Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50 000

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz OLECKO (107)

Warszawa 2011 Autorzy: Halina Wojtyna*, Izabela Bojakowska*, Dorota GiełŜecka-Mądry*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław Bąk* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska*

* – Państwowy Instytut Geologiczny–Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezyńska 39, 03–908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG–PIB and MŚ, Warszawa 2011 Spis treści I. Wstę p – Dorota GiełŜecka-Mądry ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Halina Wojtyna ...... 4 III. Budowa geologiczna – Halina Wojtyna ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – Halina Wojtyna ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Halina Wojtyna...... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – Halina Wojtyna ...... 18 VII. Warunki wodne – Dorota GiełŜecka-Mądry ...... 20 1. Wody powierzchniowe...... 20 2. Wody podziemne...... 23 VIII. Geochemia środowiska...... 26 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 26 2. Osady – Izabela Bojakowska...... 28 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ...... 31 IX. Składowanie odpadów – Krystyna Wojciechowska ...... 32 X. Warunki podłoŜa budowlanego – Halina Wojtyna ...... 42 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Dorota GiełŜecka-Mądry ...... 44 XII. Zabytki kultury – Dorota GiełŜecka-Mądry ...... 49 XIII. Podsumowanie – Dorota GiełŜecka-Mądry, Krystyna Wojciechowska ...... 53 XIV. Literatura ...... 55

I. Wstęp

Arkusz Olecko Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowany został w latach 2011-2012, w Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Kielcach (plansza A) oraz w Przedsiębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL SA w Warszawie i Państwowym Instytucie Geologicznym – Pań- stwowym Instytucie Badawczym w Warszawie (plansza B). Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Olecko Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w 2006 r., w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicz- nym Sp. z o.o. w Katowicach (Uchnast i in., 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch Plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „ZagroŜenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką, nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszyć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zaso- bami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe

3 mogą być pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa powstała na podstawie interpretacji i reinterpretacji materiałów archiwalnych, opracowań publikowanych. Konsultacje i uzgodnienia dokonywane były w: Urzędach Mar- szałkowskich Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie i Województwa Podla- skiego w Białymstoku, Regionalnych Dyrekcjach Ochrony Środowiska w Olsztynie i Białym- stoku, Starostwach Powiatowych w Olecku i Suwałkach oraz w Urzędach Gmin w Bakała- rzewie, Filipowie, Wieliczkach, Raczkach i Suwałkach oraz w Urzędzie Miasta w Olecku. Korzystano równieŜ z materiałów znajdujących się u konserwatorów zabytków archeologicz- nych i architektonicznych, w Nadleśnictwach w Olecku i Suwałkach oraz w Instytucie Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej w sierpniu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP). Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych złóŜ, opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Olecko wyznaczają współrzędne 22º30´–22º45´ długości geograficznej wschodniej i 54º00´–54º10´ szerokości geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 304 km2. Pod względem administracyjnym teren arkusza połoŜony jest na pograniczu dwóch wo- jewództw. Zachodnia część obszaru arkusza znajduje się w zasięgu powiatu oleckiego (gminy: Kowale Oleckie, Olecko i Wieliczki) naleŜącego do województwa warmińsko-mazurskiego. Natomiast wschodnia część do powiatu suwalskiego (gminy: Bakałarzewo, Filipów i Raczki) wchodzącego w skład województwa podlaskiego. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) prawie cały obszar arkusza połoŜony jest w obrębie Pojezierza Zachodniosuwalskiego, które wchodzi w skład Pojezierza Litewskiego. Niewielki fragment w południowo-zachodniej części arkusza znajduje się w granicach Pojezierza Ełckiego będącego częścią Pojezierza Mazurskiego (fig. 1). Za- równo Pojezierze Litewskie jak i Pojezierze Mazurskie naleŜy do Pojezierzy Wschodniobał- tyckich. Obszar arkusza jest zróŜnicowaną morfologicznie wysoczyzną morenową z pagórkami i wzgórzami morenowymi o wysokości względnej od 5 do 10 m. NajniŜszy punkt na jej obszarze (149,6 m n.p.m.) znajduje się nad brzegiem jeziora Bolesty, a najwyŜszy

4 (232,6 m n.p.m.) w północno-wschodniej części arkusza, około 500 m na południowy zachód od wsi Stara Dębszczyzna. Wysoczyznę przecinają z północy na południe dwa sandry: Ro- spudy i Olecka.

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Olecko na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2– granica mezoregionu

Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.71 – Puszcza Romnicka, 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.73 – Pojezierze Wschodniosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.85 – Wzgórza Szeskie, 842.86 – Pojezierze Ełckie Omawiany obszar połoŜony jest w obrębie mazursko-podlaskiego regionu klimatyczne- go i naleŜy do jednej z najzimniejszych dzielnic Polski, w której zaznacza się przewaga wpływów kontynentalnych (Woś, 1999). Jest to region z dość długim, wcześnie zaczynają- cym się latem oraz dłuŜszą niŜ przeciętna zimą, ze stosunkowo niskimi temperaturami. Naj- zimniejszym miesiącem jest styczeń (śr. temp. –4,1°C), a najcieplejszym lipiec (śr. temp. +18,2°C). Średnia wieloletnia temperatura roczna dochodzi do 7,5°C, a średnia amplituda roczna wynosi 22°C. Zimy bywają tutaj długie i mroźne, a lata ciepłe i suche. Średnia suma opadów rocznych jest typowa dla klimatu kontynentalnego i wynosi 509 mm. Najobfitsze opady notowane są w lecie, a najmniejsze zimą. Dominują wiatry wiejące z kierunków: za-

5 chodniego oraz południowo-zachodniego. Ogólne warunki klimatyczne modyfikowane są przez lokalne czynniki fizjograficzne, takie jak: rzeźba terenu, rodzaj gruntu, stosunki wodne oraz roślinność. Lasy rozmieszczone są nierównomiernie i zajmują około 12–15% powierzchni arkusza. Są to lasy będące własnością Skarbu Państwa oraz lasy prywatne. Większe, zwarte kompleksy leśne znajdują się w północno-zachodniej części arkusza, w rejonie Olecka oraz w dolinie rzeki Rospudy. W przeszłości kompleksy leśne były tutaj znacznie większe, lecz w wyniku działalności człowieka zostały one wykarczowane. Charakterystyczną cechą lasów na tym obszarze jest duŜy udział świerka w drzewostanach oraz znaczna rola gatunków borealnych. W strefie dolin występują olsy lub grądy, a obszary równin sandrowych porastają świeŜe bory mieszane. Lasy nadzorowane są przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Białymstoku (nadleśnictwa: Olecko i Suwałki). Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczy. Rozwojowi rolnictwa sprzyjają dobrej jakości gleby. Grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych zajmują około 40% powierzchni arkusza. Są to gleby kompleksu pszennego dobrego, które są rozproszone po- między obszarami leśnymi oraz skupieniami bielicowych gleb kompleksu Ŝytniego słabego i bardzo słabego. Na terenach podmokłych występują łąki na glebach pochodzenia organicznego. Mroźne i śnieŜne zimy, skrócony okres wegetacyjny, występujące późną wiosną przy- mrozki są istotnym czynnikiem ograniczającym róŜnorodność gatunkową uprawianych roślin. Pagórkowate ukształtowanie terenu, będące walorem krajobrazowym, w przypadku rolnictwa jest powaŜnym utrudnieniem przy zabiegach agrotechnicznych. Uprawia się tu przede wszystkim zboŜa i ziemniaki. W hodowli dominuje bydło mleczne i trzoda chlewna. Największą miejscowością i równocześnie duŜym ośrodkiem usługowym na obszarze arkusza jest miasto Olecko (około 16 tys. mieszkańców) – siedziba powiatu oleckiego. Olec- ko połoŜone jest w odległości około 28 km na południowy zachód od Suwałk, na szlaku łą- czącym Krainę Wielkich Jezior Mazurskich z Pojezierzem Suwalskim. Poza tym występuje osadnictwo typu wiejskiego. Zakłady przemysłowe, zlokalizowane głównie w Olecku, wykorzystują przede wszystkim surowce miejscowe, na bazie których rozwinęły się zakłady branŜy: drzewnej, stolarskiej, spoŜywczej i budowlanej. Działają tutaj równieŜ hurtownie i punkty usługowe. Jednym z większych przedsiębiorstw jest Zakład Rybacki Olecko prowadzący działalność na 55 jezio- rach w powiatach: oleckim, gołdapskim, ełckim i suwalskim.

6 W południowo-zachodniej części obszaru arkusza, w gminie Olecko stworzono dogod- ne warunki dla inwestorów krajowych i zagranicznych poprzez przygotowanie terenów pod zabudowę tzw. Terenów Aktywności Gospodarczej o powierzchni około 150 ha oraz gruntów inwestycyjnych zlokalizowanych w Warmińsko-Mazurskiej Specjalnej Strefie Ekonomicznej. W Olecku przecina się droga krajowa nr 65 z Ełku do Gołdapi z drogami wojewódzki- mi Olecko–Sejny (nr 653) i Olecko–Suwałki (nr 655). W północno-zachodniej części arkusza znajduje się fragment drogi wojewódzkiej nr 652, która łączy Kowale Oleckie z Suwałkami. Pozostałe drogi mają charakter lokalny (często o nawierzchni Ŝwirowej), łącząc poszczególne miejscowości z ośrodkami gminnymi. W Olecku spotykają się dwie linie kolejowe: nr 41 re- lacji Ełk – Olecko – Gołdap oraz nr 39 – łącząca Olecko z Suwałkami.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną arkusza Olecko opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami (Bruj, Woźniak, 1990, 1991). Obszar arkusza usytuowany jest na północnym, łagodnym skłonie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej i w całości leŜy w obrębie wyniesienia mazursko-suwalskiego. Na podstawie materiałów geologicznych z terenów sąsiednich (otwory wiertnicze) wiadomo, Ŝe na prekambryjskim podłoŜu krystalicznym zalegają osadowe skały kredy górnej, trzecio- rzędu i czwartorzędu. Utwory krystaliczne występują na głębokości około 600 m (Kubicki, Ryka, 1982). W granicach omawianego obszaru nie nawiercono osadów starszych od trzeciorzędu. Ich obecność jest znana z profili otworów wiertniczych wykonanych na sąsiednich arkuszach: Filipów i śytkiejmy. Margle kredy górnej (mastrycht) występują tam na głębokości 206– 267 m, a ich miąŜszość przekracza 22,5 m (Krzywicki, 1987). Utwory trzeciorzędowe (paleocen) równieŜ znane są tylko z wierceń. Są to osady mor- skie – piaski i mułowce glaukonitowe. MiąŜszość mułowców nie jest znana (przekracza 14,5 m), natomiast piasków osiąga 4,3 m. Na łagodnie nachylonej w kierunku północno-zachodnim powierzchni utworów kredo- wo-trzeciorzędowych zalegają osady czwartorzędowe o miąŜszości około 200 m (Ber, 1974, 2000). Reprezentowane są one przez poziomy glin zwałowych, porozdzielane seriami osadów wodnolodowcowych, wodnomorenowych, zastoiskowych i rzecznych. W profilu utworów czwartorzędowych występują osady związane ze zlodowaceniami południowopolskimi, środ- kowopolskimi i północnopolskimi (fig. 2).

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Olecko na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, (red.) (2006) Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły. Czwartorzęd, plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandro- we, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe i ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Pm – zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia wi- sły. Ciągi drobnych form rzeźby: a – kemy, b – moreny czołowe, c – ozy, d – jeziora

Zachowano oryginalną numerację wydzieleń wg Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 Utwory zlodowaceń południowopolskich osiągają miąŜszość 65 m. Reprezentowane są przez dwa poziomy glin zwałowych przedzielonych warstwą osadów jeziornych: piasków, mułków oraz iłów zastoiskowych o miąŜszości 36 m. Gliny zwałowe stadiału dolnego, po- krywające cały obszar arkusza, mają zmienną miąŜszość od 5 m do 50 m i wykazują wyraźną dwudzielność. Natomiast gliny zwałowe stadiału górnego tworzą ciągły poziom o miąŜszości 27,3 m.

8 W profilu osadów, związanych ze zlodowaceniami środkowopolskimi, występuje pięć poziomów glin zwałowych rozdzielonych osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi oraz interglacjalnymi rzecznymi i organicznymi (torfami). Ich całkowita miąŜszość wynosi około 140 m. Gliny zwałowe pierwszego poziomu tworzą ciągły poziom o wyrównanej miąŜszości około 15 m. W północno-wschodniej części obszaru arkusza obniŜenia erozyjne w tym po- ziomie gliny zwałowej wypełniają piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, osiągające maksymalną miąŜszość 8 m. Pomiędzy glinami pierwszego i drugiego poziomu glacjalnego występują torfy i piaski rzeczne o miąŜszości 11,2 m. Gliny zwałowe drugiego poziomu tworzące warstwę o zmiennej miąŜszości spoczywają miejscami na piaskach oraz iłach zastoiskowych o miąŜszości 13 m. Gliny te osiągają naj- większą grubość (11 m) w rejonie Wierciochy – Raczki. PowyŜej nich występuje nieciągła warstwa piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych o maksymalnej miąŜszości 5 m. Trzeci poziom glin zwałowych tworzy warstwę o zmiennej miąŜszości (od 20 do 25 m), która miejscami została całkowicie usunięta przez erozję, a jedynie lokalnie pozostawiła war- stwę rezyduum, złoŜonego z głazów i Ŝwirów. Trzeci i czwarty poziom lodowcowy rozdziela warstwa wielocyklicznych serii osadów wodnolodowcowych: piasków, Ŝwirów i głazów. Czwarty poziom glin zwałowych tworzy nieciągłą pokrywę o bardzo zmiennej, na skutek nierównomiernej sedymentacji i późniejszej erozji, miąŜszości. Największą grubość (35 m) ma on w rejonie Bakałarzewa. Rozległe obniŜenia w tej glinie wypełnia blisko czter- dziestometrowa seria piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Gliny zwałowe poziomu piątego w obszarach wysoczyznowych zachowały się w postaci warstwy o miąŜszości do 26 m, natomiast w pobliŜu rynien są one znacznie zredukowane. Ze schyłkiem zlodowaceń środkowopolskich związana jest seria piasków oraz Ŝwirów wodnolodowcowych o zmiennej miąŜszości od 0,1 do 39 m. Osady zlodowaceń północnopolskich reprezentowane są przez dwa (a miejscami trzy) poziomy glin zwałowych oraz utwory zastoiskowe, wodnolodowcowe i wodnomorenowe. Ich maksymalna miąŜszość wynosi 38 m. Najstarszym poziomem pochodzącym z okresu transgresji lądolodu północnopolskiego są piaski i mułki zastoiskowe o miąŜszości 6,2 m. Z okresem akumulacji lodowcowej związa- ne są dwa poziomy (dolny i górny) gliny zwałowej. Gliny poziomu dolnego są znacznie zero- dowane i nie odsłaniają się na powierzchni terenu. Poziomy glin zwałowych rozdzielone są piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi o maksymalnej miąŜszości 10 m. Drugi (górny) poziom tych glin powszechnie występuje na powierzchni obszaru arkusza. Tworzy on ciągłą warstwę o miąŜszości 10 m, lokalnie docho-

9 dzącej do 20,5 m. Gliny zwałowe wraz z głazami, Ŝwirami i piaskami pochodzenia lodowcowego tworzą moreny czołowe i moreny martwego lodu budujące ciągi wzgórz o wysokości 12–15 m w północnej części arkusza. Procesy związane z zanikiem lądolodu zlodowaceń północnopolskich przebiegały w bardzo złoŜony sposób i doprowadziły do powstania na obszarze arkusza szeregu form osadów polodowcowych (moreny, kemy, ozy i tarasy kemowe). Zanikowi lądolodu towarzy- szyła równieŜ erozyjna i akumulacyjna działalność wód roztopowych, która doprowadziła do powstania wzdłuŜ Legi i Rospudy rozległych pól sandrowych (Zieliński, 1993). W obrębie tych pól udokumentowane zostały złoŜa kruszywa Ŝwirowego i piaszczysto-Ŝwirowego. W końcowym okresie deglacjacji na obszarach wysoczyznowych tworzyły się zastoiska wy- pełnione osadami mułkowo-ilastymi. Z sedymentacją holoceńską związane są iły, mułki i piaski jeziorne, kreda jeziorna, gy- tia, namuły torfiaste, piaski humusowe oraz torfy. Serie jeziorne występują w zachodnim obrzeŜeniu Markowskich Bagien i w okolicy miejscowości Dąbrowskie. Ich miąŜszość jest zmienna i przekracza w wielu miejscach 2 m. Kreda jeziorna występuje pod nadkładem torfów lub namułów w dnie rynny Jeziora Dłu- gie i na północ od jeziora Garbas. Jej miąŜszość zmienia się od 1,4 do 5 m. Gytię stwierdzono w zachodniej części arkusza, w rejonie miejscowości Judźki, na terenie okresowego jeziora. Zale- ga ona pod nadkładem namułów o grubości 0,7–1,6 m namułów, a jej miąŜszość wynosi 1,6 m. Torfowiska zajmują rozległe przestrzenie zarówno w dolinach rzecznych jak i na obszarze wysoczyzn polodowcowych. Są to przewaŜnie torfowiska niskie składające się z torfów drzewnych, rzadziej trzcinowych lub turzycowo-trzcinowych. MiąŜszość torfów nie przekracza 2m. Najbardziej rozległe torfowiska występują w rejonie: Bagien Markowskich (na południowy wschód od Olecka), Raczek Wielkich, Plewek i na południowy wschód od Bakałarzewa. IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Olecko znajduje się aktualnie 11 udokumentowanych złóŜ piasków i Ŝwirów („Garbas”, „Zusno”, „Zusno II”, „Bakałarzewo II”, „Bakałarzewo III”, „Bakałarze- wo IV”, „Sedranki II”, „Wieliczki”, „Lesk”, „Markowskie” i „Ludwinowo”) oraz dwa złoŜa piasków („Kotownia” i „Olecko II”). Ponadto na omawianym obszarze zlokalizowane było złoŜe piasków i Ŝwirów „Bakałarzewo”, które skreślono z bilansu zasobów kopalin z powodu wyczerpania zasobów. Charakterystykę gospodarczą i klasyfikację sozologiczną złóŜ przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o złoŜach zamieszczono równieŜ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych.

10 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Zastoso- Przyczyny Nr Wiek geologiczne Kategoria zagospoda- Wydobycie Klasyfikacja wanie konfliktowości złoŜa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania rowania (tys. t) złóŜ* Ŝ kopaliny złoŜa na zło a kopaliny litologiczno- (tys. t) złoŜa mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. red., 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Garbas pŜ Q 134 C1* Z 0 Skb 4 B N

2 Zusno pŜ Q 63 C1* Z 0 Skb, Sd 4 B N

3 Bakałarzewo II pŜ Q 12 C1* Z 0 Skb 4 A –

4 Bakałarzewo III pŜ, p Q 359 C1* N 0 Skb 4 A –

5 Sedranki II pŜ, p Q 7754 C2 N 0 Skb, Sd 4 A –

6 Kotowina p Q 403 C1* Z 0 Skb, Sd 4 B N

7 Olecko II p Q 77 C1 Z 0 Skb 4 A –

11 8 Wieliczki* pŜ Q 60 C1* Z 0 Skb 4 A –

9 Lesk pŜ Q 1180 C1* N 0 Skb, Sd 4 A –

10 Markowskie pŜ, p Q 34 C1* Z 0 Skb, Sd 4 A –

11 Ludwinowo pŜ, p Q 923 C1* N 0 Skb, Sd 4 A –

12 Zusno II pŜ Q 162 C1 G 20 Skb, Sd 4 A –

13 Bakałarzewo IV pŜ Q 439 C1 G 12 Skb, Sd 4 A – Bakałarzewo pŜ Q – – ZWB – – – – – Rubryka 2 * – złoŜe „Wieliczki” znajduje się w granicach złoŜa „Olecko II”; Rubryka 3 * – złoŜe „Wieliczki” znajduje się w granicach złoŜa „Olecko II”; Rubryka 4 Q – czwartorzęd; Rubryka 6 kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C1, C2; złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7 złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane (stan zagospodarowania złóŜ podano zgodnie ze stanem faktycznym stwierdzonym przez autorki w czasie wizji terenowej w sierpniu 2011 r.), ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 S – kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb – kruszyw budowlanych; Rubryka 10, 11 * – wg „Zasad dokumentowania złóŜ kopalin stałych” (2002); Rubryka 10 4 – złoŜa powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 złoŜa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 N – ochrona obszarów Natura 2000

We wszystkich złoŜach kopaliną są czwartorzędowe piaski i Ŝwiry lub piaski pochodzenia wodnolodowcowego z okresu zlodowaceń północnopolskich. Udokumentowano je powy- Ŝej zwierciadła wód podziemnych z wyjątkiem 5 złóŜ: „Kotowina”, „Sedranki II”, „Lesk”, „Zusno II” i „Bakałarzewo IV”, które są częściowo zawodnione. Wszystkie złoŜa na obszarze arkusza są złoŜami pokładowymi. W tabeli 2 zestawiono parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopaliny ze złóŜ występujących na obszarze arkusza Olecko. ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Garbas” zostało udokumentowane kartą rejestracyjną (Sadow- ski, 1988). PołoŜone jest ono w północnej części obszaru arkusza, po wschodniej stronie drogi biegnącej z Filipowa do Bakałarzewa. Powierzchnia złoŜa wynosi 1,62 ha. Piaski i Ŝwiry o miąŜszości od 3,2 do 4,9 m występują pod nadkładem składającym się z gleby, zaglinio- nych piasków i Ŝwirów oraz gliny piaszczystej o średniej grubości 0,8 m. Aktualne zasoby złoŜa wynoszą 134 tys. ton. Kopalina z tego złoŜa moŜe być stosowana do produkcji mieszanek do betonów. W rejonie miejscowości Zusno (północna część obszaru arkusza) znajdują się dwa złoŜa piasków i Ŝwirów: „Zusno” i „Zusno II”. ZłoŜe „Zusno”, o powierzchni 0,54 ha udokumentowano kartą rejestracyjną (Sadowski, 1986). Serię złoŜową stanowią piaski i Ŝwiry o miąŜszości od 6,3 do 7,3 m. W nadkładzie złoŜa, o średniej grubości 0,6 m występują: gleba i piaski pylaste. Zasoby złoŜa wynoszą 63 tys. ton. Piaski i Ŝwiry ze złoŜa „Zusno” w stanie naturalnym mogą być wykorzystane do produkcji wyrobów betonowych.

ZłoŜe piasków i Ŝwirów „Zusno II” zostało rozpoznane w kategorii C1 (Ceckowski, Ta- tarata, 2009). Jego powierzchnia wynosi 1,67 ha. PołoŜone jest ono na wschód od złoŜa „Zu- sno”, przy drodze Szafranki – Skazdub Stary. MiąŜszość kopaliny zmienia się od 1 do 9 m i średnio wynosi 5,6 m. Nadkład o średniej grubości 0,8 m stanowią: gleba i piaski zaglinione. Aktualne zasoby złoŜa wynoszą 162 tys. ton. Kopalina w stanie naturalnym moŜe być stosowana w drogownictwie, a po przeróbce (przesianiu) równieŜ w budownictwie. W pobliŜu miejscowości Bakałarzewo udokumentowano 3 złoŜa kruszywa piaszczysto- Ŝwirowego dla potrzeb budownictwa: „Bakałarzewo II”, „Bakałarzewo III” i „Bakałarze- wo IV”. ZłoŜe „Bakałarzewo II”, o powierzchni 0,52 ha udokumentowano kartą rejestracyjną (Sadowski, 1990). Kopaliną są piaski i Ŝwiry o miąŜszości od 2,3 do 4,5 m zalegające pod nadkładem, o średniej grubości 0,6 m złoŜonym z gleby i piasków. Piaski i Ŝwiry ze złoŜa „Bakałarzewo II” spełniają wymagania stawiane kopalinie do produkcji mieszanek do beto- nów.

12 Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-górnicze złóŜ piasków i Ŝwirów oraz piasków i parametry jakościowe kopaliny Parametry Zawartość Gęstość nasy- Numer Pole po- MiąŜszość Grubość nad- Punkt pia- Nazwa pyłów powa złoŜa na wierzchni złoŜa kładu skowy* złoŜa mineral- w stanie za- mapie nych gęszczonym (ha) (m) (m) (%) (%) (kg/m3) 1 2 3 4 5 6 7 8 3,2–4,9 0,6–1,2 35,0–50,0 1,1–4,0 2 130–2 350 1 Garbas 1,62 śr. 4,3 śr. 0,8 śr. 42,3 śr. 2,7 śr. 2 230 6,3–7,3 0,5–0,8 33,4–70,0 1,3–2,8 1 970–2 220 2 Zusno 0,54 śr. 6,8 śr. 0,6 śr. 47,1 śr. 2,1 śr. 2 120 Bakałarze- 2,3–4,5 0,3–1,5 42,9–75,8 1,4–5,1 1 820–2 150 3 0,52 wo II śr. 3,4 śr. 0,6 śr. 56,9 śr. 2,9 śr. 2 000 piaski i Ŝwiry 2,9–7,9 0,6–1,3 62,5–73,0 2,5–6,0 1 940–2 020 Bakałarze- śr. 6,4 śr. 0,9 śr. 68,0 śr. 3,9 śr. 1 980 4 2,66 wo III piaski 6,4–8,7 0,7–1,3 79,0–82,0 3,0–4,0 1 880–1880 śr. 7,5 śr. 1,0 śr. 80,5 śr. 3,5 śr. 1 880 piaski i Ŝwiry 1,9–11,1 0,1–3,5 50,6–70,9 1,0–2,8 1 850–2 050 śr. 6,0 śr. 0,96 śr. 64,8 śr. 1,8 śr. 1 977 5 Sedranki II 58,45 piaski 2,3–11,1 0,1–3,5 72,5–95,1 1,0–3,6 1 700–1 950 śr. 5,5 śr. 0,96 śr. 80,2 śr. 1,8 śr. 1 880 5,3–12,8 0,2–0,2 71,0–95,0 1,0–7,0 1 874–2 048 6 Kotowina 1,30 śr. 8,6 śr. 0,2 śr. 83,0 śr. 4,0 śr. 1 950 5,7–8,2 0,3–0,8 75,0–85,0 3,2–6,0 1 750–1 840 7 Olecko II 0,77 śr. 6,8 śr. 0,5 śr. 80,2 śr. 4,9 śr. 1 780 2,3–8,1 0,3–2,7 71,1–79,0 1,2–4,4 1 750–1 900 8 Wieliczki 0,67 śr. 5,0 śr. 1,0 śr. 74,7 śr. 3,0 śr. 1 850 piaski i Ŝwiry 2,5–7,8 0,1–3,5 43,3–80,7 1,7–5,9 1 850–2 150 śr. 5,2 śr. 1,3 śr. 66,6 śr. 3,5 śr. 1 980 9 Lesk 11,69 piaski 3,2–8,1 0,1–3,5 81,7–93,4 2,5–3,4 1 730–1 820 śr. 5,7 śr. 1,3 śr. 88,2 śr. 3,0 śr. 1 780 piaski i Ŝwiry 3,3–6,1 0,1–2,8 37,0–52,5 2,3–5,0 2 090–2 150 śr. 4,7 śr. 1,5 śr. 44,8 śr. 3,6 śr. 2 120 10 Markowskie 0,44 piaski 0,1–2,8 2,8–3,2 97,0–100 3,4–5,5 1 670–1 680 śr. 1,5 piaski i Ŝwiry dla budownictwa 5,1–6,2 0,0–1,8 46,0–74,5 2,5–5,2 1 930–2 110 śr. 5,7 śr. 0,7 śr. 62,0 śr. 3,8 śr. 2 000 piaski i Ŝwiry dla drogownictwa 11 Ludwinowo 8,20 4,2–6,6 0,1–1,8 39,5–67,5 4,5–7,5 1 980–2 150 śr. 5,6 śr. 1,0 śr. 57,5 śr. 5,8 śr. 2 030 piaski do produkcji betonu 5,6–5,8 81,0–87,0 1,5–2,9 1 820–1 970 – śr. 5,7 śr. 85,0 śr. 2,1 śr. 1 870

13 1 2 3 4 5 6 7 8 1,0–9,0 0,5–0,9 62,9–68,5 0,8–2,9 1 890–1 900 12 Zusno II 1,67 śr. 5,6 śr. 0,8 śr. 65,4 śr. 1,5 śr. 1 890 Bakałarze- 5,0–10,4 0,5–1,6 73,3–77,1 1,1–1,7 1 830–1 840 13 3,38 wo IV śr. 7,4 śr. 1,0 śr. 74,9 śr. 1,4 śr. 1 830

Rubryka 6: * – zawartość frakcji < 2 mm

ZłoŜe „Bakałarzewo III” połoŜone na południowy wschód od Bakałarzewa rozpoznano równieŜ w formie karty rejestracyjnej (Sadowski, 1992). W złoŜu udokumentowano piaski i Ŝwiry jako kopalinę główną oraz piaski jako kopalinę towarzyszącą. Całkowita powierzchnia złoŜa wynosi 2,66 ha, w tym piaski i Ŝwiry – 1,86 ha, a piaski – 0,80 ha. MiąŜszość kopaliny głównej zmienia się od 2,9 do 7,9 m, a towarzyszącej od 6,4 do 8,7m. Obie kopaliny za- legają w złoŜu pod nadkładem o grubości od 0,6 do 1,3m. Aktualne zasoby złoŜa wynoszą 359 tys. ton. Piaski i Ŝwiry mogą być stosowane w budownictwie do produkcji mieszanek do betonów. Natomiast piaski spełniają wymagania stawiane piaskom do betonów. ZłoŜe „Bakałarzewo IV” znajduje się na wschód od wsi Bakałarzewo. Udokumentowano je w kategorii C1 (Ceckowski, Tatarata, 2008) na powierzchni 3,38 ha. Serię złoŜową stanowią piaski i Ŝwiry o miąŜszości od 5 do 10,4 m występujące pod nadkładem o grubości od 0,5 do 1,6m składającym się z gleby i piasków gliniastych. Zasoby złoŜa wynoszą 439 tys. ton. Kopa- lina ze złoŜa „Bakałarzewo IV” znajduje zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. W zachodniej części obszaru arkusza, na północ od Olecka połoŜone jest złoŜe „Se- dranki II”. Udokumentowano je w kategorii C2 w 1976 r. (Banach-Skrońska, 1976). W 1979 r. w zachodniej części złoŜa (poza obszarem arkusza Olecko) przeprowadzono dalsze prace geologiczno-rozpoznawcze, które zakończyły się udokumentowaniem złoŜa „Sedran- ki II/1” (Sadowski, 1979a). Jednocześnie dla złoŜa „Sedranki II” opracowano dodatek do dokumentacji geologicznej (Sadowski, 1979b), w którym ustalono nowe zasoby złoŜa. Po- wierzchnia złoŜa „Sedranki II” wynosi 58,45 ha. Serię złoŜową stanowią piaski i Ŝwiry oraz piaski występujące pod nadkładem gleby, glin piaszczystych i piasków gliniastych o grubości od 0,1 do 3,5 m. MiąŜszość obu kopalin jest zróŜnicowana. Dla piasków i Ŝwirów zmienia się od 1,9 do 11,1 m, a dla piasków od 2,3 do 11,1 m. Piaski i Ŝwiry ze złoŜa „Sedranki II” mogą być stosowane w budownictwie do produkcji mieszanek do betonów. Piaski natomiast speł- niają wymagania stawiane piaskom do betonów. ZłoŜe „Kotowina” udokumentowano kartą rejestracyjną (Maruszczak, SoŜyński, 1980). PołoŜone jest ono na południe od Bakałarzewa, w dolinie Rospudy. Powierzchnia złoŜa wynosi 1,30 ha. Kopaliną są piaski o miąŜszości zmieniającej się od 5,3 do 12,8 m. W nadkła- dzie piasków występuje tylko gleba piaszczysta o średniej grubości 0,2 m. Kopalina ze złoŜa

14 „Kotowina” moŜe być stosowana w budownictwie jako piasek do betonów oraz w drogownictwie do robót ziemnych (nasypy).

ZłoŜe „Olecko II”, o powierzchni 0,77 ha rozpoznano w kategorii C1 (Sadowski, 1994). Znajduje się ono na południowy zachód od Olecka, po wschodniej stronie drogi prowadzącej do Wieliczek. Serię złoŜową stanowią piaski o miąŜszości od 5,7 do 8,2 m. W ich nadkładzie zalegają: gleba piaszczysta i gliny piaszczyste o grubości od 0,3 do 0,8 m. Piaski z tego złoŜa spełniają wymagania stawiane piaskom do zapraw w budownictwie. ZłoŜe „Wieliczki” udokumentowano kartą rejestracyjną dla potrzeb budownictwa (Strzelczyk, Antolak, 1982). Zlokalizowane jest ono w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Powierzchnia złoŜa wynosi 0,67 ha. Kopaliną są piaski i Ŝwiry o miąŜszości zmienia- jącej się od 2,3 do 8,1 m, które występują pod nadkładem (gleba piaszczysta i piaski gliniaste) o grubości od 0,3 do 2,7 m. ZłoŜe „Lesk” znajduje się w południowo-zachodniej części obszaru arkusza, w rejonie Olecka. Udokumentowano je na powierzchni 11,69 ha kartą rejestracyjną (Sadowski, 1982). Kopaliną są piaski i Ŝwiry (główna) oraz piaski (towarzysząca). MiąŜszość obu kopalin jest zróŜnicowana i zmienia się od 2,5 do 7,8m (piaski i Ŝwiry) oraz od 3,2 do 8,1 m (piaski). Nadkład złoŜa o grubości od 0,1 do 3,5 m stanowią: gleba, mułki, piaski pylaste. Kopaliny z tego złoŜa mogą być stosowane w budownictwie ogólnym. ZłoŜe „Markowskie”, o powierzchni 0,44 ha udokumentowano w formie karty rejestracyjnej (Sadowski, 1985). PołoŜone jest ono południowo-wschodniej części obszaru arkusza. W złoŜu udokumentowano dwie kopaliny: piaski i Ŝwiry (główna) do produkcji betonu oraz piaski (towarzysząca) do zapraw budowlanych i drogownictwa. MiąŜszość piasków i Ŝwirów zmienia się od 3,3 do 6,1 m, a piasków od 2,8 do 3,2 m. Seria złoŜowa zalega pod nadkładem o grubości od 0,1 do 2,8 m, na który składają się: gleba, piaski pylaste, piaski drobno- i śred- nioziarniste gliniaste i glina piaszczysta. ZłoŜe „Ludwinowo” jest połoŜone w południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Udokumentowano je kartą rejestracyjną (Sadowski, 1987a). Jego powierzchnia wynosi 8,20 ha. Kopaliną główną są piaski i Ŝwiry rozpoznane dla potrzeb budownictwa i drogownictwa. MiąŜszość piasków i Ŝwirów dla budownictwa zmienia się od 5,1 do 6,2 m, a kopaliny dla drogownictwa – od 4,2 do 6,6m. Ponadto w złoŜu występują piaski jako kopalina towa- rzysząca. MiąŜszość piasków wynosi od 5,6 do 5,8 m. W nadkładzie złoŜa o grubości od 0,0 do 1,8 m zalegają: gleba, piaski gliniaste i glina piaszczysta. Piaski i Ŝwiry mogą być stosowane w budownictwie do produkcji mieszanek do betonu oraz w drogownictwie do budowy dróg o nawierzchni Ŝwirowej. Natomiast kopalina towarzysząca spełnia wymagania stawiane

15 piaskom uŜywanym do betonów. Zasoby piasków i Ŝwirów wynoszą 857 tys. ton, natomiast piasków – 66 tys. ton. Według klasyfikacji sozologicznej złóŜ z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 2002) wszystkie złoŜa znajdujące się na obszarze arkusza Olecko zostały zaliczone do złóŜ powszechnie występujących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochronę środowiska złoŜa: „Garbas”, „Zusno” i „Kotowina” uznano za konfliktowe (klasa B), poniewaŜ znajdują się w granicach specjalnego obszaru ochrony siedlisk Dolina Górnej Rospudy naleŜącego do Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Natomiast pozostałe złoŜa uznano za mało konfliktowe (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Olecko obecnie wydobycie prowadzone jest z dwóch złóŜ piasków i Ŝwirów: „Zusno II” i „Bakałarzewo IV”. Eksploatacja kopaliny z 7 złóŜ: „Garbas”, „Zusno”, „Bakałarzewo II”, „Kotowina”, „Olecko II”, „Wieliczki” i „Markowskie” została zaniechana. Cztery pozostałe złoŜa – „Bakałarzewo III”, „Sedranki II”, „Lesk” i „Ludwinowo” są niezagospodarowane. UŜytkownikiem złoŜa „Zusno II” jest firma Usługi Transportowe, Roboty Ziemne z Suwałk. Wydobycie kopaliny rozpoczęto w drugiej połowie 2009 r. na podstawie koncesji waŜnej do 31.05.2019 roku. Dla złoŜa wyznaczono obszar górniczy o powierzchni 1,67 ha, którego granice pokrywają się z granicami złoŜa i teren górniczy o powierzchni 2,32 ha. Eks- ploatacja piasków i Ŝwirów odbywa się w wyrobisku stokowym w suchej części złoŜa. Kopa- lina po przesianiu jest wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie. W 2010 r. wydobycie ze złoŜa „Zusno II” wyniosło 20 tys. ton. Po zakończeniu eksploatacji wyrobisko zostanie zrekultywowane w kierunku rolnym lub leśnym. W 2009 roku zagospodarowano równieŜ złoŜe „Bakałarzewo IV”. Eksploatacja kopaliny prowadzona jest na podstawie koncesji waŜnej do 31.12.2023 r. ZłoŜe ma ustanowiony obszar górniczy i teren górniczy o powierzchni 3,48 ha. Kopalina wydobywana jest w wyrobisku wgłębnym w obrębie suchej części złoŜa. Piaski i Ŝwiry po przesianiu znajdują zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. W 2010 r. wydobyto ze złoŜa 12 tys. ton kopaliny. Wyrobisko poeksploatacyjne zostanie zrekultywowane w kierunku rolnym lub leśnym. Udokumentowane zasoby geologiczne złoŜa piasku „Kotowina” wynosiły 206 tys. ton. W latach 1982–1985 wyeksploatowano z niego 9 tys. ton. Wyrobisko poeksploatacyjne nie zostało zrekultywowane, a zasobów nie rozliczono.

16 ZłoŜe „Wieliczki” było eksploatowane okresowo w latach 1984–1990. Po zakończeniu wydobycia w złoŜu pozostało 60 tys. ton kopaliny. Dla złoŜa nie opracowano dodatku rozli- czającego zasoby. W 1994 r. obszar złoŜa „Wieliczki” znalazł się w granicach nowego złoŜa „Olecko II”. W bilansie zasobów kopalin złoŜe „Olecko II” figuruje jako nieeksploatowane. Natomiast w czasie wizji terenowej w sierpniu 2011 r. stwierdzono, Ŝe złoŜe było eksploatowane i prawdopodobnie jego zasoby są wyczerpane – wyrobisko wykracza znacznie poza granice złoŜa. Piaski i Ŝwiry ze złoŜa „Zusno” wydobywano okresowo od roku 1986 do 2000. Łączne wydobycie kopaliny wyniosło 14 tys. ton. Wyrobisko poeksploatacyjne zrekultywowano w kierunku rolnym, ale zasobów złoŜa nie rozliczono. W 1988 roku zagospodarowano złoŜe „Markowskie”. Wyeksploatowano tylko 1000 ton kopaliny. Wyrobisko zrekultywowano w kierunku rolnym, ale zasobów złoŜa nie rozliczono. Eksploatację złoŜa „Bakałarzewo II” prowadzono okresowo w latach 1990–1997. Po zakończeniu wydobycia zasobów złoŜa nie rozliczono. Wyrobisko poeksploatacyjne nie zo- stało zrekultywowane. ZłoŜe „Garbas” było eksploatowane okresowo w latach 1995–2001. Według danych z bilansów zasobów kopalin wydobyto z niego 25 tys. ton piasków i Ŝwirów. Wyrobisko poeksploatacyjne nie zostało zrekultywowane, a zasobów złoŜa nie rozliczono. Piaski i Ŝwiry do celów budowlanych i drogowych eksploatowano równieŜ ze złoŜa „Bakałarzewo” (Sadowski, 1987b). ZłoŜe to, ze względu na wyeksploatowanie zasobów zo- stało skreślone z bilansu zasobów kopalin w 1995 r. W czasie wizji terenowej przeprowadzonej w sierpniu 2011 roku, w kilkunastu punk- tach stwierdzono niekoncesjonowane wydobywanie piasków i Ŝwirów oraz piasków przez okoliczną ludność. Eksploatacja odbywa się na niewielką skalę, dlatego nie sporządzono kart informacyjnych dla tych punktów. Na mapie zaznaczono je jako punkty występowania kopaliny. Przedmiotem eksploatacji są osady czwartorzędowe o róŜnej genezie powstałe w czasie zlodowaceń północnopolskich. W północnej i południowo-wschodniej części obszaru arkusza oraz na południe od Ba- kałarzewa eksploatowane są piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe w obrębie sandru Rospudy. W rejonie Gębalówki znajdują się dwa punkty, gdzie wydobywane są piaski kemowe, natomiast w okolicy Krupina przedmiotem eksploatacji są piaski oraz piaski i Ŝwiry moren czo- łowych.

17 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Prace penetracyjne i poszukiwawcze, prowadzone na obszarze arkusza Olecko w latach siedemdziesiątych, osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku dotyczyły pia- sków i Ŝwirów oraz kredy jeziornej. Ich wyniki dały podstawę do wyznaczenia dwóch obsza- rów prognostycznych (piasków i Ŝwirów oraz piasków) i jednego obszaru perspektywicznego występowania piasków. Na podstawie ich wyników wytypowano równieŜ obszary negatywnego rozpoznania dla piasków i Ŝwirów oraz kredy jeziornej. Na północny wschód od Olecka, w rejonie wsi MoŜne, na mapie zaznaczono dwa obszary prognostyczne: jeden dla piasków i Ŝwirów (I) i jeden dla piasków (II). W 1971 roku wykonano tutaj prace geologiczne mające na celu udokumentowanie złoŜa pospółki w kategorii C2. Wyniki tych prac i badań laboratoryjnych zestawiono w orzeczeniu geologicznym (Konkel, 1971). Nie sporządzono dokumentacji geologicznej, poniewaŜ złoŜe pospółki w stanie naturalnym nie spełniało wymagań inwestora, głównie ze względu na wysoką zawartość frakcji poniŜej 2 mm. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze wytypowanych obszarów prognostycznych oraz parametry jakościowe kopalin zestawiono w tabeli 3. W południowo-zachodniej części arkusza, w rejonie Olecka wytypowano obszar perspek- tywiczny występowania piasków, który kontynuuje się na sąsiednim arkuszu Wieliczki (nr 146). Wyznaczono go na podstawie prac geologicznych wykonanych w 1972 roku w celu udokumentowania złoŜa piaszczysto-Ŝwirowego (Andrzejak, 1973). W całym obszarze odwiercono 7 otworów o głębokości od 3 do 5 m oraz wzięto pod uwagę dwie odkrywki połoŜone w jego północnej części. W otworach stwierdzono występowanie piasków róŜnoziarnistych pod nadkładem gleby o grubości 0,2 m. MiąŜszość piasków w otworach wynosi od 2,8 do 4,8 m, a w odkrywkach nawet 7,8 m. W Ŝadnym z otworów osadów piaszczystych nie przewiercono. We wschodniej części obszaru arkusza, w rejonie Klonowej Góry wykonano prace geologiczne w poszukiwaniu kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego. W tym celu odwiercono 5 otwo- rów o głębokości od 3,3 do 5,2 m (łącznie 23,2m). Tylko w dwóch otworach nawiercono serię piaszczysto-Ŝwirową o miąŜszości 4 m, zalegającą pod nadkładem gleby i piasków o grubości 1,2 m. W pozostałych otworach stwierdzono występowanie gliny piaszczystej i piasków gliniastych, dlatego obszar ten uznano za negatywny dla piasków i Ŝwirów (Sadowski, 1991). Prace poszukiwawcze za złoŜami kredy jeziornej przeprowadzono w dwóch obszarach: w północnej części obszaru arkusza, w rejonie miejscowości Szafranki – Matłak (Tulska, 1972) oraz na północny wschód od Bakałarzewa, w okolicy wsi Skazdub Stary (Bandurska- Kryłowicz, 1985).

18 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość Wiek Średnia kompl. Nr Po- Zasoby Zasto- Rodzaj kompl. grubość litolog.- obszaru wierzch- w kat. sowanie kopa- lito- Parametry jakościowe nad- surow. na nia D kopaliny log.- kładu od–do 1 mapie (ha) (tys. ton) liny surow. (m) średnia (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 punkt piaskowy* (%): 44,4–97,6 śr. 66,0; zaw. pyłów mineralnych (%): 0,8–6,7; śr. 3,0; zaw. zan. obcych – brak; zaw. ziaren słabych i zwietrza- 2,1–4,9 I 16,02 pŜ Q śr. 0,94 1 046,5 Sd łych (%): 3,29–15,4; śr. 3,6 zaw. ziaren płaskich i wydłuŜo- nych (%): 1,2–10,6; nasiąkliwość (%): 0,83–3,32; wskaźnik piaskowy (%): 35,0– 94,1; śr. 84,9 punkt piaskowy* (%): 64,4–85,2 śr. 75,9; zaw. pyłów mineralnych (%): 0,9–7,0; śr. 2,6; zaw. zan. obcych – brak; zaw. ziaren słabych i zwietrza- 2,7–5,2 II 3,70 p Q śr. 0,93 266,5 Sd łych (%): 1,51–10,0; śr. 4,0 zaw. ziaren płaskich i wydłuŜo- nych (%): 1,3–9,9; nasiąkliwość (%): 0,49–1,61; wskaźnik piaskowy (%): 53,0– 97,0; śr. 84,8 Rubryka 3: p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry; Rubryka 4: Q – czwartorzęd; Rubryka 5: * – zawartość frakcji <2 mm; Rubryka 9: S – kopaliny skalne: Sd – drogowe.

W obszarze Szafranki – Matłak wykonano 6 otworów wiertniczych o głębokości od 6 do 7,3 m (łącznie 38,0 m). W profilach otworów występują: gleba, torf, namuły ilasto- wapniste, piaski róŜnoziarniste i Ŝwiry. Obszar uznano za negatywny dla występowania kredy jeziornej (Tulska, 1972). W 1984 roku w rejonie wsi Skazdub Stary przeprowadzono prace poszukiwawcze w celu udokumentowania złoŜa kredy jeziornej. Odwiercono 12 sond o łącznym metraŜu 28,7m. Jedy- nie w trzech otworach stwierdzono zaleganie gytii wapiennej spełniającej kryteria bilansowości. Ze względu na bardzo zróŜnicowaną miąŜszość (od 0,2 do 3,2 m) gytii oraz występowanie jej w pojedynczych otworach obszar ten uznano za negatywny (Bandurska-Kryłowicz, 1985). Torfy występują na całym omawianym obszarze, ale największą powierzchnię zajmują w zachodniej części arkusza, od Bialskich Pól aŜ do południowej granicy arkusza. Są to prze-

19 waŜnie torfowiska niskie i przejściowe o powierzchni nieprzekraczającej 10 ha. Torfowisk o większej powierzchni jest zaledwie kilka w obrębie arkusza. Spełniają one kryteria bilan- sowości, ale nie wchodzą w skład potencjalnej bazy zasobowej ze względu na kryterium hy- drologiczne i rolniczo-gospodarcze. Niektóre z nich zlokalizowane są na terenach zalesionych i przyleśnych, a takŜe na obszarach chronionych (OstrzyŜek, Dembek, 1996).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Pod względem hydrograficznym prawie cały obszar arkusza Olecko znajduje się w dorzeczu Wisły i naleŜy do zlewni dwóch prawobrzeŜnych dopływów Biebrzy: Legi (połu- dniowo-zachodnia część) i Rospudy (północno-wschodnia część). Wyjątkiem są dwa niewielkie fragmenty w północno-zachodniej i północno-wschodniej części obszaru arkusza, naleŜą- ce odpowiednio do zlewni Pregoły (Zalewu Wiślanego) i Niemna. Dział wodny powierzch- niowy IV rzędu, pomiędzy zlewniami Legi i Rospudy, przebiega przez środek omawianego obszaru, z północnego zachodu na południowy wschód. Obszar arkusza Olecko odwadniają zasadniczo dwie rzeki. Lega wraz z lewobrzeŜnymi dopływami (Dopływ spod Drozdowa, MoŜanka z Dopływem spod Lenart, Kanał Wieliczki, Kanał Niedźwiecki) odwadnia część zachodnią obszaru, natomiast Rospuda wraz z dopływami prawobrzeŜnymi (Jaworka, Dopływ spod Plewek, Kanał Rynie, Głęboka) i lewobrzeŜnymi (Zuśnianka, Czerwonka, Dopływ spod Zajączkowa) – część wschodnią. Obydwie rzeki mają podobny, dosyć znaczny spadek, są płytkie i wąskie (do 10,0 m). Rzeka Lega wypływa u podnóŜa Wzgórz Szeskich, na północny zachód od miejscowo- ści Szarejki, koło Kowali Oleckich (poza obszarem arkusza Olecko) i jest prawobrzeŜnym dopływem Biebrzy. Rzeka kilkakrotnie zmienia swoją nazwę. Od źródeł do jeziora Selmęt Wielki nosi nazwę Lega, następnie Małkiń, a poniŜej Jeziora Rajgrodzkiego – Jegrznia. Prze- pływa przez kilka jezior, w tym przez jeziora Oleckie Wielkie i Oleckie Małe, znajdujące się częściowo na obszarze omawianego arkusza. Całkowita długość rzeki wynosi 110,6 km (Ra- port, 2010). Rospuda, z hydrologicznego punktu widzenia, stanowi górny bieg rzeki Netty, prawego dopływu Biebrzy. Bierze swój początek w rejonie wsi Czarne, wypływając z jeziora Niskie (ok. 11 km na północ od granicy obszaru arkusza), a uchodzi do jeziora Rospuda Augustow- ska, na północ od Augustowa. Nazwa rzeki Rospudy, zwanej teŜ dawniej Dowspudą, pocho- dzi od złoŜonego jaćwieskiego słowa Dau-spūda , które oznaczało „mocne ciśnienie”. Wzięło

20 się to prawdopodobnie stąd, Ŝe rzeka wiosną czasami podnosi swój poziom prawie o metr, powodując wtłaczanie wód z powrotem do jej dopływów. Rospuda to jedna z nielicznych rzek w Polsce, która na całej swej długości płynie naturalnym korytem, a w dolnym biegu (poza obszarem arkusza) rozległą zatorfioną doliną o zupełnie naturalnym charakterze. Jest jednym z najcenniejszych w Europie, niemal dziewi- czych terenów torfowiskowych. Przez obszar arkusza Olecko, Rospuda przepływa z północy na południowy wschód, łącząc sześć jezior rynnowych: Długie, Garbas, Głębokie, Sumowo Bakałarzewskie, Okrągłe i Bolesty. Charakterystykę jezior, występujących na obszarze arkusza Olecko, na podstawie danych literaturowych (Choiński, 1991; Raport, 2010, 2011), przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4 Podstawowe dane morfometryczne jezior na obszarze arkusza Olecko

Głębokość (m) Szerokość Powierzchnia Długość Nazwa jeziora Rodzaj maksymalna (ha) maksymalna średnia (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 Jeziora Pojezierza Ełckiego rynnowe, Oleckie Wielkie * 227,3 45,2 16,7 4 600 1 150 przepływowe rynnowe, Oleckie Małe * 214,0 38,3 10,3 4 500 1 000 przepływowe Jeziora Pojezierza Suwalskiego – Jeziora Filipowskie wytopiskowe, brak brak Mieruńskie Małe 10,5 450 250 przepływowe danych danych rynnowe, Długie 23,0 5,0 3,0 870 250 przepływowe rynnowe, Garbas 152,5 48,0 20,9 3 300 500 przepływowe rynnowe, brak brak Gatne (Matłak) 8,7 510 170 bezodpływowe danych danych Jeziora Pojezierza Suwalskiego – Jeziora Bakałarzewskie rynnowe, Głębokie 10,0 17,5 8,0 500 300 przepływowe rynnowe, Siekierowo 27,5 19,1 7,0 1 300 250 bezodpływowe rynnowe, Skazdubek 22,8 22,3 5,5 790 480 bezodpływowe Sumowo rynnowe, 88,2 13,6 8,0 3 450 350 Bakałarzewskie przepływowe wytopiskowe, Karasiewek 12,5 5,0 4,0 500 350 przepływowe wytopiskowe, Okrągłe 43,7 4,7 3,0 500 100 przepływowe rynnowe, Bolesty * 138,8 7,0 16,2 5 800 350 przepływowe

Rubryka 1 – * jezioro połoŜone częściowo na obszarze sąsiednich arkuszy.

21 Na obszarze arkusza Olecko aktualnie znajdują się 4 punkty monitoringu jakości wód powierzchniowych. W 2009 r., w ramach monitoringu operacyjnego i diagnostycznego, przeprowadzono badania wód jeziora Oleckie Małe i wód rzeki Legi na całej jej długości (Raport, 2010) oraz wód jezior Garbas i Sumowo Bakałarzewskie (Raport, 2011). W ostatnich latach (2009–2010) nie wykonywano badań wód rzeki Rospudy w granicach obszaru arkusza. Na obszarze arkusza zlokalizowany jest jeden punkt pomiarowo-kontrolny, usytuowany w Skowronkach na 93,5 km biegu Legi. UmoŜliwia on ocenę stanu wód rzeki na odcinku: od jej wpływu do jeziora Oleckie Wielkie aŜ po jej wypływ z jeziora Oleckie Małe. Stan ekologiczny jednolitych części wód powierzchniowych na tym odcinku oceniono jako umiarkowany (Raport, 2010), z uwagi na wysokie zawartości azotu amonowego, azotu Kjeldahla i fosfo- ru ogólnego oraz niskie stęŜenia tlenu rozpuszczonego. PodwyŜszone wartości tych wskaźni- ków świadczą o obecności związków organicznych, związanych ze zrzutem ścieków komunalnych z oczyszczalni ścieków oraz ścieków przemysłowych z zakładów pracy zlokalizowanych na terenie Olecka. Badania jakości wody Jeziora Oleckiego Małego przeprowadzono w 2009 roku na trzech stanowiskach pomiarowych, z których jedno z nich, usytuowane w zatoce północnej, znajduje się na obszarze arkusza. Klasyfikacja stanu ekologicznego jednolitej części wód na podstawie elementów biologicznych i fizykochemicznych wskazywała na IV klasę jakości wód i stan ekologiczny słaby. Analiza substancji priorytetowych w wodzie Jeziora Oleckie Małe pokazała, Ŝe Ŝaden chemiczny wskaźnik nie przekraczał ustalonej dla niego wartości granicznej. Badana jednolita część wody osiągała stan chemiczny dobry. Klasyfikacja stanu ekologicznego jednolitej części wód jezior Garbas i Sumowo Baka- łarzewskie w oparciu o elementy biologiczne i fizykochemiczne wskazywała na II klasę jako- ści wód oraz odpowiednio dobry i umiarkowany stan ekologiczny tych wód. Analiza substancji priorytetowych w wodach obydwu jezior pokazała, Ŝe Ŝaden chemiczny wskaźnik nie przekraczał ustalonej dla niego wartości granicznej. Badana jednolita część wód obydwu jezior osiągała stan chemiczny dobry. Ogólny stan jednolitej części wód jeziora Garbas okre- ślono jako dobry, natomiast jeziora Sumowo Bakałarzewskie – jako zły (Raport, 2011). Klasyfikacji stanu wód rzek i jezior dokonano zgodnie z rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Rozporządzenie, 2008).

22 2. Wody podziemne Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Olecko (Nowicki i in., 2004) oraz innych dostępnych opracowań hydrogeologicznych. Według podziału hydrogeologicznego Polski (Paczyński, Sadurski, (red.), 2007) obszar arkusza Olecko połoŜony jest w regionie Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN), w obrębie jednolitej części wód podziemnych nr 34. Natomiast zgodnie z regionalizacją hydrogeologiczną zwykłych wód podziemnych Polski omawiany obszar w całości naleŜy do regionu mazursko- podlaskiego (nr II), gdzie wody podziemne związane są wyłącznie z utworami piaszczystymi i Ŝwirami piętra czwartorzędowego (Paczyński (red.), 1995). Piętro to charakteryzuje się duŜą miąŜszością (nawet do 250 m) oraz skomplikowaną strukturą, która wykształciła się w czasie kolejnych zlodowaceń (Mitręga, Paczyński, 1993). W obrębie obszaru arkusza Olecko znaczenie uŜytkowe ma tylko piętro czwartorzędo- we. Dotychczasowe, niepełne rozpoznanie hydrogeologiczne omawianego obszaru pozwala na wydzielenie jednego głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, związanego z osadami czwartorzędowymi (Nowicki i in., 2004). Stanowią go róŜnoziarniste piaski, lokalnie piaski ze Ŝwirami zlodowaceń północnopolskich i południowopolskich (stadiału warty). Na przewaŜającej części omawianego obszaru poziom wodonośny znajduje się pod przykryciem glin zwałowych, na głębokości od 10 m do około 100 m (rejon miejscowości Plewki i jezior Garbas i Gatne). Wychodnie utworów poziomu wodonośnego występują jedynie w połu- dniowo-zachodniej części obszaru, w rejonie miejscowości Imionki. Generalnie obserwuje się płytsze zaleganie poziomu wodonośnego w części południowej obszaru (15–50 m) i głębsze w części północnej (50–100 m). MiąŜszość warstwy wodonośnej nie jest zróŜnicowana i wynosi średnio 40 m. Wartość współczynnika filtracji jest wysoka, średnio wynosi około 20 m/d i zmienia się od 5 m/d do 45 m/d. Średnia wartość wodoprzewodności głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego wynosi 800 m2/dobę. Zwierciadło wody zazwyczaj ma charakter na- porowy. Dobre parametry hydrogeologiczne warstwy wodonośnej sprawiają, iŜ wydajności uzy- skiwane w odwierconych studniach są stosunkowo wysokie. NajwyŜsze zatwierdzone zasoby dla pojedynczej studni przekraczają 100 m3/h, przy depresjach 4–7 m. Potencjalne wydajności studni mieszczą się najczęściej w przedziale od 70 do 120 m3/h, a lokalnie mogą być nawet wyŜsze. Obszar arkusza zlokalizowany jest w obrębie strefy przepływu i drenaŜu wód podziemnych piętra czwartorzędowego. Zasilanie poziomu wodonośnego odbywa się poprzez infiltra-

23 cję wód opadowych oraz z dopływu lateralnego wód podziemnych, głównie z północy. Gene- ralnie przepływ wód podziemnych odbywa się w kierunku doliny Rospudy, która jest główną bazą drenaŜu. Jedynie w południowo-zachodniej części omawianego obszaru osią drenaŜu jest dolina Legi. Wody omawianego piętra wodonośnego to wody typu wodorowęglanowo-wapniowo- magnezowego (HCO3–Ca–Mg). Pewne zróŜnicowanie składu chemicznego związane jest ze stopniem izolacji poziomu wodonośnego. Średnia mineralizacja wód nie przekracza 350 mg/dm3. Wody zawierają podwyŜszone ilości Ŝelaza (0,01–4,5 mg/dm3) i manganu (0,00–0,30 mg/dm3), przekraczające wartości dopuszczalne dla wód do picia i dlatego zali- czono je do wód średniej jakości (klasa II b). Pozostałe parametry nie przekraczają wartości dopuszczalnych. Wody te, ze względu na podwyŜszoną zawartość związków Ŝelaza i manganu, wymagają prostego uzdatniania. Oprócz głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, opisanego powyŜej, na omawianym obszarze występują takŜe podrzędne czwartorzędowe poziomy wodonośne. W połu- dniowo-wschodniej i południowo-zachodniej części obszaru, poniŜej głównego poziomu, pod warstwą około 50 metrów glin zwałowych, na głębokości około 150 metrów, znajduje się pakiet piasków ze Ŝwirem, stanowiący poziom wodonośny o charakterze uŜytkowym. Na prawie całym omawianym obszarze, nad głównym poziomem uŜytkowym, występują zawodnione utwory piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe. Zwierciadło wody tego pierwszego poziomu wodonośnego występuje na róŜnych głębokościach (0–10 m). Obszary występowania wód podziemnych na głębokościach od 2,0 m do 5,0 m posiadają największe rozprzestrzenienie i są powszechnie eksploatowane w studniach gospodarskich. Obszary, gdzie zwierciadło wód podziemnych znajduje się na głębokości 5,0 m do 10,0 m, koncentrują się w obrębie rynien, a takŜe na terenach wysokich wzgórz o róŜnej genezie. Główny uŜytkowy poziom wodonośny, prawie na całym obszarze arkusza, znajduje się pod nadkładem glin zwałowych. W zaleŜności od miąŜszości glin oraz zagospodarowania terenu określono jego stopień zagroŜenia. Na połowie obszaru arkusza (centralna i południowo- wschodnia część) występuje średni stopień zagroŜenia. Stopień bardzo niski został wydzielony w północno-zachodniej, południowej i północno-wschodniej części obszaru, a stopień wysoki – w rejonie Olecka i na obszarze wychodni, gdzie brak jest izolacji (rejon Imionek). Podstawą zaopatrzenia ludności w wodę są komunalne ujęcia miejskie i wiejskie, dosyć równomiernie zlokalizowane na omawianym obszarze. Ludność wiejska zaopatruje się w wo- dę takŜe ze studni kopanych, którymi ujmowane są wody przede wszystkim z pierwszego od powierzchni terenu poziomu wodonośnego.

24 Na mapie zaznaczono ujęcia wód podziemnych o największych zasobach eksploatacyj- nych (powyŜej 50 m3/h). NaleŜy do nich 12 ujęć komunalnych oraz 1 ujęcie przemysłowe. Ujęcia komunalne o największych zasobach znajdują się w Lenartach, Babkach Oleckich, Bakałarzewie, Szczecinkach, Olecku, Lesku, Imionkach, Krupinie i Wierciochach. Są to uję- cia jedno-, dwu- lub trzyotworowe, zaopatrujące w wodę wodociągi wiejskie i miejskie. Jest takŜe jedno ujęcie dziewięciootworowe, które składa się z 5 studni w Olecku i 4 studni w Lesku. Jego łączne zasoby eksploatacyjne wynoszą 490 m3/h. Ujęcie wód do celów prze- mysłowych znajduje się w Bakałarzewie. Na obszarze arkusza nie ma ustanowionych terenów ochrony pośredniej ujęć wód podziemnych. Według opracowania Kleczkowskiego (1990) na obszarze arkusza, ani w jego bliskim sąsiedztwie, nie wydzielono głównych zbiorników wód podziemnych (fig. 3).

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Olecko na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000, wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym, Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 202 − Sandr Gołdap, czwartorzęd (Q), 217 – Pradolina rzeki Biebrza, czwartorzęd (Q)

25 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Do oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi. Dopuszczalne wartości pier- wiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Olecko, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabelę uzu- pełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Do oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi

26 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Olecko bach na arku- dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu Olecko Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 13–59 32 27 Cr Chrom 50 150 500 4–15 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 16–63 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2–5 3 2 Cu Miedź 30 150 600 2–9 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–8 5 3 Pb Ołów 50 100 600 6–23 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Olecko 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych ą Hg Rtęć 7 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- arkusza Olecko do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

27 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeciętne zawartości: arsenu, kadmu, miedzi, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜsze wartości median wykazują: bar, chrom, cynk, kobalt oraz nikiel. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyniku akumulacji materiału, pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstają- cych osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie, WWA), a takŜe rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindstrom, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoor- thy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Występujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ule- gać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicz-

28 nych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcześniej odłoŜo- nych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanie- czyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transporto- wane w dół rzek (Gocht i in., 2002; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemiesz- czenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜ- kich i trwałych zanieczyszczeń organicznych w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Do oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykolo- gicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜ enie) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopo- dobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i meliora- cyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Pol- ski i wartoś ci PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito- ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głów- nego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono me- todą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amalgamatorze.

29 Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kon- genery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜy- ciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 6 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

30 kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osady jezior: Oleckiego Małego, Garbaś, Sumowa Bakłarzewskiego, Białego Filipowskiego, Mieruńskiego Wielkiego i Mikaszewa. Osady jezior Garbaś, Sumowa Bakłarzewskiego i Mikaszewa charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbliŜonymi do ich wartości tła geochemicznego (tab. 7). Tabela 7 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych (mg/kg) Garbaś Sumowo Białe Mieruńskie Mikaszewo Parametr Oleckie Małe Bakałarzewskie Filipowskie Wielkie 2011 r. 2010 r. 2010 r. 2005 r. 2005 r. 2007 r. Arsen (As) 9 3 4 8 2,5 <5 Chrom (Cr) 15 8 12 24 22 1 Cynk (Zn) 334 66 80 139 165 22 Kadm (Cd) 1,0 <0,5 0,6 1,3 1,4 0,5 Miedź (Cu) 45 14 17 16 22 3 Nikiel (Ni) 10 6 10 16 18 2 Ołów (Pb) 46 22 30 63 67 11 Rtęć (Hg) 0,859 0,074 0,106 0,141 0,153 0,043 * WWA 11 WWA 15,487 1,377 2,350 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA 12,854 1,349 2,271 n.o. n.o. n.o. PCB*** 0,0027 0,00075 0,0011 n.o. n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Osady pozostałych jezior cechuje podwyŜszona zawartość pierwiastków śladowych, zwłaszcza cynku, miedzi i rtęci w osadach jeziora Oleckiego Małego. Odnotowane zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w osadach jezior Garbaś i Sumowa Bakałarzewskiego są porównywalne do przeciętnie spotykanych w osadach jezior. Stwier- dzone zawartości WWA w osadach jeziora Oleckiego Małego są bardzo wysokie, kilka razy wyŜsze od średniej zawartości WWA w osadach jezior Polski. Wykryte zawartości pierwiast- ków śladowych i WWA są w osadach jezior, za wyjątkiem osadów jeziora Oleckiego Małego, są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. W osadach jeziora Oleckiego stwierdzono przekroczenie dopuszczalnej zawartości WWA, według Rozporządzenia MŚ, a takŜe zawar- tość cynku, rtęci i WWA od ich wartoś ci PEL.

31 Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N–S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 m nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 38 do około 59 nGy/h. Przeciętnie wartość ta w profilu zachodnim wynosi około 48 nGy/h i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 36 do około 56 nGy/h i przeciętnie wynoszą takŜe około 48 nGy/h.

32 107 W PROFIL ZACHODNI 107 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6002092 6000707 6001217 5996387 m 5999972 m 5994544 5998990 5992549 5997896 5987559

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 33

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6002092 6000707 6001217 5996387 m 5999972 m 5994544 5998990 5992549 5997896 5987559

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 0 1 2 3 4 5 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Olecko (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W obydwu profilach pomiarowych zarejestrowane dawki promieniowania gamma są dość wyrównane, co świadczy o tym, Ŝe dominujące na badanym arkuszu gliny zwałowe i utwory wodnolodowcowe zlodowacenia północnopolskiego charakteryzują się zbliŜonymi wartościami promieniowania gamma, acz nieco wyŜsze dawki promieniowania gamma ce- chują zazwyczaj gliny (45–60 nGy/h). NajniŜsza pomierzona wartość promieniowania gamma w profilu wschodnim (ok. 35 nGy/h) jest związana z holoceńskimi torfami. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 0,5 do 4,3 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 1,1 do 4,8 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2009). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜ- liwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

35 • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów, ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyję- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Tabela 8 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąŜszość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9

O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

36 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 8), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizację otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Olecko Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nowicki i in., 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wy- znaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Olecko bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości skła- dowania odpadów podlegają: ─ zabudowa Olecka będącego siedzibą urzędów miasta i gminy oraz miejscowości gminnej Bakałarzewo, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w Olecku (XVI–XIX w.), ─ obszar objęty ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Do- lina Górnej Rospudy” PLH 200022 (ochrona siedlisk), ─ rezerwat przyrody „Ruda” (florystyczny), ─ obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 ha,

37 ─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ tereny w obrębie tarasów erozyjnych i akumulacyjnych dolin rzek: Lega, MoŜenka, Rospuda, Zusnianka, Czerwonka i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Oleckie Wielkie, Oleckie Małe, Bolesty, Okrągłe, Kara- siewek, Sumowo, Skazdubek, Siekierowo, Głębokie, Garbaś, Gatne, Mieruńskie Małe, Długie i pozostałych akwenów, ─ strefa(do 250 m) wokół źródła w okolicach Olszanki, ─ obszary zagroŜone ruchami masowymi: rejon Matłaka nad jeziorem Garbaś, rejon Ba- kałarzewa, rejon wschodniego brzegu jeziora Sumowo (Grabowski i in., 2007ab), ─ tereny o nachyleniu powyŜej 10°– Lega, MoŜenka, Rospuda, Zusnianka, ─ obszary płytkiego występowania (0–2 m) zwierciadła wód podziemnych (Bruj, Woź- niak, 1991). Obszary bezwzględnie wyłączone z moŜliwości składowania odpadów zajmują około 60% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych wskazano w granicach powierzchniowego występowania glin zwałowych górnych fazy pomorskiej zlodowaceń pół- nocnopolskich. Występują one powszechnie na analizowanym terenie, tworząc ciągły poziom o miąŜszości około 10 m (maksymalnie 20,5 m – Borawskie). Gliny o barwie od jasnobrązowej do jasnoszarej, do głębokości 0,8–1,2 m są często za- barwione na rudo od związków Ŝelaza. Generalnie gliny są wapniste. Poziom odwapnienia w przypadku glin ilastych sięga maksymalnie do głębokości 2,5 m (okolice Bartniej Góry). Prawdopodobnie lokalnie gliny zwałowe górne fazy pomorskiej połoŜone są bezpośred- nio na zwięzłych, szarych glinach zwałowych dolnych. Ich miąŜszość wynosi na ogół kilka- naście metrów, razem mogą tworzyć pakiety gliniaste o kilkudziesięciometrowej miąŜszości. W rejonie Mieruniszek, Plewek i Ludwinowa na powierzchni terenu występują gliny zwałowe kemów fazy pomorskiej tworząc izolowane płaty. Gliny te mogą być przewarstwio- ne piaskami gliniastymi, a ich miąŜszość nie przekracza na ogół 2–2,5 m. W rejonie Szczy-

38 głów i na zachód od Mieruniszek Małych występują gliny martwego lodu. Są one silnie piaszczyste i wapniste, z duŜą ilością Ŝwirów i głazików, niekiedy głazów. W miejscach, w których na glinach zwałowych fazy pomorskiej występuje warstwa wodnolodowcowych piasków i piasków ze Ŝwirami o grubości około 2 m warunki izolacyjne mogą być zmienne (mniej korzystne). Lokalizacja składowisk odpadów wiąŜe się z koniecz- nością zdjęcia przepuszczalnego nadkładu. Obszary spełniające wymagania dla składowania odpadów obojętnych wytypowano na terenie gmin: Kowale Oleckie, Olecko, Wieliczki, Bakałarzewo i Raczki. Mają one dość duŜe powierzchnie i połoŜone są przy drogach dojazdowych. UmoŜliwia to lokalizację składowisk odpadów w dogodnej odległości od zabudowy miejscowości. Ograniczeniami warunkowymi budowy składowisk odpadów w części wskazanych ob- szarów są: b – zabudowa miejscowości gminnej Bakałarzewo, p – połoŜenie w granicach obszarów chronionego krajobrazu (Jezior Oleckich, Doliny Rospudy, Pojezierza Północnej Suwalszczyzny), z – połoŜenie w granicach udokumentowanego złoŜa „Bakałarzewo IV”. Nie mają one charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wyznaczono równieŜ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów po- zbawione naturalnej izolacji. Budowa składowisk w ich granicach wymaga zastosowania dodatkowej przesłony podłoŜa – syntetycznej lub mineralnej.

Problem składowania odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych) W strefie głębokości do 2,5 m na obszarach moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nie występują osady, których własności izolacyjne spełniałyby kryteria przyjęte dla składo- wania odpadów komunalnych. Według danych zawartych w przekroju geologicznym (objaśnienia do SmgP) glin o du- Ŝych miąŜszościach moŜna spodziewać się w granicach obszarów wskazanych na południowy zachód od Bakałarzewa, gdzie gliny zwałowe kilku faz zlodowaceń północnopolskich tworzą wspólny pakiet izolacyjny o miąŜszości dochodzącej do prawie 100 m. W granicach obsza- rów wskazanych w rejonie Plewek moŜna spodziewać się pakietów glin o miąŜszości 70– 80 m (na podstawie przekroju hydrogeologicznego – otwór Plewki).

39 Pod kątem składowania odpadów komunalnych moŜna rozpoznać równieŜ tereny w bezpośrednim sąsiedztwie otworu wykonanego w rejonie Zajączkowa, w profilu którego stwierdzono 50 m warstwę gliniastą (nieprzewierconą). NaleŜy zaznaczyć konieczność rozpoznania geologicznego miejsca planowanej budowy składowisk odpadów. Pozwoli to na określenie rozprzestrzenienia, faktycznej miąŜszości i własności izolacyjnych osadów (glin i iłów holoceńskich). W Olecku funkcjonuje składowisko odpadów komunalnych. Pozwolenie na eksploata- cję obiektu obowiązuje do 2018 r., planowany termin zamknięcia – druga połowa 2013 r. PodłoŜe składowiska jest uszczelnione geomembraną. Prowadzony jest monitoring wód podziemnych (odczyn – pH, przewodność elektrolityczna właściwa, ogólny węgiel organiczny, metale cięŜkie – cynk, ołów, miedź chrom+6, rtęć, kadm, suma wielopierścieniowych węglo- wodorów aromatycznych).Obiekt jest nadzorowany całodobowo, ogrodzony i izolowany pa- sem zieleni. PołoŜone jest na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji, w pobliŜu jeziora Oleckiego Wielkiego. W Ludwinowie w gminie Raczki w 2008 r. zamknięto składowisko odpadów komunalnych. W sierpniu 2011 r. zakończono rekultywację obiektu, prowadzony jest monitoring wód podziemnych (odczyn – pH, przewodność elektrolityczna właściwa, ogólny węgiel organiczny, metale cięŜkie, suma wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Gliny o duŜych miąŜszościach (około 100 m) prawdopodobnie występują w granicach obszarów zlokalizowanych na południowy zachód od Bakałarzewa, w rejonie Plewek. Gliny mogą mieć 70–80 m miąŜszości. 50-metrową warstwę gliniastą stwierdzono w profilu otworu odwierconego w Zajączkowie. Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów mają obszary wskazane w centralnej, północnej, północno-zachodniej i północno- wschodniej części analizowanego terenu, gdzie uŜytkowe poziomy wodonośne występują na głębokości 100–150 m i 50–100 m oraz w rejonie miejscowości Wojnasy na południu, gdzie uŜytkowy poziom wodonośny występuje na głębokości powyŜej 150 m. Wody są izolowane od zanieczyszczeń powierzchniowych warstwą osadów nieprzepuszczalnych (glin i iłów) o znacznej miąŜszości. Pozostałe obszary wytypowano na terenach o średnim stopniu zagro- Ŝenia wód poziomów uŜytkowych występujących na głębokości 15–50 m, izolujący pakiet glin zwałowych ma tu mniejszą miąŜszość.

40 Wschodnia część obszarów wytypowanych w rejonie Wierciochów i niewielkie obszary w pobliŜu Ludwinowa znajdują się na terenach, gdzie główny uŜytkowy poziom wodonośny występuje na głębokości 15 m. Ze względu na moŜliwość negatywnego wpływu na wody podziemne składowiska odpadów w Ludwinowie stopień ich zagroŜenia określono na wysoki (obiekt zamknięto w 2008 r.).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Jako miejsca potencjalnej lokalizacji składowisk odpadów moŜna rozpatrywać suche wyrobiska złóŜ kruszywa naturalnego „Zusno II”, „Bakałarzewo II” i „Bakałarzewo IV”. De- cyzję o lokalizacji składowiska w wyrobiskach musi poprzedzić rozpoznanie geologiczno- inŜynierskie i hydrogeologiczne, które pozwoli na wybór optymalnej i bezwzględnie koniecz- nej, dodatkowej przesłony podłoŜa i skarp – syntetycznej lub mineralnej. Ograniczeniem wa- runkowym budowy składowisk w wyrobiskach jest ich połoŜenie w bliskości zabudowań i w granicach udokumentowanych złóŜ. Wyrobiska pozostałych złóŜ oraz niewielkie punkty lokalnej, niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw zlokalizowane są na obszarach bezwzględnie wyłączonych z moŜliwości składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnio- nych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz zmieniające je Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. wymagane jest przeprowadzenie badań geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje się w formie dokumentacji geologiczno- inŜynierskiej i hydrogeologicznej, dołączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny być uwzględnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równieŜ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mogących pogorszyć stan środowi- ska. Oprócz uwzględnienia ograniczeń prawnych, odnoszących się do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmują zasięgi wystę-

41 powania w podłoŜu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowiących dobrą naturalną izolację dla połoŜonych głębiej poziomów wodonośnych.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Warunki podłoŜa budowlanego na obszarze arkusza Olecko opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (arkusz Olecko) (Bruj, Woźniak, 1990), Mapy osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007a,b) oraz map topograficznych w skali 1:10 000 lub 1:25 000 (dla wybranych rejonów). Ze względu na skalę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-inŜy- nierskich podłoŜa budowlanego ma charakter orientacyjny. WyróŜniono, zgodnie z instrukcją obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy wyłączono obszary udokumentowanych złóŜ kopalin mineralnych, lasów, gleb chronionych, zwartą zabudowę miejską Olecka oraz jeziora. Obsza- ry, dla których przeanalizowano geologiczno-inŜynierskie warunki podłoŜa budowlanego, stanowią około 35% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-inŜynierskich terenu decydują: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, połoŜenie zwierciadła wód gruntowych oraz występowanie procesów geodynamicznych. Uwzględniając te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniające) dla budownictwa. Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono głównie w rejonach występowania pokryw sandrowych pochodzenia wodnolodowcowego z okresu zlodowaceń północnopolskich. Zbudowane są one z piasków oraz piasków i Ŝwirów. Osady wodnolodowcowe są gruntami sypkimi średniozagęszczonymi i zagęszczonymi. Tereny o warunkach korzystnych związane z występowaniem osadów sandrowych rozciągają się wzdłuŜ rzeki Ro- spudy oraz w rejonie Olecka, Dąbrowskich, Szczecinek i Krupina, a takŜe w wielu innych mniejszych obszarach. Do obszarów korzystnych naleŜą takŜe tereny występowania piasków drobnoziarnistych pochodzenia lodowcowego. Miejsca takie znajdują się w pobliŜu: Bakała- rzewa, Matłaka, Czerwonki i Dąbrowskich. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych występują równieŜ na obszarze wyso- czyzny morenowej, na której zalegają grunty spoiste w stanie półzwartym i twardoplastycz- nym. Reprezentują je nieskonsolidowane gliny zwałowe powstałe w czasie zlodowaceń pół- nocnopolskich. Gliny te są przewaŜnie piaszczyste, rzadziej pylaste i zajmują znaczną po- wierzchnię po obu stronach doliny Rospudy. Na mapie wyznaczono niewiele obszarów o ko-

42 rzystnych warunkach podłoŜa budowlanego w obrębie występowania glin, poniewaŜ pokry- wają się one z obszarami gleb chronionych. Niewielkie obszary o korzystnych warunkach budowlanych na wysoczyźnie morenowej wyznaczono głównie we wschodniej części obszaru arkusza. Warunki niekorzystne dla budownictwa związane są przede wszystkim z obecnością gruntów organicznych, które występują w pobliŜu jezior i w dnach rynien. Są to przewaŜnie torfy i namuły organiczne, a takŜe gytie i kredy jeziorne. Utrudnienia w zakresie fundamen- towania występują równieŜ w gruntach piaszczystych, gdzie zwierciadło wody gruntowej połoŜone jest na głębokości mniejszej niŜ 2 m. Warunki takie występują w dolinach Rospudy i Legi, a takŜe na podmokłych terenach okalających jeziora: Garbas Sumowo Bakałarzewskie, Bolesty, Oleckie Wielkie i Oleckie Małe i równinach torfowych w południowej części arkusza oraz w pobliŜu miejscowości: Nowa Wieś, Plewki, Zusno i Skazdub Stary. Budownictwo utrudnione jest na gruntach predysponowanych do powstawania ruchów masowych. Na omawianym terenie wytypowano trzy takie obszary (Grabowski red., 2007a). Są to: południowo-wschodnie zbocze rynny jeziora Garbas oraz zachodnie zbocze jeziora Gatnego koło Matłaka (powierzchnia 12 ha), wschodnie zbocze rynny Rospudy na północ od Bakałarzewa (16 ha) oraz wschodnie zbocze rynny jeziora Sumowo Bakałarzewskie (40ha). Nachylenie zboczy w tych obszarach zmienia się od 8 do 15°. Na obszarze arkusza udokumentowano trzy osuwiska (Grabowski red., 2007a). Jedno znajduje się w Bakałarzewie, drugie – po zachodniej stronie jeziora Sumowo Bakałarzewskie, a trzecie – w rejonie Kamionki Starej. Osuwiska reprezentowane są przez spełzywanie glin zwałowych oraz piasków i Ŝwirów sandrowych. Przyczyną ich powstania są głównie wysięki wód gruntowych. Osuwiska te maja niewielką powierzchnię, od 0,03 do 1,43 ha. Największe z nich znajduje się w Kamionce Starej. Rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych to równieŜ obszary występowania torfów, namułów torfiastych i piasków humusowych, reprezentujących grunty słabonośne z wodami agresywnymi. Pokrywają one znaczną powierzchnię den dolin rzecznych, które są ponadto terenami płytkiego występowania wód gruntowych, na głębokości mniejszej niŜ 2 m. Obszary o warunkach geologiczno-inŜynierskich utrudniających budownictwo, zwłasz- cza o duŜej zmienności przestrzennej gruntów wymagają szczegółowych badań przed podję- ciem ewentualnych inwestycji oraz sporządzenia dokumentacji geologiczno-inŜynierskiej. Wszystkie większe budowle winny posiadać dokumentacje geologiczno-inŜynierskie nieza- leŜnie od tego, czy znajdują się w obszarach korzystnych czy teŜ niekorzystnych.

43 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru objętego arkuszem Olecko są znaczące w skali regionalnej i krajowej. Obszary prawnie chronione, zgodnie z wymogami ustawy o ochronie przyrody, zajmują około 30% powierzchni obszaru arkusza. Znajdują się tu fragmenty trzech obszarów chronionego krajobrazu (OChK Jezior Oleckich, OChK Dolina Ro- spudy, OChK Pojezierze Północnej Suwalszczyzny), fragment jednego obszaru Natura 2000, jeden rezerwat, 20 pomników przyrody i dwa uŜytki ekologiczne. Obszar arkusza Olecko ma charakter rolniczy. Niewielkie kompleksy leśne występują w zachodniej części obszaru arkusza oraz w dolinie Rospudy, stanowiąc około 12–15% ogól- nej powierzchni arkusza. Są to w większości lasy świerkowo-sosnowe. Dominującymi typami siedliskowymi są las świeŜy i las mieszany świeŜy. Gleby chronione klas bonitacyjnych I–IVa rozłoŜone są równomiernie na niezalesionej części obszaru. Według danych Instytutu Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, w południowo-zachodniej części przewaŜają gleby kompleksu pszennego dobrego, w dolinie Rospudy i w okolicach Olecka – Ŝytniego słabego, a na wschodzie – Ŝytniego bardzo dobrego. Łąki na glebach organicznych występują jedynie w dolinie Rospudy. W zachodniej części obszaru arkusza Olecko, rozciąga się Obszar Chronionego Krajo- brazu Jezior Oleckich (OChKJO), utworzony w 2003 r. w celu ochrony jezior i niezmienionej szaty roślinnej ekosystemów leśnych, wodnych oraz nieleśnych ekosystemów lądowych. Jego aktualne granice oraz dotyczące go nakazy i zakazy określono w 2008 r. (Rozporządzenie nr 139 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego, 2008). OChKJO obejmuje fragmenty obszaru pięciu gmin powiatu oleckiego, a jego łączna powierzchnia wynosi 10 521,3 ha. Na obszarze tym moŜna spotkać gatunki charakterystyczne dla klimatu subpolarnego, które tutaj występu- ją w postaci reliktów takich jak: bory bagienne, torfowiska niskie i przejściowe. Jest to obszar o wysokiej atrakcyjności krajobrazowej i przyrodniczej oraz duŜym zróŜnicowaniu typów środowiska. W dolinie Rospudy połoŜony jest Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Rospudy (OChKDR), który utworzony został w 1991 roku na obszarze 25 250 ha, w celu ochrony i zachowania róŜnorodności biologicznej siedlisk przyrodniczych, z roślinnością torfowisko- wą zbiorowisk leśnych i nieleśnych, odznaczających się wysokim stopniem naturalności. Jego aktualne granice oraz dotyczące go nakazy i zakazy określono w 2005 r. (Rozporządzenie nr 17/05 Wojewody Podlaskiego, 2005, z późn. zmianami). Jest to jeden z najcenniejszych kompleksów torfowiskowych w Polsce. Przyrodnicza wartość wynika przede wszystkim

44 z rozległości doliny oraz z braku jakiejkolwiek ingerencji ze strony człowieka w jej warunki wodne. Nienaruszony układ hydrologiczny warunkuje istnienie zanikających, bądź zanikłych w innych rejonach unikatowych siedlisk przyrodniczych oraz związanych z nimi gatunkami roślin i zwierząt. Do najcenniejszych roślin chronionych zaliczany jest miodokwiat krzyŜowy, posiadający tutaj jedyne stanowisko w Polsce (Skurzyński, 1994). W północno-wschodniej części terenu arkusza znajduje się niewielki fragment (około 25 ha) Obszaru Chronionego Krajobrazu Pojezierze Północnej Suwalszczyzny (OChKPPS). Cały obszar ma powierzchnię 39 150 ha. Utworzony został w 1991 roku w celu ochrony i zachowania półnaturalnego krajobrazu Północnej Suwalszczyzny, o urozmaiconej rzeźbie terenu z licznymi jeziorami, kemami, ozami i morenami. Aktualne granice obszaru ustalono w 2005 r. (Rozporządzenie nr 20/05 Wojewody Podlaskiego, 2005, z późn. zmianami). Rezerwat florystyczny „Ruda”, połoŜony w centralnej części obszaru arkusza, w granicach OChK Dolina Rospudy, ustanowiono w 2007 r. (Rozporządzenie nr 13/07 Wojewody Podlaskiego, 2007), w celu zachowania wilgotnych łąk oraz lasu łęgowego, połoŜonych na terenie doliny Rospudy wraz z ich typową florą i fauną. Obejmuje on fragment naturalnego torfowiska, gdzie rosną unikalne rośliny takie jak kalina, wierzba krucha i szara, wielosił błę- kitny, pełnik europejski oraz przeróŜne gatunki storczyków (m. in.: storczyk krwisty, storczyk plamisty). Na obszarze objętym arkuszem Olecko znajduje się 20 pomników przyrody Ŝywej. Są to pojedyncze drzewa lub grupy drzew (m.in.: graby pospolite, modrzewie polskie i europejskie, dęby szypułkowe, wierzby białe), rosnące na polach, w lasach, przy drogach lub ulicach oraz w parku podworskim. Jest równieŜ jedna aleja drzew pomnikowych, którą stanowi 16 wierzb białych, rosnących wzdłuŜ leśnej drogi. W północnej części obszaru arkusza znajduje się uŜytek ekologiczny, ustanowiony w 2001 roku (Rozporządzenie nr 20/01 Wojewody Podlaskiego, 2001), który obejmuje całe jezioro Garbas. Zbiornik ten objęto programem reintrodukcji rzadkich gatunków ryb, w tym m. in. troci jeziornej (Praca zbiorowa, 2006). W zatoce jeziora Oleckie Wielkie, przy wypływie z niego rzeki Legi, ustanowiono uŜy- tek ekologiczny o nazwie „Długi Mostek” (Rozporządzenie nr 52 Wojewody Warmińsko- Mazurskiego, 2006). Ochroną objęto pas roślinności szuwarowej, miejsce przebywania i lęgów ptaków wodno-błotnych oraz miejsca tarliskowe ryb. Na omawianym obszarze brak jest natomiast zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i stanowisk dokumentacyjnych (tabela 9).

45 Tabela 9 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych

Numer obiektu Forma Miejscowość Gmina Rok Rodzaj obiektu na mapie ochrony Powiat zatwierdz. (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 1 R Kotowina Bakałarzewo 2007 Fl – „Ruda” suwalski (3,38) Zdręby (Podgórze), Bakałarzewo PŜ 2 P park podworski suwalski 1998 grab pospolity Zdręby (Podgórze), Bakałarzewo PŜ 3 P park podworski suwalski 1998 grab pospolity Zdręby (Podgórze), Bakałarzewo PŜ 4 P park podworski suwalski 1998 grab pospolity Zdręby (Podgórze), Bakałarzewo PŜ 5 P park podworski suwalski 1998 grab pospolity Zdręby (Podgórze), Bakałarzewo PŜ 6 P park podworski suwalski 1998 grab pospolity Zdręby (Podgórze), Bakałarzewo PŜ 7 P park podworski suwalski 1998 grab pospolity ę Bakałarzewo PŜ 8 P Zdr by (Podgórze) suwalski 1998 modrzew polski ę Bakałarzewo PŜ 9 P Zdr by (Podgórze) suwalski 1998 modrzew polski ę Bakałarzewo PŜ 10 P Zdr by (Podgórze) suwalski 1998 modrzew polski ę Bakałarzewo PŜ 11 P Zdr by (Podgórze) suwalski 1998 grab pospolity PŜ 12 P Zdręby (Podgórze) Bakałarzewo 1998 topola kanadyjska, suwalski odm. niekłańska (robusta) Nadleśnictwo Olecko, 13 P leśnictwo Szczedranka, Olecko 2001 PŜ oddz. 20 b olecki lipa drobnolistna Olecko, Olecko PŜ 14 P ul. Jeziorna 3 olecki 1984 dąb szypułkowy Olecko, Olecko PŜ 15 P ul. Partyzantów 2 olecki 1984 2 dęby szypułkowe Olecko, Olecko PŜ 16 P ul. Kościuszki 20 olecki 1984 dąb szypułkowy Bakałarzewo PŜ 17 P Nowy Dwór suwalski 1998 dąb szypułkowy „Włodzimierz” Bakałarzewo PŜ 18 P Nowy Dwór suwalski 1998 jesion wyniosły Nadleśnictwo Olecko, ś PŜ le nictwo Kłosowo, Wieliczki 19 P oddz. 117 n, olecki 2007 aleja drzew pomnikowych uroczysko Markowskie wierzba biała – 16 szt. Nadleśnictwo Olecko, 20 P leśnictwo Kłosowo, Wieliczki 2001 PŜ oddz.110 c olecki modrzew europejski Nadleśnictwo Olecko, PŜ leśnictwo Kłosowo, Wieliczki modrzew europejski – grupa 21 P oddz. 109 a, 2007 4 drzew rozproszona olecki w drzewostanie świerkowym, uroczysko Cimochy 105 letnim ś Filipów Jezioro Garbaś 22 U Garba suwalski 2001 (140,06) Olecko, „Długi mostek” – pas szuwaru zatoka przy wypływie Olecko w zatoce jeziora Oleckie Wielkie 23 U rzeki Legi z jeziora olecki 2006 (brak danych w rozporządzeniu; Oleckie Wielkie < 5 ha) Rubryka 2: R – rezerwat; P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fl – florystyczny, rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej;

46 Krajowa sieć ekologiczna ECONET (Liro (red.) i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla róŜnych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie ze sobą powiązane korytarzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. Północno-zachodnia część obszaru arkusza Olecko połoŜona jest w obrębie korytarza ekologicznego Garbu Szeskiego, który ma znaczenie międzynarodowe, natomiast z północy na południowy wschód przebiega korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym – Rospudy (fig. 5).

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Olecko na tle systemów ECONET (Liro (red.), 1998) 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 15M – Obszar Wschod- niomazurski, 16M – Obszar Suwalski; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 8m – Garbu Szeskiego, 9m – Szeszupy; 3 –korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 21k – Ełku, 22k – Rospudy

W granicach obszaru arkusza Olecko występuje fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk, ustanowiony w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: SOO Dolina Górnej Rospudy PLH200022. Jego charakterystykę ujęto w tabeli 10.

47 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru PołoŜenie centralnego PołoŜenie administracyjne obszaru Typ Kod i symbol oznacze- punktu obszaru Powierzchnia Lp. obszaru obszaru nia Długość Szerokość obszaru Kod Województwo Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Filipów, Dolina 22º36’21’’ 54º12’43’’ 1 B PLH200022 4 070,7 ha PL345 podlaskie suwalski Bakałarzewo, Górnej Rospudy E N Raczki (S)

Rubryka 2: B – Wydzielone SOO bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000; Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk

Obszar obejmuje górny odcinek doliny rzeki Rospuda, o bardzo duŜych walorach przyrodniczych i krajobrazowych, rozciągający się od granicy z województwem warmińsko- mazurskim (źródło) na północy (na arkuszu Filipów nr 71), po miejscowość Raczki na połu- dniu (na arkuszu Wieliczki nr 146). Dolina Górnej Rospudy cechuje się bardzo duŜą róŜno- rodnością siedlisk. Opisano tu 14 typów siedlisk Natura 2000, wymienionych w załączniku I do „Dyrektywy siedliskowej”, (reprezentowanych w niektórych przypadkach przez kilka pod- typów), tak wodnych i mokradłowych, jak i leśnych, a takŜe zajmowanych przez zbiorowiska trawiaste. NajwyŜszy walor przyrodniczy mają siedliska wodne, torfowiska nieleśne, w tym soligeniczne, lasy i bory bagienne oraz murawy kserotermiczne, zajmujące od 1 do 3% powierzchni ostoi. Największy obszar zajmują starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion (30%). Występują tu stabilne populacje czterech gatunków roślin (sierpowiec błyszczący – mech, leniec bezpodkwiatowy, lipiennik loesela Loesella – storczyk, rzepik szczeciniasty) oraz po dwa gatunki ryb (róŜanka, piskorz), płazów (traszka grzebieniasta, kumak nizinny) i ssaków (bóbr europejski, wydra europejska), wymienionych w załączniku II do „Dyrektywy siedliskowej”. Dolina Górnej Rospudy jest takŜe ostoją 14 gatunków uwzględnionych na Czerwonej Liście Roślin i Grzybów Polski i/lub w Polskiej Czerwonej Księdze Roślin, a takŜe 33 gatunków objętych ochroną ścisłą w Polsce lub zagroŜonych wyginięciem w regionie północno-wschodnim. Dla lipiennika i sierpowca błyszczącego obszar tej ostoi jest jedynym terenem występowania w zachodniej części Suwalszczyzny. W okolicy Bakałarzewa znajdują się bunkry z okresu II wojny światowej, będące miejscem bytowania nietoperzy, jednak skład gatunkowy chiropterofauny nie został ustalony. Stabilne stosunki wodne, a takŜe warunki funkcjonowania siedlisk oraz populacji roślin i zwierząt, związane m.in. z ekstensywnym uŜytkowaniem siedlisk antropogenicznych, za- pewniają doskonałe perspektywy ich ochrony.

XII. Zabytki kultury

Z wykopalisk znalezionych na terenie ziemi oleckiej moŜna wnioskować, Ŝe juŜ kilka tysięcy lat temu mieszkali tutaj ludzie. Niezbyt liczne stanowiska archeologiczne, opisane na obszarze arkusza Olecko, datowane są od późnego paleolitu (11 tysiąclecie p.n.e.), poprzez mezolit, neolit aŜ po średniowiecze. Do najstarszych obiektów naleŜą, datowane na paleolit i mezolit, ślady osadnictwa i obozowisk w rejonie miejscowości MoŜne (tzw. kultura świder- ska), Lenart i Imionek oraz w Olecku. W Garbasie i w pobliŜu Mieruniszek zlokalizowano miejsca starego osadnictwa z okresu mezolitu (czyli środkowej epoki kamienia). Pojedyncze

49 przedmioty z epoki kamienia zarejestrowano równieŜ w Zusnie, Matlaku, Kotowinie i Ka- mionce Starej. Od I do III wieku naszej ery przypada okres największego rozkwitu kultury Bałtów, co wiąŜe się z ekonomicznym oddziaływaniem rozwijającego się w tym czasie Impe- rium Rzymskiego. Zakrojona na szeroką skalę wymiana handlowa sprawiła, Ŝe w zamian za bursztyn wysyłany do Cesarstwa napływały na ziemie Bałtów luksusowe ozdoby, monety i broń. Ślady obozowisk i osad z okresu rzymskiego, w których znaleziono ozdoby lub monety, odkryto m.in. w rejonie Dąbrowskich (kultura bogaczowska), Imionek, Lesku. Najbardziej znaczące stanowiska archeologiczne związane są z ludem Jaćwingów, jednym z pogańskich plemion zachodniobałtyckich, które zamieszkiwało te tereny między II i XII w. Podstawowym ich zajęciem było rolnictwo i łowiectwo, jednak często organizowa- li grabieŜcze wyprawy na sąsiadów. Osiedlali się w sąsiedztwie warownych grodów, budowanych na wzgórzach, w niedostępnych miejscach (zakola rzek, bagna), które w czasie wojen słuŜyły im za schronienie. Nie potrafili się zjednoczyć w jedną, silną państwowość i to prawdopodobnie było przyczyną ich wyniszczenia w XIII w. przez Polaków i Litwinów, a przede wszystkim KrzyŜaków. Po ostatecznej klęsce z KrzyŜakami w 1283 r., część z nich zginęła, część przyjęła chrześcijaństwo, a część – została przesiedlona na Półwysep Sambijski, gdzie udało im się zachować odrębność do XVII w. Po rozgromieniu Jaćwingów tereny te stanowi- ły opustoszałą Puszczę Sudowską, przemierzaną przez poselstwa i wyprawy łowieckie. Krzy- Ŝacy walczyli o wpływy nad nimi z sąsiadami, głównie z Litwinami. Po Jaćwingach zachowały się ślady osadnictwa w postaci kurhanów i grodzisk, które na starych niemieckich mapach oznaczano jako „szańce szwedzkie”. Niektóre z nich, zachowane do dnia dzisiejszego jako dobra kultury narodowej, zostały wpisane do rejestru zabytków. NajwaŜniejsze z nich znajdują się w rejonie miejscowości Dąbrowskie (grodzisko „Góra Zamkowa”), Mieruniszki Małe (grodzisko „Piaskowa Góra” oraz przypuszczalny gródek straŜniczy), Malinówka (grodzisko) i Garbas (2 cmentarzyska kurhanowe). RównieŜ w Olec- ku, nad Jeziorem Oleckie Wielkie, oraz w rejonie Raczków i Kamionki Starej (cmentarzysko) natrafiono na ślady osad Jaćwingów (Brzozowski i in., 1993). Przez teren arkusza Olecko przechodzi historyczna granica pomiędzy Zakonem Krzy- Ŝackim a Wielkim Księstwem Litewskim (przebiega z południa ku północy, na wschód od Olecka i na wschód od Mieruniszek). Potwierdzona po traktacie pokojowym z KrzyŜakami w 1422 r., na ponad 500 lat (do zakończenia II wojny światowej) stała się ona granicą pro- wincji wschodniopruskiej.

50 Po prawie dwóch wiekach, na tereny opuszczone przez Jaćwingów, zaczęli przybywać osadnicy. Na obszarze objętym niniejszym arkuszem, od połowy XVI w. powstają pierwsze osady, tak na terenach naleŜących do KrzyŜaków jak i Litwinów. Największą miejscowością na omawianym terenie jest Olecko, załoŜone w XVI w. na skrzyŜowaniu szlaków handlowych. Prawa miejskie uzyskało w 1560 r. jako Margrabowa. Najszybciej rozwijało się pod koniec XVIII w. oraz w okresie międzywojennym. W centrum zachował się historyczny układ urbanistyczny miasta z XVI–XIX w., obejmujący rynek (aktualnie Plac Wolności) wraz z przyległymi ulicami. Rynek olecki, wytyczony w kształcie nie- regularnego trapezu o wymiarach 255x215x228x255 metrów, był jednym z największych rynków w Europie (Demby, 2000). Niegdyś słuŜył za miejsce targów bydła i koni, a w okresie międzywojennym jako miejsce parad i defilad. Obecnie środek placu zajmuje park, który w części jest pozostałością po cmentarzu, w środku którego, na wzniesieniu, stał gotycki ko- ściół (rozebrany po zniszczeniu go w czasie ostatniej wojny). Obecnie w tym miejscu jest nowa świątynia katolicka, a w jej sąsiedztwie – budynek dawnego ratusza z 1818 r. Do najcenniejszych zabytków Olecka naleŜy neogotycki kościół parafialny pw. PodwyŜszenia Krzy- Ŝa Świętego, wybudowany w latach 1859–61, z ciekawym, drewnianym ołtarzem oraz kaplicą z drugiej połowy XIX w. Nieopodal kościoła, przy Placu Zamkowym znajduje się neogotycki budynek dawnego Starostwa Powiatowego w Olecku, wybudowany pod koniec XIX w. (w 1897 r.), w miejscu zamku myśliwskiego, który spłonął całkowicie w 1822 r. W czasach staropruskich w tym miejscu stał warowny zamek, którego pozostałości odkryto podczas prac wykopaliskowych. W północnej części miasta, w pięknym parku miejskim, znajduje się, wzniesiony ok. 1930 r., zespół sportowo-rekreacyjny, który tworzą stadion, boiska, dawny hipodrom, korty i oryginalne kąpielisko wraz z drewnianym molo i skocznią. W sąsiedztwie stoi ka- mienna półrotunda – pozostałość po pomniku Ŝołnierzy niemieckich z 1928 r., poległych pod Oleckiem w czasie I wojny światowej. Pomnik ten był drugi pod względem wielkości w Pru- sach Wschodnich, a jego wymowę polityczną jednoznacznie określał napis, jaki widniał na całej długości wewnętrznej strony półkolistego kamiennego muru, złoŜony z duŜych brązo- wych liter: „BoŜe, usłysz nasze błagania i spraw, aŜeby znowu powstały silne Niemcy”. Ponadto w Olecku warte obejrzenia są równieŜ: zabytkowy dom mieszkalny z II poło- wy XVIII w. (przy ulicy Grunwaldzkiej), chata mazurska z lat dwudziestych XX w. (przy ul. Sembrzyckiego), zabudowania szkół i szereg murowanych domów mieszkalnych z prze- łomu XIX i XX w. przy Placu Wolności i sąsiednich ulicach.

51 Drugą, pod względem wielkości, miejscowością jest Bakałarzewo. Pierwsze wzmianki o Bakałarzewie pochodzą z 1514 r., kiedy to król Zygmunt Stary nadał, Mikołajowi Michno- wiczowi Raczkowiczowi, zwanemu Bakałarzem, pas ziemi nad rzeką Rospudą. ZałoŜona zo- stała osada, zwana początkowo Dowspudą Bakałarzewską. Prawa miejskie uzyskała w 1651 r., a utraciła w 1870 r., na podstawie ukazu carskiego. Układ przestrzenny miasta z XVI w. zachował się do dziś. W czasie II wojny światowej Bakałarzewo zostało zniszczone w 90%, po wojnie wieś została odbudowana. Najcenniejszym obiektem w Bakałarzewie jest kościół pw. Św. Jakuba Apostoła z 1936 r., z ołtarzem z XVII w. Cennym zabytkiem sakralnym, na omawianym obszarze, jest równieŜ poewangelicki kościół parafialny w Szczecinkach pw. Stanisława Biskupa, o konstrukcji szkieletowej, wzniesiony w latach 1926–1928 na kamiennych fundamentach, wraz ze stojącą obok pasto- rówką. Do najciekawszych zabytków architektonicznych zaliczyć moŜna dwory i dworki, czę- sto z budynkami towarzyszącymi (spichlerze, obory) i z parkami podworskim: w Lenartach (z I połowy XIX w.), w Imionkach (z XIX w.) i w Skowronkach (z przełomu XIX i XX w.). Zabytkowe parki podworskie znajdują się ponadto w Mieruniszkach Małych i w Podgórzu (ten ostatni nie jest wpisany do rejestru zabytków WKP). Zabytkami techniki są obiekty zlokalizowane w Olecku: młyn wodny na Ledzie z 1895 r. (aktualnie elektryczny), wieŜa ciśnień ze zbiornikiem wyrównawczym, wybudowa- na na przełomie XIX i XX w., która pracowała nieprzerwanie od 1907 r. do czerwca 2006 r. oraz infrastruktura Oleckiej Kolejki Wąskotorowej. W Bakałarzewie, nad Rospudą, pomiędzy jeziorami Siekierowo i Sumowo Bakałarzew- skie, znajduje się zgrupowanie trzynastu bunkrów i schronów bojowych z okresu II wojny światowej. Jest to najlepiej zachowany fragment tzw. Granicznej Pozycji Osłonowej z 1940– 1944 (zwanej teŜ linią Kocha), ciągnącej się wzdłuŜ Rospudy, przez teren gmin Przerośl, Fili- pów, Bakałarzewo i Raczki. Obiekty te miały uniemoŜliwić zdobycie dawnych Prus Wschod- nich. W Bakałarzewie trzonem tego zgrupowania jest dwukondygnacyjny schron z zachowa- ną kopułą pancerną, ze zrekonstruowanym wyposaŜeniem, udostępniony do zwiedzania jako Skansen Fortyfikacji Prus Wschodnich. Na omawianym terenie ochroną konserwatorską zostały takŜe objęte cmentarze ewan- gelickie w Szczecinkach i Olecku oraz cmentarze z okresu I wojny światowej (zaznaczone na mapie jako miejsca pamięci) znajdujące się w miejscowościach: Markowskie, Wólka Wieś (Wólka–Rabalina), Zajączkowo. Na cmentarzu ewangelickim w Olecku znajduje się równieŜ kwatera wojenna Ŝołnierzy z I wojny światowej, a w sąsiedztwie, odrestaurowany w 2003 r.,

52 przedwojenny pomnik, poświęcony Ŝołnierzom z wojen prusko-austriackich i prusko- francuskich (z 1866 r. i 1870/71 r.). Pomnik poświecony ofiarom I wojny światowej ustawio- no przed kościołem w Szczecinkach., natomiast w centrum Bakałarzewa w 2007 r. odsłonięto pomnik poświęcony Ŝołnierzom Wojska Polskiego, walczącym z hitlerowcami we wrześniu 1939 r. oraz cywilnym mieszkańcom Bakałarzewa, którzy wtedy ucierpieli. W niewielkiej odległości od tego pomnika znajduje się miejsce pamięci – mogiła zbiorowa członków rodzi- ny Pankiewiczów, zamordowanych przez hitlerowców 23.04.1944 r. W parku, w centrum Olecka, w 2000 r. wzniesiono pomnik z inskrypcją: „W hołdzie wszystkim tym, dzięki którym Ŝyjemy w pokoju i wolnej Ojczyźnie oraz tym, którzy szcze- gólnie zasłuŜyli się naszemu miastu od jego początków w 1560 roku”. Dosyć charakterystycznym elementem krajobrazu kulturowego omawianego terenu są bardzo liczne krzyŜe przydroŜne, które widoczne są prawie na kaŜdym skrzyŜowaniu dróg. Ze względu na walory turystyczno-krajobrazowe Olecko, Matłak, Bakałarzewo, śabie- niec i Kotowina są miejscowościami letniskowymi.

XIII. Podsumowanie

Teren arkusza Olecko posiada walory przyrodniczo-krajobrazowe znaczące w skali regionalnej i krajowej. Lasy zajmują około 12–15% powierzchni arkusza, a obszary prawnie chronione stanowią około 30% powierzchni arkusza. Znajdują się tu fragmenty trzech obsza- rów chronionego krajobrazu (OChK Jezior Oleckich, OChK Dolina Rospudy, OChK Pojezie- rze Północnej Suwalszczyzny), jeden rezerwat, 20 pomników przyrody i dwa uŜytki ekologiczne. Walory przyrodniczo-krajobrazowe omawianego terenu doceniono w systemie NATURA 2000 i ECONET, dotyczących waloryzacji i ochrony środowiska w nawiązaniu do standardów europejskich. Omawiany obszar ma charakter rolniczo-leśny w północnej i środkowej części. Lasy przewaŜają w zachodniej części arkusza i w dolinie Rospudy. Korzystne warunki do uprawy rolnictwa istnieją na przewaŜającej, niezalesionej części obszaru arkusza. Dominującą rolę odgrywa tutaj rolnictwo ukierunkowane na wysoką jakość produktów rolnych oraz hodowla bydła i trzody chlewnej. Gleby o wysokich klasach bonitacyjnych zajmują znaczne powierzchnie. Uwzględniając powyŜsze uwarunkowania, moŜna stwierdzić, Ŝe szansą dla tego rejonu powinien być dalszy rozwój rolnictwa, zwłaszcza w zakresie produkcji zdrowej Ŝyw- ności. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Olecko, która obejmuje 13 udokumentowanych złóŜ piasków i Ŝwirów. Trzy złoŜa

53 uznano za konfliktowe ze względu na usytuowanie w granicach obszaru Natura 2000. Aktu- alnie koncesjonowana eksploatacja prowadzona jest tylko z 2 złóŜ. Istnieje moŜliwość powiększenia bazy surowcowej poprzez udokumentowanie nowych złóŜ piasków i Ŝwirów lub piasków w wyznaczonych dwóch obszarach prognostycznych i jednym obszarze perspektywicznym. Kruszywo naturalne, występujące w udokumentowanych złoŜach, a takŜe w obszarach prognostycznych i perspektywicznych, moŜe stanowić doskonałą bazę surowcową w przypadku zwiększonego zapotrzebowania na tę kopalinę, w związku z budową projektowanej drogi szybkiego ruchu Via–Baltica (S 8), przebiegającej w odległości około 15 km od granicy arkusza Olecko. Na terenie arkusza wyznaczono obszary rekomendowane do składowania jedynie odpa- dów obojętnych. Naturalną barierę geologiczną tworzą gliny zwałowe zlodowaceń północno- polskich (wisły). Obszary wskazano na terenie gmin: Kowale Oleckie, Olecko, Wieliczki, Bakałarzewo i Raczki. Najlepsze warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów mają obszary w centralnej, północnej, północno-zachodniej i północno-wschodniej części arkusza. Stopień zagroŜenia występujących tu na głębokości 50–100 m (podrzędnie 100– 150 m) głównych uŜytkowych poziomów wodonośnych określono na bardzo niski. Jest on dobrze izolowany od zanieczyszczeń antropogenicznych słaboprzepuszczalnymi osadami (glinami i iłami) o duŜej miąŜszości. Na składowiska odpadów moŜna przeznaczyć suche wyrobiska złóŜ kruszyw naturalnych „Zusno II”, „Bakałarzewo II” i „Bakałarzewo IV”. Konieczne będzie uszczelnienie pod- łoŜa i skarp wyrobisk przesłoną – syntetyczną lub mineralną. KaŜdorazowo przed podjęciem decyzji o lokalizacji składowisk odpadów teren planowanej inwestycji musi być dodatkowo rozpoznany (prace geologiczno-inŜynierskie i hydrogeologiczne). UmoŜliwi to zabezpieczenie środowiska przed negatywnym wpływem plano- wanego obiektu. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą być rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi bądź pogarszających stan środowiska. Wskazane tereny spełniają w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska ujęte w ustawodawstwie polskim. Warunki podłoŜa budowlanego są bardzo zróŜnicowane i zaleŜne są przede wszystkim od głębokości zwierciadła wody, rodzaju gruntów oraz spadków terenu. Do obszarów korzystnych dla budownictwa naleŜą obszary wzdłuŜ rzeki Rospudy, oraz w pobliŜu Olecka, Dąbrowskich, Szczecinek i Krupina, natomiast warunki niekorzystne związane są z lokalnymi

54 obniŜeniami terenu, w których dominują grunty plastyczne i organiczne oraz z większymi spadkami terenu wzdłuŜ jezior występujących na obszarze arkusza. Wody podziemne są eksploatowane wyłącznie z piętra czwartorzędowego. Wody z głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, ze względu na zbyt duŜą zawartość Ŝelaza i manganu, są średniej jakości i wymagają prostego uzdatniania Wydajności pojedynczych studni są dosyć zróŜnicowane, często przekraczają 100 m3/h. Podstawą zaopatrzenia ludności w wodę są komunalne ujęcia miejskie i wiejskie, dosyć równomiernie zlokalizowane na omawianym obszarze. Ludność wiejska zaopatruje się w wodę takŜe ze studni kopanych, któ- rymi ujmowane są wody przede wszystkim z pierwszego od powierzchni terenu poziomu wo- donośnego. Za atrakcje turystyczne moŜna uznać kompleksy leśne, Dolinę Rospudy oraz jeziora. W połączeniu z brakiem przemysłu i czystym powietrzem (tzw. Zielone Płuca Polski i Europy) stwarza to znakomite warunki do rozwoju turystyki i agroturystyki.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives, 107 (1), 37-43. ANDRZEJAK Z., 1973 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych za złoŜami kruszywa naturalnego w rejonie Wieliczki, powiat Olecko. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

BANACH-SKROŃSKA W., 1976 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego (pospółki i piasku budowlanego), rejon „Sedranki II”, gmina Olecko. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BANDURSKA-KRYŁOWICZ H., 1985 – Sprawozdanie z badań geologiczno- poszukiwawczych złoŜa kredy jeziornej dla celów nawozowych w rejonie miejsco- wości Filipów; rejon III – Skazdub Stary, gmina Bakałarzewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BER A., 1974 – Czwartorzęd Pojezierza Suwalskiego. Biuletyn Inst. Geol. nr 269, t.15. BER A., 2000 – Plejstocen Polski północno-wschodniej w nawiązaniu do głębszego podłoŜa i obszarów sąsiednich. Prace Państw. Inst. Geol., nr CLXX, Warszawa.

55 BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air and Soil Pollution, 126 (1-2): 13-35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geol. Quart., 40 (3): 467-480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1996 – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75-77. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air and Soil Pollution, 128:391-400. BRUJ M., WOŹNIAK P., 1990 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Olecko. Wyd. Geol. Warszawa. BRUJ M., WOŹNIAK P., 1991 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Olecko. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BRZOZOWSKI J., IWANOWSKA G., OKULICZ-KOZARYN J., SIEMASZKO J., 1993 – Dzieje zasiedlenia Suwalszczyzny od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza. Przew. LXIV Zjazdu Pol. Tow. Geol. na Ziemi Suwalskiej (9–12 września 1993). Państw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2008 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoŜa piasku ze Ŝwirem „Bakałarzewo IV”, gmina Bakałarzewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

CECKOWSKI T., TATARATA M., 2009 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoŜa piasku ze Ŝwirem „Zusno II”, gmina Filipów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHOIŃSKI A., 1991 – Katalog jezior Polski. Część druga: Pojezierze Mazurskie. Wyd. Na- uk. UAM, Poznań. DEMBY R., 2000 – Olecko. Czasy, ludzie, zdarzenia. Urząd Miasta Olecka, strona www. DONAHUE R., HENDRY M., LANDINE P., 2000 – Distribution of arsenic and nickel in uranium mill tailings. Applied Geochemistry, 15: 1097-1119. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology, 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER K.M., PÜTTMANN W., 2001 – Historical record of poly- cyclic aromatic hydrocarbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry, 16: 1707-1721.

56 GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2007a – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007b – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and related compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 137-174. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KONKEL K., 1971 – Orzeczenie geologiczne złoŜa kruszywa naturalnego „MoŜne”, gromada Krupin. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KRZYWICKI T., 1987 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusze śytkiejmy, Filipów. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KUBICKI S., RYKA W., 1982 – Atlas geologiczny podłoŜa krystalicznego polskiej części platformy wschodnioeuropejskiej. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air and Soil Pollution, 126 (3-4): 363- 383. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ., 339 (1-3): 153- 166. LIRO A. (red.) i in., 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

57 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology, 39: 20-31. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MARUSZCZAK T., SOśYŃSKI W., 1980 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Kotowina”, gmina Bakałarzewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air and Soil Pollution, 125 (1-4): 201-230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences, 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ, 320 (2-3): 189-209. MITRĘGA J., PACZYŃSKI B., 1993 – Hydrogeologia systemu czwartorzędowego Pojezie- rza Suwalskiego. Przew. 64 Zjazdu Pol. Tow. Geol., Suwałki. NOWICKI Z., GRYCZKO A., LISTKIEWICZ M., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Olecko. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom 1. Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Praca zbiorowa, 2006 – Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Olecko na okres 01.01.2007–31.12.2016. Nadleśnictwo Olecko, strona www.

58 PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., HASTINGS L., 2009 – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for contami- nant metal dispersion processes.Environmental Pollution, 157 (5): 1649-1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publisher, 370. Raport o stanie środowiska województwa podlaskiego w latach 2009–2010. Biblioteka Mo- nitoringu Środowiska, 2011, WIOŚ, Białystok. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w roku 2009. Biblioteka Monitoringu Środowiska, 2010, WIOŚ, Olsztyn. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air and Soil Pollution, 159: 101-113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air and Soil Pollution, 159: 67-86. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 16.04.2002 r. w sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. DzU nr 55, poz. 498. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 09.09.2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU nr 165, poz. 1359. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 24.03.2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów. DzU 03.61.543. Rozporządzenie Ministra Środowiska z 20.08.2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych. DzU nr 162, poz. 1008. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26.02.2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. DzU 09.320.39. Rozporządzenie nr 13/07 Wojewody Podlaskiego z 14.09.2007 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody („Ruda”). DzUrz Woj. Podl. nr 208, poz. 2108. Rozporządzenie nr 139 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z 12.11.2008 r. w sprawie Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Jezior Oleckich. DzUrz Woj. Warm.-Maz. nr 178, poz. 2621.

59 Rozporządzenie nr 17/05 Wojewody Podlaskiego z 25.02.2005 r. w sprawie Obszaru Chro- nionego Krajobrazu „Dolina Rospudy”. DzUrz Woj. Podl. nr 54, poz. 730, wraz z późn. zmianami. Rozporządzenie nr 20/01 Wojewody Podlaskiego z 16.07.2001 r. w sprawie uznania oczka wodnego z ekosystemem bagiennym, jezior z ekosystemami bagiennymi oraz jezior za uŜytki ekologiczne („Jezioro Garbaś”) . DzUrz Woj. Podl. nr 24, poz. 392. Rozporządzenie nr 20/05 Wojewody Podlaskiego z 25.02.2005 r. w sprawie Obszaru Chro- nionego Krajobrazu „Pojezierze Północnej Suwalszczyzny”. DzUrz Woj. Podl. nr 54, poz. 733, wraz z późn. zmianami. Rozporządzenie nr 52 Wojewody Warmińsko-Mazurskiego z 19.12.2006 r. w sprawie usta- nowienia uŜytku ekologicznego („Długi Mostek”). DzUrz Woj. Warm.-Maz. nr 1, poz. 1. SADOWSKI W., 1979a – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego (pospółki i piasku budowlanego) „Sedranki II/1” dla potrzeb budownictwa wiejskiego, gmina Olecko. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1979b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego (pospółki i piasku budowlanego), rejon „Sedranki II”, gmina Olecko. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1982 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Lesk” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki złoŜem, dla potrzeb budownictwa gminnego, gmina Olecko. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1985 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Markowskie” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa, dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego, gmina Wieliczki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1986 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Zusno”, gmina Filipów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1987a – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Ludwinowo”, gmina Raczki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1987b – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Bakałarzewo”, wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa, dla potrzeb drogownictwa i budownictwa gminnego, gmina Bakałarzewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

60 SADOWSKI W., 1988 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Garbas”, gmina Filipów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1990 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Bakałarzewo II”, gmina Bakałarzewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1991 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- rozpoznawczych za złoŜem kruszywa naturalnego „Klonowa Góra”, gmina Bakała- rzewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SADOWSKI W., 1992 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego” Bakałarzewo III” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa, dla potrzeb budownictwa gminnego, gmina Bakałarzewo. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1994 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kategorii C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Olecko II”, gmina Olecko. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. SJÖBLOM A., HÅKANSSON K., ALLARD B.. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air and Soil Pollution, 152: 173-194. SKURZYŃSKI P., 1994 – Warmia, Mazury, Suwalszczyzna. Wyd. Sport i Turystyka, MUZA S.A., Warszawa. STRZELCZYK G., ANTOLAK B., 1982 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Wieliczki”, gmina Olecko. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce według stanu na 31.12.2010 r. Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁ O., BORŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant and Soil Environ., 49 (7): 321-326.

61 TULSKA I., 1972 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złoŜa kredy jeziornej w rejonie miejscowości Szafranki – Matłak, gromada Filipów. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. UCHNAST Z., JOCHEMCZYK L., WIERZBANOWSKI P., 2006 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Olecko (107). Państw. Inst. Geol., War- szawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. ((DzU 10.185.1243 tekst jednolity). VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution, 157: 519-527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology, 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reservoirs: Research & Management, 9 (1): 75-87. WOŚ A., 1999 – Klimat Polski. PWN. Warszawa. Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych, 2002, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ZIELIŃSKI T., 1993 – Sandry Polski północno-wschodniej – osady i warunki sedymentacji. Pr. Nauk. Uniw. Śląsk. nr 1398.