GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (, BIZKAIA). 285

Kobie Serie PaleoantroPología nº 32: 285-302 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia - 2013 ISSN 0214-7971 Web http://www.bizkaia.eus/kobie

GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA).

Arqueología de los campos de batalla: el monte Arrontegi (Barakaldo, Bizkaia) Battefield archeology: mount Arrontegi (Barakaldo, ).

Antxoka Martínez Velasco1

(Recibido 12.XII.2012) (Aceptado 26.II.2013)

Palabras clave: Arqueología de los campos de batalla. Guerras Carlistas. Luchana, Barakaldo, Bizkaia.

Key-words: Battlefield archaeology. Carlist Wars. Luchana, Barakaldo, Biscay.

Hitz-gakoak: Gudu-zelaien arkeologia. Karlistaldiak. , Barakaldo, Bizkaia.

RESUMEN.

El monte Arrontegi, en Barakaldo, ha sido históricamente un emplazamiento clave para el control de la ría del Nervión. Ello explica que se construyeran allí en época medieval las conocidas como Torres de Luchana. A lo largo del siglo XIX jugó un papel importante durante las diferentes guerras carlistas. Reflejo de ello son las trin- cheras que aún se conservan hoy día. Por todo ello se llevó a cabo una intervención arqueológica que permitiera sentar las bases para su estudio desde el punto de vista de la arqueología de los campos de batalla. Aquí se recogen los resultados de dicha intervención.

SUMMARY.

The mount Arrontegi, in Barakaldo, has historically been a key site for the control of the Nervion river. This explains that known as the towers of Luchana built it there in medieval times. Throughout the 19th century, it played an important role during the various Carlist Wars. Reflection of it are trenches that are still preserved today. Therefore carried out an archaeological intervention that would lay the groundwork for their study from the point of view of battlefield archaeology. The results of this intervention are presented here.

LABURPENA.

Barakaldoko Arrontegi mendian egindako miaketa arkeologikoaren emaitzak jasotzen dira. Mendetan zehar kokapen estrategikoa izan da Nerbioi ibaiaren itsasadarraren kontrolerako, eta horregatik, bertan kokatu ziren Erdi Aroan Lutxanako Dorreak. XIX. mendean zehar paper garrantzitsua jokatu zuen karlistaldi desberdinetan. Horren adierazgarri dira gaur ikusi daitezkeen lubakiak. Horregatik gudu-zelaien arkeologiaren ikuspuntutik ikertzeko oinarriak ezarri nahi izan dira jarduera arkeologiko bat burutuz. 1 Arkeologoa. Kol. Zk. 41936 (C.D.L.). [email protected]

GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 287

1. SARRERA. go zen lan arkeologikori lagungarri egingo zitzaizkion datuak biltzera. 2010. urtean ikus-miaketa bat burutu zen kanpotik ikusten ziren egiturak konprobatzeko eta Arrontegi izena aipatu eta jende guztiari berehala egon zitekeen beste edozein aztarna bilatzeko. etorriko zaio burura izen bereko zubia. Nerbioi ibaia- ren itsasadarraren ibar biak lotzen ditu. Ezinbesteko pasabidea da eskualde osoko jendearen egunerokoan. 2. ARRONTEGI MENDIA. Izena, , Barakaldo aldean dagoen menditik datorkio. Mendia, berez, hirigunean dago, itsasadarra- ren, zubiaren eta Sefanitro lantegiak okupatzen zuen Arrontegi mendia, esan bezala, Barakaldoko hiri- orubearen artean (fig. 1 eta 9). gunean dago (Gida kartografikoa: 2004. Or. Zk. 24.) eta Grumeran mendilerroarena da (Galé 2001: 221). 1983. urtean, zubiaren inaugurazioarekin batera, Miatutako atala, berriz, Lutxana auzoan dago. betiko geratu zen erdibiturik mendia. Obra horrekin Miatutako goialdeak izen desberdinak jasotzen ditu: batera, baita ere dezagertu ziren goiko partean kontser- TUNTUN (78,94 m), TUN-TUN eta TUN TUN. batzen ziren fortearen azken aztarnak. Izenari dagokionez, Gida kartografikoa: 2004-k (Or. Zk. 24) jasotzen duena hartu da erreferentzi. Izenaren Hala ere, hegoaldeko partean, mapetan Tuntun beste aldaera batzuk ezagutzen dira, horrela adib., izena jasotzen duen goialdean, zubia eta Sefanitro lan- Galék (2001: 221) “Tun tun” forma jasotzen du eta tegiaren artean, egitura desberdinak ikus zitezkeen. “Tun-tun”, berriz, 1975eko Bilboko portuaren urte- Duela gutxirarte ez da egon aukerarik horiek konpro- roko memoriarekin batera datorren mapak (Ministerio batzeko, aipatutako alde hori Sefanitro lantegiaren de Obras Públicas, 1975). Deigarria da Bañales eta eremuaren barruan itxita geratu baitzen urtetan. Baina Gorrotxategik (2007: 45-46. Arrontegi) leku-izen hau 2007tik aurrera, Sefanitro itxi eta gero, lantegi horrek jaso ez izana eta mendi osoa izendatzeko, bakar- okupatzen zituen orubeetan hirigintza proiektu bati bakarrik, “Arrontegi” erabiltzea. Galék azaldu bezala eman zitzaion hasiera eta Arrontegi mendiaren hegoal- (2001: 221, Tun Tun), baliteke horren arrazoia egotea derako sarrera libre geratu zen. “Tun tun” izenaren jatorri ezezagunean, eta horregatik, Bañales eta Gorrotxategik baztertu dute beren lanean. Mendiaren goiko partean zeuden egitura horiek konprobatzeko jakinmina izan zen ekimenaren arrazoi Gauzak horrela, Arrontegi mendiaren gailur horre- nagusia. Eta hala, jarduera arkeologiko bati eman zit- tan dauden aztarnak katalogatzeko, hautatu da azke- zaion hasiera. Lana bi zatitan banatu zen. Lehenengo, nean Tuntun izena, Gida kartografikoa: 2004-k (Or. ikerketa historiko bat egin zen Arrontegi mendiari Zk. 24) jasotzen duen aldaeran. Hori, arrazoi prakti- buruz. Ohiko dokumentazio-lana burutu zen Arrontegi koei soilki zor zaio: behin Arrontegiko Zubia eraikita, mendiari aipamena egiten zioten datuak jasotzeko. Arrontegi mendiko goialdeak N-637ak banatuta geratu Baina, kasu honetan, bereziki bideratuta geroago egin- ziren, argi bereizitako bi eremu desberdinetan. Beraz,

Figura 1. Arrontegi mendia (eskuinean) itsasadarraren testuinguruan (El Correo, 2008). Gaur egun kontserbatzen diren egiturak ikusten dira.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 288 A. MARTÍNEZ VELASCO

Figura 2. Lutxanako Dorreen ikuspegia. Luis Paret. 1785. leku-izen horren erabilerak, beraren jatorriaren edo 3.1. Lutxanako Dorreak2 baliagarritasunaren zalantzetatik haratago, goialdea hobeto bereiztea eta zehaztea ahalbidetzen du, eta horrela ezabatzen dira sor litezkeen anbiguotasunak Ayalako jaunek eraikiak, antza, XI. m.an, ibilbide Arrontegi leku-izena soilki erabiliko balitz. luzea egin dute historian. Arrontegi mendiaren oinean kokatuta zeuden, ekialdean, itsasadarraren ertzean (fig. 2). Itsasadarreko trafikoa kontrolatzeko eraiki ziren. García eta Montalbán-ek (1995: 29-44) uste 3. AURREKO IKERLANA. dute XI. eta XII. mendeetako gerra-gertakarietan mur- gilduta egon zitezkeela, baita mairuen erasoen helburu izan zirela dorreak Enkarterrietan izandako pasartee- Arrontegi mendia ingurunean nabarmentzen den tan. goialdea da, Nerbioiren itsasadarren ondoan. Kokapen hori, historikoki, estrategikoa izan da bi arrazoi nagu- Independentziako Gudan (1808-1814) dorreak erre siengatik: batetik, Nerbioiren eta Kadagoaren itsasa- zituzten eta abandonatu. I. Karlistaldian, baina, darren bateratze-lekutik metro batzuk beherago koka- kokapen estrategikoa jarraitu zuten izaten eta karlistak tuta dago; eta bestetik, Asua ibaiaren bokaletik metro eta liberalak bereganatzeko lehian aritu ziren. gutxi batzuk beherago. Eta hain zuzen ere, horrek Lutxanako batailan3 (1836ko abenduaren 23-24a), ahalbidetzen zuelako itsasadarreko zirkulazioa kontro- gatazka-lekuaren zati ere izan zen Arrontegi mendia, latzea, horixe baitzen merkataritza-ibilbiderik nagu- baita bateria ingeles baten kokagune (fig. 3). Zubi- siena Gaztelako eta Bizkaiko merkantziak itsasora buru ere erabili zen dorreen kokalekua Lutxanako bideratzeko, hainbat merkataritza-ibilbideren abiapun- () zubia hartzeko, beste aldeko ertzean. III. tua, batez ere Bilboko hiribilduak garrantzia hartu ahala merkataritza-gune bezala. 2 Izenari dagokionez, forma horretan agertu ohi da bibliografian, pluralean eta “Dorreak” izen propioaren zatia bezala. Dorre hauen Bi dira erreferentzia nagusienak Arrontegi mendia ikerketarako datuen iturri nagusiena Delmás (1889) da. Burutu garai historikoan estudiatu ahal izateko: Lutxanako den ikerlan nagusiena jasotzen da Lutxana auzoaren monografian, Dorreak eta Arrontegiko fortea. bi zatitan (García eta Montalbán 1995; González 1995). 3 Bataila horren deskribapenerako: Pirala 1868: 571-591; Mañé eta Flaquer 1880: 118-123; Z.E. 1995b.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 289

Figura 3. “Batalla de Luchana”. 1836ko abendua. Cornavaren arabera, Galería Militar Contemporánea-n (1846).

Karlistaldian (1869-1876) ere okupatu zen beraren 3.2. Arrontegiko fortea4 kokapen estrategikoagatik itsasadarraren kontrole- rako. Fortea mendiaren goiko aldean kokatuta zegoen, goialde bien arteko pasabidean. Aipamenik fidagarri- 1871n, guda-garaian bertan, Luchana Mining ena, zentzu horretan, Atlas topográfico de la narra- Company Cº. Litd.-ek dorreen hondakinak erosi zituen. ción militar de la guerra carlista de 1869 a 1876-k 1886an eraitsi zituzten zutik geratzen ziren azken eror- (Cuerpo de Estado Mayor del Ejército 1887) ematen kinak, Trianoko mendietatik itsasadarreko karga-le- du. Bertan, aipatutako tokian jasotzen da bere kokape- kuetara mea garraiatu behar zuen trenbidea eraiki ahal na, mapa topografiko batean5 (fig. 4). Iturri historikoe- izateko. tan, izen desberdinez aipatzen da: “Fuerte de Luchana” Dorreen kokapen zehatza, gaur eguneko topogra- fian, ez dago guztiz argi, baina baieztatu daiteke koka- 4 “Fuerte de Arrontegi”, gaztelaniazko bertsioan. Leku horri tuta zeudela Tuntuneko gainaldetik jaisten den gando- aipamena egiten dioten jatorrizko iturri historikoak gaztelaniaz daude. Era berean, gaztelaniaz idatzita dago gotorlekuei buruzko rraren ondoan, hura itsasadarrean sartzen zen lekuan. ereduzko bibliografia. Gaztelaniaz izen desberdinak erabiltzen Dorreak, horrela, itsasadarraren ertzean bertan egongo dira gotorleku mota desberdinak izendatzeko: fortificación, fuerte, ziren kokatuta eta neurri batean itsasadarrean sartuta. fortín, reducto, block-haus/blochause/blocao, puesto, posición, Zentzu horretan, egin den proposamen bakarra posición fortificada, posición adelantada, atrincheramiento, etab. Euskaraz, berriz, erruz erabiltzen da “gotorleku” hitza, generikoa Z.E.rena (1995a) da: argazki-oin batean (1995a: 43) bera, izen bakoitzaren atzean dagoen ñabardurari begiratu gabe. aipatzen dute Lutxana Mining-en karga-lekua dorreen Azken urteotan aurrera egin da gotorlekuen izendatze lanetan eta kokagunean eraiki zela. horren adierazgarri Sáez-en lana da (2002a), nahiz eta sarritan, egile horren euskarazko bertsioan, bereizi gabe erabili “gotorleku” hitza eta, kasuan kasu, gotorleku-tipo bakoitzari dagokion izendapen egokia. Beraz, eta aurrekoari jarraituz, hemendik aurrera “Arrontegiko fortea” izendatuko da. 5 Cuerpo de Estado Mayor del Ejército 1887: Hoja Nº 9, Plano de la ría de Bilbao y alrededores.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 290 A. MARTÍNEZ VELASCO

Figura 4. “Fte de Róntegui”. Cuerpo de Estado Mayor del Ejército, 1887: Hoja Nº 9, Plano de la ría de Bilbao y alrededores. Jatorrizko planoaren atal baten ikuspegia. Bertan ikusten da Arrontegiko fortearen oin-planta.

(1836. Guiard, 1971: 6416), “Fortín de Luchana” Forteak oin-plantan izan behar zuen diseinuaren (1873. Z.E. 1995b: 91), “Fuerte de Arróntegui” (1875. arrasto bat ematen du aipatutako Atlas topográfico de Z.E. 1995b: 92), “Fuerte de Rontegui” (1887. Cuerpo la narración militar de la guerra carlista de 1869 a de Estado Mayor del Ejército 1887: Hoja Nº 9) Baina 1876-k. Bertan, “Fte de Róntegui” delakoa irudikatuta izen guztiek egiten diote aipamena leku berari. agertzen da gurutze greko batez (fig. 4), eta, berriz, lanaren indizean agertzen den ikurra, fortea edo forte- Barakaldoko Udal Artxibategian gordetako doku- txoak izendatzeko, lau puntadun izarra da. Horri gehi- mentu bat (B.U.A. 210.A.13) da, antza, berau deskri- tu behar zaio, batetik, lau puntadun izarraren erabilera batzen duen bakarra (Ibáñez 1994: 267-269): kokapen txikiak adierazteko mugatua dagoela, eta bestetik, planoan joera dagoela islatzeko forte, forte- “Consta el cuartel de dos cuerpos de edificios de txo, block-haus edo kokagune gotortu bakoitzak mampostería mixta con cubierta de teja árabe y aspi- oin-plantan duen diseinu propioa. Kontuan hartuta oso lleras en el muro exterior que da a la Ría. Cada uno ohikoa dela, gotorleku txikien kasuan, oin-planten de estos cuerpos tiene un dormitorio con puerta y tres diseinu estandarizatuak erabiltzea, planteatu liteke, ventanas (que faltan). Por la parte o puerta a la Ría, Arrontegiko fortearen kasuan ere, aurrez diseinatutako y enlazando en uno de sus extremos formando ángulo eredu bat erabili izana. Horrela, eredugarri har litezke, tantas dependencias con huecos de ocho puertas y eta balizko paralelo, Jauregiko parapeto-gunea (Altza. ocho ventanas. Faltan en su mayor parte los entarima- Donostia) (1838) (Sáez 2001c: 27-28) eta Pagogañako dos, camastros y cubre aspilleras de corredora del fortea (Irun. Gipuzkoa) (Sáez 2001b; 2002a: 46-47). cuartel y dependencias. También fueron destruidos el Jauregikoak erdiko eraikin bat dauka gurutze grekoko fogón y chimenea de campaña, los canales y bajadas oin-plantarekin, eta beste bi eraikin txiki erantsita; hori de aguas de zinc. Caponera hacia el frente de la Ría guztia, joera angeluzuzena duen esparru batean, peri- que cierra el vestíbulo que forman las dependencias metroa babestuz tiratzaile-zuloez eta lubanarro batez. con una explanada de madera inútil, parapeto y foso Pagogañako forteak, 1916an eraikia, eraikin bakarra al frente en curso de ejecución.” dauka, gurutze grekoko oin-plantarekin, lubanarro batez babestua eraikinaren perimetrora hertsiki lotua: Gotorlekuak 2297 m2-ko azalera zuen, lubanarrorik gabe, eta 1936rako guztiz eraitsita zegoen (Ibáñez Ezer gutxi dakigu Arrontegiko fortearen sorrerari 1994: 268). eta ibilbide historikoari buruz, bera aipatzen duten berri gutxi batzuk salbu: I. Karlistaldian, Bilboko defentsarako liberalek antolaturiko kanpoaldeko babes-gerrikoaren parte da; horrek ekarri zuen berau 6 Lan horren jatorrizko edizioaren IV. liburukia 1912an argitaratu zen. Guiard-ek fortea aipatzen du Lutxanako Batailaren nahasturik suertatzea Lutxanako Bataila (1836ko testuinguruan (1836ko abenduaren 23-24an). abenduaren 24-25a) (Pirala 1868a: 571-591) ekarri

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 291 zuten gerra-pasarteetan. Karlistek fortea hartu zuten abenduaren 5ean eta bertan lubakitu (Z.E. 1995b: 77-78). 1836ko abenduaren 24an, Oraá jeneralak for- tearen aurka su egiteko agindu zuen (Z.E. 1995b: 81) eta, ekintza horrekin, Lutxanako Batailari hasiera eman. Kokapen hori, horrela, gudu-zelaiaren parte bihurtu zen, itsasadarren gaineko kokapen estrategiko modura.

III. Karlistaldian (1869-1876), forteak hartzen zuen goarnizio liberala karlistei errenditu zitzaien 1874ko urtarrilean (Alcalá 2005: 90; Z.E. 1995b: 91). Forteak itsasadarreko trafikoa kontrolatzeko kontrolgune-fun- tzioak bete zituen eta Bilboko setiorako ezarritako gotorleku-sarean sartu zen. Fortea karlisten esku gera- tu zen gudaren bukaera arte; momentu hartan abando- natu zuten, Ejército de Operaciones del Norte-ren (EON) indarren atzera-egitearen barruan, behin tropa liberalek hiriburuaren gaineko setioa apurtu eta altxa- tzea lortu zutenean. Setio hori, “Sitio de Bilbao” ize- nez ezagutu zen.

XIX. mendearen bukaeran, nahiko gaizki kontser- baturik omen zegoen, Barakaldoko Udal Artxiboaren agiriari begiratzen badiogu. Horregatik, erorkinak gaiberritu zituzten, eta ospitale bihurtu.

Arrontegiko Zubiaren eraikuntza-lanekin batera, Figura 5. Atlas del rey Planeta. Texeira, 1634 (Pereda eta Marías 2002: betiko dezagertu omen ziren geratzen ziren fortearen fol. 20r). azkeneko aztarnak. Argazki Fondoa AL18 Nº875), XX. mendearen hasie- 3.3. Beste aipamen batzuk. rakoa. Bertan, ekialdeko magalean ordurako kontser- batzen ziren hainbat egitura ikusten dira eta geroago egingo zen ikus-miaketarako erreferentzia izan da. Kontuan izateko datu interesgarri bat Texeiraren Horrekin batera, Franco-Belga-ren mea karga-lekuen Atlas del Rey Planeta-k (1634) ematen du. Nerbioiren argazki ezaguna dago, Erreketan7 (Barakaldo). 1951. itsasadarra eta bere inguruak jasotzen dituen planoan urtekoa, José Rodríguez Andrés eta José Rodríguez (Pereda eta Marías 2002: fol. 20r), Tuntuneko goial- Camarero () (Pérez 2003: 170, A164) eginikoa dean eraikuntza bat seinalatzen da, etxebizitza baten (fig. 6). Azken karlistaldiko lubakiak erakusten ditu itxura duena (fig. 5). Texeiraren atlasak hainbat akats argazkiak, hala nola fortearen azkeneko erorkinak eta erakusten ditu, esaterako, Lutxanako Dorreak kon- kokagunea. trako ertzean kokatzen ditu, eta Kadagoa, Galindo eta Asuako itsasadarrak ez ditu jasotzen. Hala ere, Horiekin batera, garrantzi handikoak dira Arrontegi mendia ondo bereizten da kokapenari esker Karlistaldi desberdinetan eginiko operazio-militarren eta Tuntuneko gandor bereizgarriari esker, itsasada- planoak, bereziki topatutako aztarnak testuinguratzeko rrean sartzen dena. Xehetasun hau Baudwin-en Costa orduan. Hain zuzen ere, plano horiek erakusten dute- de Vizcaya mapan (1739) (Z.E. 1995a: 41) errepika- lako gotortze-obra desberdinak plan zabalagoen tzen da. barruan txertatzen zirela. Eta horrek, aldi berean, beste hainbat gotorlekurekin erlazioan jartzeko aukera ema- Aipatutako eraikuntza ez dator bat Lutxanako for- ten du. Plano horien artean hiru aipatu behar ditugu: tearentzat seinalatutako kokapenarekin (atzerago, lepoaren aldera). Ez daukagu beste inolako aipamenik. -Teatro de las operaciones del Ejército del Norte. Hala ere, kontuan izateko datua da. Ejecutadas para salvar a Bilbao en Noviembre y Diciembre de 1836 (fig. 7) Azken karlistaldiko opera- Beste datu batzuk dokumentazio grafikoak ematen zio-antzeztokiaren mapa (Pirala, 1864). Bertan, ditu: planoak eta argazkiak. Lutxanako Dorreen iru- Bilboko setioan karlistek eta liberalek okupaturiko diak jasotzen dituzten grabatuak aurkitu daitezke hainbat kokagune jasotzen dira. Horretan bertan, García eta Montalbánen (1995: 29-44) eta González- en (1995: 45-51). Zentzu horretan, interesgarria da kon tserbatzen den Orconera-ren karga-lekuaren argaz- 7 Requeta, argazkiaren jatorrizko izenburuan. Leku-izen horren gaur eguneko forma normalduari buruz ik. Bañales eta kia (Lutxanan (Barakaldo). BFA, Denetarik: Lux Gorrotxategi 2007: 106-107.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 292 A. MARTÍNEZ VELASCO

Figura 6. Franco-Belga-ren mea karga-lekuak, Erreketan (Barakaldo). 1951. urtea.

Figura 7. “Teatro de las operaciones del Ejército del Norte. Ejecutadas para salvar a Bilbao en Noviembre y Diciembre de 1836”. Planoaren jatorrizko izenburua. Bertan jasotzen dira liberalek burututako operazio militarrak Bilbo hiriak jasotzen zuen setiotik askatzeko, 1836ko azaroan eta abenduan.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 293

Figura 8. “Guerra del Norte. Sitio de Bilbao. C. en 14 de Noviembre de 1878”. Planoaren jatorrizko izenburua. Bertan jasotzen dira karlistek okupatutako kokaguneak Bilbo hiria setiatzeko eta liberalek okupatutakoak hura askatzeko. Planoak berak dakarren data da 1878ko azaroaren 14a. espresuki seinalatzen da Arrontegi mendi osoa karlis- 4. IKUS-MIAKETAREN EMAITZAK. ten kokapena dela.

-Guerra del Norte. Sitio de Bilbao. C. en 14 de Miaketa, hasieran planteatutako eremuan osatu da: Noviembre de 1878 (fig. 8) Azken karlistaldiko opera- Arrontegi Zubia, iparraldean; Aita Olaetxea Apezpikua zio-antzeztokiaren mapa, Archivo Histórico Nacional- kalea (BI-3739 erp.), ekialdean; eta, hegoaldean, en (Madril) gordeta. Bertan, aurreko kasuan bezala, Sociedad Española de Fabricaciones Nitrogenadas Bilboko setioan karlistek eta liberalek okupaturiko (SEFANITRO) lantegiaren instalazioen artean. hainbat kokagune jasotzen dira. Horretan bertan ere, Helburua, berriz, III. Karlistaldiko (1869-1876) espresuki seinalatzen da Arrontegi mendi osoa karlis- kanpainan eginiko gotortze-egituren balizko existen- ten kokapena dela. Baina kasu honetan, baita seinala- tzia konprobatzeko planteatu zen. Egindako lanen tzen dira Tuntuneko goialdea eta ekialdeko magala, ondorioz, lubakiak eta bestelako egitura desberdinak hain zuzen ere, fortea eta lubakiak kokatzen direneko daudela egiaztatu ahal izan zen (fig. 9) tokia. 4.1. Lubakiak. -Plano de la ría y alrededores (Cuerpo de Estado Mayor del Ejército, 1887). Lan zabalago baten batean kokatu behar dugun kartografía bilduma da. Bertan Osotara, luzera desberdineko sei lubaki aurkitu jasotzen dira Bilbon eta itsadarraren ingurunean koka- dira (gutxi gorabeherako neurriak dira guztiak) (fig. 9 turiko gotorlekuak eta kanpainan zehar gotorturiko eta 14). kokalekuak.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 294 A. MARTÍNEZ VELASCO

Figura 9. T untun (Arrontegi. Barakaldo). Lubakiak eta identifikatutako egiturak. A.M.V. 2012.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 295

Figura 10. Lubakia, 2. zk.

Figura 12. Lubakia, 4. zk.

Figura 11. Lubakia, 3. zk.

-1. zk. 70 m lineal8 inguruko lubakia. Bere garape- nean, zati batean bakarrik kontserbaturik. Gainaldearen inguruan antolatuta. Hiru metro inguruko zabalera erakusten du (kontserbaturik), eta metro bat inguruko sakonera, mendebaldean. Dauzkagun datuek aditzera ematen dute jatorrizko ibilbidea osorik atxikitzen zi tzaiola gainaldeari. Baliteke 9 zk. egiturarekin erla- zioan egotea.

8 Lineala. Ez da “zuzena”-rekin nahastu behar. Hemendik aurrera lubaki guztietarako. Figura 13. Lubakia, 6. zk.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 296 A. MARTÍNEZ VELASCO

Figura 14. T untuneko lubakien krokis panoramikoa Lutxanatik (Erandio).

-2. zk. 200 m lineal inguruko lubakia (fig. 10). Hiru -4. zk. 200 m lineal inguruko lubakia (fig. 12). Hiru metro inguruko zabalera erakusten du (kontserbaturik) metro inguruko zabalera erakusten du (kontserbaturik) eta metro bat inguruko sakonera. Bere garapena moz- eta metro bat inguruko sakonera. Bere garapena moz- tuta agertzen da mendebaldean. Zati batean ezponda- tuta agertzen da ekialdean. Denak ematen du aditzera, turik bere garapenean magalagatik, ekialdean. Denak alde horretatik, Lutxanako Dorreekin lotu arte jarrai- ematen du aditzera ekialdetik lotuko zela 4. zk. luba- tuko zuela. kiarekin. 7. zk. lubakiarekin ere koordinaturik dagoela ematen du. -5. zk. 150 m lineal inguruko lubakia. Metro bat inguruko zabalera erakusten du (kontserbaturik) eta -3. zk. 240 m lineal inguruko lubakia (fig. 11). Hiru metro erdi inguruko sakonera (aldakorra kontserba- metro inguruko zabalera erakusten du (kontserbaturik) zioaren arabera). Bere garapena moztuta agertzen da eta metro bat inguruko sakonera. Bere garapena moz- mendebaldean, magalean, eta baliteke moztuta egotea tuta agertzen da mendebaldean eta ekialdean. Hala ere, ekialdean. Lubaki honetatik 6. zk.a ateratzen da, haren zantzu guztiek seinalatzen dute mendebaldetik jarrai- adar bat bezala. tuko zuela garatzen forteraino. Ekialdetik, antza, Lutxanako Dorreekin lotu arte jarraituko zuen. 3. zk. -6. zk. 80 m lineal inguruko lubakia (fig. 13). lubaki hau, 4. zk. lubakiaren adar bat da. Metro bat inguruko zabalera erakusten du (kontserba-

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 297 turik) eta metro erdi inguruko sakonera (aldakorra, kontserbazioaren arabera). Bere garapena moztuta agertzen da ekialdean. Lubaki hau 5. zk.tik ateratzen da adar baten modura.

Lubaki hauek guztiek antolaketa bikoitza erakus- ten dute: batzuek goialdearen topografiaren inguruan taxuturik daude, baina beste batzuek lotura-funtzioak ere betetzen dituzte. Horrela, 3. eta 4. zk.ak, Lutxanako Dorreekin lotura-funtzioa betetzen bide zuten, eta itsasadarrerako sarbidea erraztu. Edonola ere, lubaki- tze hauek guztiak ulertu behar ditugu, logikoa denez, mendiaren goialdean zegoen fortearen osagarri baten modura. Ildo berari jarraituta, mendiaren ekialdean kokatuta eta itsasadarrari begira zeudela, lubakiek bi funtzio betetzen zuten: itsasadarreko trafikoa kontro- latzea eta Bilboko setiorako ezarritako dispositiboaren Figura 15. Egitura, 7. zk. beste kokagune bat izatea.

Arrontegiko zubiaren eraikuntzak lubaki hauen garapena moztu zuen. Baina Franco-Belga-ren kar- ga-lekuen argazkiari begiratzen badiogu (Fig. 6), luba- kitze horrek mendiaren ekialdeko magala osorik oku- patzen zuela ikusiko dugu, itsasadarrari begira jarriz, eta lubakiek Dorreen hondakinak lotu behar zituztela fortearekin Tuntuneko ekialdeko magalean zehar.

4.2. Beste egitura batzuk.

Goialdean beste egitura batzuk topatu dira. Oraintxe bertan ez daukagu nahikoa daturik hauek interpreta- tzeko (fig. 9):

-7. zk. Ezponda edo parapeto itxura duen egitura, lurrez eta harriz egina. 50 m lineal kontserbatzen dira, bi ataletan (fig. 15). Metro eta erdiko zabalera erakus- ten du azalean. Tontorrerako sarbidean kokatuta dago, mendebaldean, eta haren ardatzarekiko zeharka jarrita. Egitura bakarra bide zen eta, denboran ez oso urrun, apurtua izan zen gailurrerako sarbidea errazteko. Egitura hori Bitoritxako9 lautadaren argazki batean ikusten da, 1942. urtekoa (García eta Montalbán 1995: 194-195). Bertan, egitura perimetral zabalago bat ikusten da, mendebaldera garatzen dena, Tuntun eta Arrontegi gailurretara, eta Arrontegiko fortea izan zenarekin erlazioan (ordurako ospitale birgaitua). Argazkiak erakusten duen egituren elkarketa horren Figura 16. Egitura, 9. zk. bitartez, sumatu daiteke karlisten gotortze-sistemaren parte izango zela. mako babes-egitura bakarra osatuko zuten, gainaldea- ren erdialdearen inguruan. -8. zk. 38 m inguruko luzera duen harrizko egitura. Mailakatze txiki bat osatzen du gailurraren hego-men- -9. zk. Lurrezko mailakatze txikia, ezponda edo debaldean, sarbidetik hurbil. Egitura horrek zalantza parapeto formakoa, atal batzuetan harri aman finkatua bat sortzen du luzeraren aldetik. Agian, 2. zk. lubakia- (fig. 16). Posible da 1. zk. lubakiarekin erlazioan ego- rekin erlazioan jarri behar genuke, egitura biek tea, eta bien artean eraztun-itxurako egitura perimetra- babes-egitura bakarra osatuz. Eta horrela, eraztun-for- la emanez goialdean. Kasu horretan, 9. zk. Lubakiak itxiera baten funtzioak beteko zituen multzoaren hegoaldean. 9 Vitoritxa, argazkiaren jatorrizko izenburuan. Leku-izen horren gaur eguneko forma normalduari buruz ik. Bañales eta Gorrotxategi 2007: 74-76.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 298 A. MARTÍNEZ VELASCO

Figura 17. SEF ANITROko karga-lekua, Luchana Mining Company-ren karga-leku zaharraren gainean eraikita. Lutxanako Dorreen balizko kokalekua.

4.3. Lutxanako Dorreak eta Texeira (1634) eta 5. DATAZIOA. Baudwinen (1739) planoetan seinalatutako egitura. Tuntuneko goialdean eta bere ekialdeko magalean topaturiko egiturak lubaki-multzo bat dira. Lubaki Tokian bertan egiaztatu da Z.E.k (1995a: 43) luzatu- hauek ikertzeko adibide interesgarri bat Txoritokietako tako proposamena Lutxanako Dorreen kokapenerako, fortean (Oiartzun) daukagu, 1890ean eraikia (Sáez hau da, Sefanitro lantegiaren karga-lekuan kokatu ahal 2002a: 58-59; 2002b). Kasu horretan, fortearen defen- zirela (fig. 16 eta 17). Kokaleku egokia ematen du, tsarako sistema hainbat lubakiren indusketarekin osatu baina gaur egun ez dago aztarnarik agerian. Inguruak zen, fortean hasi eta magaletik garatzen direnak. aldaketa sakonak pairatu ditu: harri ama ebaki da, lehe- Tuntuneko lubakien antolaketak eta taxuketak eredu nengo trenbidearen lubakia artekatzeko, eta geroago horri jarraitzen diote. Era berean, ulertu behar dugu errepideari (BI-3739) bidea egiteko. Itsasadarraren gotortze-sistema zabalago baten barruan txertatzen ertza, Arrontegi mendiaren oinean, karga-lekuak eta direla, eta funtzio desberdinak betetzen dituztela: zamatzeko kaiak eraikitzeko bete zen. Hala ere, ez dugu ahaztu behar dorreak nolabaiteko zabalgoa zuten eraiki- nak zirela eta, ondorioz, oinarri sendoak behar zituztela. 1. Arrontegiko fortearen babesak osatzen dituzte. Beraz, horrek esan nahi du, azalean ezer ikusten ez bada ere, oraindik oinarrien aztarnaren bat kontserba litekee- 2. Fortearen kokapen aurreratu dira Nerbioiren la kaiaren betegarrien azpian. itsasadarren gainean.

Texeirak (1634) eta Baudwinek (1739) aipatutako 3. Arrontegiko fortea eta Lutxanako Dorreak lotzea egiturari buruz, ez da ikusi berri hori egiaztatzen duen ahalbidetzen dute babestutako pasabide baten aztarnarik. Harlangaitzeko egituraren bat ikusi bada ere, bitartez. ez du ezerk adierazten eraikin batena izan litekeenik.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 299

Figura 18. T untuneko multzoa (Arrontegi mendia, Lutxana, Barakaldo) karlisten kokapenetatik Monte Cabras-en (Lutxana, Erandio): 1. Tuntun, goialdea; 2. lubakiak; 3. Lutxanako Dorreen balizko kokapena; 4. Arrontegiko fortearen kokapena (desagertuta); 5. Arrontegi, gailurra; 6. Sefanitroko karga-lekua; 7. Arrontegiko Zubia. A.M.V. 2010.

Ez daukagu daturik egituren data zehazteko. Hala Data proposatzeko, antolaketa eta taxuketaz gain, ere, hemen proposatzen da 1-4 zk.dun lubakiak III. beste bi arrazoi egon dira: Karlistaldiaren (1869-1876) testuinguruan kokatzea. Horretarako, Montaño mendian (-- 1. Arrontegiko fortearen aipamenen artean, Abanto) dagoen lubakitze-sistemari begiratu zaio, Lutxanako Batailaren testuinguruan, ez dira lubakiak antolaketari eta taxuketari, Somorrostroko batailaren agertzen10. Kontuan izan behar dugu, gainera, fortea, (1874ko otsailaren 21etik maiatzaren 2ra) opera- karlistek okupatu zutela gudaren hasieran, baina ez zio-antzeztokiaren barruan dagoena. Zabala da pasarte Lutxanako Dorreak. Horrek, agian, adieraz lezake horretarako bibliografia. Hala nola, bataila deskriba- puntu biak ez zeudela lubakien bitartez konektaturik; tzen duten lan batzuk, eta bereziki Montañoa aipatzen izan ere, hala izan ez balitz, Dorreak ere okupatuko dutenak: Alcalá (2004; 2005; 2007), Gárate (1930) eta zituztelako. Rodríguez (2004: 113-127). Hala ere, ez dago lubaki hauek deskribatzen dituen dokumentaziorik. 2. Lubakien bidezko gotortze-sistemak ezagutzen Salbuespen gisa, xehetasun gutxirik gabe, lubakien eta erabiltzen ziren I. Karlistaldian, baina beren erabi- taxuketa islatzen duen “Levantamiento del sitio de lera orokortu eta zabaldu zen III. Karlistaldian. Bilbao. Acción de las Muñecas y combate de Sn Pedro de ” maparen bertsio bat dago, Bizkaiko Hori dela eta, segurtasunez esan liteke, Lutxanako Foru Artxibategian gordeta (Denetarik: Grabatuak Batailan lubakiak indusi izan balira, horiek, berrerabi- G/169). Horri gehitu behar zaio Arratek (2010) egini- liak, birdiseinatuak edo osatuak izango zirela III. ko lanean lubakiei eginiko zeharkako aipamenak. Karlistaldian. Horrek esan nahi du horixe dela, Jakina, lubakitze-sistemari zuzenean eginiko bisitaldi- seguruenik, datarik hurbilena gaur egun ikusten ditu- tik atera litezkeen ondorioak ere, hor daude. gun egituretarako. 10 Ik. 3.1.2. atala.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 300 A. MARTÍNEZ VELASCO

Figura 19. Lutxanako batailaren (1836ko abenduaren 23a eta 24a) operazio-antzeztokiaren ikuspegia gaur egun, Cornavaren (1864) “Batalla de Luchana” grabatuari jarraituta, Arrontegi menditik: 1. Lutxanako zubia; 2. Cabras mendiko bateria; 3. San Pablo mendiko bateria; 4. Banderas-eko fortea; 5. Bolborako bateria eta etxea; 6. Lutxanako dorreen balizko kokagunea.

6. ONDORIOAK. zen defentsa-dispositiboarekin, bereziki XIX. mende- ko gertakizun belikoen testuinguruan. Gauzak horrela ulertuta, Sáez-ek (2002a: 50; 2003: 157) definitzen Beraz, eta aurrekoari begira, ondorioztatu daiteke duen moduko lubaki-eremu bati buruz hitz egin gene- Tuntuneko gainaldean eta bereziki ekialdeko magale- zake: “…territorios en cuyas posiciones dominantes tan, itsasadarrari begira, hainbat lubaki eta bestelako están establecidas fortificaciones permanentes (fuer- egiturak kontserbatzen direla. Lubaki hauetariko tes) capaces de flanquearse mutuamente (la distancia batzuek, gutxienez, lubakituriko posizio bat osatzen entre ellos será inferior al alcance de su artillería) y dute eta erlazioan jarri behar ditugu Lutxanako fortea- de apoyar a los efectivos militares que maniobran en rekin eta Lutxanako Dorreekin (fig. 18). Testuinguru sus inmediaciones…”. Horren adibide, Donostia-San historikoari dagokionez, gutxienez, I. eta III. Sebastianekoa (Sáez 2001a; 2001c), Bidasoaren Karlistaldietan gertatu ziren gudu-gertaerekin jarri defentsarako Erlaitz-Pagogaña-Endarlatza (Irun) behar dira erlazioan. lerrokoa (Sáez 2001b) edota, proiektatuta baina ez eraikita, Oiartzunekoa (Sáez 2003). Arrontegiko for- Ez dugu bistatik galdu behar, lubakiak, fortea eta tea, horrela, zuzenean koordinaturik geratuko zen El Lutxanako Dorreak osatzen duten multzoa, aldi berean, Desierto-ko fortearekin (Bakon, 1838: 357-8, 368-9; itsasadarra kontrolatzeko defentsa-sistema zabalago Anibarro, 2006; 2007; Aurrekoetxea, 2011), Galindo baten zati bat zirela; eta sistema hori, berriz, koordina- itsasadarraren bokalean () eta, Cabras, San turik zegoela Bilboko11 hiribilduaren inguruan antolatu Pablo eta Banderas mendietako gotorlekuekin (Bilbo- Erandio) (fig. 19), betiere begiratuta aipatutako opera- zio militarren planoek islatzen dutena (fig. 7 eta 8). 11 Bilbo inguruko babes-sistemaren deskribapen zehatza I. Karlistaldian: “Plano topográfico de Bilbao y sus inmediaciones durante el primer sitio de 1835, levantado y delineado por don A. Laburbilduz, Tuntuneko goialdean hainbat lubaki Goycoechea, maestro mayor de las obras” (Guiard 1979: 141- dago; lubaki horiek multzo bat osatzen dute Arrontegiko 142). III. Karlistaldirako, adib. Rodríguez 2004: 113 t. hur.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 301 fortearekin eta Lutxanako Dorreekin. Kokapen horrek, Bizkaia. Hirigintza eta Udal Harremanen Saila. I. Karlistaldian, Bilboko setioan hartu zuen parte eta Gida kartografikoa: 2004 zeregin nabarmena izan zuen Lutxanako Batailan 2004 . Bizkaiko Foru gudu-zelaia izan baitzen. III. Karlistaldian kokagunea Aldundia. Bilbo. gotortu zen, berriro ere, “Sitio de Bilbao”-ren defen- Correo Digital, El tsa-dispositiboaren barruan. 2008 25 años del puente de Rontegi, http://www. Multzo hori guztia, gaur egun, gudu-zelaien arkeo- proyectosbilbao.com/galerias/rontegi/galeria. logiaren aztarnategirik adierazgarrienetakoa da, baita htm (Sarrera: 2011-01-18) ere Bilboko itsasadarraren ingurunean dagoen ondare- Cuerpo de Estado Mayor del Ejército rik garrantzitsuenetakoa. 1887 Atlas topográfico de la narración militar de la guerra carlista de 1869 a 1876. Depósito de la Guerra. Madril. 7. BIBLIOGRAFIA. Delmás, J.E. Alcalá Giménez, C. 1889 “Las Torres de Luchana, desde su fundación hasta su ruina”. Euskal-Erria, Revista La Tercera Guerra Carlista 2004 . Medusa Vascongada 21, 54-58, 90-93, 140-143, 174- Ediciones. Pozuelo de Alarcón (Madril). 178, 212-217, 234-239, 269-272, 302-305. 2005 “El Sitio de Bilbao (1874). Somorrostro y San Galé García, P. Pedro de Abanto”. Revista Española de Historia Militar 63, 90-95. 2001 Bizkaiko gailurren katalogoa. Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo. 2006 “1ª Guerra Carlista. El Sitio de Bilbao, la Expedición Real (1835-1837)”. Guerreros y Gárate Arriola, J. Batallas 31. Madril. 1930 “La geografía vasca y las campañas carlistas”. 2007 “3ª Guerra Carlista. Alpens (1873), Revista Internacional de Estudios Vascos Somorrostro y San Pedro de Abanto (1874)”, (RIEV) 21, 625-633. Guerros y Batallas 35. Madril. García, S.; Montalbán, R. (koor.) Alonso Olea, E.J. 1995 Lutxana. Barakaldoko Udala. Bilbo. 2002 Barakaldo. Barakaldoko Udala. Bilbo. González Cembellín, J.M. Anibarro Sánchez, S. 1995 “Las Torres de Lutxana (II)”, In S. García eta 2006 “Karmeldarren Islako San José Komentua R. Montalbán (koor.), Lutxana. 45-51. (Sestao)”. Arkeoikuska 2005, 349-352. Barakaldoko Udala. Bilbo. 2007 “Karmeldarren Islako San José Komentua. II. Guiard Larrauri, T. Aldia (Sestao)”. Arkeoikuska 2006, 375-380. 1971 Historia de la noble villa de Bilbao, IV. Arrate, J.A. liburukia. La Gran Enciclopedia Vasca. Bilbo. 2010 “Cronica de la guerra carlista”. Trueba 5, Guiard, T.; Rodríguez, A. 6-17. 1979 Compendio e índices de la Historia de la Aurrekoetxea Fernández, U. Noble Villa de Bilbao, V. Liburukia. La Gran Enciclopedia Vasca. Bilbo. 2011 “San Jose Islakoa. III. Aldia”. Arkeoikuska 2010, 275-283. Ibáñez Gómez, M. Bacon, J.F. 1994 Barakaldo. Barakaldoko elizatearen mono- grafia historiko-artistikoa. Bizkaiko Foru Six Years in Biscay: comprising a personal 1838 Aldundia. Bilbo. narrative of the sieges of Bilbao, in June 1835 and Oct. to Dec. 1836 and of the principals Mañé y Flaquer, J. events which occurred in that city and the 1880 El oasis. Viaje al país de los fueros, Tomo V. Basque provinces during the years 1830 to Imprenta de Jaime Jesús Roviralla. Bartzelona. 1837. Smith, Elder and Co. London. Ministerio de Obras Públicas Bañales, G.; Gorrotxategi, M. 1975 Memoria anual del puerto de Bilbao. 1975. 2007 Toponimia histórica de Barakaldo. Librería Autoridad Portuaria de Bilbao. Bilbo. San Antonio. Barakaldo.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 302 A. MARTÍNEZ VELASCO

Pereda, F.; Marías, F. (eds.) Sáez García, J.A. 2002 El atlas del rey Planeta: la Descripción de 2001a “Fortificaciones liberales en el entorno de San España y de las costas y puertos de sus reinos Sebastián en la última Guerra carlista”. Boletín de Pedro Texeira (1634). Nerea. Donostia- de Estudios Históricos sobre San Sebastián San Sebastián. 35, 255-327. Pérez Goikoetxea, E. 2001b “Las defensas del Bidasoa en 1882: la línea Erlaitz-Pagogaña-Endarlaza (Irun)”. Boletín 2003 Burdingintza Triano eta Galdamesko mendie- de la Real Sociedad Bascongada de Amigos tan. Minería del hierro en los montes de del País 57, 123-140. Triano y Galdames. Bizkaiko Foru Aldundia. Bilbo. 2001c “Fortificaciones liberales en el entorno de San Sebastián en la I Guerra carlista”. Sancho el Pirala Criado, A. Sabio 14, 11-40. 1868a Historia de la Guerra Civil y de los partidos 2002a “Gotorlekuak Gipuzkoan. XVI-XIX. liberal y carlista, III. Liburukia. Imprenta de Mendeak”. Bertan 18. los señores F. de P. Mellado y Cª a cargo de D. Dionisio Chaulie. Madrid. 2002b “El fuerte de Txoritokieta (Rentería – Astigarraga)”. Bilduma 16, 5-92. 1868b (Mapa) Teatro de las operaciones del ejército del Norte : ejecutadas para salvar a Bilbao en 2003 “Los fuertes no construidos del campo atrin- Noviembre y Diciembre de 1836. Imprenta de cherado de Oyarzun Guizpúzcoa)”, Militaria los señores F. de P. Mellado y Cª a cargo de D. 17, 151-198. Dionisio Chaulie. Madrid. Z.E.12 Rodríguez Gómez, J.M. 1846 Galería Militar Contemporánea. Sociedad 2004 La Tercera Guerra Carlista 1869-1876. tipográfica de Hortelano y Cía. Madril. Almena. Madril. Z.E. 1995a “Las Torres de Lutxana (I) (casi 1000 años de historia)”. In S. García eta R. Montalbán (koor.), Lutxana. 29-44. Bilbo. 1995b “La Batalla de Lutxana”. In S. García eta R. Montalbán (koor.), Lutxana. 75-94. Bilbo.

12 Zenbait Egile. Lehen, lan baten egileak hiru baino gehiago zirenean, formula hau erabiltzen zen, bibliografian aipamen luzea saihesteko. Gaur egun, argitalpen zientifikoen argitaratze- arauetan, espresuki hobesten da, bibliografian, egile guztien aipamena egitea. Bibliografia honetan jasotzen diren kasuetan, hala ere, ezinbestekoa izan da formula horri heldu, erabilitako kasuetan, jatorrizko lanetan, ez direlako egileen izenak zehazten, soilik egile bat baino gehiago egon dela.

Kobie. PaleoantroPología 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971