen gesneden, waaraan de sluiting van voor het feit dat in die periode het onder het thema “Geef uw kerk een de Regionale Dienstencentra in 2006 quotum van € 15 miljoen naar kindsdeel”. Voor de plaatselijke een belangrijke bijdrage heeft slechts € 15,4 miljoen gestegen is. gemeenten kan dit een substantiële gegeven. Van de inkomsten van de Dat is veroorzaakt doordat het inkomstenbron gaan betekenen, DO, die in 2010 € 83,8 miljoen Bestuur van de DO de afgelopen waarbij de revenuen aangewend beliepen, wordt € 25,9 miljoen jaren een lager quotumpercentage worden voor de exploitatie om (bijna 31 pct.) ontvangen uit diaco- heeft berekend. Zou echter het daarmee de lagere opbrengsten uit nale en kerkrentmeesterlijke quota aanvankelijk vastgestelde quotum- Kerkbalans te compenseren. en de Solidariteitskas. Voor bestedin- percentage ongewijzigd zijn geble- gen aan de doelstelling werd € 74,2 ven, dan zou de quotumopbrengst miljoen uitgegeven, terwijl er bijna gestegen zijn van € 15,4 naar € 16,8 € 8 miljoen aan de Bestemmingsre- miljoen. Hieruit wordt duidelijk dat …waarbij de serve van Kerk in Actie werd toege- de Kerk terdege rekening houdt met predikant zeker voegd. Het positieve operationeel de ﬁnanciële ontwikkeling in de resultaat over 2010 bedroeg plaatselijke gemeenten, zo besluit bereid zal zijn via € 972.000, aldus de heer Feenstra. de heer Feenstra zijn boeiende en heldere betoog. het mobiliteits- Kerk volgt overheid bureau van de Naar aanleiding van een vraag Nieuwe projecten waarom de personeelslasten in de Na de pauze is er gelegenheid kerk naar een periode van 2008-2011 met circa 11 vragen te stellen waarvan door pct. gestegen zijn, wijst de heer diverse aanwezigen gebruik wordt andere gemeente Feenstra erop dat dit te maken heeft gemaakt. Opgemerkt wordt dat er uit te zien… met loonontwikkelingen. De Kerk in het voorstel voor het collecteroos- volgt de salarisontwikkeling van de ter 2012 meer collecten voor overheid. In dit verband vraagt de missionair werk zijn opgenomen. De Afstoting kerkgebouwen heer Feenstra aandacht voor de vraag is of de Solidariteitskas hierin Naar aanleiding van de vragen over bezettingsbijdrage die voor 2012 niet kan bijspringen, zodat het het beleid van de Protestantse Kerk licht verlaagd wordt, hetgeen aantal collecten voor de eigen in Nederland in het kader van mogelijk bleek dankzij een dotatie gemeente op peil kan blijven. afstoting van kerkgebouwen en de uit het vermogen. Maar voor 2013 De heer Feenstra wijst op de proble- mogelijkheid van een predikant, die zal dat niet het geval zijn en dat matiek in gemeenten die jaarlijks een langere periode aan de gemeen- betekent met name voor de met krimp worden geconfronteerd, te verbonden is, maar waarvan de gemeenten een relatief forse waarbij jaarlijks fors bezuinigd moet gemeente de kosten eigenlijk niet stijging. Deze problematiek wordt worden. Om een verantwoord beleid meer kan opbrengen, deelt de heer

30 KERKBEHEER Aandachtig luisteren de aanwezigen naar de boeiende inleiding van de heer Feenstra.

Feenstra het volgende mee. behoud van kerkgebouwen wordt injectie en een stimulans moet Wanneer de gemeente de kosten geïnvesteerd. krijgen, verder te helpen. In 2010 van de predikant die b.v. zes jaar aan zijn er 5 aangesteld en hij verwacht de gemeente verbonden is, niet Contact met overheid voor de komende jaren dat de vraag meer kan opbrengen, dan is de Verder attendeert de heer Feenstra hiernaar zal toenemen. communicatie een belangrijk de colleges van kerkrentmeesters element. Ook de predikant zal erop om vooral goede contacten Gemeente van de toekomst is: moeten inzien dat hij de gemeente met de overheid te onderhouden, Samen werken er geen dienst mee bewijst om als want er kunnen perioden komen dat Wat zijn de gevolgen van samenwer- full time predikant langer aan te je de overheid dringend nodig hebt. king met omliggende gemeenten in blijven, terwijl de gemeente eigen- Van levensbelang is om tijdig deze het kader van de plaatselijke lijk maar in staat is om een parttime samenwerking te zoeken op een financiën? De heer Feenstra deelt predikant van b.v. 75 pct. te betalen. moment dat je sterk bent, aldus de mee dat het streven erop gericht is De Commissie Predikanten kan naar heer Feenstra. dat nauwe samenwerking tussen een passende financiële oplossing gemeenten een duidelijke meer- (conform kerkorde) zoeken, waarbij In antwoord op de vraag of Hyde- waarde moet hebben ofwel 1 + 1 de predikant zeker bereid zal zijn via park in Doorn wordt aangehouden moet 3 worden en geen ¾. Ga met het mobiliteitsbureau van de Kerk of dat de Kerk dit landgoed gaat elkaar in gesprek en werk er aan dat naar een andere gemeente uit te afstoten, deelt de heer Feenstra mee er voor beide partijen sprake is van zien. dat het beleid van de Kerk erop een win-win situatie. Ga niet werken gebaseerd is dit landgoed alleen aan aan een sterfhuisconstructie maar Voor wat betreft de problematiek te houden wanneer de exploitatie werk aan vitaliteit en ga pas op het van de (monumentale) kerkgebou- kostendekkend is. laatst goed over de financiën praten, wen, deelt de heer Feenstra mee dat zo adviseert de heer Feenstra. de Kerk hiervoor uiteraard geen In de presentatie van de financiële middelen ter beschikking heeft. situatie van de Protestantse Kerk in De verhoging van de preekbeurten- Samen met de overheid (gemeente, Nederland toonde de heer Feenstra vergoeding van € 80 naar € 100 (per provinciale en rijk) zal er naar een het verloop in fte’s van bijzondere 1.1.2011) en per 1 januari 2012 naar creatieve oplossing gezocht moeten aanstellingen. Naar aanleiding van € 120 komt voor sommige kerkrent- worden. Maar ook de overheid heeft een vraag waarom men tot een meesters fors over. De heer Feenstra geen passende oplossing. Denk in dit bijzondere aanstelling overgaat, begrijpt dat, maar wijst erop dat uit verband aan de Eusebiuskerk te deelt de heer Feenstra mee dat een berekeningen gebleken is dat de Arnhem waarbij er stemmen opgaan gemeente door incidentele oorzaken bestaande vergoeding veel te laag om deze kerk, die als een molen- tijdelijk in de problemen kan komen. bleek te zijn gelet op de tijd die de steen om de nek van de gemeen- Wanneer uit de prognose voor de predikant aan voorbereiding moet schap hangt, af te breken. Toch zal komende jaren blijkt dat deze besteden. Maar de predikant mag, dat appèl op de overheden moeten problemen van tijdelijke aard zijn, wanneer hij of zij dat aangeeft, doorgaan, zo stelt de heer Feenstra, dan probeert de Kerk hierin tege- genoegen nemen met een lager die zich ook kan voorstellen dat er moet te komen door een interim bedrag, zo stelt de heer Feenstra. particulier geld, zoals dat bij Natuur- predikant aan te stellen die de monumenten het geval is, voor het gemeente, die weer even een De heer Bol, die deze zeer goede ̈

JANUARI 2012 31 bijeenkomst leidde, bedankt de heer FIM betrokken bij evaluatie BRIM Feenstra voor zijn duidelijke en transparante inleiding en de wijze waarop hij inging op de vragen, hetgeen door de aanwezigen met een warm applaus wordt ondersteund. Na het uitspreken van een gezamenlijk gesproken “Onze Vader” sluit hij deze bijeenkomst. In de Nieuwsbrief die de in 2009 Federatie Grote Monumentenge- opgerichte Federatie Instandhou- meenten) graag de schouders zetten ding Monumenten (FIM) in het onder een dergelijk initiatief, om zo najaar 2011 uitgaf is vermeld dat de de binding binnen het erfgoedveld Begroting protestantse FIM vertegenwoordigd is in de te versterken. gemeente Utrecht stuurgroep Evaluatie BRIM van het sluitend Ministerie van OC&W. Deze stuur- Leden van het FIM hebben kennis groep houdt zich nu ook bezig met gemaakt met een aantal Tweede “Kerk in de stad”, het kerkblad van de begeleiding van het onderzoeks- Kamerleden. Gesproken is met de protestantse gemeente van bureau dat in opdracht van OC&W vertegenwoordigers van de vaste Utrecht, van 2 december 2011 meldt met voorstellen moet komen voor Kamercommissie voor Cultuur van dat de begroting voor 2012 met een de nieuwe BRIM-regeling die vanaf alle partijen. De strekking van de omvang van € 3,6 miljoen sluitend 2013 van kracht moet worden. kennismaking is dat Kamerleden, is. Dit betreft het budget van de binnen de beperkte tijd die ze gemeente met uitzondering van de De FIM zet in op een goede restau- hebben, zich graag laten informeren diaconale gelden. ratie- en onderhoudsregeling die door belangengroeperingen die een voor haar leden zo efficiënt en grotere gemene deler behartigen. “Stabiliteit en continuïteit waren de effectief mogelijk is. Het is uiteinde- De FIM heeft in de gesprekken kernbegrippen van de periode lijk aan de staatsecretaris om met gewezen op haar netwerk, kennis en 2005-2011. Onder andere grote een goed voorstel richting Tweede betrokkenheid vanuit het particulier efficiencystappen centraal en op Kamer te gaan. De begeleidingscom- initiatief. Sommige Kamerleden wijkniveau hebben ervoor gezorgd missie bestaat naast twee bestuursle- bleken redelijk goed op de hoogte, dat we in die periode een sluitende den van de FIM uit vertegenwoordi- bij anderen is nog een lange weg te begroting hebben kunnen bewerk- gers van OC&W, de RCE, de gaan. De FIM lobbyt thans al bij de stelligen. De jaren 2012-2015 gaan Federatie Grote Monumentenge- Kamerleden op dossiers die binnen we langzaam een andere fase in. De meenten, het IPO namens de de erfgoedsector de aandacht economische toestand is helaas niet provincies en het Nationaal Restau- vragen en die de deelbelangen van verbeterd en heeft een negatieve ratiefonds. invloed op subsidies voor onderhoud, waardoor de kosten van het Op ministerieel niveau wordt Oude kerk Lunteren onderhoud van de kerkgebouwen gewerkt aan de wijziging van het gerenoveerd toenemen. omgevingsrecht onder de naam Eenvoudig Beter. De bedoeling is om De Oude Kerk van de hervormde De giften nemen licht af en de alle ruimtelijk relevante wetgeving gemeente te Lunteren is na gron- inkomsten uit effecten zijn lager als samen te brengen in één nieuwe dige renovatie- en verbouwings- gevolg van een uitblijvend herstel omgevingswet. Ook de wetgeving werkzaamheden op 17 december jl. van de financiële markten. Verhuur betreffende de zorg voor ons weer in gebruik genomen. In de kerk neemt al een belangrijk deel van de erfgoed wordt daarbij betrokken. zijn balken vervangen en er is een inkomsten in en wordt steeds FIM zal binnenkort vanuit het nieuwe vloer in gekomen. Een belangrijker voor de exploitatie van ministerie nader over de plannen gedeelte van de oude banken wordt de wijkbegrotingen, aldus de worden geïnformeerd. door stoelen vervangen. “Dankzij voorzitter van het college van Aan een aantal adviseurs is gevraagd meer stoelen behouden we de kerkrentmeesters, de heer H. van der een opzet te maken voor een capaciteit . Bovendien biedt het Kolk. nieuwe Monumentenstudiedag. meer mogelijkheden bij het avond- Belangrijkste doelstelling van een maal en bij het optreden van een dergelijke dag, die een vervolg is op koor, zo licht de voorzitter van het de vroegere Monumentenstudieda- college van kerkrentmeesters, de gen van het Nationaal Contact heer A.C. van Alphen, toe. Monumenten, is elkaar op een De hervormde gemeente te Lunte- plezierige manier te ontmoeten en ren telt 1.800 leden, van wie er kennis en ervaring uit te wisselen. ongeveer 650 de ochtenddienst De gedachte is dat de toogdag eind bijwonen. De totale kosten van de mei 2012 zal worden gehouden. FIM verbouwing bedroegen € 950.000, wil samen met andere partijen aldus een bericht in het Reformato- (Nationaal Restauratiefonds, risch Dagblad van 6 december 2011.

32 KERKBEHEER Predikantenbord uit Poortugaal nu in Utrecht Kerkelijk erfgoed in beweging

Drs. M. Blokhuis

In vele plaatsen in Nederland worden kerkbeheerders vandaag de dag voor de opgave geplaatst om te bepalen welke roerende goederen van belang zijn en bewaard moeten worden wanneer een kerkgebouw gesloten wordt. Om hen bij te staan is de Handreiking Roerend Religieus Erfgoed ontwikkeld door Museum Catharijneconvent en de Stichting Kerkelijk Kunstbezit, beide gevestigd te Utrecht. Maar ook kerken die gewoon open blijven kunnen gebruik maken van de handreiking om de waarde te bepalen van het erfgoed.

Een monumentaal predikantenbord afkomstig uit de oude Hervormde kerk van Poortugaal wordt sinds Een gedeelte van het predikantenbord dat volgens SKKN het grootste september 2011 gepresenteerd in predikantenbord van Nederland is. Museum Catharijneconvent te Utrecht. Het bord staat sinds maart vorig jaar landelijk aandacht ving. De tekst op het bord verwijst van dit jaar in de schijnwerpers gevraagd voor het monumentale nadrukkelijk naar Poortugaal, omdat de eigenaar, de Hervormde bord. Dit trok de aandacht van Hoogvliet en Albrandswaard. Maar gemeente, het bord dat al meer dan zowel de medewerkers van de ook aan andere plaatsen kan tachtig jaar rondzwerft, een vaste en Stichting Kerkelijk Kunstbezit als worden gedacht. De predikantenlijst passende plaats wil geven maar daar Museum Catharijneconvent. Omdat verwijst naar een keur aan plaatsen tot nu toe niet in is geslaagd. Door het bord al zo lang buiten de kerk in Nederland waar predikanten middel van de presentatie in verbleef, was het bij de SKKN alleen vandaan kwamen en heen gingen. museum Catharijneconvent wordt bekend uit de literatuur en van oude Niet alleen kerkgebouwen, maar het bord een half jaar onder de foto’s. Na onderzoek ter plaatse ook een Theologische Hogeschool of aandacht van het publiek gebracht bleek de enorme afmeting van het Universiteit kan een passende locatie om zodoende gegadigden te vinden bord. Na vergelijking met andere zijn voor dit predikantenbord. die het wel kunnen plaatsen. voorbeelden in de bestanden van de SKKN blijkt dit het grootste bord in Helaas is in de kerk waar het Tot omstreeks 1923 stond het Nederland te zijn (ca. h. 550 x b. 600 predikantenbord vandaan komt predikantenbord op het koorhek in cm). In feite gaat het hier om een geen mogelijkheid om het bord te de kerk, op de scheiding tussen koor vast koorschot dat zich boven het herplaatsen wegens wijzigingen in en schip. In die jaren werd de kerk koorhek bevond, op de scheiding het interieur. Door de afmetingen grondig gerestaureerd onder leiding van koor en schip. Op grond van de past het ook niet in elke willekeu- van de architect H. van der Kloot ornamentiek en de spelling kan het rige ruimte. De overbruggingsperi- Meyburg te Den Haag. Om de bord gedateerd worden op 1760- ode die museum Catharijneconvent lichttoetreding vanuit het koor te 1785. biedt, moet het mogelijk maken om verbeteren werd het bord verwij- dit unieke bord veilig te stellen voor derd en opgeslagen. Op zich is het al bijzonder dat een Nederland. predikantenbord voor herbestem- Tot voor kort stond het in een loods ming wordt aangeboden. Predikan- De heer Blokhuis is wetenschappelijk op een voormalig militair terrein tenborden horen zozeer bij een kerk medewerker van de Stichting maar wegens sloop daarvan moest en een gemeente dat deze eigenlijk Kerkelijk Kunstbezit in Nederland ook het bord verhuizen. Door nooit beschikbaar komen. Het (SKKN). Voor meer informatie: tel. ingrijpen van een bewoonster op het mooiste is als het bord een plaats 030-2340742, drs. M. Blokhuis, terrein van de loods werd in maart kan vinden in Poortugaal of omge- e-mail: [email protected].

JANUARI 2012 33 Orde in Utrechts kerkarchief

In “Kerk in de stad” van 21 oktober 2011, het kerkblad van de protestantse gemeente Utrecht, schrijft de secretaris van de archiefcommissie De orgelbank van de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer biedt van deze gemeente, de heer W. plaatselijke gemeenten de mogelijkheid hun pijporgel te koop aan te Klukhuhn, over een archiefproject bieden. Geïnteresseerden kunnen specifieke informatie over de aangebo- van de protestantse gemeente den orgels opvragen. Momenteel zijn er 6 instrumenten in de orgelbank Utrecht. Dit project heeft het opgenomen. Dit betreft orgels gebouwd door fa. L. van Dam en Zn., Ernst ambitieuze doel om ervoor te Leeflang, S.F. Blank, Van den Berg en Wendt, Pels & Van Leeuwen en zorgen dat in Het Utrechts Archief Flentrop Orgelbouw. (HUA) een compleet overzicht beschikbaar komt van de periode Voor gedetailleerde informatie over de orgelbank kunt u contact opne- van voor de Reformatie, die aan het men met: Centraal Bureau VKB Tel. (078) 639 36 63 E-mail n.dejong@ einde van de zestiende eeuw kerkrentmeester.nl of raadpleeg het actuele aanbod op onze website: plaatsvond, tot de Utrechtse kerk- www.kerkrentmeester.nl vereniging van hervormden en gereformeerden per 1 januari 2005. Dat doel is alleen haalbaar doordat maken van de aanwezige wijkarchie- en bovendien stoffig. Maar wie over grote delen van deze historie in ven. In de volgende fase zal dit in doordringt tot de inhoud daarvan, het verleden al archivering plaats- kaart worden gebracht en op raakt geboeid door het gemeentele- vond. In het huidige archiefproject dezelfde wijze als de centrale ven geleid door Gods Geest dat eruit wordt deze aangevuld met name stukken worden voorbereid voor spreekt en de ontwikkelingen die op met stukken uit de actuele geschie- overdracht aan HUA. Als start van dat gebied in de loop der jaren denis. deze fase zal de heer Klukhuhn alle hebben plaatsgevonden. En hij raakt wijkgemeenten bezoeken om samen ervan overtuigd dat de stukken alle In de afgelopen jaren heeft de met de wijken een overzicht te zorgvuldigheid verdienen om het archiefcommissie veel werk verzet maken van de aard en omvang van beeld dat zij geven te bewaren voor om de overdracht aan HUA voor te de stukken. de toekomst, aldus de heer Kluk- bereiden. Bij een grote hoeveelheid Archiefstukken zijn meestal droog huhn. documenten is het een geweldige klus om deze volledig geordend, ontdubbeld, ontdaan van alle ongerechtigheden zoals nietjes, Gift voor orgel opgeborgen in zuurvrije mappen en Jacobskerk voorzien van plaatsingslijsten aan te Winterswijk leveren. Dit werk is begin 2012 overgenomen door een archiefbe- Op 28 januari 2012 wordt er in de werkingsbedrijf dat dit conform monumentale Jacobskerk een landelijke richtlijnen voor archiefbe- concert bij kaarslicht gehouden. Dat heer zal afronden. Afgesproken is is voor veel Winterswijkers en dat de verzameling archief van de andere Achterhoekers een waar protestantse gemeente in het HUA genoegen. Dit jaar krijgt het concert zal worden opgenomen, wanneer een extra accent, omdat de Stichting daar in 2012 de verbouwing gereed Vrienden van de Jacobskerk dan aan zal zijn. het college van kerkrentmeesters orgel is bijzonder belangrijk en een cheque overhandigt van maar dankzij deze cheque wordt dit mede Naast de hiervoor genoemde liefst € 10.000. mogelijk gemaakt, aldus het college stukken vormen ook de wijkarchie- Dat doet ze met een reden: het van kerkrentmeesters van de ven een heel belangrijk bestanddeel monumentale Naber/Metzler orgel protestantse gemeente te Winters- van het archief van de protestantse (resp. 1831 en 1970) heeft net een wijk. gemeente van Utrecht. In deze groot onderhoudsbeurt ondergaan stukken ligt immers een beeld en ziet er nu nog mooier uit dan het opgeslagen van het leven en werken reeds was. Het orgel klinkt nu weer in deze wijkgemeenten in de zoals het door de orgelbouwers is bewuste perioden van de geschiede- bedoeld. Alle werkzaamheden zijn nis. In het seizoen 2011/2012 heeft uitgevoerd door Orgelbouwerij Reil de archiefcommissie van de protes- uit Heerde. Het college van kerkrent- tantse gemeente de medewerking meesters is erg ingenomen met de van alle wijkgemeenten nodig om grote cheque die op komst is. Het een volledige inventarisatie te onderhoud van een monumentaal

34 KERKBEHEER Onderscheidingen van de VKB

GOUD MET BRILJANT GOUD Jan Kraak, Wolphaartsdijk, toegekend aan toegekend aan 40 jaar organist

Cornelis Willem Keijzer, Maasdijk, Piet de Vries, Amersfoort, 60 jaar organist 40 jaar organist

J. Kraak, Wolphaartsdijk.

ZILVER C.W.Keijzer en M.C. Pellikaan- P. de Vries, Amersfoort. toegekend aan van den Bogert (zilver), Maasdijk Krijn Coppoolse, Hoevelaken Niklaas Gerhard Douwe Schuringa, Theodorus te Brake, Nijkerk, “de Eshof”, 40 jaar organist Leek-Oldebert, 25 jaar organist 50 jaar organist Berend Schrantee, Grootegast-Sebal- deburen, 33 jaar diverse functies ten dienste van het college van kerkrentmeesters Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer Afdeling Noord-Holland Maria Cornelia Pellikaan-van den Bogert, Maasdijk, 27 jaar organiste De afdeling Noord-Holland van de VKB heeft de taak de vermogensrechte- lijke aangelegenheden, voor zover niet van diaconale aard, te behartigen Clazina Rietveld, Ter Aar, van de kerkelijke gemeenten in Noord-Holland behorende tot de Protes- 25 jaar kosteres tantse Kerk in Nederland. Gerrit Marinus van der Wolf, Met ingang van 1 januari 2012 is er een vacature voor een Warmond, 25 jaar kerkrentmeester en administrateur bestuurslid (m/v) afdeling Noord-Holland tevens kandidaat-lid hoofdbestuur VKB T. van Eck-van Zoelen, Wijk bij Duurstede, 25 jaar beheerder Het bestuur van de afdeling zoekt een (voormalig) kerkrentmeester (m/v), kerkelijk centrum die — beschikt over ruime bestuurservaring; — inzicht heeft en geïnteresseerd is in het onderhouden van landelijke LEGPLAQUETTE netwerken en; toegekend aan — beschikt over beleidsmatige capaciteiten op het gebied van het kerkrentmeesterlijk beheer. S.A. Roorda, Heerenveen, 15 jaar beheerder De nieuwe bestuurder zal voorts de afdeling Noord-Holland gaan verte- genwoordigen in het hoofdbestuur van de landelijke VKB.

Meer informatie kan worden ingewonnen bij de voorzitter van het hoofdbestuur van de VKB, mr. P.A. de Lange, tel. 06 1006 7097, e-mail: [email protected] en de voorzitter van het bestuur van de afdeling Noord-Holland, de heer W. van Hilten, tel. 0229 262 349, e-mail: w.van. [email protected].

JANUARI 2012 35 PRONK BOUWT MET MEERWAARDE

Lakerveld ingenieurs- & architectuurbureau BV architectuur · instandhouding · onderhoud · bouwhistorie

PRONK LEIDEKKERS BV leidekwerk lood-, koper- en zinkwerk ladder- en klimhaken Noordzijde 95¹ 4225 PL Noordeloos

Machinestraat 2, Postbus 20, 1749 ZG Warmenhuizen tel. 0183-582600 fax. 0183-581049 Telefoon (0226) 391374, fax (0226) 392032

E-mail: [email protected], website: www.pronkbouw.nl [email protected] www.lakerveld-noordeloos.nl

5PL\^IV\^

=LYIV\^

9LUV]H[PL

B3 installatie advies, bouw beheer begeleiding =LY]HUNPUN

B3 installatie advies geeft Het behoud van het orgel, 6UKLYOV\K adviezen voor onder andere gebouw en het comfort van verwarming en ventilatie de kerkbezoeker staan hier 2SPTHH[LU van uw kerkgebouw.tghvb bij centraal. ]VJO[RSHJO[LU

9H[LSHHY 7VZ[I\Z ;! )( (2 ,! PUMV'IPUZ[HSSH[PLHK]PLZUS /LLYLU]LLU /LLYLU]LLU >!^^^IPUZ[HSSH[PLHK]PLZUS

36 KERKBEHEER 6/22))25*(/%28: www.sloofforgelbouw.nl

Luijtenstraat 17 Tel.: 0180—68 15 62 2941 CE Lekkerkerk e-mail: [email protected]

Nieuwbouw Restauratie Stemmen en Onderhoud

Een goede verstaanbaarheid in de kerk is niet altijd eenvoudig te realiseren. Door een veelheid aan akoestische factoren is het nodig een professionele en ervaren partner in te schakelen.

Schaapsound is dé leverancier op het gebied van kerkgeluids-installaties, projectie en videoapparatuur en moderne oplossingen voor de kerktelefoon.

Niet alleen door jarenlange ervaring in honderden kerken, maar ook door ons specialisme in het zelf ontwikkelen van hoogwaardige, innovatieve producten. Zo kunnen we optimaal inspelen op uw speciﬁeke situatie.

Rotterdam Delfshaven GKV

Ridderkerk: Kaartenmakerstraat 18, 2984 CB; Tel. 0180 41 46 00 Zwolle: Baileystraat 2a, 8013 RV; Tel. 038 785 19 77 www.schaapsound.nl [email protected]

JANUARI 2012 37 Kerkgebouwen afstoten Wat is wijsheid?

TAXATIE De gebouwenspecialisten van KKG zijn onafhan- KKG is zonder enige twijfel hèt kantoor voor kelijk en deskundig. Zij (her)kennen de gevoelig- kerktaxaties. In 2010 zijn door ons kantoor meer heden en kunnen als buitenstaander dit proces dan 50 kerken verspreid over heel Nederland in goede banen leiden. getaxeerd. VERKOOP PROCESBEGELEIDING Nadat in een gecontroleerd proces keuzes zijn De laatste jaren heeft KKG zich gespecialiseerd gemaakt is KKG dé partner om succesvol het in procesbegeleiding rond gebouwenvraagstuk- verkooptraject van a tot z voor u te verzorgen. ken. Hier blijkt grote behoefte aan doordat in de praktijk veel van dergelijke processen vastlopen Voor meer informatie of het maken van een als gevolg van allerlei gevoeligheden. afspraak kunt u contact opnemen met onze gebouwenspecialist in uw regio.

Zie voor meer informatie onze website www.kkgkka.nl.

Hoofdkantoor KKA/KKG Vestigingsadres Postadres Koningin Wilhelminalaan 23 Postbus 675 3818 HN Amersfoort 3800 AR Amersfoort Telefoon (033) 467 10 10 Fax (033) 465 67 86

38 KERKBEHEER Donatus verzekert vertrouwd

Donatus verzekert kerkgebouwen en wat daar bij hoort, zoals ruimtes voor kinderopvang, doopvonten,

kanselbijbels en orgels. Donatus is een betrokken specialist. Klein genoeg om u persoonlijk van dienst te

zijn. Groot genoeg om uw verzekeringsbelangen aan toe te vertrouwen. Samen met u zorgen we ervoor

dat wat waardevol is, behouden blijft voor onze kinderen en hun kinderen en hun kinderen…

www.donatus.nl tel. 073 - 5221700

JANUARI 2012 39 VERENIGING VOOR

KERKRENTMEESTERLIJK

BEHEER IN DE PKN

BELANGENBEHARTIGING s DIENSTVERLENING s KENNIS INSTITUUT

De Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer is de organisatie van beheerders in de Protestantse Kerk in Nederland. De VKB zorgt voor de belangenbehartiging en de dienstverlening voor haar leden.

Daarnaast is de Vereniging een kennisinstituut ten dienste van kerkrentmeesters en alle andere beheerders in de Kerk. De VKB beschikt daartoe over veel kennis en ervaring op het gebied van geldwerving, gebouwen en monumenten, beheer van begraafplaatsen, verzekeringen, enz.

De VKB weet wat er speelt in de kerk en in de wereld daar omheen. Zij weet wat kerkelijke gemeenten nodig hebben en zoekt daar betaalbare oplossingen voor. Protestantse gemeenten, Hervormde gemeenten, Gereformeerde kerken en Evangelisch- Lutherse gemeenten, maar ook externe relaties die binnen de doelstellingen van de Vereniging vallen, kunnen gebruik maken van de volgende diensten van de VKB:

s-!!47%2+).6%2:%+%2).'%. nu al ruim 6000 verzekeringen, ondergebracht bij Marsh/Mercer, voor WA, bestuurdersaansprakelijkheid, rechtsbijstand, ongevallen, fraude en beroving, vervanging van predikanten, zorg en inkomen, inkomensverzekeringen onder op maat gemaakte polisvoorwaarden en tegen uiterst scherpe premies.

s34%5.")*'%,$7%26).' al het materiaal voor de actie Kerkbalans (Nieuwe Stijl), eigen folders en brochures voor uw gemeente, advies voor de plaatselijke geldwerving.

s!$6)%:%.6//2"%(%%2$%23 over kerktorens, orgels en kerkverwarming, belastingwetgeving en beheer van kerkelijke begraafplaatsen.

s05",)#!4)%3 handleiding voor kerkrentmeesters, modellen voor plaatselijke regelingen, overeenkomsten en tarieven.

s/.$%23#(%)$).'%.6//262)*7),,)'%23 draaginsignes, legplaquettes en speldjes bij jubilea van kerkelijke medewerkers.

VKB - IN DIENST VAN DE KERK

Centraal Bureau Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer in de Protestantse Kerk in Nederland Nicolaas Maessingel 271D, 3311 KS Dordrecht Postadres: Postbus 176, 3300 AD Dordrecht. Telefoon: 078 - 639 36 66, Fax: 078 - 631 59 49 E mail: [email protected] Website : www.kerkrentmeester.nl 40 KERKBEHEER