GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 285 KOBIE SERIE PALEOANTROPOLOGÍA Nº 32: 285-302 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia Bilbao - 2013 ISSN 0214-7971 Web http://www.bizkaia.eus/kobie GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). Arqueología de los campos de batalla: el monte Arrontegi (Barakaldo, Bizkaia) Battefield archeology: mount Arrontegi (Barakaldo, Biscay). Antxoka Martínez Velasco1 (Recibido 12.XII.2012) (Aceptado 26.II.2013) Palabras clave: Arqueología de los campos de batalla. Guerras Carlistas. Luchana, Barakaldo, Bizkaia. Key-words: Battlefield archaeology. Carlist Wars. Luchana, Barakaldo, Biscay. Hitz-gakoak: Gudu-zelaien arkeologia. Karlistaldiak. Lutxana, Barakaldo, Bizkaia. RESUMEN. El monte Arrontegi, en Barakaldo, ha sido históricamente un emplazamiento clave para el control de la ría del Nervión. Ello explica que se construyeran allí en época medieval las conocidas como Torres de Luchana. A lo largo del siglo XIX jugó un papel importante durante las diferentes guerras carlistas. Reflejo de ello son las trin- cheras que aún se conservan hoy día. Por todo ello se llevó a cabo una intervención arqueológica que permitiera sentar las bases para su estudio desde el punto de vista de la arqueología de los campos de batalla. Aquí se recogen los resultados de dicha intervención. SUMMARY. The mount Arrontegi, in Barakaldo, has historically been a key site for the control of the Nervion river. This explains that known as the towers of Luchana built it there in medieval times. Throughout the 19th century, it played an important role during the various Carlist Wars. Reflection of it are trenches that are still preserved today. Therefore carried out an archaeological intervention that would lay the groundwork for their study from the point of view of battlefield archaeology. The results of this intervention are presented here. LABURPENA. Barakaldoko Arrontegi mendian egindako miaketa arkeologikoaren emaitzak jasotzen dira. Mendetan zehar kokapen estrategikoa izan da Nerbioi ibaiaren itsasadarraren kontrolerako, eta horregatik, bertan kokatu ziren Erdi Aroan Lutxanako Dorreak. XIX. mendean zehar paper garrantzitsua jokatu zuen karlistaldi desberdinetan. Horren adierazgarri dira gaur ikusi daitezkeen lubakiak. Horregatik gudu-zelaien arkeologiaren ikuspuntutik ikertzeko oinarriak ezarri nahi izan dira jarduera arkeologiko bat burutuz. 1 Arkeologoa. Kol. Zk. 41936 (C.D.L.Madrid). [email protected] GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 287 1. SARRERA. go zen lan arkeologikori lagungarri egingo zitzaizkion datuak biltzera. 2010. urtean ikus-miaketa bat burutu zen kanpotik ikusten ziren egiturak konprobatzeko eta Arrontegi izena aipatu eta jende guztiari berehala egon zitekeen beste edozein aztarna bilatzeko. etorriko zaio burura izen bereko zubia. Nerbioi ibaia- ren itsasadarraren ibar biak lotzen ditu. Ezinbesteko pasabidea da eskualde osoko jendearen egunerokoan. 2. ARRONTEGI MENDIA. Izena, berriz, Barakaldo aldean dagoen menditik datorkio. Mendia, berez, hirigunean dago, itsasadarra- ren, zubiaren eta Sefanitro lantegiak okupatzen zuen Arrontegi mendia, esan bezala, Barakaldoko hiri- orubearen artean (fig. 1 eta 9). gunean dago (Gida kartografikoa: 2004. Or. Zk. 24.) eta Grumeran mendilerroarena da (Galé 2001: 221). 1983. urtean, zubiaren inaugurazioarekin batera, Miatutako atala, berriz, Lutxana auzoan dago. betiko geratu zen erdibiturik mendia. Obra horrekin Miatutako goialdeak izen desberdinak jasotzen ditu: batera, baita ere dezagertu ziren goiko partean kontser- TUNTUN (78,94 m), TUN-TUN eta TUN TUN. batzen ziren fortearen azken aztarnak. Izenari dagokionez, Gida kartografikoa: 2004-k (Or. Zk. 24) jasotzen duena hartu da erreferentzi. Izenaren Hala ere, hegoaldeko partean, mapetan Tuntun beste aldaera batzuk ezagutzen dira, horrela adib., izena jasotzen duen goialdean, zubia eta Sefanitro lan- Galék (2001: 221) “Tun tun” forma jasotzen du eta tegiaren artean, egitura desberdinak ikus zitezkeen. “Tun-tun”, berriz, 1975eko Bilboko portuaren urte- Duela gutxirarte ez da egon aukerarik horiek konpro- roko memoriarekin batera datorren mapak (Ministerio batzeko, aipatutako alde hori Sefanitro lantegiaren de Obras Públicas, 1975). Deigarria da Bañales eta eremuaren barruan itxita geratu baitzen urtetan. Baina Gorrotxategik (2007: 45-46. Arrontegi) leku-izen hau 2007tik aurrera, Sefanitro itxi eta gero, lantegi horrek jaso ez izana eta mendi osoa izendatzeko, bakar- okupatzen zituen orubeetan hirigintza proiektu bati bakarrik, “Arrontegi” erabiltzea. Galék azaldu bezala eman zitzaion hasiera eta Arrontegi mendiaren hegoal- (2001: 221, Tun Tun), baliteke horren arrazoia egotea derako sarrera libre geratu zen. “Tun tun” izenaren jatorri ezezagunean, eta horregatik, Bañales eta Gorrotxategik baztertu dute beren lanean. Mendiaren goiko partean zeuden egitura horiek konprobatzeko jakinmina izan zen ekimenaren arrazoi Gauzak horrela, Arrontegi mendiaren gailur horre- nagusia. Eta hala, jarduera arkeologiko bati eman zit- tan dauden aztarnak katalogatzeko, hautatu da azke- zaion hasiera. Lana bi zatitan banatu zen. Lehenengo, nean Tuntun izena, Gida kartografikoa: 2004-k (Or. ikerketa historiko bat egin zen Arrontegi mendiari Zk. 24) jasotzen duen aldaeran. Hori, arrazoi prakti- buruz. Ohiko dokumentazio-lana burutu zen Arrontegi koei soilki zor zaio: behin Arrontegiko Zubia eraikita, mendiari aipamena egiten zioten datuak jasotzeko. Arrontegi mendiko goialdeak N-637ak banatuta geratu Baina, kasu honetan, bereziki bideratuta geroago egin- ziren, argi bereizitako bi eremu desberdinetan. Beraz, Figura 1. Arrontegi mendia (eskuinean) itsasadarraren testuinguruan (El Correo, 2008). Gaur egun kontserbatzen diren egiturak ikusten dira. KOBIE. PALEOANTROPOLOGÍA 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 288 A. MARTÍNEZ VELASCO Figura 2. Lutxanako Dorreen ikuspegia. Luis Paret. 1785. leku-izen horren erabilerak, beraren jatorriaren edo 3.1. Lutxanako Dorreak2 baliagarritasunaren zalantzetatik haratago, goialdea hobeto bereiztea eta zehaztea ahalbidetzen du, eta horrela ezabatzen dira sor litezkeen anbiguotasunak Ayalako jaunek eraikiak, antza, XI. m.an, ibilbide Arrontegi leku-izena soilki erabiliko balitz. luzea egin dute historian. Arrontegi mendiaren oinean kokatuta zeuden, ekialdean, itsasadarraren ertzean (fig. 2). Itsasadarreko trafikoa kontrolatzeko eraiki ziren. García eta Montalbán-ek (1995: 29-44) uste 3. AURREKO IKERLANA. dute XI. eta XII. mendeetako gerra-gertakarietan mur- gilduta egon zitezkeela, baita mairuen erasoen helburu izan zirela dorreak Enkarterrietan izandako pasartee- Arrontegi mendia ingurunean nabarmentzen den tan. goialdea da, Nerbioiren itsasadarren ondoan. Kokapen hori, historikoki, estrategikoa izan da bi arrazoi nagu- Independentziako Gudan (1808-1814) dorreak erre siengatik: batetik, Nerbioiren eta Kadagoaren itsasa- zituzten eta abandonatu. I. Karlistaldian, baina, darren bateratze-lekutik metro batzuk beherago koka- kokapen estrategikoa jarraitu zuten izaten eta karlistak tuta dago; eta bestetik, Asua ibaiaren bokaletik metro eta liberalak bereganatzeko lehian aritu ziren. gutxi batzuk beherago. Eta hain zuzen ere, horrek Lutxanako batailan3 (1836ko abenduaren 23-24a), ahalbidetzen zuelako itsasadarreko zirkulazioa kontro- gatazka-lekuaren zati ere izan zen Arrontegi mendia, latzea, horixe baitzen merkataritza-ibilbiderik nagu- baita bateria ingeles baten kokagune (fig. 3). Zubi- siena Gaztelako eta Bizkaiko merkantziak itsasora buru ere erabili zen dorreen kokalekua Lutxanako bideratzeko, hainbat merkataritza-ibilbideren abiapun- (Erandio) zubia hartzeko, beste aldeko ertzean. III. tua, batez ere Bilboko hiribilduak garrantzia hartu ahala merkataritza-gune bezala. 2 Izenari dagokionez, forma horretan agertu ohi da bibliografian, pluralean eta “Dorreak” izen propioaren zatia bezala. Dorre hauen Bi dira erreferentzia nagusienak Arrontegi mendia ikerketarako datuen iturri nagusiena Delmás (1889) da. Burutu garai historikoan estudiatu ahal izateko: Lutxanako den ikerlan nagusiena jasotzen da Lutxana auzoaren monografian, Dorreak eta Arrontegiko fortea. bi zatitan (García eta Montalbán 1995; González 1995). 3 Bataila horren deskribapenerako: Pirala 1868: 571-591; Mañé eta Flaquer 1880: 118-123; Z.E. 1995b. KOBIE. PALEOANTROPOLOGÍA 32, año 2013 Bizkaiko Foru Aldundia-Diputación Foral de Bizkaia. Bilbao. ISSN 0214-7971 GUDU-ZELAIEN ARKEOLOGIA: ARRONTEGI MENDIA (BARAKALDO, BIZKAIA). 289 Figura 3. “Batalla de Luchana”. 1836ko abendua. Cornavaren arabera, Galería Militar Contemporánea-n (1846). Karlistaldian (1869-1876) ere okupatu zen beraren 3.2. Arrontegiko fortea4 kokapen estrategikoagatik itsasadarraren kontrole- rako. Fortea mendiaren goiko aldean kokatuta zegoen, goialde bien arteko pasabidean. Aipamenik fidagarri- 1871n, guda-garaian bertan, Luchana Mining ena, zentzu horretan, Atlas topográfico de la narra- Company Cº. Litd.-ek dorreen hondakinak erosi zituen. ción militar de la guerra carlista de 1869 a 1876-k 1886an eraitsi zituzten zutik geratzen ziren azken eror- (Cuerpo de Estado Mayor del Ejército 1887) ematen kinak, Trianoko mendietatik itsasadarreko karga-le- du. Bertan, aipatutako tokian jasotzen da bere kokape- kuetara mea garraiatu behar zuen trenbidea eraiki ahal na, mapa topografiko batean5 (fig. 4). Iturri historikoe- izateko. tan, izen desberdinez aipatzen da: “Fuerte de Luchana” Dorreen kokapen zehatza, gaur eguneko topogra- fian, ez dago guztiz