Over kwaliteit, kitsch en kozijntjes

Een avond bij Michel den Dulk

Eftelist, 10 juli 2006

“Het zit ’m vaak in heel kleine dingen. Details die door de meeste mensen niet eens meteen worden waargenomen.”

2 Over kwaliteit, kitsch en kozijntjes - Een avond bij Michel den Dulk

De herinnering aan zes maart 2005 zal de meeste Eftelingliefhebbers niet direct doen vervallen in anekdotes over aan de grond genageld staan, of de theepot pardoes uit de handen laten vallen. Maar we keken er in de vroege lente van vorig jaar allemaal wél ontzettend van op toen we hoorden dat Michel den Dulk - protégé van Ton van de Ven en ontwerper van kunststukjes als het Anton Pieckplein en het Meisje met de Zwavelstokjes - niet meer werkzaam was bij de Efteling. Veel begrepen we er niet van. De jonge creatieveling had de naam een lastpak te zijn, maar had in korte tijd al zoveel prachtigs aan het Kaatsheuvelse park toegevoegd, dat niemand het ook maar een ogenblik zag aankomen. Het had zo veilig geleken; het vertrek van Van de Ven als creatief directeur was een stuk beter te verdragen in de geruststellende wetenschap dat het stokje werd doorgegeven aan een jonge opvolger die het werken met de geleende hand van Anton Pieck in elk geval uitstekend voor elkaar kreeg, en misschien nog wel veel meer in zijn mars had. Na het vertrek van Michel den Dulk uit de Efteling lijkt het park het befaamde ‘korset van het Pieckeriaanse denken’ als een oude nachtpon op de kar van de lorrenman te hebben gegooid, jammer genoeg. Gelukkig is Den Dulk allerminst van de aardbodem verdwenen. Sinds september 2005 is hij als designer werkzaam bij Europa Park, waar zijn talent met open armen werd ontvangen. Europa Park is met jaarlijks vier miljoen bezoekers het grootste themapark van onze oosterburen en nieuwe attracties worden met veel enthousiasme en in hoog tempo aan het park toegevoegd. Een vruchtbare bodem voor een ambitieuze ontwerper, dat mag duidelijk zijn. We vroegen ons al een tijdje af hoe het met hem zou gaan, daar in het Duitse Rust. Hoe zou zijn nieuwe werkgever hem bevallen, hoe zou het door hem ontworpen Engelse straatje in Europa Park eruit zien? En hoe zou hij inmiddels terugkijken op zijn tijd bij de Efteling? Geïnteresseerd als we waren in zijn ervaringen en in zijn huidige dienstverband besloten we dat het voor Eftelist in het kader van verdieping en achtergronden helemaal geen slecht idee zou zijn om eens te kijken of we de ontwerper te spreken konden krijgen. We trokken de stoute schoenen aan en worstelden ons dagenlang moedig door een brij van Michel’s snippermiddagen, niet- begrijpende Duitse telefonistes, lunchpauzes en besprekingen heen, om uiteindelijk een afspraak met hem te maken. Op naar Rust!

Een regenachtige ontmoeting Engelse straat. Het Merry Old England- en het theater, en alles oogt rustig en gezellig. themadeel staat er al een poosje maar was hard Behalve de nieuwe gevels is er ook een klein Grijze sluierwolken liggen als een vochtige toe aan een renovatie in een nieuwe, betere stijl. interieurtje achterin een groter horecapunt; het deken over zuid-Duitsland als uw moderators Het parkdeel heeft geen attracties, maar wel wat stelt een kleine kroeg met een open haard voor. op een ochtend in mei Europa Park binnen- horeca en het biedt vooral plaats aan een Het cafeetje is nog niet af - de antieke houten wandelen. Geen dag voor ijsjes en water- kleinschalige replica van Shakespeare’s vloer ligt er al, maar het wachten is op twee attracties. Er is veel te doen in Europa Park en beroemde Globe Theater, waar dagelijks enkele grote, zware Chesterfieldstoelen en een beetje er is nog veel meer te zien. Of het altijd even shows worden opgevoerd. viezigheid op het nog schone behang. Ook mooi is valt te betwisten, maar aan thema Oorspronkelijk was het niet de bedoeling dat dit leunt tegen het haast voltooide Red Lion- ontbreekt het bepaald niet in dit park. Van de theater zou worden meegenomen in de restaurant een overkapping aan die duidelijk toiletten tot de prullenmanden; alles is getooid vernieuwing. Toch heeft Michel er met het oog nog in de oude en veel minder mooie stijl is, met aankleding, en het park zelf is een op eenheid altijd op aangedrongen dat ook dit maar als het aan Michel ligt zit de kans er dik in allegaartje van veel meer ‘themenbereichen’ dan gebouw in een nieuw jasje gestoken zou worden dat ook dat stukje uiteindelijk gerestyled zal je zou verwachten dat zeventig hectare aankan. en lagen zijn ontwerpen hiervoor al klaar. worden. Slechts twee weken voor de opening van het We hebben aan het begin van de middag park kreeg Michel alsnog groen licht en is het Twee wel heel herkenbare Dulkse elementen afgesproken met Michel, en tijdens het wachten theater in allerijl in de stijl van de rest van de springen in de straat het meest in het oog. Een borrelt een beschaafde scheut nervositeit straat gethematiseerd. We zijn onder de indruk; sprookjesachtig uithangbord bij pub ‘The Three omhoog: we plassen vaker dan nodig en we het stevig doordrukken van een visie kan in Piglets’ toont een veldje met biggetjes, een stads roken heel veel sigaretten. Interviewen is nu Europa Park blijkbaar heel aardig uitpakken. vergezichtje en grote rood-met-witte padde- eenmaal niet onze dagelijkse bezigheid. stoelen. Michel heeft het bordje in Nederland Je ontkomt er als Eftelingliefhebber niet De in tudorstijl opgetrokken straat ziet er mooi laten vervaardigen omdat hij in Duitsland zo helemaal aan dat je je door anekdotes, roddels uit en is duidelijk voortgevloeid uit de potloden snel niemand kon vinden waarbij hij erop kon en artikelen vanzelf een beeld vormt van en aquarelkwasten van Michel den Dulk en vertrouwen dat de schildering naar wens zou mensen die veel voor de Efteling hebben niemand anders. Op het pleintje ervoor vinden zijn. De schilder in Nederland heeft zó zijn best betekend en met Michel den Dulk is dat niet we een spitse fontein met gouden accenten, en gedaan op een feilloze weergave van Michel’s anders. Kénnen doen we hem niet, maar we een hoog oprijzend torentje wordt opgesierd tekening dat het bord uiteindelijk nog veel hebben het gevoel van wel. We zijn benieuwd. door een fiere windwijzer (- met daarop per preciezer op de ontwerpschets lijkt dan eigenlijk abuis een beeldmerk van Wales en niet van de bedoeling was. Grappig detail hierbij is dat Hij is wat te laat, maar ruim binnen de onge- Engeland). Ingeschaduwd stucwerk, donkere de spierwitte wolf op de achtergrond nog niet schreven wetten van wanneer het geoorloofd balken en glas in lood omhullen de gebouwtjes door Michel was ingekleurd, maar tóch precies wordt om met je voet op de grond te roffelen en met je wijsvinger op je horloge te tikken. Hij Michel den Dulk in het kort begroet ons en we nemen hem in ons op. Een Michel den Dulk werd op zes november 1979 geboren in Eindhoven. In zijn kindertijd hield hij al van vormelijke blik, een paraplu onder de arm. tekenen en in het begin van de jaren negentig raakt de jonge Michel verslingerd aan de Efteling. Als tiener Klein van stuk en onberispelijk gekleed. Hem schopt hij het als directeur van de Mini Efteling en begint hij op het Sint-Lucas in Boxtel aan een mbo- zo zien staan in zijn tweedelig pak roept opleiding reclamevormgeving. In zijn laatste jaar gaat zijn stage bij Alton Towers van de Britse Tussauds tegenstrijdige associaties op. Hij maakt de Group in Engeland op het laatste moment niet door, maar dit bedrijf zorgt er wel voor dat Michel voor indruk van een zelfverzekerde, ietwat autoritaire een stage bij de Efteling terecht kan. Na zijn stage werkt Den Dulk alsnog enkele maanden voor Tussauds, creatieveling, maar ook van een tengere jongen waarna hij definitief bij de Efteling wordt aangenomen. Voorbeelden van zijn werk voor de Efteling zijn in zondagskleren. het dak van Monsieur Cannibale (2002), delen van de wachtrij van PandaDroom (2002), het nieuwe Anton Pieckplein (2003), de herziene infrastructuur in grote delen van het park (2004) en het sprookje het Meisje We krijgen een korte rondleiding door zijn met de Zwavelstokjes (2004). Begin 2005 eindigt zijn dienstverband bij de Efteling en vanaf september van eerste echte project voor Europa Park: de dat jaar is hij werkzaam als ontwerper in Europa Park in Duitsland. Hier zorgt hij begin 2006 voor een herthematisering van het Engeland-themadeel.

3 zo is overgenomen. Ook heeft één van de plekken waar je met geen mogelijkheid bij zou voor alles dat ze willen doen. Dat moet die pandjes een nisje met daarin een beeld op een kunnen. Je weet natuurlijk maar nooit. investeringsmaatschappij dan maar net nodig sokkel: een bebaarde edelman met opgeheven vinden, ze moeten er geld in zien. Er werd wel vinger, uitgevoerd in een onmiskenbaar Pieck- Echter, de woning waarin we binnenwandelen gezegd dat als ik het project aan zou nemen, ik achtige stijl. De motieven op de riem van het is zonder meer fraai te noemen. De ruimte heeft wellicht bij Tussauds kon blijven. Het is kereltje, de sokkel met het ornament; ons hoge plafonds en in de woonkamer laten grote tenslotte een groot bedrijf, waar elk jaar nieuwe Eftelinghart bonsde ervan en we waanden ons erkerramen veel licht door. Michel heeft projecten binnenkomen. een ogenblik terug in Kaatsheuvel. duidelijk aandacht besteed aan het interieur; Europa Park was ook heel erg geïnteresseerd en strak en monochroom, met barokke elementen. enthousiast. Ze boden mij een vaste aanstelling De straat is een bekoorlijk stukje thema Modern meubilair tegenover zware, zwarte, en ze hadden direct al een aantal zaken geworden en hoewel de ontwerper ons hier en weelderige gordijnen. Doordat de kamer klaarliggen waar ik mee zou kunnen beginnen. daar met de punt van zijn paraplu op zaken opmerkelijk netjes is bekruipt ons eventjes het Ik woog de twee aanbiedingen tegen elkaar af, wijst die nog geperfectioneerd moeten worden, gevoel dat we in een aantrekkelijke showroom en toen kwam er even een moment dat het bij kunnen we al zonder reserves de conclusie terecht zijn gekomen. Maar zodra onze ogen Tussauds nogal onduidelijk werd of die attractie trekken dat hier wederom blijkt dat Den Dulk aan de onberispelijkheid van het geheel gewend überhaupt nog door zou gaan. Toen heb ik probleemloos een setje gevels kan produceren zijn, ontdekken we al gauw wat elementen die gekozen voor Europa Park.“ waarmee een knusse, sfeervolle omgeving te er geen twijfel over laten bestaan dat we ons in vormen valt. het huis van een voormalig Eftelingontwerper Het lijkt op het oog de meest veilige keuze, bevinden. maar Michel benadrukt dat hij vooral voor We spreken af om onze ontmoeting ‘s avonds Aan de muren hangen stijlvolle zwartwitfoto’s Europa Park heeft gekozen omdat deze functie voort te zetten. Het daadwerkelijke interview van zijn projecten en in de kasten vinden we hem het meeste te bieden had. Hij spreekt met valt lastig af te nemen in het vrij drukke Europa onder meer een maquette van het Meisje met de waardering over het feit dat Europa Park Park en bovendien is het voor Michel gewoon Zwavelstokjes en een afgietsel van het Smidje. ontzettend veel thematiseert en daar ook ruim een werkdag. We stellen de bar op de Memorabilia waar, indien geveild, de in investeert - niet alleen in het park, maar bovenverdieping van het grote Colosseo Hotel gemiddelde liefhebber heel wat voor zou bijvoorbeeld ook in de hotels. Daarnaast is voor, maar Michel oppert dat we ook best naar neertellen. Er is terdege rekening gehouden met Europa Park de afgelopen jaren erg succesvol zijn huis kunnen komen, waar hij meteen in de ons bezoek; er branden kaarsen en er klinkt geworden. Dat betekent dat er een flink budget gelegenheid is om wat materiaal te laten zien. zachte, klassieke muziek door de kamer - we beschikbaar is en dat het park voor de jonge Een aanbod dat natuurlijk niet af te slaan is. Hij hebben duidelijk te maken met iemand met ontwerper een podium is met een groot krabbelt een plattegrondje op de achterkant van gevoel voor mise-en-scène. We nestelen ons publiek. onze hotelrekening, glimlachend onze pogingen behaaglijk op de bank en onze gastheer bedient hem er een gezellig molentje en een afge- ons van koekjes en limonade, waarna hij “Het is het best lopende attractiepark van brokkeld benzinestationnetje als herkennings- tegenover ons plaatsneemt. Tijd voor een Europa. Eigenlijk Disney natuurlijk, maar die punten bij te laten tekenen negerend. Na een interview. doen het niet zo heel goed op het moment. Ze hartelijk ‘Tot vanavond!’ beent hij terug naar hebben weliswaar meer bezoekers omdat ze zijn kantoor, waar hij warm en droog zit terwijl De keuze voor Europa Park jaarrond open zijn, maar Europa Park is op dit in het park de aarzelende miezerregen besloten moment eigenlijk het succesvolste seizoens- heeft uit te groeien tot een volwaardige In de wetenschap dat diverse werkgevers zich in gebonden park ter wereld." plensbui. Hadden wij ook maar een paraplu. Michel interesseerden na zijn vertrek bij de Efteling beginnen we ons gesprek over zijn Heel verwonderlijk is het misschien niet dat Al snel is het tijd voor droge kleren en iets te keuze voor Europa Park. Hij vertelt ons over de Michel al zo snel de keuze had uit meerdere eten. We schuiven in het restaurant ons eten drie partijen waarmee hij gesproken heeft. Dat opties. Binnen het wereldje van attractieparken een beetje heen-en-weer op onze borden en we waren naast Europa Park de Grévin & Cie- kent iedereen elkaar immers. bespreken voor de zekerheid nog eens welke groep van Parc Asterix en de Tussauds Studio’s onderwerpen we zoal aan willen snijden totdat in Londen. Grévin, op dat moment bezig met “Het is inderdaad een kleine wereld, dus al heel het tijd is om in de auto te stappen. We de verbouwing van het Dolfinarium in gauw raakte bekend dat ik beschikbaar was. priegelen Michel’s adres in het schermpje van Harderwijk was geen grote kanshebber, al heeft Nou goed, dan gaan balletjes rollen.” de TomTom, ondanks de goed bedoelde Michel er wel een aantal gesprekken mee gehad. routebeschrijving naar het straatje waar hij De onderhandelingen met de andere twee In dienst bij de familie Mack woont. Michel had ons al gewaarschuwd dat het bedrijven waren serieuzer, al verschilden de gebouw waarin zijn appartement zit van buiten aanbiedingen van elkaar. Europa Park reikte We weten dat Den Dulk altijd fervent zo’n beetje de staat van een ruïne heeft (en dat Michel een vaste aanstelling als ontwerper in het liefhebber is geweest van de Efteling en van hij zich uiteraard al druk met de renovatie park aan en bij Tussauds kreeg hij een groot Alton Towers, beiden parken met een bemoeide), dus erg verbaasd zijn we niet als we project aangeboden, maar daar was het niet sprookjesachtige, mystieke sfeer. Na een hele in het aangewezen binnenplaatsje gecon- helemaal duidelijk of hij na dat project wel kon dag in Europa Park waarop we kritisch hebben fronteerd worden met een tamelijk vervallen blijven. rondgekeken kunnen we het natuurlijk niet bouwsel. Maar bouwvallige panden ogen elders laten om te vragen naar Michel's mening over altijd net een fractie geheimzinniger dan in “Het project dat Tussauds mij aanbood was zijn huidige werkgever. Nederland, dus het heeft wel wat. Charlie and the Chocolate Factory in Alton Towers. Tussauds had op dat moment een "Ik heb Europa Park altijd wel heel goed We bellen aan en al vlug zien we Michel weer ontwerper nodig die de grote lijnen kon gevonden, omdat het de bezoeker heel veel terug. Hij is nog steeds gekleed in een zwart pak uitzetten, iemand in de gaten kon houden dat biedt. Er is voor elk wat wils en Europa Park is en vormt een verfijnd contrast met de alle zaken in die attractie een beetje succesvol op veel verschillende gebieden. Niet omgeving waarin we zijn beland. Hij leidt ons overeenstemden. Ze hadden er op dat moment alleen het attractiepark, maar Europa Park is door een gang met een vloer van dikke lagen al voor gekozen om de attractie uit te voeren in ook heel goed in evenementen. Zo kun je hier karton, waardoor we opveren bij elke stap. Hij de stijl van vaste Roald Dahl-tekenaar Quentin voor uitstekende dinnershows reserveren. wijst ons onderaan de stoffige trap op een oude Blake, dus het was niet zo dat ik daar een geheel Dergelijke zaken zijn bij de Efteling bijvoor- kelder, zo te zien groot genoeg om een heel eigen sfeer aan kon geven. beeld veel minder ontwikkeld, eigenlijk zie je weeshuis in te verstoppen. Een frappante Het had er natuurlijk wel wat anders uit kunnen het event-gebeuren nergens zo goed als hier. binnenkomst vol gruis, kale peertjes en spinnen zien als ik het had gedaan, maar er waren al veel Hoogstens bij Disney. Nu ben ik zelf niet zo’n in de hoek. gegevens waar ik aan vast zou zitten. De voetballiefhebber, maar neem bijvoorbeeld het We houden onze adem al in voor Michel’s voorgevel is bijvoorbeeld heel erg plat, volledig nationale elftal van Costa Rica dat hier in het appartement, voor de zekerheid beducht op tweedimensionaal, maar er was indertijd al voor Colosseo Hotel verblijft voor het WK. Dat is torenhoge stapels kranten, wegvluchtende gekozen om dat zo te gaan doen. Ze hebben bij vanuit Europa Park natuurlijk heel goed muizen en sporen van krassende nagels op Alton Towers te maken met een investerings- georganiseerd.” maatschappij en er moet geld gevraagd worden

4

Linksboven: Rechtsboven: Een torentje in de Engelse straat wordt opgesierd door een fiere windwijzer. Een overzicht van de Engelse Straat. Deze hoek wordt ingenomen door een horecapunt. Aan Opmerkelijk is dat het hier een beeltenis betreft van de Rode Draak van de rechterzijde is de toegang naar een overkapt terras te zien. Dit stukje van de straat is nog Wales, de zogenaamde Y Ddraig Goch. niet gerenoveerd, maar misschien komt dat er in de nabije toekomst nog van.

Linksonder: Rechtsonder: Michel den Dulk’s interpretatie van het befaamde Globe Theatre in Londen. De hand van Michel den Dulk is duidelijk te zien in dit uithangbord. De sprookjesconnectie, Het oorspronkelijke theater werd beroemd door William Shakespeare. Het de paddestoelen, de sluipende wolf en het stadsgezichtje op de achtergrond zijn theater zou in eerst instantie niet met de rest van de Engelse straat onmiskenbaar. meegethematiseerd worden, maar Michel wist Europa Park op het laatste nippertje te overtuigen en zo werd het exterieur van gebouw twee weken voor opening van het park nog helemaal vernieuwd.

5 Michel refereert aan de ’s middags door ons ook echt te horen, al valt daar dan wel over te bouw bijvoorbeeld. Dat zijn de momenten opgemerkte aanwezigheid van het voetbalteam. discussiëren. Maar tot nu toe vind ik dat hij me waarop je paraat moet staan met wat je allemaal Een groot spandoek boven de entree van het heel erg vrij laat.” nog wilde vertellen en overleggen. Terwijl je je Colosseo Hotel laat iedereen weten wie er in het afvraagt: ‘wat moest ik nu ook alweer..?’ vraagt hotel te gast zijn en in het attractiepark kwam De manier van werken binnen het team bij hij heel veel en verlangt hij wel een antwoord. de internationale pers samen om foto’s te Europapark is anders dan die bij Michel's vorige Zeker bij belangrijke kwesties, of bij wat in zijn maken van de spelers voor het gebouw van de werkgever, de Efteling. Hij kijkt erg tevreden als ogen belangrijke kwesties zijn, is het natuurlijk Eurosat, dat voor het wereldkampioenschap is hij vertelt over het gemak waarmee in Europa niet de bedoeling dat je met je mond vol tanden omgetoverd tot een immense voetbal. Het is Park beslissingen genomen worden. staat." natuurlijk een prachtige reclame voor Europapark. We maken een vergelijking met "Ja, het is heel anders dan bij de Efteling, dit is In Duitslands grootste themapark wordt altijd een Engelse amateurploeg die enkele weken toch een plezieriger systeem. Niet dat het bij de wel wat gebouwd of verbouwd. De relatief geleden met veel lawaai het Efteling Hotel Efteling nou een ramp was, maar het is daar kleine ontwerpafdeling heeft het erg druk om binnenwandelde met grote trays bier onder de allemaal wat bureaucratischer. Hier staat een alles voor elkaar te krijgen. Hoe wordt de arm. We grinniken, maar besluiten niet te ver af familie aan het hoofd van het bedrijf en die kwaliteit in de gaten gehouden? Nieuwe te dwalen. We vragen Michel beslist of iets wel of niet toevoegingen aan het park zijn van een hoog naar de mooie functie die hij in komt. Ze praten er met niveau, maar er is ook een flink aantal Europa Park heeft gekregen. “Als Roland Mack elkaar over en er is geen verouderde, gedateerde attracties in Europa iets per se wil, dan enorme staf aan mensen Park te vinden. Michel denkt dat het team dat er "De bouwafdeling bestaat uit die er nog over moet nu zit, het wel voor elkaar krijgt om alles naar twee delen, met elk een ont- gebeurt het. Maar tot vergaderen. Het tempo een bepaald level te tillen. Maar heeft Europa werper. 'Visioneering', daar werk is hier hoger. Je moet Park wel de intentie om uiteindelijk het hele ik, en er zit nog een ontwerper nu toe vind ik dat hij maar nagaan: op 1 sep- park naar een hoger niveau te tillen? onder ‘Bau und Planung’. Het me heel erg vrij laat.” tember ben ik hier verschil tussen die twee depar- begonnen. Ik heb een "Nou, het renoveren gebeurde altijd wel op tementen is eigenlijk dat visioneering zich maandje een beetje zitten krabbelen aan wat kleine schaal en dat gebeurt nog steeds. Zo voornamelijk bezighoudt met nieuwe zaken, kleinere dingetjes en toen ben ik aan Engeland worden er nu bijvoorbeeld veel oude eettentjes concepten, terwijl Bau und Planung meer begonnen. Na anderhalve maand werd al gerenoveerd; vaak worden deze helemaal uitvoerend is. Wanneer er een nieuw deel van besloten dat de bouw kon beginnen." opnieuw gemaakt. Nu is het bij Engeland, voor het park ontwikkeld moet worden, dan begint zover ik weet, eigenlijk de eerste keer dat iets onze afdeling daaraan. Bij ons wordt gebrain- Het verhaal doet ons denken aan de realisatie volledig wordt herzien. Ik weet eigenlijk ook stormd, hier komen de nieuwe projecten van het vernieuwde Anton Pieckplein in de niet hoe dat zich in de toekomst zal uitbreiden, binnen. Soms worden nieuwe zaken er zelfs Efteling. De toen net aangenomen Michel kreeg maar wat ik wél zie is dat Europa Park niet helemaal van de grond af aan bedacht. Die met een ‘zet maar wat op papier’ van Ton van zoveel ruimte heeft en daarom zou het naar worden dan aangeboden aan de familie. de Ven de opdracht om een ontwerp voor het mijn mening verstandig zijn om wat meer te De ontwerper die bij Bau und Planung werkt, plein te maken. Snel daarna volgden de andere gaan kijken naar: wat hebben we en waar kan ontwerpt ook wel projecten, maar meer paar woorden die Van de Ven inhoudelijk aan wat verbeterd worden?" uitvoerend. Naast de twee ontwerpers zijn er het project besteedde: ‘nou, voer maar uit.’ ook nog twee bouwkundig architecten die zo nu De smaak van de Duitser en dan een ontwerp maken. Kijk, bij Europa "Ja, dat was destijds ook wel een snelle Park kun je natuurlijk ook af en toe eens in beslissing, maar dat project dat liep wel anders. We proberen hem een mening te ontlokken AutoCad een Italiaans geveltje ontwerpen, er De beslissing dat ik het zou gaan doen leek op over een aantal twijfelachtige zaken die je in wat foto's bij doen en tegen degene die het zich heel erg snel, maar dat dat project er zou Europa Park tegenkomt. Want heel waarschijn- moet maken zeggen hoe het stucwerk er gaan komen was al lang besloten." lijk is het natuurlijk niet dat de kritische Michel ongeveer uit moet zien’. Dat is ook te doen. Er een heel hoge waardering heeft voor de werken ook nog een paar losse bouwkundig De ontwerpafdeling van de Efteling wordt op verscheidene verlepte mini-darkrides vol tekenaars overigens. En goed, ik ben geen dit moment geleid door mensen van wie het te éénogige, pluizige poppen die een heel vrolijk ingenieur, ik ben ook geen architect, dus de betwijfelen is of ze zich bezig zouden moeten liedje zingen. Toch blijft hij diplomatiek. gebouwen die ik teken moeten altijd weer door houden met creatieve processen. Elke inbreuk een ander geïnterpreteerd worden om het ook op het creatieve proces is frustrerend voor een “Kijk, als ik nu de opdracht zou krijgen om constructief helemaal te laten kloppen. Daar ontwerper, of het nu gaat om budgettaire zo’n soort darkride-tje te ontwerpen dan zou ik helpen die architecten aan mee. Het is dus redenen of omdat iemand gewoon een andere het natuurlijk heel anders doen, maar Europa eigenlijk niet eens zo’n grote afdeling.” mening is toegedaan. Ook Roland Mack lijkt Park zou dat nu sowieso wel anders doen. Het een flinke vinger in de pap te hebben op feit dat die dingen blijven staan en dat er niets We vragen Michel naar de vrijheid die hij als Michel’s afdeling. Hoe zou het ervoor staan met aan gebeurt heeft met verschillende dingen te ontwerper heeft om te bedenken wat hij graag de creatieve vermogens van déze parkdirecteur? maken. Het gaat om familiegeld, er is in in het park ziet verschijnen. geïnvesteerd. Er wordt natuurlijk ook onder- "Roland Mack is zelf vooral technisch gericht, zoek gedaan naar de tevredenheid van de "Ik zit er natuurlijk nog niet zo heel erg lang, maar hij heeft wel vaak een duidelijke mening bezoekers en dan blijkt dat de waardering voor dus ik moet een beetje uitgaan van wat ik over of hij iets mooi vindt. Toch hoort hij graag deze attracties vaak nog vrij hoog is." gehoord heb. Maar het lijkt nogal te verschillen. aan wat je te vertellen hebt en dan laat hij zich Soms wordt er echt iets bedacht door onze op basis daarvan overtuigen. Maar hij is iemand We geven toe, Europa Park kampt niet als enige afdeling, maar meestal is het wel zo dat er van die inmiddels ook meer is dan een attractiepark- met dit soort slechte, kitscherige attracties; we hogerhand ideeën komen die verder ontwikkeld directeur, hij staat ook veel in de schijnwerpers. komen ze veelvuldig in Duitse parken tegen. Is moeten worden. Onze vrijheid is behoorlijk Roland Mack is zo ongeveer een celebrity in het dan toch de smaak van onze oosterburen? groot, al verschilt dat natuurlijk per situatie. Met Duitsland, dus hij is er niet zo heel erg vaak. de realisatie van Engeland was ik bijvoorbeeld Het is niet zo dat je even naar hem toe gaat om "Nou goed, daar wil ik ook naartoe. De Duitser vrij om te doen wat ik wilde, uiteraard binnen daar vervolgens een uur te gaan zitten praten is natuurlijk anders dan de Nederlander, of de een bepaald budget. Maar als Roland Mack iets over je Engelandproject. Het gebeurt af en toe Engelsman. In Engelse parken gebeuren ook persé wil, nou goed, dan gebeurt dat. Je hebt in wel eens, maar dat is dan vaak ná werktijd. Als dingen die hier in Duitsland bijvoorbeeld principe natuurlijk te maken met de familie je ergens op een feestje bent, op een receptie helemaal niet zouden werken. Ik heb wel eens Mack, maar eigenlijk is het vooral Roland Mack bijvoorbeeld, dan heb je de mogelijkheid om iemand in Europa Park gesproken die over die alles bestiert en overal over beslist en overal langer met hem te praten. Verder is er wel vrij Alton Towers, Drayton Manor en Blackpool van weet. Daar krijg ik ook heel wat feedback regelmatig telefonisch contact en er wordt ook zei: ‘Het is allemaal schreeuwen, het is allemaal van. Hij is heel erg open in wat hij ervan vindt, wel eens een e-mailtje gestuurd. En soms spreek hard en er is helemaal niks vrolijks. Het is dus als hij het niet mooi vindt dan krijg je het ik hem wel eens als ik hem tegenkom op de allemaal op angst gericht.’ Maar de Engelsen,

6 die vinden dat gewéldig. Hun commercials voor gebieden met huisjes die in de meeste gevallen lampjes... Het is allemaal niet zo heel erg groot, achtbanen zijn bijna horror-reclames. Hier in helemaal aan alle kanten zijn afgewerkt. maar dat maakt het wel heel leuk en sfeervol. Ik Duitsland zou dat niet werken, hier is het Inmiddels zijn dat soort dingen natuurlijk al denk ook dat daarom die hotels zo succesvol vrolijk. Het moet gezellig zijn: een vakantie- veel vaker en op andere manieren door parken zijn. Volgens mij gaan er maar héél weinig gevoel." uitgevoerd, maar voor die tijd was het ver- mensen ontevreden bij vandaan.” nieuwend en heel erg indrukwekkend. Niemand We leunen achterover in de grote bank en had eigenlijk al eens zoiets gezien in een park. Michel trekt een vergelijking met het Efteling denken terug aan alle keren dat Ondanks dat er op Hotel, waar het jammer is dat die perfectie op in Duitsland het glazuur van zijn gebouwen of sommige punten ver te zoeken is. Toen Michel onze tanden sprong bij zoveel “Hier in Duitsland moet op bepaalde details nog niet zo lang in Europa Park werkte werd Fröhlichkeit. We vragen ons af het vrolijk en gezellig soms wel iets aan hem gevraagd of hij eens wilde kijken naar de of Michel, toch een perfectio- te merken is, zijn schijnbaar wat kale parkingang voor gasten van nist, niet vindt dat het al te zijn: een vakantiegevoel.” de gebieden van het Colosseo Hotel, die langs Spaanse gemakzuchtig zou zijn om Damrau globaal gevelgebouwtjes loopt. slechts te willen voldoen aan de ietwat opper- gezien erg goed. Het Italiaanse deel vind ik vlakkige smaak van de Duitsers. Moet je je als bijvoorbeeld een heel leuk deel van Europa “Ik ging eens bekijken of ik daar wat aan kon ontwerper nu persé iets van zo’n smaak Park. Als je kritisch naar de gebouwen kijkt, dan veranderen. En ik liep daar wat rond en ik aantrekken, of bestaat er toch wel een neiging denk je van: nou ja, echt Italiaans is het niet. dacht: er is toch eigenlijk niks mis mee? Het is om een volk op het gebied van esthetiek de Het is misschien een beetje te kitsch, te Duits. toch hartstikke gezellig? En ik moest ineens ogen te openen en ze een beetje op te voeden? Maar het geheel, met de boompjes en het denken aan hoe triest het is hoe hotelbezoekers watertje in het midden, is erg gezellig.” de Efteling binnenkomen. Via een ongeschil- "Kijk, natuurlijk zou ik wel wat dingen willen derd Heras-hekwerk in één van de lelijkste veranderen en dat geldt voor wel meer mensen Hoewel het een tikkeltje cliché voelt om in delen van het park: achter een restaurant, in een in het park, niet alleen voor mij. Ik heb ook al interviews naar favorieten te vragen zijn we speeltuin die helemaal in die achterste hoek ook enkele voorstellen voor aanpassingen gemaakt. toch nieuwsgierig naar welk deel van Europa niet bepaald goed onderhouden is. Langs de Dus die ideeën zijn er wel, maar op een gegeven Park Michel het meest kan waarderen, afgezien weg, onkruid hier en daar, de achterkant van moment worden de prioriteiten gesteld en als van zijn eigen straatje natuurlijk. Michel mom- Vogel Rok - het is allemaal geen feest voor het die ergens anders liggen kun je hoog of laag pelt bescheiden dat zijn straatje op zich niet zo oog. Vooral zonde als je bedenkt wat voor springen, maar dan gebeurt het gewoon niet. heel veel voorstelt, alvorens hij eerst het indrukwekkende hoofdingang de Efteling Het is niet zo dat het niet gezien wordt door mij Griekse themadeel in Europa Park aanprijst. heeft.” en mijn collega’s, maar als het management Begrijpelijk: het kleine themadorpje Mykonos is aangeeft dat ze het niet nodig acht en het inderdaad erg leuk en sfeervol, en zorgde bij De hotelingang van de Efteling is ons eveneens belangrijker vindt dat er in iets nieuws ons in elk geval voor een instant vakantiegevoel. een doorn in het oog, en we knikken mee met geïnvesteerd wordt, dan is daar weinig aan te Daarnaast wijst Michel het Spaanse deel aan als Michel’s geklaag. Zonde dat hij zich niet meer doen. En ach, het is een ontwerper sowieso een favoriet. Een erg mooie en gezellige straat, al in een positie bevindt waarin hij dat soort beetje eigen dat hij zich aan bepaalde dingen zijn de kinderkopjes geen pretje voor mensen beroerde zaken aan kan pakken. Europa Park stoort omdat hij natuurlijk een eigen visie met hoge hakken. heeft daarentegen wél het geluk om over zijn heeft." kritische blik te beschikken en we willen dan “Wat voornamelijk zo goed is aan dat deel is dat ook graag weten of er al nieuwe projecten voor We kunnen het niet nalaten om een vergelijking die hotels eraan vast zijn gemaakt. Op een heel hem in de planning staan. Michel blijkt bezig te te maken met de Efteling. Want al gaat het daar kleine oppervlakte zijn drie hotels neergezet die zijn met een aantal verschillende zaken, maar niet zo snel, onder de noemer 'het oppoetsen geweldig van sfeer zijn. Goed, misschien richt zich met name op één hoofdproject: een van de parel' werkt men er altijd aan om alles houden sommige mensen niet zo van Spaans of nieuwe attractie voor 2007! Hij is er enthousiast dat er staat in goede conditie te houden. Een van Italiaans, maar op zich zijn het natuurlijk over, maar het is niet verwonderlijk dat hij er heel erg gedateerde en versleten darkride zoals prachtig gethematiseerde hotels met leuke nog niet zoveel over mag vertellen. Toch doen de verbazingwekkend slechte attractie Ciao restaurants en er is altijd wat te doen. Er is altijd we ons best om een beetje doortastend te zijn Bambini in Europa Park zou nooit in de live entertainment, zelf als het rustig is. En het en uiteindelijk weten we toch wat stukjes Efteling kunnen staan. straatje geeft de bezoekers ’s avonds ook de informatie los te peuteren. ruimte om een beetje in "Het grote geluk van de Efteling is dat daar het park te flaneren. Eindelijk een attractie vanaf het begin een bepaald kwaliteitsniveau is Die combinatie is ge- “De attractie gaat iets heel nagestreefd en dat men daar sindsdien alles aan woon een héél goed anders worden dan wat ik De middelgrote familie- heeft afgemeten. De Efteling heeft trouwens concept.” attractie beschikt in elk ook lelijke dingen, maar die zitten ‘m voor- tot nu toe heb laten zien. geval over een transport- namelijk in het simpelweg niet mooi afwerken We logeren zelf in het Dus misschien heeft men systeem en wordt dé van zaken. Voorbeelden zijn de bunkers achter El Andaluz-hotel en we trekpleister voor het vol- PandaDroom en Droomvlucht, of de wachtrij kunnen Michel’s woor- wel zoiets van: oeh, wat is gende seizoen. Het wordt van Droomvlucht. den beamen. We heb- een volledig nieuwe Het park is ontstaan door een groep heel ben inmiddels heel wat dat nu weer?” attractie, gebouwd op creatieve mensen, die een bepaald kwaliteits- themahotels van een tot nu toe onbe- level wilden behalen en daar is eigenlijk nooit attractieparken van binnen gezien, maar nergens bouwd stukje Europa Park. In welk themadeel nee tegen gezegd. Dat patroon is nooit door- waren we zo tevreden als in Europa Park. De het komt te staan kan hij ons nog niet broken, uitzonderingen daargelaten. sfeer is er levendig en origineel, en de kwaliteit verklappen. Europa Park is gewoon anders begonnen, het is hoog. Het staat in schril contrast met park heeft ook een heel andere historie. Al is er bijvoorbeeld de Disneyland-hotels, die erg “Ik moet zeggen, ik vind het een leuk project! op een gegeven moment wel een Ton van de gestandaardiseerd zijn. Ik kan nu nog niet helemaal inschatten hoe het Ven-achtige figuur bij Europa Park gekomen, er precies uit gaat zien, maar het gaat wel iets de heer Damrau. Hij heeft eigenlijk alle oude “Omdat het ook niet zo groot is, is het ook niet anders worden dan wat mensen tot nu toe van themadelen van het park ontworpen. Hij is zo moeilijk om het gezellig te houden. Kijk, me gewend zijn. Een andere stijl. Het zal heel begonnen met Italië aan het einde van de jaren Disney-hotels zijn misschien heel goed ontwor- anders zijn van opzet dan wat ik tot nu toe heb zeventig en daarna is Frankrijk gekomen. Hij pen, maar echt gezellig zijn ze niet omdat het zo laten zien. Dus misschien heeft men wel zoiets heeft Nederland gedaan, Rusland, Spanje, massaal is. De hotels en de ruimtes eromheen van: ‘Oeh, wat is dat nu weer?’ Geveltjes en Engeland, Zwitserland, Duitsland, de Duitse zijn zo groot dat er geen knusheid is. Hier in El huisjes vind ik sowieso altijd leuk, maar ik vind allee... Damrau is eigenlijk de eerste geweest in Andaluz gaan ‘s avonds de kaarsjes aan, en de het óók heel leuk om nu eens iets anders te Europa die op zo’n manier in een attractiepark fakkeltjes, en dan heb je waar je het park in gaat kunnen doen. de zaken bij elkaar heeft gebracht: thema- nog zo’n overdekte markthal, met allemaal

7 Ik heb daar voor mezelf ook wel een beetje Dachten meer ontwerpers maar zo. Volgend zijn gevallen. Maar het is nog de vraag of bewust voor gekozen. Al zijn sommige dingen jaar kan hij zijn visie voor het eerst laten zien in Droomvlucht net zo goed zou werken als je het nog een beetje onzeker, het project is nog in een attractie, en het is iets waar we nu al erg in Alton Towers neer zou zetten. Ik denk het een vrij vroeg stadium.” naar uitkijken. Je kunt je afvragen wat ervan niet. terecht zou komen als Michel eens volledig de Michel heeft met het Meisje met de Zwavel- vrije hand zou krijgen, los van budgetten en Maar de Efteling is er altijd wel heel goed in stokjes laten zien dat hij heel goed in staat is om parkstrategieën. Dobbert er misschien een geweest om dat soort dingen aan de bezoeker te een perfecte beleving vol emotie te creëren. Het ontwerpdroom rond in zijn hoofd? presenteren op een hele mooie, sfeervolle is iets waar het naar onze mening bij Europa “Wat ik heel graag een keer in mijn leven zou manier, die ook door Disney altijd heel erg Park vooralsnog enigszins ontbreekt. Zal willen doen is een echt spookhuis. Zoiets als gewaardeerd is. Aan de andere kant kun je Michel met zijn attractie een beetje gevoel in het Phantom Manor. Het liefst wel met een natuurlijk zeggen dat de Efteling in andere park gaan brengen? transportsysteem... Iets spookachtigs dus.” zaken weer te kort schiet, zoals bijvoorbeeld de presentatie van de horeca, of de presentatie van “Ik ga het hoe dan ook proberen. De attractie We hopen van harte dat het er een keer van zal thrillrides. Daar zijn andere parken vaak beter leent zich er in elk geval wel voor. Het zal komen en we raken via zijn spookhuis in in. Ik zeg niet dat je een Poseidon zoals die hier natuurlijk een heel andere emotie zijn dan bij gesprek over darkrides, een attractietype dat de in Europa Park staat in de Efteling kunt zetten het Meisje met de Zwavelstokjes, want zo sterk laatste jaren jammer genoeg een beetje aan of zou moeten zetten. Maar goed, je ziet toch als het dáár mogelijk was om emotie te populariteit heeft ingeboet. Darkrides met een vaak dingen die in andere parken wel veel beter presenteren, dat kan natuurlijk niet bij elke interactief element of in combinatie met een worden gedaan, zoals de integratie van een attractie. En bovendien kun je iets als het Meisje achtbaan worden nog wel gebouwd, maar haast achtbaan of een waterbaan in het landschap of met de Zwavelstokjes gewoon niet overal nergens worden nog echte darkrides neergezet in een themagebied. neerzetten. Maar ik ga zeker proberen om een die niet meer zijn dan een eenvoudig en rustig Kijk naar de Python of de Pegasus. De Pegasus bepaalde emotie sterk naar voren te brengen. In ritsysteem langs scènes. was eigenlijk maar een kleine achtbaan, een dit geval zal het waarschijnlijk om meerdere junior wooden coaster. Daar hadden op z’n emoties gaan. “Weet je, voor veel parken is een achtbaan minst een paar stenen rondgeslingerd kunnen Ik probeer zelf altijd om een bepaalde emotie te natuurlijk heel makkelijk scoren. Als je een worden, en een mooi stationsgebouwtje met leggen in de dingen die ik doe. Ook achtbaan bouwt, en misschien nog meer als je een muziekje erin of zo. Maar dat is allemaal bijvoorbeeld met Engeland, hoewel je daar een waterbaan bouwt, dan weet je eigenlijk bijna niet gedaan. Op de een of andere manier leek natuurlijk over een heel ander soort emotie zeker dat het een succesvolle attractie wordt. het altijd te gaan van: het is een thrillride, dus je praat. Ik vind het persoonlijk bijvoorbeeld leuk Met een darkride is dat veel moeilijker. Het is hebt het niet nodig. Ook bij Vogel Rok was dat om wat kleine dingetjes toe te voegen, zoals die een combinatie van gemakzucht en kostenover- jammer, het had heel mooi kunnen zijn.” windwijzer. Als ik een ontwerp voor zoiets wegingen. Aan een darkride ben je natuurlijk maak, dan vind ik het altijd heel mooi als ik het altijd relatief gezien meer geld kwijt. Tenminste, Eftelingstijl, een lastige discussie voor elkaar krijg om dat dan echt op zo’n toren als je het leuk wilt doen. Daarnaast zit je met te laten realiseren. Dus probeer ik in elk project onderhoud. Het zijn allemaal overwegingen die We wijzen Michel erop dat de Efteling op dit iets te stoppen waarvan ik zelf denk van: dát gemaakt worden. Soms wordt er ook gewoon moment in elk geval het idee heeft dat ze met vind ik mooi. Je weet natuurlijk nooit van gekeken naar wat de bezoeker wil, en vaak is dat de Vliegende Hollander voor het eerst wél een tevoren of dat helemaal gaat lukken. Het is niet natuurlijk een achtbaan of waterbaan. Dat zijn goed gethematiseerde thrillride gebouwd zo dat ik nou een missie heb om Europa Park allemaal factoren. Kijk, er is een periode hebben, al duurt het nog wel even voordat –ie helemaal om te gaan bouwen en vol met allerlei geweest, de tachtiger jaren, waarin er veel grote open zal gaan. Toch staan we zelf behoorlijk emoties te stoppen. Ik moet natuurlijk ook darkrides zijn gebouwd.” kritisch tegenover de thematisering van deze rekening houden met wat de bezoeker wil, met attractie, en we hebben soms een beetje het hoe het park is en hoe het functioneert.” Er volgt een opsomming: naast de Efteling gevoel dat we daar de enigen in zijn. We willen voegden ook Gardaland, Europa Park, Walibi dan ook erg graag horen hoe Michel over de Geen missie die heel Europa Park betreft en Bellewaerde in die jaren dergelijke attracties Vliegende Hollander denkt, hij was tenslotte misschien, maar emotie is in elk geval een toe aan hun aanbod. Darkrides waren indertijd nog bij de Efteling betrokken toen de element dat Michel binnen zijn eigen projecten een must-have, vergelijkbaar met de golf van ontwikkeling van de attractie al in volle gang belangrijk vindt. Gelukkig madhouses een was. Het is een onderwerp waar veel over te maar, want er wordt in “Het is maar de vraag of aantal jaar geleden. zeggen is, en Michel neemt de tijd voor zijn attractieparken soms te mening. Hij laat lange pauzes vallen tussen zijn weinig nagedacht over wat Droomvlucht net zo goed zou “Ook hier moet je zorgvuldig gekozen woorden, en hij verhaalt een bezoeker eigenlijk voelt kijken naar de allereerst over de gebrekkige voortgang van het in zo’n attractie. werken in Alton Towers. bezoekers in ver- project. De attractie zal dit jaar niet meer Ik denk het niet.” schillende landen. openen, en verschillende problemen hebben Emoties en darkrides Ik weet dat het in zich in de loop der tijd opgestapeld. Engeland veel moeilijker is om een darkride te “Emotie is natuurlijk een groot woord. Maar als maken waar mensen tevreden uitkomen. Zo “De Vliegende Hollander heeft een aantal je het voor elkaar krijgt om een bepaalde zijn er bij Charlie and the Chocolate Factory in goede aspecten, maar over het algemeen ben ik belichting te realiseren en je krijgt het voor Alton Towers ook problemen met kritiek van er niet zo over te spreken. elkaar om bepaalde muziek te laten compo- de bezoekers. Je ziet het daar bijvoorbeeld ook Het project sleept maar door en het is een neren en het klopt gewoon, dan heb je al twee bij Hex. Toen ik voor het eerst uit Hex kwam eigenlijk een beetje triest dat dit na zo’n lang zaken waar een bezoeker enthousiast over kan was ik helemaal betoverd, van: ‘oh, wat is dit ontwikkelingsproces nog voor moet komen. raken. Je kunt een prachtig ontworpen attractie práchtig!’. Maar de gemiddelde bezoeker had Dat dit zou gebeuren had je eigenlijk wel van hebben, maar als het licht er niet uitziet en er is zoiets van: ‘Mja, ik weet het niet.’ Een voor- tevoren kunnen zien aankomen, en toch is het bijvoorbeeld helemaal geen geluid... Het zit in beeld in dat park is ook The Haunted House, allemaal maar doorgezet. Ik vind het heel heel kleine dingetjes vaak. Als Villa Volta niet wat ik altijd een hele goede darkride heb jammer voor de Efteling dat het nu op zo’n zo’n mooie tune had gehad, of zelfs helemaal gevonden. Daar hebben ze nu een interactieve manier uitpakt.” geen muziek, en als er in die draaikamer alleen rit van gemaakt omdat het bezoekersaantal wat effectjes met kraken en piepen hadden terugliep en er een roep om vernieuwing was. We brommen dat ons eigen enthousiasme voor gezeten, dan was dat ding veel minder indruk- Toen hebben ze dat ding omgebouwd en nu de attractie inmiddels tot een nulpunt is wekkend geweest. En ook het beeld dat zachtjes zijn de cijfers voor Duel, zoals het inmiddels gedaald, maar we zijn het met Michel eens dat beweegt op de gevel, daar had ook een gewone heet, weer heel anders. Dus het verschilt ook de Vliegende Hollander an sich best de potentie dakkapel op kunnen zitten. Het zijn allemaal een beetje per land. heeft om een populaire attractie te worden. kleine dingetjes, details die door heel veel In Nederland zijn de mensen zijn opgegroeid mensen niet eens meteen worden waarge- met de Efteling, waar dat soort dingen op de “De gemiddelde bezoeker is er natuurlijk niet nomen.” een of andere manier altijd goed in de smaak zo mee bezig, dus die komt een keer aanwaaien

8 en dan is -ie open of niet. Ik neem aan dat de Fata Morgana en, laten we zeggen het oude kleurverschil had gehad, en die bootvormen bezoekers de attractie heel erg zullen waarderen. Anton Pieckplein om alles wat ik zelf gedaan hadden er ook niet aan gemoeten natuurlijk.. En Wat dat aangaat is de Vliegende Hollander een heb er maar even buiten te houden en zelfs de als die kozijnen niet gebeitst waren, maar easy win, zullen we maar zeggen. Het is een Pagode zitten onder één deken. Maar als je dat inderdaad in een kleur gelakt, donkerrood of waterbaan, en die had de Efteling gewoon gaat uitleggen begrijpen mensen niet dat ook de donkergroen, nou, dan had het er meteen al nodig.” Pagode daarbij hoort.” heel anders uitgezien.” We prevelen als ware puristen nog wat voort De inmiddels befaamde Truus uit Delft wordt Een bekend probleem. We hebben de stijl- over gebeitst en gelakt hout in de Efteling. Het aangehaald, een metafoor voor het doorsnee discussie zelf immers al heel vaak op Eftelist en Volk van Laaf heeft weliswaar wel gebeitst Nederlandse publiek; een fictieve huisvrouw die daarbuiten gevoerd en ook wij gebruiken de hout, net als het Sprookjesbos, en daar is het alle scheve huisjes in Nederland “Anton Pieck” Pagode voortdurend als voorbeeld om aan te vakwerk en het hout rondom de kozijnen vindt, alle roze elfjes in de speelgoedwinkel duiden waar het ‘m precies in zit; het heeft nu donker gebeitst, maar zijn de kozijntjes “Droomvlucht” en die de Vliegende Hollander eenmaal niets te maken met scheve, aange- daarbinnen toch vaak weer geschilderd in een ongetwijfeld een op en top Eftelingse attractie smeerde muurtjes. Enthousiast door zoveel mooie rode of beige kleur. We begrijpen elkaar. zal vinden. Heel frustrerend. We zuchten en begrip praten we door over stijl. Over hoe lastig De mooie, dikke gebeitste balken in Laaf en het kijken Michel mistroostig van boven onze het is om uit te leggen dat het Zandlooper- Sprookjesbos zijn toch werkelijk heel anders limonadeglazen aan. bordje op de dan het goedkoop ogende, ruw geschuurde We hebben al vaak Vliegende Hol- hout met een laag beits en verfspetters er over- geroepen dat het de “De Vliegende Hollander mist de lander géén Efte- heen dat we bij de Vliegende Hollander overal Vliegende Hollander typische Eftelingse stijlkenmerken, lings bordje is, tegenkomen. Het lijken onbelangrijke dingen, volledig aan die oh en hoe jammer maar dat zijn het niet. zo belangrijke Efte- en daarmee ook een stukje gevoel.” het is dat we Het is alsof de hele stijldiscussie op dit moment lingse stijlkenmerken vaak aanlopen bij de Efteling niet meer zo gevoerd wordt, en ontbreekt, terwijl het helemaal niet moeilijk had tegen het verwijtende vooroordeel dat we alleen er een mentaliteit heerst van: waar hébben we hoeven zijn. Eftelingstijl zit ‘m vooral ook in doorpiepende baksteentjes en leistenen dakpan- het überhaupt over? bordjes, kleurgebruik, houtbewerking, kleine netjes zouden willen, terwijl het dáár helemaal Het is een ontwikkeling die ons al tijden zorgen details die nergens in de Vliegende Hollander niet om gaat. Zo heeft Ton van de Ven wel baart. Zijn er eigenlijk nog mensen bij de zijn zoals ze moeten zijn. Het is kritiek die zelfs bewezen dat je nagenoeg iedere stijl onder een Efteling die weten hoe het wél moet? Als ze er onder Eftelingliefhebbers weinig weerklank Eftelingdeken kunt stoppen, en het is soms al zijn, waarom merken we er dan niets van? vindt. frustrerend dat het een onmogelijke opgave lijkt Geeft het ontwerpteam geen creatief tegengas? te zijn om dat uit te leggen aan mensen niet Krijgen ze er misschien de kans niet voor? Het “Je zegt, het is niet moeilijk, maar de discussie kunnen zien wat er nu wel en niet onder valt. is funest voor een park als de Efteling als er erover is héél erg moeilijk. Het is met name Zelfs als mensen het lijken te snappen zijn ze geen ontwerpers zijn die met hun vuist op tafel moeilijk omdat de meeste mensen het niet zien het soms alweer vergeten als ze vervolgens voor kunnen slaan, die ervoor zorgen dat de stijl en en omdat een bepaald deel het niet wíl zien. Dat zo’n attractie staan. Een simpel voorbeeld is de kwaliteit van de Efteling gewaarborgd blijft. moet ook gezegd worden. Die stijldiscussie, dat veel voorkomende dikke laag egale, glanzende is een heel lastige. Mijn mening is dat de Vlie- verf op houtwerk. Iets dat veel mensen over het “Het is heel jammer. Vooral als je onlangs nog gende Hollander inderdaad de typische Efte- hoofd zien als ze het hebben over stijlkenmer- als park een onderscheiding ontvangt. Die lingse stijlkenmerken mist, en daarmee ook een ken. Terwijl de Vliegende Hollander er meteen THEA Classic Award heeft de Efteling gekre- stukje gevoel. Maar dat wordt nu eenmaal niet een stuk Eftelingser uit had gezien als bijvoor- gen voor haar jarenlange hoge kwaliteit in altijd erkend. Het probleem is natuurlijk dat de beeld de kozijnen voorzien waren geweest van ontwerp, een eigen wil, eigenzinnigheid in hoe Efteling er zélf voor zou moeten zorgen dat die zo’n laag. dingen eruit zien. En ja, blijkbaar wordt dat nu typische stijlkenmerken altijd doorgevoerd genegeerd. Maar nogmaals, als je dat zo brengt worden. En dat daar mensen zitten die dat “Het is heel erg typisch en ik heb het zelf ook dan kijken heel veel mensen van de Efteling je herkennen, dat oppakken en vervolgens uit- toegepast. Toch wordt die dikke laag lakverf aan van: waar heb je het over? Wat is het voeren. En het belang daarvan wordt onder- door veel mensen als heel vreemd ervaren. Als probleem? schat, daar zit het probleem. Maar enfin, de je een gebouw oud stijldiscussie is gewoon heel erg lastig. Je kunt maakt, en alles moet er “Als je een stijldeskundige op de Vliegende het mensen laten zien en dan nog zien ze het oud en verweerd uitzien, niet. en vervolgens zit er zo’n Hollander los laat, dan zal die tot de conclusie Duidelijke voorbeelden vind je in het jubileum- lekkere laklaag over die boek, Kroniek van een Sprookje. Als je dat kozijnen heen; eigenlijk komen dat die attractie niet is hoe het er doorbladert, dan kun je precies zien waar het zou dat dof moeten zijn jarenlang bij de Efteling aan toe is gegaan.” om gaat. Daar wijken namelijk een aantal blad- en afgebladderd. zijdes af van, laten we zeggen, de gemiddelde Andere kenmerken zijn Nu is het natuurlijk ook wel zo dat de sfeer die op de tekeningen en foto’s heerst. natuurlijk kleurgebruik. En de Eftelingkrul, Vliegende Hollander niet zo’n enorm contrast Zoals PandaDroom. Het hele boek staat vol zullen we maar zeggen. Die is heel belangrijk. vormt met het park als PandaDroom. Maar als met prachtige prenten van Pieck en Ton van de Misschien ook wel stucwerk, in wat voor vorm je er een stijldeskundige op los laat, dan zal die Ven, en dan zie je daar opeens die computer- dat dan ook wordt toegepast. Dat zijn eigenlijk toch wel tot de conclusie komen dat de geanimeerde ijsbeer en die schildpad. Dat is al wel een aantal zaken die ik altijd heel belangrijk Vliegende Hollander niet is hoe het er niet te verenigen natuurlijk. heb gevonden bij de Efteling. gemiddeld genomen jarenlang bij de Efteling Maar neem bijvoorbeeld de Vliegende Hollan- aan toe is gegaan. Het gebouw zelf raakt me al Michel vertelt dat hij het altijd wat spijtig vond der: twee dingen die bij de Hollander constant niet zo, maar het gaat vooral om de kleine dat men soms dacht dat hij voortdurend alles zijn doorgevoerd maken het voor mij persoon- details, die niet echt zijn uitgevoerd volgens de hetzelfde wilde, altijd de dakpannetjes, scheur- lijk meteen al heel erg on-Eftelings. Ten eerste Eftelingse traditie. Neem bijvoorbeeld dat bord- tjes en scheve muurtjes. de stenen, en de kleur die ze hebben. Ze je van ‘De Zandlooper’, dat had er vijftien jaar We realiseren ons dat ook wij in het verleden hebben ervoor gekozen om op grote delen geleden toch écht heel anders uitgezien. wel eens wat vraagtekens hebben gezet bij de stenen te krabben en die dan donkergrijs te Die kennis is niet verdwenen, op de afdeling originaliteit van Michel’s ontwerpen en graag schilderen. Al zijn ze op zich mooi gemaakt, Vormgeving van de Efteling zitten nog wel een willen we dat nuanceren, maar Michel wuift daar heb ik geen kritiek op. En ten tweede dus aantal mensen die echt goed zijn en die ook onze pogingen weg. het bruin gebeitste hout. echt weten waar het om gaat als je het over Als het gewoon normale kademuren waren Eftelingstijl hebt.” “Wat heel veel mensen gewoon niet zien, is dat geweest met beigeachtig stucwerk, en daar heel veel dingen bij de Efteling onder dezelfde hadden dan van die houten stutpalen tegen Het is fijn om te horen dat dat gevoel nog wel deken zitten. Dat hoef ik jullie eigenlijk niet uit gestaan, en daar dan wat tonnetjes.. En als het binnen de Efteling aanwezig is, maar het neemt te leggen, maar het Volk van Laaf, Villa Volta, stucwerk van die gebouwen ook wat meer niet weg dat er juist op de plek waar dingen

9 ontwikkeld en op papier gezet worden mensen Dus met PandaDroom is het eigenlijk begon- Al met al zijn het dus een aantal zaken bij zouden moeten zitten die Eftelingstijl herken- nen. Maar bij wel meer projecten; ook toen elkaar. Nogmaals, het is voor mijn gevoel niet nen, erkennen en willen dat tradities voortgezet bijvoorbeeld gestart werd met de Vliegende zo hevig als bij PandaDroom, maar jammer worden. Daar lijkt ons het vooral aan te Hollander heb ik me daar een aantal keren vind ik het wél. Ik heb het altijd jammer ontbreken. kritisch over uitgelaten, wat me destijds niet in gevonden. En als ik iets echt heel jammer vind, Michel stipt nog even aan dat de ontwerper dank is afgenomen. Maar ik vond gewoon dat ik ja, dan kan ik het blijkbaar moeilijk verbergen.” toch altijd de belangrijkste factor is in hoe iets er af en toe iets van moest zeggen. er uiteindelijk uit komt te zien. Je bent De Hollander is eigenlijk gestart direct na De Vliegende Hollander lijkt Michel nooit echt natuurlijk wel afhankelijk van de opdrachten die PandaDroom, terwijl die attractie eigenlijk nog te hebben geraakt, en wat we tot nu toe van de je van het management krijgt, maar doorgaans niet helemaal klaar was, er moesten nog dinge- attractie weten en hebben gezien roept ook bij heb je als ontwerper een behoorlijke vrijheid tjes afgewerkt worden. Al ons weinig emotie op. om je stempel op de definitieve vormgeving te meteen kwamen de eerste Michel grijpt terug op de drukken. Het bruggetje naar zijn eigen positie vragen over wat we moes- “Ik heb het altijd stijldiscussie waar we het bij de Efteling destijds is vlug gemaakt. Graag ten gaan doen met de eerder over hadden. Een willen we weten wat hij ons kan vertellen over attractie van - toen nog - jammer gevonden. En discussie die ook bij de de toedracht van zijn vertrek bij de Efteling. 2005 en na ongeveer een als ik iets echt heel Vliegende Hollander vroeg jaar werd besloten dat het of laat steeds weer tevoor- Over hoe dat allemaal precies is gebeurd, wil de Vliegende Hollander jammer vind, dan kan schijn kwam. Zijn kritiek Michel eigenlijk niet zoveel kwijt. Begrijpelijk, zou worden. Ik ben er op ik het blijkbaar werd door mensen vaak en iets waar we niet echt van opkijken. We dat moment behoorlijk onterecht afgeschoven als respecteren zijn discretie omtrent het onder- kritisch over geweest, moeilijk verbergen.” jaloezie, of ze begrepen niet werp en praten verder over hoe hij zich in het maar ik heb daar nooit wat hij bedoelde, resul- algemeen binnen de Efteling opgesteld heeft in spijt van gehad. Het is niet zo dat ik er terend in ultieme dooddoeners als: ‘het hoeft de tijd dat hij daar werkzaam was. voortdurend tegen bepaalde mensen over liep te toch niet altijd oranje dakpannetjes en scheve zeuren, maar ik denk dat het voor iedereen, ook luikjes te zijn, niet altijd Piecks?’. Pieckeriaans: Geen blad voor de mond voor het management, wel duidelijk was dat ik een vreemd begrip dat door maar weinig nou niet zo enthousiast was over die hele mensen goed begrepen wordt. Lastig. “Ik kan wel zeggen dat ik het bij de Efteling attractie. Wat zijn eigen idee was voor de attractie 2005 nooit nagelaten heb om mijn mening te geven. wil hij liever niet zeggen. Hij vindt het nog Het leek op internet af en toe wel eens alsof ik Voor de attractie voor 2005 hadden een aantal steeds een erg leuk concept, en wellicht wil hij zo moeilijk handelbaar was en alsof de ruzie mensen ideeën gemaakt, waaronder ik ook, het ooit eens ergens anders gebruiken, al meent tussen mij en de Efteling enorm was, maar zó samen met iemand anders. Dus in eerste hij dat het vooral héél erg goed bij de Efteling erg was het nu ook weer niet. Toch is het wel instantie was ik uiteraard een beetje teleur- had gepast. Zelfs als we heel plechtig zweren er zo dat ik daar vanaf het begin eigenlijk niet gesteld dat het de Vliegende Hollander zou niets over te zullen publiceren houdt Michel geschroomd heb om te zeggen wat ik ervan gaan worden, en niet mijn concept. Maar goed, voet bij stuk. Misschien ook wel verstandig. vond. Met name in de beginjaren, toen ik bij de dat was puur persoonlijk, dus dat mag je Efteling stage liep - hoewel ik daarna wel ben eigenlijk niet meerekenen. Uiteindelijk kwam de Het meisje en het plein aangenomen - heb ik dat misschien af en toe Vliegende Hollander een beetje op gang en is er niet zo heel handig gedaan. Maar dat zijn een andere ontwerper op het project gezet. Ondanks het feit dat Michel bij de Efteling zo beginnersfouten, zullen we maar zeggen. Toen is die ontwerper de ideeën vorm gaan vaak op onbegrip stuitte, is hij het park ook heel geven die vanuit de directie kwamen, en hoe dat dankbaar. Hij heeft een behoorlijk grote vrijheid Toen ik bij de Efteling ging stagelopen was men allemaal liep.. Het was eigenlijk een hele gekregen in de projecten die hij voor de daar net gestart met PandaDroom, voor mij wel samenloop van omstandigheden, waardoor ik Efteling heeft kunnen doen, en hij prijst zich even schrikken. Ik had tijdens mijn eerste gewoon niet het gevoel kreeg van: yes! gelukkig dat bijna al zijn projecten op een vrij gesprek niet veel gehoord over waar ze mee hoog niveau zijn uitgevoerd. Grote hoeveel- bezig waren en toen ik eenmaal was aange- Ik heb destijds wel eens het verwijt gekregen heden details waren mogelijk, en hij spreekt met nomen bij de Efteling hoorde ik pas: we gaan dat ik jaloers zou zijn geweest omdat ik dat liefde over de ontzettend goede sfeer die er hieraan werken. En toen hadden ze in project niet mocht ontwerpen. Ik heb me daar tijdens de projecten hing, zowel bij het Anton gedachten dat het heel erg leuk zou zijn als ik altijd wel tegen verdedigd, al wil ik best Pieckplein en het Meisje met de Zwavelstokjes mee kon werken aan de nieuwe attractie, onder toegeven dat ik het project graag zelf had als bij zijn minder bekende projecten, zoals de leiding van Marieke van Doorn, die verant- gedaan. Maar als iemand anders de opdracht nieuwe Dubbele Laan, het plein voor het woordelijk was voor het ontwerp van Panda- had gekregen en ik daarbij het vertrouwen had Carrouselpaleis, de omgeving van de Pagode en Droom. gehad dat het project op een mooie, Eftelingse het nieuwe pad achter het Spookslot. Al die Ik kende tot op dat moment alleen Henny manier zou worden uitgevoerd, dan had ik daar projecten waren goed uitgevoerd, er was genoeg Knoet en Ton van de Ven, en ik kende Robert- ook helemaal achter kunnen staan. Dus het had tijd voor en hij vond ze erg leuk om te doen. Jaap Jansen, van naam dan. De Eftelingteke- eigenlijk niets te maken met dat ik of iemand Hoewel hij er nooit heel grote dingen zoals ningen die naar buiten kwamen waren meestal anders het zou gaan doen. attracties heeft gedaan is hij in elk geval bij de van Ton van de Ven en af en toe van Henny. In Wat daar ontstaan is, daar had ik gewoon een Efteling weggegaan met het gevoel dat hij iets krantenberichten bijvoorbeeld, of in Dromen heel andere mening over, en dat heeft heeft kunnen achterlaten. met Open Ogen, de documentaire. En ineens bijvoorbeeld te maken met keuzes voor het werd ik dus geconfronteerd met een attractie transportsysteem en ook bijvoorbeeld de ligging “En daar ben ik toch wel heel erg blij om. Als ik die naar mijn mening helemaal niet spoorde met van de attractie. Niet zozeer die locatie, want bijvoorbeeld nu naar het Meisje met de de Efteling-identiteit die ik tot dan toe had daar was geen vraagstuk over: het moest daar Zwavelstokjes kijk zie ik hier en daar wel wat waargenomen. komen. Maar de manier waarop het nu is dingen die ik nu anders zou doen, maar ik had gebouwd, dat had ik zelf anders gedaan. Ik vind destijds eigenlijk niks meer op mijn verlanglijstje Dat heeft in het begin wel tot problemen en persoonlijk dat er niet zo voordelig is omge- staan, niets dat er nog bij moest. Alles waarvan moeilijkheden geleid. Ik heb een half jaar stage sprongen met de ruimte die daar is, en dat is ik heb aangegeven dat ik het wilde hebben is gelopen bij de Efteling en ik heb een kwart jaar heel zonde. Omdat de Efteling op hetzelfde uitgevoerd, en dat kun je niet overal en bij elk aan PandaDroom gewerkt. Ik heb wat impres- terrein – waar niet zoveel bomen staan – nog project zeggen. In die zin ben heel dankbaar dat sies gemaakt, sfeertekeningen, van: hoe zou het iets anders had kunnen bouwen als de ik die ruimte heb gehad. Dus eigenlijk is het een eruit kunnen zien? Echt in detail ben ik nooit Vliegende Hollander wat anders was gesitueerd behoorlijk contrast geweest op de Efteling.” gegaan. Omdat mijn eigen visie niet op één lijn en wat anders was gedraaid, en er een beetje een te krijgen was met die van het team ben ik ander concept was gemaakt. En die mogelijk- Het Meisje met de Zwavelstokjes is inderdaad uiteindelijk van dat project afgehaald en ben ik heid is nu vrij moeilijk geworden, zeker als je een project geweest met een prachtig resultaat iets anders gaan doen. bomen wilt sparen. en het sprookje maakt het des te onbegrij- pelijker dat de Efteling deze ontwerper heeft

10 bij werd gezocht in plaats van andersom. We vragen of oma misschien wél uit de catalogus kwam en Michel bevestigt. Oma wel.

Wat Michel precies anders zou doen aan het exterieur als hij het sprookje nu opnieuw zou moeten ontwerpen, daar krijgen we niet direct een antwoord op, maar hij heeft in elk geval wat kritiek op zijn eigen herziening van het Anton Pieckplein.

“Ik zou daar nu ook weer heel andere gevels voor hebben gemaakt. Maar wat ik er het liefst vandaag nog zelf af zou willen halen, dat is dat vreselijke bord van de Suykerbuyck! Dat ziet er niet uit! Dat zou ik er het liefst morgen nog afhalen, om er iets fatsoenlijks op te zetten. Maar ja. Het Pieckplein was overigens echt een heel leuk project. Ik kwam direct van de studie af en ineens kreeg ik de opdracht om een project van vierenhalf miljoen euro te ontwerpen. En ik had nog nul ervaring met constructie en technische zaken, met mensen op de bouw, en toch was ik plotseling creatief verantwoordelijk voor dat hele project. Daar werd ik zomaar even ingegooid en in het begin was ik heel erg blij, ik Het nieuwe Anton Pieckplein in winterse sferen dacht: oh, ik mag een Píeckplein gaan ontwer- pen! Maar thuis kwamen de vragen: hoe moet ik laten gaan. We vragen ons af of Michel ook vlak voor de opening had ik echt zoiets van, als dit aanpakken, hoe krijg ik dit hele project voor binnen de Efteling afdoende waardering heeft dát maar goed gaat. Als de reacties maar goed elkaar?” gehad voor zijn prestatie. Begrepen ze werkelijk zijn. Maar toen werden er op een gegeven wat er zo goed aan was, of hing de goedkeuring moment voor het eerst wat korte teststukjes van Michel heeft altijd een zeer goede relatie gehad vooral samen met het enthousiasme dat het de projecties op de folie geprojecteerd. Er met Ton van de Ven, die destijds nog creatief Meisje in de bezoekers opwekte? Michel heeft waren enkele mensen van het kantoor bij, en na directeur van de Efteling was. Toch heeft in elk geval van alle directieleden complimenten die eerste ‘oohs’ en ‘aahs’ werd ik al wat meer Michel nooit begeleiding van hem gehad voor ontvangen over het sprookje. Hij verlangt geen gerustgesteld, want die gingen niet alleen over het Anton Pieckplein, hoe onzeker hij zich er in lofzang bij elk project dat hij ontwerpt, maar bij hoe mooi de projectietechniek was, maar ook het begin ook over voelde. het Meisje met de Zwavelstokjes kwam het als over wat er allemaal te zien was. het ware een beetje vanzelf. Michel heeft zelf En ja, eigenlijk ben ik heel trots op dit project. “Ton heeft gezegd: het is nu jouw project, jij overigens niet altijd evenveel vertrouwen gehad De buitenkant van het gebouw had ik nu moet het doen. Daar kwam het eigenlijk wel op in het succes van het project. weliswaar heel anders gedaan, maar waar ik nog neer. En natuurlijk heb ik Ton wel dingen laten steeds heel tevreden over ben - en dat zou ik zien, maar hij heeft zich al vrij vroeg helemaal “Toen ik de opdracht kreeg om het Meisje met ook gewoon hetzelfde laten als het nu is - dat is uit het project teruggetrokken. Eigenlijk was de Zwavelstokjes te ontwerpen, wilde ik het het straatje. Het straatje, met het stadsgezichtje zijn mening van: doe het maar zelf, en ik zeg persé droevig maken. Ik heb daar zelf tijdens op de achtergrond, dat werkt perspectivisch pas wat ik ervan vind als het klaar is. Bij het het hele project nog wel twijfels over gehad. gewoon mooi, en het straatje zit vol leuke Meisje met de Zwavelstokjes was het precies Moest ik het zo wel doen? Toen ik het voor het details. Ja, daar ben ik nog steeds heel trots op.” hetzelfde. Ton heeft zich nooit met mijn eerst op mijn bordje kreeg, dacht ik nog 'ah, projecten bemoeid, dat wilde hij ook echt niet. mooi!' want ik ben zelf namelijk wel een beetje Er volgt een kleine opeenvolging van anekdotes Hij was wel geïnteresseerd en hij vond het leuk gecharmeerd van sombere dingen. Dat is mis- over het Meisje met de Zwavelstokjes, een om dingen te bespreken. Hij is tijdens de bouw schien ook waarom ik me altijd al zo aange- project dat Michel duidelijk na aan het hart ligt. ook een paar keer wezen kijken om te zien hoe trokken voelde tot de Efteling: het bijzondere Zo heeft hij bijvoorbeeld zelf de animatronic het ermee ging. Maar hij heeft bij het zien van van de Efteling is dat heel veel dingen vaak zo van het Meisje ingeregeld. Ook vertelt Michel mijn tekeningen voor de projecten geen enkele somber zijn, terwijl het toch gaat om een dat de sneeuwvlokjes¬projectie aan het begin keer iets gezegd als: dat moet je zus of zo doen attractiepark. Het gemiddelde attractiepark is van het sprookje in combinatie met de eerste of dat kun je beter niet doen. Nooit. Al dacht immers vaak vrolijk en vol vermaak. harpmuziek bedoeld om het eenzame meisje te hij het misschien wel.”

Dus ik dacht: ik wil het niet mooier Daaruit spreekt aardig wat vertrouwen, maken dan het is. Het is een gegeven “Ik wilde het niet leuker maken dan het als je bedenkt dat Ton van de Ven dat het meisje sterft en dat is niet leuk. destijds toch vanuit zijn functie eind- Dat moet gedragen zijn - mooi en is; het meisje sterft en dat moet droevig en verantwoordelijke was. Was Ton, met het droevig, we gaan het niet leuker maken. gedragen zijn. Maar tijdens het proces heb naderende einde van zijn dienstverband Maar tijdens het proces heb ik daar toch in het achterhoofd, misschien van nog wel behoorlijk wat twijfels over ik daar toch behoorlijk over getwijfeld.” mening dat andere mensen hun gehad. Van ja, ik kan het nu persoonlijk verantwoordelijkheden moesten gaan allemaal wel zo willen, maar uiteindelijk 'wekken', maar bleek het effect uiteindelijk toch nemen? Michel bevestigt onze suggestie staat daar toch de bezoeker naar dat tafereel te niet zo bevredigend. En we krijgen uitsluitsel en voegt eraan toe dat Ton op dat moment kijken. Als dan het overgrote merendeel zegt over de fout in de tekst van het sprookje bezig was aan het Efteling Theater. Het Efteling van: ik vind het zo depressief, ik ben hier in een (“Angst voor thuis, om straf te ontlopen”), die er Theater had een vrij ruime voorgeschiedenis attractiepark met mijn kinderen, ik vind dit blijkbaar al in zat vanaf de eerste geschreven wat voorgevels betreft, en er is heel wat helemaal niet leuk... Het had in principe best versie van Ton van de Ven, maar tijdens het tekenwerk aan vooraf gegaan om uiteindelijk tot gekund. Helemaal een attractie om iemands project is het in al die tijd simpelweg niemand de huidige gevel te komen. Dat heeft veel tijd overlijden heen maken, en dat ook nog eens opgevallen. Ook heeft hij erop gehamerd dat hij gekost en Ton heeft het er erg druk mee gehad. versterken door er een Ave Maria achteraan te éérst de animatronic van het Meisje wilde In de tijd dat Michel en Ton allebei bij de gooien, dat is eigenlijk nog nooit gedaan. Dus ontwerpen alvorens er een bijpassend actrice-tje Efteling zaten hebben ze nooit samen aan één

11 project gewerkt. Toch was de band altijd vrij komen met een lange kasteelmuur. En ik had niet op grote schaal in de Efteling te vinden. hecht; ze praatten veel met elkaar, vaak onder natuurlijk achter het Pieckplein ook al een Maar gaandeweg kwam hij er wat op terug. het genot van een kopje koffie. Maar Ton heeft dergelijke muur gemaakt. Michel geeft toe dat hij uiteindelijk voor de Michel altijd gezegd: wat jij doet dat moet jij De opdracht was: het moet aan de achterkant veilige weg heeft gekozen door er weliswaar doen. van de Indische Waterlelies komen, maar het niets Oudhollands van te maken, maar het De geschetste situatie doet wat merkwaardig wordt niet zo groot als de Waterlelies zelf. Dus sprookje toch een wat conventionelere aan, omdat onder veel Eftelingliefhebbers altijd ja, dan heb je nog een stuk over. De vraag is Sprookjesbos-achtige bouwstijl mee te geven. de indruk heeft bestaan dat Ton van de Ven in dan, wat doe je daarmee? Ik heb daar zelf nog Niet persé een slechte keuze, maar toch lijkt het elk geval bij het Meisje met de Zwavelstokjes wel even bij stilgestaan, van: dan wordt het wéér Michel een klein beetje te spijten dat hij zijn veel invloed op Michel den Dulk heeft gehad, een kasteelmuur, dan wordt het wéér zo’n originele Russische idee niet heeft doorgezet. en zelfs dat het sprookje deels gebaseerd zou stadswalachtig iets. Maar ik kon er kort of lang Achteraf gezien denkt hij dat het best voor zijn op ontwerptekeningen van Van de Ven. over nadenken, eigenlijk was het gewoon de elkaar had kunnen krijgen om iets heel anders Niets is minder waar, zo blijkt. Michel verhaalt beste oplossing. Het was misschien niet zo heel dan het gangbare Doornroosje-achtige te laten uitgebreid over de totstandkoming van het erg origineel, maar wat moet je anders? Je kunt slagen. sprookje. dat ding zo laten en groen schilderen, maar daar Niettemin heeft hij erg zijn best gedaan om de is niemand gelukkig mee. Er is nu nog steeds klassieke Sprookjesbosstijl te perfectioneren. “Ton heeft natuurlijk het verhaal geschreven, een stukje dat groen geschilderd is. Je kunt We complimenteren hem met de ligging van het dat was er al voordat ik eraan begon. Ton had zeggen, ik maak er een hele rotspartij van, maar sprookje, dat onder meer door het hoogte- eigenlijk nauwelijks schetsen gemaakt voor het dat kost heel veel geld en bovendien kun je je verschil zoveel natuurlijker aandoet dan bij- Meisje met de Zwavelstokjes, maar er was afvragen wat dat te maken heeft met het stadje voorbeeld de twee sprookjes van Henny Knoet iemand anders die dat destijds wél had gedaan. dat daar staat. op het Herautenplein. Dat was Luc de Meyer, een Vlaamse kennis van Je kunt er wel Ook prijzen we het Ton van de Ven. Iemand die ook het inzicht weer huisjes “We hebben de ouderwetse manier feit dat het Sprookjes- heeft om met de hand van Pieck iets op papier tegenaan plak- weer toegepast bij het Meisje. bos op dat moment te zetten. Het was een heel zachtaardige man, ken, maar ook een dergelijk gebouw- die kwakkelde met zijn gezondheid. Ik denk dat is budget- Simpele stenen muurtjes, en daar tje best goed kon ook niet dat -ie het gered had op de Efteling, tair gezien na- gebruiken, de nieuwste eerlijk gezegd. Niet dat het op de Efteling nou tuurlijk van een is gewoon stucwerk opgeblubd.” toevoegingen waren zo verschrikkelijk is. Maar hij was nu eenmaal heel andere or- tenslotte stukken min- zo iemand die naar zijn eigen huis toe gaat en in de. Dus uiteindelijk heb ik er maar voor der oorspronkelijk. Bij het Meisje met de zijn tekenkamertje rustig allerlei tekeningen gekozen om er gewoon een muur van te maken Zwavelstokjes is de stijl van weleer daarentegen maakt. en daar bomen tegenaan te zetten. Dus ja, je goed vertegenwoordigd, en Michel is daar ook Dus deze man had wat schetsjes gemaakt, maar hebt nu eenmaal gegevens waar je mee zit.’ bewust mee bezig geweest. toen ik dit project toegewezen kreeg zei Ton: jij moet het nu doen en zie maar. Ik ben Michel heeft een tijd nagedacht over in welke “Waar ik bijvoorbeeld op aangestuurd heb is aanvankelijk op de eerste tekeningen door- stijl hij het Meisje met de Zwavelstokjes moest het stucwerk. Toen ik eenmaal voor een gegaan, omdat ik die man ook wilde respecteren gieten. De tekeningen die de Vlaamse ontwer- traditionelere vormgeving gekozen had, heb ik in wat hij tot nu toe had gedaan. Maar op een per al had gemaakt waren heel erg Pieckplein- gezegd dat het stucwerk ook wel op de oude gegeven moment had Lex Lemmens een achtig, met Oudhollandse geveltjes. Maar toen manier aangebracht moest worden. Vroeger is projectietechniek uitgekozen, een mooie manier Michel het project om had gegooid en met een het stucwerk lange tijd op dezelfde manier om de visioenen te kunnen laten zien - schone lei kon ontwerpen overwoog hij een gedaan, kijk bijvoorbeeld naar Doornroosje. Op natuurlijk vooral het laatste visioen; het naar de poosje om er eens iets anders van te maken dan die manier hebben we het nu ook weer hemel opstijgen. Daar hadden we een bepaalde dergelijke geveltjes. Toen hij begon te schetsen toegepast bij het Meisje met de Zwavelstokjes. ruimte voor nodig en die was er niet in het kwam er als vanzelf een sprookjesachtige stijl Simpele stenen muurtjes, niet zo heel netjes concept van Luc de Meyer, hoewel het allemaal naar voren die een beetje aandeed als oude gemetseld, met een paar stenen een beetje eruit. nog heel grof was. Daar kwam ik achter tijdens Russische architectuur, met torentjes met En daar is gewoon stucwerk opgeblubd. Af en het tekenen, toen ik een soort papiermodelletje uivormige koepels. Hij was hier in het begin erg toe een beetje uitgesmeerd, een paar gaten had gemaakt. Dus ik heb een vergadering enthousiast over, iets dergelijks was ook nog openhouden, maar niet veel meer dan dat. bijeengeroepen, omdat de technieken die we wilden gebruiken niet in dat sprookje pasten. Ik Het Meisje met de Zwavelstokjes in het Sprookjesbos heb daar gezegd dat het beter zou zijn om nu maar gewoon helemaal opnieuw te beginnen: eerst kijken naar hoeveel ruimte we nodig zouden hebben voor de projectietechniek, en daaromheen de rest gaan bouwen. En zo is het dus helemaal van de grond af aan weer opnieuw ontstaan. Op die manier is eigenlijk het project tot stand gekomen.”

We herinneren Michel eraan dat hij eerder vertelde dat hij achteraf toch voor een ander exterieur voor het Meisje met de Zwavelstokjes zou kiezen. Het is iets natuurlijks, vindt hij, om kritisch te zijn over wat je gecreëerd hebt. Ook Ton van de Ven zei altijd dat hij na een tijdje nooit helemaal tevreden was met wat hij had gedaan.

“Het gebouw zou er gewoon heel anders uitzien als ik het nu zou moeten ontwerpen. Natuurlijk zijn er wel een paar gegevens waar ik nu nog steeds aan vast zou moeten houden. Bijvoorbeeld de muur naast het sprookje… Grappig was dat er op een gegeven moment een ontwerptekening op internet verscheen waarop te zien was dat er een gebouw zou

12 Op een gegeven moment is die techniek een beschikken dat we goed moeten nadenken over Het is een bekend feit dat Michel met een beetje verwaterd. Dat is helemaal niet slecht: op wat voor manier we iets naar buiten omweg via Alton Towers bij de Efteling terecht heel veel gebouwen in de Efteling zien er brengen. Stekelige zorgen over het huidige is gekomen, omdat de Efteling niet inging op natuurlijk hartstikke mooi uit. Maar het Eftelingbeleid kun je bijvoorbeeld niet zo zijn eerdere verzoeken om een stageplaats. Er is stucwerk op bijvoorbeeld het Anton Pieckplein, gemakkelijk hard maken als je voorzichtig moet zo nu en dan wel eens gesuggereerd dat dat te waar ik het zelf heb toegepast, of op zijn met de feiten waarover je beschikt en de maken had met Michel’s Eftelingliefhebberij en Droomvlucht, Villa Volta en Fata Morgana; is gesprekken die je met mensen hebt gevoerd. zijn activiteiten bij de Mini Efteling, maar veel gladder. Er zit ook wel een beetje structuur Michel vertelt op zijn beurt over de irritatie die Michel maakt duidelijk dat dat waarschijnlijk in, maar in hoofdzaak is het glad aangesmeerd, soms bij de Efteling ontstond als er weer eens helemaal geen invloed heeft gehad. met daarin wat accenten waarbij het stucwerk dingen uitgelekt waren. Het kwam zo nu en dan afgekrabd is en waarbij de stenen naar voren wel eens tijdens een vergadering naar boven, “Nee, dat ik niet in één keer bij de Efteling ben komen die erachter gemetseld zijn. En nu zeker als er nieuwtjes overgenomen waren door aangenomen, niet dat dat overigens meteen zou hebben we gezegd van: nee, laten we het eens een veel groter medium als het Brabants moeten, heeft te maken met het feit dat de twee op de oude manier doen. Laten we gewoon Dagblad. Het is natuurlijk begrijpelijk dat de brieven die ik naar de Efteling geschreven heb muren in één soort steen opmetselen, daarna Efteling daar af en toe wel een beetje de pest in überhaupt nooit bij de ontwerpafdeling aan zijn gaan we er gewoon met stucwerk overheen. We heeft gehad. Desalniettemin heeft Eftelist een gekomen. Die zijn gewoon, hup, teruggestuurd smeren het hier en daar een beetje aan, een probleemloze band met de Efteling. Zelf volgt door Personeelszaken, met twee keer dezelfde beetje afkrabben als het wat droger is, en dan Michel Eftelist en andere websites met enige antwoordbrief. Daar heb ik wel een beetje van laten we het daarbij. Ik vond het ook wel leuk regelmaat. Uit een persoonlijke interesse, maar gebaald, want ik wilde erg graag stagelopen bij om dat weer eens toe te passen. Want de laatste ook zorgen de diverse sites en fora ervoor dat de Efteling. Toen ben ik naar wat andere keer dat het op die manier in de Efteling werd hij op gemakkelijke wijze kan bijhouden wat er parken gaan schrijven die ik ook leuk vond, gedaan is eigenlijk al heel lang geleden. Ook de zoal gaande is in de industrie, tot in de kleinste waaronder Alton Towers, waar ik toen een keer mensen die het moesten maken vonden het details. Verder laat hij zich goed op de hoogte of drie geweest was. Daar had ik ook wel wat leuk om weer eens op die manier te werken. Op houden over de ontwikkelingen in de Efteling mee. Ik zat er toen alleen nog niet zo diep in dat de achterste muur is het wel een beetje op hol via de mensen die hij nog kent uit zijn tijd bij ik ook wist dat alles dat voor Alton Towers geslagen, vooral de zijmuur. Gelukkig staan er het park. ontworpen wordt van de Tussauds Studios in wat bomen voor. Maar ik denk dat het Londen komt. Dus Alton Towers heeft mijn gebouwtje zelf op de meeste plekken toch wel Het pad naar de Efteling brief doorgestuurd, en vervolgens kreeg ik van prima gelukt is. Vooral ook op dat kapelletje, in Tussauds antwoord dat ze interesse hadden. Ik die boogjes. Daar is die techniek heel aardig Michel is al vanaf jonge leeftijd een groot ben naar Alton Towers gegaan, waar ik een toegepast.” liefhebber van de Efteling. Mensen die zich al gesprek had met één van de ontwerpers van wat langer voor de Efteling interesseren kennen Tussauds, waarna ik werd aangenomen. Het Zo’n fraai gebouwtje en zulk vakmanschap hem misschien zelfs nog uit zijn jaren als was allemaal in kannen en kruiken, tót ongeveer zullen we voorlopig niet meer in de het directeur van de infameuze Mini Efteling in vier weken voordat mijn stageperiode begon. Sprookjesbos zien verschijnen, verzuchten we. Nieuwkuijk, een tijd waarin Michel nog Plotseling vond er een soort van reorganisatie Na de succesvolle opening van het Meisje met bijzonder weinig moest hebben van Efteling- plaats en twee mensen van de Tussauds Studio’s de Zwavelstokjes maakte de Efteling bekend liefhebbers die zich op internet groepeerden, moesten ontslagen worden. En dus vonden ze dat er de komende jaren nog meer sprookjes op destijds nog op het inmiddels ter ziele gegane het niet zo gerechtvaardigd om mij aan te die plek toegevoegd zouden worden, maar Wonderchat. Toen Michel als stagiair werd nemen terwijl er ontwerpers uit moesten. Zelf zonder geschikte ontwerper is het maar de aangenomen bij de Efteling zette hij direct een vonden ze dat ook wel sneu voor me en toen vraag of dat er nog van zal komen. Het was de punt achter zijn functie bij de Mini Efteling, hebben ze aangeboden om eventueel te helpen bedoeling dat Michel de opdracht daarvoor zou maar hij kijkt met veel plezier terug op zijn tijd contacten te leggen met andere bedrijven, en zo krijgen en hij heeft destijds dan ook een plan daar en hij ziet sommige mensen uit die periode is de deur naar de Efteling open gegaan. gemaakt voor een uitbreiding van het nog steeds vaak. Had Michel als jonge Efteling- Het grappige was nog dat ik dat aan Tussauds Sprookjesbos. We vertellen Michel over de liefhebber ooit kunnen denken dat hij niet zo had gevraagd, maar ondertussen dacht ik van, je onder Eftelist-moderators populaire visie van heel veel jaar later aan de slag zou kunnen in weet nooit hoe het gaat, dus ik ben voor de een ‘stadssequentie’; een pleintje met daaraan zijn geliefde park? Michel wist als knulletje al zekerheid meteen zelf weer gaan schrijven. Mijn het Meisje en enkele andere stadse sprookjes. dat hij later wilde gaan ontwerpen bij de derde brief naar de Efteling. Op dinsdag kreeg Het blijkt niet zo ver weg te zitten van wat Efteling, maar toen hij wat ouder werd wezen ik een telefoontje dat ik op vrijdag naar de Michel zelf in gedachten had voor de invulling mensen hem er steeds vaker op dat zoiets niet Efteling kon gaan voor een gesprek, maar die van die locatie; de sprookjes waarvoor hij had zo eenvoudig is. donderdag kreeg ik een standaardbrief thuis- gekozen waren onder meer Duimelijntje en de gestuurd waarin stond dat ik wederom niet Rattenvanger van Hamelen. Of er uiteindelijk “Ik weet nog dat er een keer een opening was aangenomen was. Toen was ik wel een beetje in nog iets van die ideeën terecht zal komen is niet bij de Mini Efteling, waarbij Loes Schnellen ook de war, van: hoe zit dat nou? Mag ik nou wel bekend. Heel waarschijnlijk is het na het vertrek aanwezig was. Een heel aardige vrouw, die al komen? Op dat moment bleek dus dat die van Michel bij de Efteling niet, meer dan sinds eind jaren tachtig werkzaam is bij de afdelingen helemaal los van elkaar zijn. Ik had globale plannen heeft hij er niet achtergelaten. Efteling. Ze staat ook in Kroniek van een de dag erna gewoon een gesprek en toen ben ik Sprookje. Mijn moeder vertelde haar toen dat ik aangenomen. Dat was nog wel een heel gedoe.” Even over Eftelist verzot was op de Efteling. Logisch natuurlijk, want waarom zit je anders bij de Mini Efteling? Michel grijnst bij de herinnering, en we We pauzeren het interview even. Onze kelen Ook vertelde mijn moeder haar dat ik later grinniken mee. We vragen ons af hoeveel zijn droog geworden en we drinken nog iets, ontwerper wilde worden bij de Efteling en toen hoopvolle ontwerpers-in-de-dop in al die jaren terwijl we kletsen over Eftelist – ons clubje van zei Loes van: nou, het is niet makkelijk om een afwijzende brief hebben ontvangen, zonder zevenhonderd leden is tenslotte de reden dat we daarbij te komen, hoor. En vanaf dat moment dat hun ijverig in elkaar geknutselde portfolio’s daar op de bank zitten. werd ik eigenlijk steeds realistischer. Ik het bureau van de ontwerpafdeling gehaald probeerde en ik hoopte het nog altijd wel, maar hebben. Leuk om eens op deze manier te horen We vertellen Michel over de doelstellingen ik wist niet of het nog ging lukken. Toen werd hoe het er blijkbaar aan toe kan gaan binnen de waarmee Eftelist is opgericht, over ons streven het eigenlijk wat breder, ik wist voor mezelf dat Efteling. om altijd kritisch naar het park en haar ik in ieder geval in de industrie werkzaam wilde ontwikkelingen te kijken en overal zo goed zijn, of iets met de film- en entertainmentwereld Uiteindelijk heeft Michel na zijn stageperiode mogelijk van op de hoogte te zijn. Door een of zo. Dat is natuurlijk ook een heel grote bij de Efteling tóch nog even bij Tussauds wat journalistieke insteek – interviews, actieve industrie waarin veel interessante dingen gaande gewerkt. Aan het begin van de lange vakantie nieuwsgaring – hopen we de Eftelingliefhebber zijn. Maar dat het tóch zo makkelijk en snel is die volgde op zijn stagejaar nam de studio een beetje meer diepgang te kunnen bieden. gegaan, ja, dat is achteraf gezien een meevaller contact met hem op om hem te vragen of hij Daarmee komen we zo nu en dan wel in de geweest.” niet een tijdje in Engeland wilde komen werken. situatie waarin we over dusdanig veel kennis Een paar maanden lang legde Michel zich daar

13 onder meer toe op het maken van ontwerpen maar zeggen, dat heeft niet verhinderd dat ik voor wat nu tegenwoordig het Splash Landings nog steeds erg veel van de Efteling hou.” hotel bij Alton Towers is. Destijds zou het hotel nog een heel ander thema krijgen: een Britse Er staat nog één vraag op ons lijstje. Een vraag strandsfeer in de stijl van het kustplaatsje die leeft bij veel Eftelingliefhebbers, en een Brighton, met Engelse vraag die we eigenlijk niet pieren en typisch wit zo graag willen stellen, gietijzer. Uiteindelijk is “Mijn liefde voor de omdat we weinig ver- er van zijn conceptuele wachten van het ant- werk helaas niets meer Efteling is niet veranderd. woord. Maar we stellen ‘m te zien omdat het hotel Dat ik daar niet vrijwillig tóch. Is er misschien een bij nader inzien een mogelijkheid dat Michel Caribisch thema mee- ben weggegaan heeft niet ooit, in een tijd hier ver kreeg. Op den duur vandaan, weer terug zou bood Tussauds een verhinderd dat ik nog willen keren naar de contract aan als junior steeds erg veel van de Efteling? designer. Michel had het er erg naar zijn zin en Efteling hou.” Michel zwijgt peinzend en het werken bij de studio drukt zijn vingertoppen beviel hem goed, maar eigenlijk had hij nog een tegen elkaar. We zetten ons schrap voor een studiejaar te gaan. Uiteindelijk won het verstand ontkennende reactie, we rekenen op het ‘nooit van de wens om daar te blijven en is hij meer’ dat de teloorgang zal betekenen van het teruggekomen naar Nederland. Terug in de kleine beetje hoop dat we koesteren. Maar schoolbanken dus, en daarnaast ook terug naar uiteindelijk antwoordt Michel tot onze verassing de Efteling. ‘s Morgens wijdde hij zich aan zijn op eenvoudige wijze: “Ik kan niet in de opleiding, maar ‘s middags had hij vaak vrij, en toekomst kijken.” dan reed hij naar de Efteling om daar de rest Hij kijkt ons minzaam glimlachend aan. Meer van de dag kleine dingen te ontwerpen en een hebben we niet nodig. beetje te tekenen. Uit die tijd stammen zaken als het rieten dak van Monsieur Cannibale en het We knopen een einde aan ons vraaggesprek, en olifantentempeltje bij PandaDroom. Michel we rekken ons uit. Wat we wilden weten weten trekt een gezicht als we die laatste noemen – hij we, maar we hoeven nog niet weg. We praten is duidelijk niet zo tevreden over het fonteintje na over het interview, en daarna laat hij ons iets in de wachtrij van wat ook al niet bepaald zijn van zijn werk zien. Watertandend bekijken we favoriete attractie is. Toen Michel zijn studie een paar van zijn tekeningen, terwijl Michel hier eenmaal afgerond had kwam hij vast in dienst en daar wat toelichting geeft, aangespoord door bij de Efteling, en de rest is geschiedenis. ons enthousiasme. Zo ontwierp hij voor het Anton Pieckplein een prachtige, kleine Pieckse Toekomstverwachting vogel die op één van de daken had moeten zitten, met enkele gevels verderop een loerende We zijn benieuwd naar hoe Michel zijn kat. Spijtig dat het nooit is uitgevoerd, het is een toekomst ziet. Is Europa Park een tussen- verrukkelijk detail. station? We zijn ons er van bewust dat hij eigenlijk nog maar nét in Duitsland zit en we Afscheid snappen natuurlijk best dat hij op dit moment niet zo bezig is met wat hij na Europa Park We horen anekdotes en we zien prachtige misschien nog wil gaan doen. Niettemin willen dingen tot het een uur na middernacht is en we we het graag weten. uiteindelijk afscheid nemen. We hebben slaap en Michel moet de volgende dag gewoon weer “Ik ben iemand die toch elke keer iets nieuws op tijd aan de slag. We zeggen gedag met enige nodig heeft, en wat meer wil. Gelukkig biedt weemoed, want we voelden ons een avond lang Europa Park op dat gebied meer dan voldoende de meest verwende Eftelingliefhebbers ter uitdagingen. Persoonlijk zal ik altijd proberen wereld. Het was een heerlijke ontmoeting, en om binnen mijn werk steeds een hoger niveau we kunnen niet anders dan ontzettend veel te halen. Ik heb het bij Europa Park erg naar sympathie voelen voor Michel den Dulk, de mijn zin en ik heb hier net een nieuw huis perfectionist, de romanticus, de ambitieuze gevonden. Dus ja, om nu al te gaan nadenken artiest, de vriendelijke jongen met het grote van: dát ga ik dadelijk eens doen... Dat is niet Eftelinghart. Misschien weten ze in Kaatsheuvel aan de orde. niet wat ze hebben laten gaan, maar wij weten Kijk, toen ik bij de Efteling zat had ik niet het wel. Wat een dwaling! We gunnen Europa gedacht dat ik er zo snel weg zou zijn, eerlijk Park deze ontwerper op het moment van harte, Interview: gezegd.” maar diep van binnen kijken we uit naar later, Ilona van Golen veel later, want ‘nee’ en ‘nooit’ hebben we Jaap Meeldijk Ook wij hadden niet gedacht dat hij er zo snel tenslotte niet gehoord. Noem ons dromers, Jos Visser weg zou zijn. Niemand, waarschijnlijk. We maar “He that lives in hope dances without music”, zo vragen hem of zijn liefde voor de Efteling sprak de zeventiende-eeuwse dichter George Foto's: misschien een deuk heeft opgelopen door hoe Herbert ooit. En hij had gelijk. Op de terugweg Jaap Meeldijk het één en ander gegaan is, of dat hij dat los van naar het hotel is de nachtelijke lucht helder en Friso Geerlings Jos Visser elkaar kan zien. de sterren glanzen in de hemel. We kijken Ilona van Golen omhoog en we dansen zonder muziek. “Hmm. Dat kan ik wel los zien, mijn liefde voor Illustratie voorblad de Efteling is niet veranderd. Ik heb ondanks Michel den Dulk alles dat er gebeurd is natuurlijk ook zó voor Eftelist fantastisch gewerkt op de Efteling. Dus hoe ik daar ben weggegaan, niet vrijwillig zullen we www.eftelist.nl [email protected]

14