II-Pjazza ta' Tfulitna

Anton Mallia Borg

Meta konna nsemmu l-pjazza konna minnufih nifhmu I-Pjazza Sant'Elena il- fetha kbira qud­ a diem it-tempju Elenjan, kapolavur tal-istil Barokk, Ii fl-1950, il-Papa Piju XII ghollih ghad-din­ jita' ta' Bazilka Minuri. Wara dan it-tempju kien hemm dik hekk imsejha barriera fejn fil-ftit kmajjar kienet tghix il-Familja Calleja Ii emigrat lejn I-Awstralja. Kien hemm zmien meta din il­ barriera xi hadd unilateralment ghaddiha lill-Klabb tal-bocci fejn diversi voluntiera attrezzawha biex ikun jista' jsir dan il-Ioghob fiha. Il-Ioghob tal-bocCi dam isir ghal bosta xhur fiha. Kien zmien il-Labour Government Fl-ahhar inbidlu c-cirkustanzi u ndahal il-Kunsill LokaIi wara t­ twaqqif taghhom Ii b'arrangamenti adatti wara pjanta peritali tal-Perit Joe Bugeja, iben ir­ restawratur Samwel, attrezzaha ghal gni~m pubbliku

Din il-pjazza li ghaliha kont tasal minn toroq dojoq, ibda minn dik li minn Triq San Rokku, twasslek ghat-tempju, dik l-ohra Ii minn quddiem il-knisja Filjali ta' Sant'Antnin u Santa Katerina, tghaddi minn quddiem il-hanut tal-kafe' u tat-te' li kien immexxi minn Aquilina (maghrufbhala I-Pagun) twasslek quddiem pjazza spazjuza; kifukoll dik ir-rotta li minn Pjazza San Frangisk twasslek quddiem it-tempju, tghaddi minn quddiem hanut ta' skarpan faccata ta' Busuttil Jewellery u tghaddi minn quddiem il-hanut tal-kafe' li kien fil-kantuniera, immexxi minn certu Nurat. Fic-centru tal-pjazza quddiem il-hanut ta' Lorenzo Grima il-hutch (li zmien ilu kien ukoll restaurant) kien hemm il-hofra tal-gibjun fejn l-ilma li jaqa' minn fuq it-tempju Elenjan u minn bnadi ohra kien jingabar u nifakarhom itellghuh bil-bramel permezz tal-grab­ ja li fiha tiddendel it-tarjola ewlenija

Fit-triq id-dejqa mnejn kienet tghaddi l-purCissjoni wara li tohrog mit-tempju kienet toqghod il­ biCCiera Dolores Pulo flimkien rna' zewgha, Patist. Niftakar ukoll lix-xwejjah Vella (Sufinu) ibiegh id-drappijiet, ir-residenza tal-familja ta' Ninu Bonavia, missier Fr Norbert MSSP u Mons Carm Bonavia li wiehed miz-zewg hutu Emanuel kien fl-istess klassi tieghi fl-elementari. Barra zewg hutu religjuzi u ohrajn xebbiet niftakar lil huh John imsiefer I-Awstralja. Niftakar il-hanut ta' Censu Sciberras (Durina) u martu Anni u ibnu Giljan u zewg uliedu bniet; niftakar I-under­ taker jew id-deffien Ganni Borg (Kestelli) u fil-bini mwassal sal-ewwel turgien taz-zuntier il-bar­ bier Fredu Testa ... Quddiemu kien ighix il-Kanonku Dun Karm Bezzina flimkien rna' zewg hutu xebbiet fosthom Grezz il-hajjata. Fi zmien il-gwerra kienu gew rifugjati mill-Isla il-familja ta' ohthom, omm il-Perit Mike Ellul, dak iz-zmien membru tal-Museum u Dun Alwig Ellul Bezzina u hutu ohra wahda minnhom xebba u ohra zzewget lil certu Farrugia, impjegat il-posta. Ohthom ix-xebba mietet fi xbubitha. Aktar 'I fuq minnhom kien hemm l-iskarpan Leli Borg mlaqqam Palettu; erhilu jsewwi z-zraben u l-qrieq tal-klijenti .Aktar 'I fuq minnu kien joqghod Giuseppe Borg, mastrudaxxa, mizzewweg ghand ta' sufinu Fejn Palettu kienet toqghod il-famil­ ja Sacco; u niftakar liz-zewz uliedha bniet Madalen u Rose, illum mizzewga u saru nanniet. Fil­ faccata tal-barbier Fredu Testa, barra d-dar fejn trabba s-sagristan taghna Carmelo Bonnici u hutu l-ohra, kien hemm il-hanut tat-te' u minerali li kien imexxi certu Nazju (illum Alliance Bar) aktar 'I isfel id-dar fejn ghex is-Surmast Carmelo Costa, ghalliem fil-Primarja u ghal bosta Dan il-po~ snin l-organista tal-Parrocca. Barra martu ghexu hemm zewg hutu bniet u zewg subien li l-iCken Barra d-de wiehed illum hu Mons Vincent Costa Isqof fil-Brazil. Go dar privata li minghalija kienet propje­ Naqni?), i( ta' tal-Kan. Vine. Saliba, li fi zmien il-gwerra ntuzat bhala skola kienu jghixu familji ohra. Hawn Azzopardi tghallimt hafna lezzjonijiet meta l-iskola ta' Brared ghalqet bwiebha. Hawn ukoll kienu jsiru xi ohtu Gorg' laqghat tas-Socjeta' Dun Filippu Borgia, skond il-ghan tat-twaqqif taghha. Fejn din id-dar kien numri kiel hemm hanut iehor tat-te' maghruf fostna bhala s-Sagristan,(Neno' Delicata) illum il-hanut tal­ n-numrul Golden Harvest; Il-bieb l-iehor kienet tghix is-Sinjura Dinda (HermeIina Decelis Souchet) fejn tal-helu, Ii ukoll ghadda zmien twil is-Sur Pawl Attard, wiehed mill-Promoturi tas-Socjeta' Filippu Borgia Delicata,1 Karkariz ferventi u zewg hutu bniet benefatturi tal-knisja parrokkjali u tas-Santwarju Tal-rIerba. hemm lott Niftakar l-ispizerija tas-Sur Karm Sammut Alessi, (ta' Fenku) li kellu huh jismu Ganni (hawn rna naslu! kienu jiltaqghu il-kbarat tar-rahal) missier ta' diversi uIied fosthom il-missjunarju Giswita Dun mng. Alwig (Gigi) Sammut Alessi li miet I-Indja; it-tabib Willie u n-Nutar Joseph, barra Victor, Tony, Insejt insel Carmelina u Helen. Id-dar ta' fejnu, kienet dar il-Kan Karm Pirotta fejn minn tfulitu, wara mewt Portelli, ba ommu Helen f'eta' zaghZugha, (24 sena) trabba rna' missieru Guzeppi rIaddiem id-Dockyard u jiehu l-hla: zewg zijietu xebbiet, Lieni u Kekina. Kif taqsam it-trejqa ta' Slaves Street fejn kien hemm public Imnajjarli convenience u minn din it-trejqa twassal ghall-hajjat Abele Muscat, li flimkien rna' Ninu Ebejjer il-knisja kiE il-1950, hietu l-apparat abjad tal-festa titulari.li ghadu jintuza sa' llum 2009. Fil-kantuniera ta' minn qudc Slaves Street kont issib il-barbier Baldassere Armato, maghruf bhala it-Taljan, li emigra mal­ hanut ta' familja go Airport West I-Awstralja, fejn ghamlet fortuna, Baldass kien bniedem kolt u mharreg Sagrament tajjeb fil-kitba. Hu ppublika diversi kotba ta' poeziji meta emigra f'dak il-kontinent, Qalbu Triq rIerba baqghet marbuta rna' Birkirkara. Ont Baldass zzewget lil hu s-superjura tal-Muzew Bniet Gulja taghha) di Galea ta' Triq Brared, muzew rigal ta' Guzepp tal-mewt, espert fis-sengha tal-muzajk. Ms Gulja lewn griz, f Galea, illum hi rikoverata f'Sacred Family Home Naxxar. IlIum il-hanut tal-Barbier Armato, jdejh, met< qed jospita lil St Anne's Pharmacy Ii hi propjeta' ta' Ms Miriam Sammut Alessi bint Charlie li MateretM kien ighix fid-dar fejn kieu joqaghdu l-istess Charles'u l-familja tieghu inkluzi l-genituri tieghu, kuntratt tal fosthom huh Joseph u ohtu Ii emigrat I-Amerika. Il-Iaqam ta' Sammut Alessi kien tal-Motros. mal-mibki izzat mill-F Aktar 'I isfel konna nsibu l-hanut tat-te' imlaqqam ta' Ita' l-irbieghi (familja Casha) Spiru u Guzepp Me Ruzann fejn sa ftit ilu kien hemm id-Disneyland Store. Dan kien proprieta' tal-knisja taghna. Kont tasal ghal zewg hwienet ta' Confectioners wiehed konna nafuh ta' Fenku t-trux, (Carmelo Mal-postijiE Sammut) fejn illum hemm il-hanut ta' Anthony Muscat bl-isem Prospero Barigozzi u l-hanut daqs tal-pe l-iehor ta' fenku Ganni Sammut, missier il-kollega (il-kollega tal-Primarja) Francis. Tinzel ftit u/jewcoIDE aktar 'I isfel taqbez id-dar tal-familja Gauci kont issib il-hanut ta' Fonzu Borg il-Iandier li snin ilu kanonista 1 kien sofra ncendju; illum propjeta' ta' Mark it-tifel ta' Albert Scerri. Faccata tieghu niftakar 1- nsejhulu H: ahhar fazi tal-Kazin Duke of Connaught, meta wara Mro. Cikku I-Mazuk, Mro. Filippu kienu jinga Ciappara, qarib tieghi, ragel ta' ziti Katerin, kien i-surmast direttur, bl-assistant tieghu Mro il-poplu. Nt Carmelo Briffa. Mill-bandisti ta' dak iz-zmien, meta kont tifelli gejt imqabbad inqassam il-par­ tituri lill-bandisti; bandist li ghadu haj Ninu Sultana li lejh personali baqa' ghandi kull qima. Ir-radjijiet n . ghal bosta Dan il-post ghadda f'idejn I-Azzjoni Kattolika fergha Nisa, immexxi minn Mons Vinc Borg . en li l-ieken Barra d-dar imsemmija Amalfi, fejn kienet toqghod il-familja ta' Rafel u martu Mananni (tan­ 2net propje­ Naqni?), id-dar ra' Armato li giet rikostruwita u fiha kienet toqghod il-familja ta' eertu Gerardu Jhra. Hawn Azzopardi Ii kellu hajra ghas-saeerdozju; ghal perjodu qasir infetah bhala hanut immexxi minn lenu jsiru xi ohtu Gorga; niftakar il-hanut tae-Charlie Chaplain. Meta kienet issir xi tombla min ieama n­ id-dar kien numri kien jitla' fil-gallarija (rna niftakarx l-organizzaturi) u xi hadd jghajjat kemm kellu hila I-hanut tal­ n-numru li jitla'. Aktar'l fuq il-confectioner maghruf ta' Cikku tal-gobon, maghruf ghall-pasti Juchet) fejn tal-helu, li l-familjari tieghu Delicata ghadhom hajj in, wahda minnhom oht Mons. Tarcisio .ppu Borgia Delicata, kienet mizzewga lil Ninu Ebejjer, hajjat, l'isfel mill-hutch (Wenzu Grima) u fejn kien 1 Tal-Merba. hemm lotto office, propjeta' tal-familja Leslie Sammut, u ghajn ta' ilma ghall-uzu tan-nies sa mni (hawn rna naslu ghal hanut tat-te u kafe' u min'erali, imexxi minn Angelo Sammut maghruf bhala z­ ;iswita Dun zring. victor, Tony, lnsejt insemmi l-barbier Giju l-kurubellu fejn kien jahdem f'hanut li kien hadu eertu Vanni waramewt Portelli, barbier anzjan, u d-dar ta' Speditu Grech li kien jiehu s-siggijiet tal-knisja bl-appalt u Dockyard u jiehu l-hlas minn min juzahom. Kien ighinu wkoll Marianu Felice, il-Iandier espert ta' Triq 2mm public lmnajjar li kien bandist tal-klarinett mad-Duke's waqt li huh kien idoqq il-katuba. It-triq ta' fejn \J"inu Ebejjer il-knisja kienet tinghalaq u kien hemm eertu sqaq li jwasslek ghas-sagristija u qabel trid tghaddi ntuniera ta' minn quddiem it-tarag tal-kripta jew kannierja. IlIum din saret Sanctuary Street, fejn insibu 1- migra mal­ hanut ta' Kelment, isem maghruf ghal nannuhom Kelment, wiehed mill-fratelli tas-SS.mu tu mharreg Sagrament. Ghal bosta snin kien hemm il-branch tal-Bank HSBC. Fost id-djar li twaqqghu fi lent, Qalbu Triq Merba kien hemm dik tas-Sur Zanz, Prokuratur leg ali (Ii ommi tghid li kien il-parrinu Bniet Gulja taghha) din kienet tmiss mad-dar ezistenti fejn hemm skolpita xbiha artistika tas-Sagra Familja Ik. Ms Gulja lewn griz, fejn kien ighix Lolly Sciberras u l-familja. Kellu ibnu membru taz-ZHN li kien wegga' 'ier Armato, jdejh, meta kienu qed inaddfu s-sit tas-sede taghhom fi Triq QrejCu, li aktar tard tawha l-isem It Charlie li Mater et Magistra, u Ii hi proprieta' assoluta tal-fergha guvintur taz-Z.M.N. ta' Birkirkara (ara 1- ituri tieghu, kuntratt tan-Nutar Francis Mifsud) Dan kien sar f'isem il-Kanonku Anton Mallia Borg flimkien tal-Motros. mal-mibki Mamwel Bugeja mahtura mill-kumitat taz-ZHN u mill- Kan Vincenz Saliba li awtor­ izzat mill-Kurja bhala possessur tal-benefieeju ta' guspatronat lajkali mwaqqaf minn Dun ha) Spiru u Guzepp Madala' lsja taghna. x, (Carmelo Mal-postijiet huma wkoll konnessi drawwiet. Fosthom il-Victory Kitchen fejn il-familji skond id­ zi u l-hanut daqs tal-persuni, jkollhom tant porzjonijiet ta' ikel, li aktarx ikun jew fazola, inkella ghagin . Tinzel ftit u/jew corned beef, Niftakar lis-Sur Borg, li kellu zewg uliedu patrijiet Agostinjani, Fr Joseph Borg er li snin ilu kanonista tajjeb, u l-iehor chaplain fin-Navy. Minhabba s-serjeta' tieghu ahna t-tfal konna 1 niftakar 1- nsejhulu Hitler tal-kcina. Wara l-bieb tal-hutch ghad hemm loudspeaker tar-Rediffusion, fejn I1ro. Filippu kienu jingabru n-nies jisimghu l-ahbarijiet Ii kienu jkunu kontrollati, biex rna jnisslux biza' fost tieghu Mro il-poplu. Niftakar ragel qsajjar iqassam gazzetta bl-isem Bulletin u ahna t-tfal qlajnihielu t-Tich. ssam il-par­ i kull qima. lr-radjijiet rna kenux jiffunzjonaw, ghax kurrent elettriku rna kienx hawn. lzda niftakar lil Dun VincenzSa il-BBC u ra Awstralja ( kien il-fon< pupi jduru Oratorju 1 Baldacchir Guzeppi M Galea, nu~ Oratorju D kien is-sag] prim Ii kiE Oratorju fi

Niftakar Ii kien: Min! n-nannu t~ kienu jane gnall-Had<

L-ARLOG~ Dakl-arlof taskond is MISSH/\ dul gnal d beauty salon kienet il-bl viciversa L kienet iggi t: Beauty Products missieru C, tal-gwerra t: Body Care Products II-pjazza t< t: Missha make-up products grajjiet ta' wiesa' tal-! t: Beauty Services bomba.. 1< iega tal-ko ewwel, aIr Missha I Constitution Street I Mosta monia kuJ tel: 2754 1007 I mob: 9945 2927 l-inizjattiv~ Embassy Level 1 Valletta u jagnmet Mhux l-e", Vincenz Saliba li mexxielu permezz ta' serje ta' batteries ihaddem ir-radju, fejn kienu jinstemghu il-BBC u radju iehor mill-Italja, propaganda kontra Malta. L-ewwel radju li rajt kien gabu mill­ Awstralja (Tasmania) Espeditu Butigieg u kien daqs freezer full size. L-uniku mezz ta' muzika kien il-fonograph idoqq melodiji diski kbar li jdoqqu bil-labar apposta u l-kaxxa tad-daqq bil­ pupi jduru. It-teatrin rna tantx kien popolari minhabba I-biza' tal-gwerra, ghalkemm fl­ Oratorju kellna l-kumpannija ta' San Ginesju. Fost il-protagonisti nsemmi il-buffi Leli Baldacchino, impjegat mal-Bank tac-Cisk, Gejtu Francalanza u fil-persunaggi serji niftakar lil Guzeppi Mallia ghalliem li ngabar suldat u li miet fil-gwerra b'shrapner go dahru u lil Guzeppi Galea, hu s-Superjura Gulja u Salvu Schembri. Is-suggeritur kien ikun Pawlu Mallia, Katekista 1- Oratorju Duttrinali kien ukoll jittraduCi xi xoghol teatrali mit-Taljan, flimkien rna' Ninu Pace li kien is-sagristan fit-tempju Elenjan. Xtaqt kieku rna nhallix barra lill-katekist Cikku Xerri, hajjat prim Ii kien jisraq hin biex ighallem id-Duttrina fil-Knisja ta' San Pawl qabel rna nbena 1- Oratorju fi Triq San Giljan fis-sena 1910 u wara erhilu ghax-xoghol tal-hjata.

Niftakar li nhar ta' Madd kienu jbieghu fuq il-monti. Niftakar lil EIija tal-kaghk. II-logo tieghu kien: Min ghamel ghamel habib, Dan kien jismu Joseph Grech, haberdasher, missier Wenzu u n-nannu ta' Joseph u Dione li ghadu jbiegh il-fjuri fis-suq kien hemm ohrajn ukoll. II-barbiera kienu jahdmu kemm ghall-qtugh tax-xaghar kif ukoll ghal-lehja li l-gabillotti kienu jhalluha ghall-Madd

L-ARLOGG tal-FACCATA. Oak l-arlogg ghandu storja interessanti mhux biss ghax it-tokki tieghu jindikaw il-hin tal-guma­ ta skond is-sighat u l-kwarti, izda dan l-arlogg inhadem ghall-Knisja l-Qadima fl-1723 u gie mib­ dul ghal dak li ghandna llum, xoghol ta' gan Anton Tanti minn Tarxien) II-pjazza tal-knisja kienet il-bus terminus tal-erba' karozzi xarabanks hodor tal- BMC li jwasslu sa San Giljan u viciversa u dawn jitilqu mat-tokk ta' l-arlogg. Wahda mill-karozzi kienet ta' Giljan Sciberras kienet iggib in-numru 1939, is-sena tal-gwerra u kien hemm zmien meta l-kunduttur kien missieru Censu. Kien hemm ukoll pompa tal-petrol ghall-uzu tal-petrol, izda dan mhux fl-eqqel tal-gwerra

II-pjazza tal-Knisja kienet il-mekka ta' bosta attivitajiet, uhud minnhom sbieh u ohrajn ifakkru grajjiet ta' soghba. Fi zmien il-gwerra, it-tliet bibien tal-faccata fuq iz-zuntier kellhom ilqugh wiesa' tal-gebel, bhala protezzjoni kontra l-isplinters ta' bombi li jdumu niezla wara li tfaqqa' 1- bomba.. Kull nhar ta' hadd filghaxija l-kappillani kellhom dmir li jaghmlu daqs tliet kwarti spj­ iega tal-katekizmu ghall-poplu u bosta kienu jattendu u erhilhom rna jirritomawx id-dar mill­ ewwel, almenu sakemm jidlam. Jibqghu fil-pjazza ghal xi attivitajiet. Iz-zewg socjetajiet filar­ moniCi kull tant zmien, kienu jorganizzaw programmi ta' daqq biex iferrhu lill-poplu. Niftakar l-inizjattiva tal-Kan. Dun Guzepp Zahra Ii kien jistieden Iis-Segretarju tal-Museum Gius Schembri u jaghmet tahdita spiritwaIi u juza I-speakers ta' Farrugia tal-Hamrun lill-poplu migbur hemm. Mhux l-ewwel draba Ii fi zmien l-elezzjonijiet kienu jsiru meetings poIitici fil-pjazza. II-pjazza ta' Birkirkara rat ukoll persunaggi ta' fama. Fic-centinarju Pawlin 1960, bosta isqfijiet taghrif, i zaru Malta u ma naqsux li jzuru l-parrocca tagtma, Niftakar fost ohrajn il-Kardinal Josef Slypi Benjamin (ta' I-Ukrana) li ghadda snin prigunier minhabba twemminu, il-Kardinal Luigi Traglia, (Vigarju Ignatius ~ ta' Ruma) il-Kardinal Tedeschini, il-Kardinal PP Palazzini li gie mahtur jaghti l-istituzzjoni approvata kanonika lil Mons Ignazju Sciberras Psaila bhala Prepostu; kien iddelegat minn Mons Mikiel Vikarjatto Gonzi; kif ukoll il-Kardinal Pappallardo meta harset mill-parrocca taghna ix-xbiha nkurunata bosta kotb tal-Madonna ta' Pinu. Kien hemm drawwa li lejlet il-festa filghodu, kien jigi jzur b'mod infor­ diversi mh mali il-Gvematur Generali. Niftakar tajjeb il-migja tal-Gvematur Generali Sir Maurice Dorman, ebda diver izur l-awla kapitulari, akkompanjat minn Dr Paul Borg Olivier li kien Ministru ta' I-Edukazzjoni. Nixtieq li Mhux l-ewel darba li I-Presidenti ta' Malta Repubblika ghamlu zjara ufficjali lill-Bazilika biex ma Barigozzi, nsmmix ukoll li kemm Sir Anthony Mamo u Eddie Fenech Adami illum President Emeritus, hemm ix-~ kienu jkunu prezenti nhar il-festa titulari kemm ghat-Transulazzjoni kif ukoll ghall-quddiesa l-genituri 1 solenni Prepositali kienhadn Xtaqt kieku nikteb fuq it-tizjin omamentali li kienu jsebbhu l-pjazza, ibda mill-istatwi artistid, jasal is-17 ta' fuq iz-zuntier, xoghol ta' Karlu Darmanin kif ukoll is-sett statwi mahduma minn Wistin gibed tliet Camilleri ta' Ghawdex; (1928) id-dekorazzjonijiet tal-piramidi u d-dwal. Ma niftakarx it-tizjin u ad unur tal-faccata bit-tazzi kuluriti jixeghlu bil-mijiet biz-zejt li taghhom; certu Mazzuni kien il-kuntrat­ biex tindik tur. Fi zmien tfuliti ta' qabel il-gwerra il-festi estemi jew ta' barra, kienu sospizi ghal kollox mezz ta' fi minhabba kwestjoni storiko-guridika li kienet qed issir quddiem it-Tribunali Rumani. L-istorja xi uhud ul ma tahfirha lil hadd u din l-imqaddsa Kolleggjata sa minn twelidha 1630 sal-Ium dejjem b'xi fil-mewt t( kwestjoni, pika jew pretensjoni ghaddejja (kultant spunt minn xi digriet pontificju bhal Ecclesiae filghaxija . Sandae ta' Papa Montini, inkella xi Motu Proprio ta' San Piju X (Munificentissimus Deus) kul­ Ladarba ( tant il-Koncilju Regjonali (1935) inkella il-kodid tal-ligi kanonika tal-1983 (Sacrae Disciplinae djarhom s Leges) ta' Papa Wojtyla. Biex inkun semmejt kollox ninkludi hawn id-digriet INTER MULTI­ fuq sidirh< PLICES ta' San Piju X. Kien zarMalta I-Vizitatur Apostoliku La Fontain u ddikjara li ma sab xejn mhemmx irregolari Ikun hemm min bi ftit taghlim biex ma niktibx malizzja, li jipprova japplika xi klaw­ biex malli sola jew ohra mid-digrieti msemmija biex jaffettwa l-privileggi li bihom hi moghnija 1- takar lil M Kolleggjata. Qed inhalli barra apposta l-vertenza ta' meta I-Kolleggjata Sengleana saret Bazilka kien rifugj u ppretendiet il-precedenza fuq il-Kolleggjati l-ohra Maltin Mhux qed ninkludi d-dokumenti tas­ me scire a Sinodu Djocesan li ttratta diversi problemi attwali f'dawl wiesa' li sar fi zmien il-veskovat ta' abbatini 1 Mons Giuseppe Mercieca. Panigierik Mhux il-hsieb ta' din il-kitba li jissemmew persuni u korpi kostitwiti li haduha qatta' bla habel Elenjan, v kontra dak li l-mahbub Fundatur Urbanu VIII ried b'ghajnejh miftuha u b'awtorita' papali sal-Ium u 1 jaghni I-Kolleggjata ta' art twelidu u Dun Filippu Borgia. Forsi xi kanonista ta' garbu, wara li is-sena 20( jkun fela tajjeb u fid-dettall kollu, il-gurisprudenza rotali, fl-integrita' kollha taghha, is-sentenzi ija Ii dahh validissimi tal-Qrati Superjuri Maltin, u fid-dawl tal-grajja tat-tletinijiet jaghti gudizzju ekwilibrat sopran kie u ezatt fil-komplessita' kollha tal-grajja. BiCca verita' aktarx tixbah lill-gidba, l-aktar meta fil­ takru mill­ premessi tad-diskussjonijiet ikun hemm klawsoli vagi forsi ukoll surrettizi. Min jinteressah aktar bid-diffiku )osta isqfijiet tagnrif, ifittex il-ktieb "Storja ta' Bikirkara u l-Kolleggjata tagnha miktub minn E.E. (Eric 11 Josef Slypi Benjamin) Vella Empire Press 1934 (pp 1-505) kif ukoll it-Tezi tal-Lawrrja ta' Mons. Prepostu Ilia, (Vigarju Ignatius Sciberras Psaila tal-Pontificia Universita' Lateranensis, pubblikata Ruma 1962 l-istituzzjoni approvata minn Servus Goyenece u Petrus Piolanti bl-Imprimatur tal-Kardinal Aloysius tal­ Mons Mikiel Vikarjat ta' Ruma pp (1-200). Din hi miktuba bil-Latin u fiha minjiera ta' informazzjoni barra 1- 1 nkurunata bosta kotba ppublikati mill-Vatikan fejn hemm mi[bura d-diversi sentenzi rotali mogntija minn b'mod infor­ diversi mnallfin to' fama mondjali. Tassew biCca nobi bnina gnal min irid ikun jaf il-verita' bla ice Dorman, ebda diversikazzjoni. Edukazzjoni. Nixtieq li rna tintesiex il-grajja ta' meta l-qanpiena Elena, manduma l-Italja minn Prospero lika biexma Barigozzi, ittellgnet f'postha bil-nila ta' Lippu Sammut imlaqqam il-Lupu, l-aqwa slinger li kien nt Emeritus, hemm ix-Xatt u kien attrezzat tajjeb gnal sogru bnal dan. Kelli madwar erba' snin izda naduni all-quddiesa l-genituri nara din ix-xena indimentikabbli. Niftakar ukoll meta missieri (li ilu 64 sena mejjet) kien nadni d-dwana, nara dan il-koloss ta' qanpiena li waslet Malta fit-12 ta' Jannar 1932. Kellu 1twi artistiCi, jasal is-17 ta' Frar biex quddiem folIa enormi meta l-ArCisqof Mawru Caruana kkonsagraha u ninn Wistin gibed tliet tokki li indika il-Fa minore tat-tonalita' tagnha bdiet triqtha lejn postha fil-kampnar karx it-tiijin u ad unur ta' Gesu' Ewkaristija tindaqq mota kull nharta' Mamis. It-tokki tal-qanpiena l-kbira n il-kuntrat- biex tindika meta tkun ser issir sessjoni Kapitulari li gnaliha jkunu aviati l-kapitulari kollha per­ gnal kollox mezz ta' firma fuq cedola mwassla lill kull wiened mill-kursur tal-kapitlu. Id-daqq tal-qniepen li nL L-istorja xi unud ultra modemi qed jarawhom esagerati huma utli biex ifakkruna fit-talb ta' I-Angelus, l dejjem b'xi fil-mewt ta' Gesu' f'nin tat-3.00 ta' wara nofsinhar nhar ta' Gimgna u I-mota tal-Mamis nal Ecclesiae filgnaxija biex tfakkar fl-Ewkaristija. IS Deus) kul­ Ladarba qed jissemmew il-kapitulari, kien ikun fihom gnaxqa il-wasla tal-KanonCi minn ~ Disciplinae djarhom sat-tempju Elenjan. Kienu jilbsu l-firjolun fuq is-suttana sewda bis-saIib pettoraIi TER MULTI­ fuq sidirhom u bil-kappell f'rashom. Snana kienu jnossu igur meta fit-tempju kien gnad masabxejn mhemmx fans; kulliadd bil-palju jrewwan. L-annar wiened Ii jidnol kien ikun il-Prepostu Hkaxiklaw­ biex malli jilbes l-ilbies korali jibdew il-funzjonijiet preskritti. Bnala maestro di Cappella nif­ mognnija 1- takar lil Mro. Gius Camilleri (Sliema) u ernilu lit-tenur Zammit Harrison u I-baxx Bezzina li ;aret Baiilka kien rifugjat fi Triq San Rokku, ikanta l-offertorju tal-quddiesa tal-festa "non enim judicavi kumenti tas­ me scire aliud nisi Jesum Christum et hunc crucifixum". L-ewwel il-Kanonci u warajhom 1- veskovat ta' abbatini u l-kleru, jonorgu gnall-bewsa tar-Relikwija u dan kien isir wara r-reCita tal­ Panigieriku. Dawn kienu memorji li sa minn tfuliti sa llum Ii lliaqt id-Dekan tal-Kapitlu :a' bla nabel Elenjan, wara I-mewt tad-Dekan Carm. Pirotta erbatax il-sena ilu, gnadhom jaffaxxinawni )rita' papali sal-lum u volens nolens ifakkruni f'dawk il-waqtiet li nistliajjilhom gnadhom preienti. Sa din lrbu, wara li is-sen a 2009, narsti rna' qlajthiex minn fuq il-Mro Carm Grech u dik is-sop ran prim Gnawdx­ 1, is-sentenzi ija li dannlitni fis-signifikat tal-Latin, nixtarr tajjeb is-sens Pawlin li minnu ttiendet, li l-istess ju ekwilibrat sopran kienet tkanta b'nila kbira, bla rna nobsor li kienet qed tifhem. Ktibt dan kollu kif nif­ tar meta fil­ takru mill-memorja. Jgnidu li an old man lives on his past. Lili dawn il-memorji ta' tfuIiti ·ressah aktar bid-diffikultajiet u l-limitazzjonijiet tagnhom igibuli certa nostalgija. Naf li hemm bosta omissjonijiet u meta jkun ghadda z-zmien, rna tista' tistaqsi lil hadd. Hemm certu Kav. Vincenzo Parnis il-protagonist tal-konservazzjoni tan-niCca tal-erwieh li kienet twassal ghac­ Cimiteru tal-Infetti, illum playing ground, li fl-eta' adulta tieghu ghadu jiftakar bosta grajja. Censu kien student ukoll tal-Filosofija fis-Seminarju Magguri fejn l-ghalliem kien il-Provincjal Patri Bernard mill-Hamrun-Kappuccin

Skond il-hsieb tieghi, it-tfal tal-Ium ghandhom bosta hwejjeg, ilbies u oggetti ta' loghob u divertiment, izda m'humiex ighixu t-tfulija taghhom, ghax il-genituri u l-ghalliema qed jaghmlu bosta pressjoni fuqhom, studju, privatijiet u mitt oggett tiehor. Addio l-armar tal­ altari zghar fi djarhom u l-istatwi tat-tafalIi kienu jinbieghu madwar sixpence. Fil-festa ta' Santa Venera kienu jinbieghu bosta'minn dawn l-istatwi u ornamenti. B'certu dispjaCir, nistqarr li llum m'ghadekx tara dawk is-sriebet ta' tfallesti fis-sagristija biex iqerru s-Sibt filghaxija. Dawk li jigu llum arahom jidhlu ftit qabel il-quddiesa tal-hin nhar ta' Hadd u jridu jinqdew malajr- Diversi minnhom fl-imghoddi kienu jidhlu abbatini u minn fosthom kien hemm min kompla ghas-sacerdozju. Tbiddlu z-zminijiet, il-metodu tat-trobbija fil­ familja, l-attrazzjonijiet godda li rna konniex noholmu bihom bhal play-stations, kom­ pjuters u l-uzu ta' I-internet.

M'jien nikkundanna xejn, izda nistqarr li gew fuqna bosta Cirkostanzi li ahna genituri u ghalliema rna konniex imhejjija ghalihom. F'kollox hemm is-sabin u l-ikrah. Tajjeb li nitghallmu mit-tattika ta' haddiehor basta tintuza ghat-tajjeb. Il-proverbju Latin ighid fas est ab hoste doceri, jew tkun ghaqli li titghallem mit-tattika tal-ghadu tieghek, biex safe­ jn hu possibbli tkun bniedem ghaqIi, matur u ezemplari

Grazzi Mulej ta' dak kollu li ghamilt mieghi u rna' shabi matul is-snin. Barra shabi tal-Primarja Censu Testa Eleno Zammit u Joe Mamo, ghad fadal haj, mimIi bil-ghomor is-Sur Lino Bartolo minn Sta Venera Ii kien jghallimni I-woodwork fil-Primarja u kelli x-xorti li niltaqa' mieghu bhala ghalliem fl-iskola statali ta' Victoria Avenue I-Hamrun, meta kelli bhala surmast lis-Sur el Elija Galea, (Rabat) bniedem intelligenti u prattiku u li minnu tghallimt bosta.Ma ninsiex lis-Sur Teddy Zammit RIP li tant inkoraggieni. U lill-headmistress Ms Lina Bugeja li ltqajt maghha fis­ St Venera Secondary School ghal ghaxar snin.

Aghti l-mistrieh ta' dejjem lil qrabati kollha, ghalliema, Diretturi Spiritwa;i fl-iskejjel Ii fihom ghallimt bhal Mons Mikiel Azzopardi u Dun Eddie Borg Olivier, lil Dun Guzepp Borg Micallef il-Kan Pawl Gaud (li sa llum ghadhom mimlija bl-ghomor) xi studenti Ii kont nghallem u hallewna, (fosthom il-Hamrunizi Tabone Ant. u Maggi) xejn anqas qassisin, katekisti, edukaturi shabi l-kapitulari u girien Ii ghext u trabbejt u frant u ghalejt maghhom tul is-snin.

2 ta' Settembru 2009 Anton Mallia Borg