00 All Along the Watchtower.Indb

All Along The Watchtower uitkijktorens nader bekeken

Dit boekje is is het resultaat van het All AlongTheWatchtower gelijknamige seminar onder bege- Sean Diederen leiding van Maarten Willems. Justin van der Eerden Het boekje bestaat uit een aantal Thomas Gerritsen essays waarin diverse aspecten Bastiaan Göttgens van de torens worden geanaly- Tim van der Grinten seerd. Daarnaast worden in de re- Tim van den Heuvel censies alle uitkijktorens met een Hendrik van den Hurk architectonische, en vooral kriti- Ruud van Middendorp sche, blik bekeken. Jeroen Verbeten De volgende studenten hebben dit Elke Verhoeven seminar gevolgd en achttien ver- Johanna van Warners schillende uitkijktorens onderzocht. Ivette Wennekes

Resultaat van gelijknamig TU/e seminar 2010 voorwoord

Uitkijktorens zijn maar mondjesmaat Twaalf studenten hebben zich bestudeerd en gedocumenteerd tijdens het seminar All Along The als typologisch verschijnsel1. Dat Watchtower verdiept in het fenomeen is opmerkelijk omdat ze niet alleen door een tactische bloemlezing als een boeiende historie en een onderzoeksobject te nemen. Dit boek breed verspreidingsgebied kennen, is de neerslag van die studie. Het maar ook in de hedendaagse verschaft een originele blik op de architectuurproductie betrekkelijk verrassende diversiteit in omvang, talrijk zijn. Er lijkt zelfs sprake van een aanleiding, impact, achtergrond, ‘verschijnsel’2. context, constructie, beleving en poëzie Daarnaast is juist het contrast van de torens. Achter elk object blijkt tussen de complexe relatie met bij nadere beschouwing een machine, andere typologieën en de eenvoud reclamezuil, sprookje, gedenkteken, van het (non-)programma erg landmark of experiment te schuilen. interessant. Uitkijktorens hebben Een uitkijktoren is meer dan trap met enerzijds hun wortels in functionele een platform om ver weg te kijken. verdedigingswerken (vestingen, burchten), anderzijds zijn ze ook te relateren aan de pret-architectuur Maarten Willems – mei 2010 van follies of de beeldtaal van de Russische constructivisten. Ze hebben verwantschap met de middeleeuwse ronde torens in Ierland uit de 9e – 12e eeuw als ook de prestigeobjecten in San Gimignano (12e – 13e eeuw).

2 3 inhoudsopgave

ESSAYS RECENSIES Historie 6 Kupla Observation Tower 68 Deﬁ nitie 16 Uitkijktoren Boersberg 86 Karakteristieke(n) uitkijktorens 26 Uitkijktoren ’t Bels lijntje 106 De omgeving 40 Passages 126 Opdracht(gever) 50 Luchtwachttoren 146 Uitkijktoren Fochtelooërveen 164 Flits 186 Fire Control Tower #23 206 Nieuwe Brandtoren 224 Kepser uitkijktoren 240 De Kaap 260 Landmarke Lausitzer Seenland 286 Pyramide van Austerlitz 302 Bostoren 324 Indemann 344 De Pagode 364 Boudewijntoren 386 Fictieve toren 404

TENTOONSTELLING 420 BRONNEN 432

4 5 6 7 historie

Om de geschiedenis van de in opdracht van aristocraten, de innovaties bijgedragen aan de plotse uitkijktoren te kunnen onderzoeken toenmalige heersers, gebouwd. Als opkomst van uitkijktorens. moet allereerst de deﬁ nitie van de teken van allure en macht worden Als eind 19e begin 20ste uitkijktoren vastgesteld worden. Omdat deze torens voor vermaak gerealiseerd eeuw de vervaardiging van dit al stof is voor discussie zullen we en vormden zij herkenningspunten constructiestaal toegankelijk en de uitkijktoren onderscheiden van voor reizigers. Het maken van reizen betaalbaar wordt, expanderen torens met defensieve functies, verkeer wordt ook geïntroduceerd door deze de constructiemogelijkheden. gerelateerde torens en allerlei andere aristocraten. Hoewel de Italiaanse Mechanische principes worden soorten torens. De uitkijktoren die we dichter en prozaschrijver Francesco optimaal benut waardoor er slanker hier beschouwen heeft dus niet als Petrarca in 1336 al beschrijft hoe hij geconstrueerd kan worden. Dit heeft primaire taak ‘opletten’ of ‘observeren’ de Mont Ventoux beklimt vanwege tot gevolg dat er minder materiaal maar ‘uitkijken’. Waar het om gaat is dat het uitzicht, ontstaat het echte reizen nodig is en er grotere hoogten bereikt men naar een hoger punt wordt geleid voor plezier pas in de tweede helft van kunnen worden. Dit komt tot uiting in waar men vervolgens kan ‘genieten’ de 19e eeuw. De toenemende vrije experimenten als de Blackpool Tower van het uitzicht. tijd, vakantieregelingen en invoering in Blackpool in Engeland en de bekende De uitkijktoren in deze vorm van zondagsrust rond 1890 luidt Eiffeltoren in Parijs. is betrekkelijk jong. Natuurlijk een nieuw tijdperk in. Omdat er nog hadden kastelen en paleizen uit de geen fotocamera’s of andere media middeleeuwen uitkijktorens, maar dat toegankelijk waren, maakte men waren incidenten en niet op zichzelf reizen om kennis te maken met ander staande objecten die gebouwd werden landschappen en culturen. Toeristen, “Toenemende vrije tijd, als uitkijktoren. Pas laat in de 18e een woord dat pas in 1937 door de vakantieregelingen en eeuw verschijnen er uitkijktorens met Volkenbond gebruikt wordt, wilden in als primaire taak uitkijken. Wat was de relatief korte tijd een indruk krijgen van invoering van zondagsrust oorzaak van deze plotse opkomst van het gebied waar ze zich bevonden. rond 1890 luidt een nieuw uitkijktorens? Uitkijktorens boden uitkomst. tijdperk in”

TOERISME TECHNISCHE INNOVATIES De eerste uitkijktorens worden vooral Natuurlijk hebben ook technische

8 9 Naast de ontwikkeling van De drang om het hoogste punt de uitkijktoren vermaakt. constructiestaal was er nog een op te zoeken wordt door Johann technische innovatie die bijdroeg aan Theodor Benjamin Helfrecht als een UITZICHT de opkomst van de uitkijktoren. De lift onweerstaanbaar gevoel genoemd Een landschap verandert continu. Een maakte zijn entree. Hoewel de lift al in dat een ieder overvalt bij het zien van zomers uitzicht ziet er totaal anders uit de tijd van de Romeinen bestond werd een trap of ladder. Deze drang komt dan een winters uitzicht.. Het uitzicht deze manier van verticaal transport nog vooral voort uit het willen overzien van van een uitkijktoren is dynamisch. maar zelden toegepast. Toen elektriciteit de situatie. Overzicht op en het onder Natuurlijk gebeurt er in het ene gebied begin 20ste eeuw op grote schaal werd controle hebben van de situatie kan meer dan in het andere maar een toegepast en Elisha Otis, oprichter worden bevorderd door jezelf naar een uitzicht zal op elke plek na verloop van van het bekende lift-/roltrapbedrijf, een hoger punt te verplaatsen. Hoe hoger tijd veranderen. Hoewel dit verschijnsel veiligheidsmechanisme introduceerde men zich verplaatst, des te verder reikt van alle tijd is, is de invloed van de mens waardoor de lift bleef hangen bij het zicht. steeds beter zichtbaar. De meeste eventuele kabelbreuk, werd de lift De drang om naar boven te willen vergezichten zijn volledig gecreëerd pas echt toegankelijk voor het grote heeft wellicht ook te maken met het door de mens. Dit is een groot verschil publiek. Het tijdperk waarin de conditie gevoel van overwinnen. Net zoals van de mens de hoogte van gebouwen bergbeklimmers de top van een berg bepaalde was voorbij. De lift maakte het willen bereiken, wil men ook de top voor iedereen mogelijk tot grote hoogte van een uitkijktoren bezoeken. Toch te stijgen. Dit had veel invloed op de gaat het bereiken van de top niet ontwikkeling van de wolkenkrabber altijd gepaard met een gevoel van “Een onweerstaanbaar maar ook op die van de uitkijktoren. euforie maar eerder acrofobie ofwel hoogtevrees. Voor velen is het behalen gevoel dat iedereen ONWEERSTAANBAAR GEVOEL van de top een overwinning op henzelf. overvalt bij het zien van een De uitkijktoren ontleent zijn In dit geval is het beklimmen van trap of ladder” bestaansrecht waarschijnlijk niet alleen een uitkijktoren puur een individuele aan gebeurtenissen in de geschiedenis. prestatie en is het uitzicht totaal Wellicht speelt de uitkijktoren in op ons onbelangrijk geworden. Het is dan ook instinct. voor iedereen anders op welke manier

10 11 met het uitzicht dat de uitkijktorens stuk egoïstischer te zijn. Hoewel veel genieten van het uitzicht is ook van deze eeuwen terug verschafte. Van de uitkijktorens een poging doen om op tijd. Toch kunnen we tegenwoordig met toen veelal ongerepte natuur is weinig te gaan in het landschap zijn er ook behulp van verschillende media zoals meer over. Hoewel uitkijktorens vaak torens waarbij het uiterlijk van de toren tv en internet via webcams ook vanuit uitzicht bieden over een ingekaderd belangrijker is dan het uitzicht. Deze onze eigen huiskamer genieten van het stukje (beschermde) natuur zijn er ook torens hebben dan ook eerder als uitzicht elders op deze wereld. In tijden torens die inspelen op de menselijke primaire taak ‘symbool’ dan uitkijken van crisis wordt het nut van bouwwerken ingrepen. Zo kijkt de Indemann in Inden voor vermaak. De kunstwerken worden uitvoerig uitgemeten. Het lijkt logisch (DE) staande op een heuvel uit over vaak ingezet als landmark. Dit zien dat gebouwen die puur voor vermaak een afgraving die zich zal uitbreiden we bijvoorbeeld bij de Flits aan de gebouwd worden als eerste geschrapt rondom de toren. Het uitzicht is volledig A16 bij Breda. Dit kunstwerk biedt de worden. Hoe kan het dan dat er steeds gericht op een kunstmatig veranderend mogelijkheid om over het landschap meer uitkijktorens verschijnen? landschap. Later zal de afgraving uit te kijken. Toch lijkt dit niet het Het lijkt erop dat twee aspecten een gevuld worden met water waardoor de primaire doel aangezien het kunstwerk grote rol spelen. Cultureel-historische uitkijktoren uitkijkt over een toeristisch aan verschillende verkeersroutes waarde en imago/pr. Uitkijktorens die watersportgebied. Omdat het uitzicht gelegen is. Het kunstwerk is eerder van karakter verandert, verandert een symbool voor een bijzondere plek ook de functie van de uitkijktoren. De dan dat het uitzicht bijzonder is. Het lijkt uitkijktoren zelf wordt daarmee net zo hierbij vooral te gaan om het gezien interessant als het uitzicht. worden. Zo valt ook op te merken bij Maar het kan nog extremer. Zo zijn er de uitkijktoren op het drielandenpunt torens waarvoor het hele landschap in Vaals. Deze toren markeert eerder “Hedendaagse torens lijken aangepakt wordt om zodoende een een bijzondere plek in plaats van een een stuk egoïstischer te weids uitzicht te creëren. bijzonder uitzicht te schenken. zijn” EGOISTISCHE TORENS HEDENDAAGSE ONTWIKKELINGEN Daar de oudere torens vooral Sommige aspecten zoals die hiervoor ondergeschikt zijn aan het landschap genoemd zijn gelden nu nog steeds. De lijken de hedendaagse torens een drang om de top te willen bereiken en te

12 13 ingezet worden als landmark dienen betekenissen kunnen hebben. Ze ervoor mensen/toeristen te lokken kunnen inspelen op het gevoel van om een bepaalde plek te bezoeken. de mens of symbool staan voor een Hoewel het natuurlijk ook om het bepaalde plek of gebeurtenis. historische of culturele aspect van De hedendaagse torens lijken niet de locatie gaat zal er altijd een grote meer genoeg te hebben aan uitzicht rol weggelegd zijn voor economie. op een typisch lokaal landschap. De Het toerisme dat ontstaat door een nieuwigheid is er vanaf. De uitkijktoren belangrijke plek brengt altijd geld met van 2010 moet het hebben van de zich mee. Het levert inkomsten voor symbolische waarde, de dynamiek in de locale overheid op. Dus hoewel het landschap en de verschijning zelf. de torens alleen maar geld lijken te kosten, brengen ze vaak ook genoeg geld in het laatje. Zeker wanneer de uitkijktoren zelf al als betaalde attractie wordt uitgebuit.

CONCLUSIE De combinatie van technisch vernuft en ontwikkelingen op het gebied van toerisme en vrijetijdsbesteding van mensen heeft als gevolg dat de uitkijktoren een algemeen bekend fenomeen wordt. Ze doemen op de meest verrassende plekken op om mensen een blik op het omliggende landschap te gunnen. Ook blijkt dat Uitkijktorens niet altijd om het uitzicht draaien maar vaak ook diepere THOMAS GERRITSEN HENDRIK VAN DEN HURK 14 15 16 17 deﬁ nitie

In de jaren 90 begon de mensheid bedoeld is om uit te kunnen kijken over Rekening houdend met het onderwerp de drang te ontwikkelen om bergen de omgeving. ‘uitkijktorens’, is met name verklaring verticaal te bestijgen. Bepakt en bezakt 1 en eventueel verklaring 2 van werd begonnen aan een tocht naar toepassing. Wat opvalt is dat de eerste het hoogste punt. Opmerkelijk is dan verklaring spreekt over een richting en ook, dat de populariteitstoename van een doel: uitkijken naar iets of iemand. het middelgebergte na 1800, gezorgd “De drang om op een De tweede verklaring spreekt over heeft voor een grote ontwikkeling van hoger punt te kunnen een middel (“uitzicht geven”). Vroeger uitkijktorens binnen de architectuur. werd uitgekeken naar vijanden, brand, Aan het begin van dit proces staan de staan, waardoor een verder vliegtuigen of andere soorten gevaar. behoefte om de horizon te verlengen, uitzicht verkregen wordt” Tegenwoordig is het met name nog nervositeit, onbegrip, maar vooral ook recreatief. Vanaf een hooggelegen nieuwsgierigheid. punt genieten mensen van een uitzicht, De drang om op een hoger punt te zoals vanaf het Empire State Building, kunnen staan, waardoor een verder een panoramadek in de bergen en uitzicht verkregen wordt. Dit is voor HET UITKIJKEN dus ook uitkijktorens. Maar wat maakt de meeste mensen de aanleiding Wat is uitkijken? In de dikke van Dale (recreatief) uitkijken zo interessant dat om een uitkijktoren te bestijgen. In staat het als volgt omschreven: er torens speciaal en alleen voor dat eerste instantie is een uitkijktoren een doel worden gebouwd? object geplaatst in zijn omgeving, om uit•kij•ken keek -, h, i -gekeken 1 Zoals gezegd gaat het bij uitkijken om de toeschouwer een beter beeld te voortdurend in een bep. richting kijken een doel. Het doel kan iets zijn dat kunnen verschaffen van zijn omgeving. naar iets dat men verwacht: naar iem ~ je wilt zien, verwacht te zien of komt Toch heeft de uitkijktoren de laatste 2 uitzicht geven, hebben op 3 opletten: voort uit nieuwsgierigheid. Iemand die jaren een ontwikkeling doorgemaakt. ik kijk wel uit ik doe daaraan niet mee in het bos tussen de bomen staat, zou Meer en meer zijn ze verschenen als 4 door kijken laten verdwijnen uit: iem misschien boven de boomtoppen willen pronkstukken, als iconen, en worden de deur ~; zijn ogen ~ verwonderd en uitstijgen om te zien waar hij naartoe ze af en toe geplaatst als ‘invulling’ van aanhoudend kijken 5 tot het eind kijken: moet gaan om het bos te verlaten. de ruimte. Deze ‘invulling’ voegt weinig je bent hier gauw uitgekeken er is hier Een ander zou misschien juist boven toe aan het feit dat een uitkijktoren niet veel bezienswaardigs de boomtoppen willen uitstijgen omdat

18 19 hij verwacht dat vanuit dat perspectief Aangezien dit niet is gebeurd.. had daadwerkelijk als doel moet hebben een bijzonder uitzicht ontstaat. Een de toren dan wel moeten worden om een beter uitzicht te verschaffen derde vindt het idee van boven de gebouwd? Zijn doel van het uitkijken, is minder eenvoudig dan het lijkt. Men boomtoppen uitstijgen al een zodanig het vliegveld, is namelijk niet zichtbaar is al snel geneigd te concluderen dat interessant idee, dat het genoeg reden vanaf de toren. De vraag die hier een uitkijktoren in een open, lege is om uit te zoeken wat daar is. gesteld kan worden is dan ook: wat is omgeving weinig toevoegt. Toch zit Het doel van uitkijken is echter niet altijd het doel van de uitkijktoren? hier een addertje onder het gras. even duidelijk. Daarnaast is het nog Het is niet zo verwonderlijk dat een Wanneer deze toren niet ter plaatse maar de vraag of het doel de moeite uitkijktoren kan eindigen in een had gestaan, had men waarschijnlijk waard is. Een uitkijkpunt of -toren in anticlimax. Het feit dat de uitkijktoren nooit ervoor gekozen om op dat punt een leeg, plat gebied lijkt vrij nutteloos. van de omgeving te gaan genieten. Het uitkijkpunt biedt een ander Hierdoor kan dus geconcludeerd perspectief over het gebied, maar is worden dat een uitkijktoren altijd een dit nieuwe perspectief een volwaardig doel heeft, al dan niet als toren om doel om voor recreatie door te gaan? “Het feit dat de uitkijktoren vandaan uit te kunnen kijken, als ook Waarschijnlijk niet. Een voorbeeld van bijvoorbeeld een oriëntatie punt in een toren, waarbij kan worden getwist daar staat, wekt de sterke de omgeving. Passages is naast de over het doel, is de toren “Passages” suggestie dat de toren functie van uitkijktoren ook bedoeld nabij Lelystad. Het beklimmen van de als kunstwerk dat verwijst naar de toren biedt hier niet een zodanig beter een bijzonder en/of beter ontstaansgeschiedenis van Flevoland uitzicht, dat het daarom de moeite uitzicht aanbiedt” en daarmee is duidelijk dat het doel van waard is om die 9 of 10 m omhoog de toren niet puur en alleen het uitkijken te gaan. Een bomenrij blokkeert het over het vliegveld is. zicht op het vliegveld, waarop de toren gericht is. En voor de rest is er helemaal HET ‘TOREN’ ZIJN niets. Er zou in de bomenrij een vizier daar staat, wekt de sterke suggestie Een uitkijktoren geeft een heel ander moeten zijn uitgekapt, waardoor het dat de toren een bijzonder en/of beter perspectief dan wanneer vanaf het vliegveld zichtbaar zou worden, maar uitzicht aanbiedt. Dit blijkt niet altijd maaiveld gekeken wordt op dezelfde hiervoor is geen toestemming verleend. zo te zijn. De vraag of een uitkijktoren locatie. Met andere woorden, er

20 21 dient een hoger gelegen punt te zijn, biedt. De locatie is wellicht helemaal torens word gerekend met een vanwaar uitgekeken kan worden. Dit niet interessant, als er geen toren is om minimale hoogte : breedte verhouding hoger gelegen punt dient bereikbaar de locatie te beleven. Passages biedt van 5:1. Wanneer een gebouw niet te zijn door middel van een stijgpunt. in dat opzicht een interessant gedraai aan deze slankheideis voldoet, mag Een stijgpunt kan verschillende dingen naar boven. Zo ook legt de bostoren geconcludeerd worden dat het gaat om zijn, denk hierbij aan een trap, lift, van Putten de nadruk op de route naar een gebouw waarvandaan uitgekeken hellingbaan etc. Dit is de meest banale boven met zijn wenteltrap en klimnet. kan worden. Er wordt met opzet voor basis van de uitkijktoren: een stijgpunt De opbouw naar een climax komt gekozen om hier geen begrip aan te in combinatie met een uitkijkpunt. vrijwel in alle torens voor. Het gaat geven, omdat deze (net als ‘uitkijktoren’) Een ander perspectief kan echter vaak om het bereiken van de top. Dat gebaseerd dient te zijn op een grondige ook worden opgevat als een andere het uitzicht vervolgens tegen kan vallen analyse. gewaarwording van de locatie. De is dan vrij frappant. Het lijkt daarom Door deze slankheidseis kunnen er ervaring telt mee in het beklimmen alsof de toren soms niet gebouwd is uit de 18 besproken torens een aantal van de uitkijktoren. De route naar voor het uitzicht, maar voor de ervaring worden gehaald die niet voldoen aan de boven is net zo goed onderdeel van die de uitkijktoren in zijn geheel biedt, eis. Zo heeft de Indemann van Maurer het fenomeen ‘uitkijken’ geworden als wanneer deze beklommen wordt en de een kleinere verhouding dan 5:1. Het is het overzicht dat het bovenste platform top wordt bereikt. daarom eerder een object waarvan af Het is ondertussen duidelijk dat de uitgekeken kan worden, dan een toren. primaire functie van de toren ‘uitkijken’ En toch zal deze grote robot door veel dient te zijn, echter het fenomeen mensen betiteld worden als uitkijktoren, “De route naar boven is toren is een eigenschap apart. Het is gewoon omdat hij bedoeld is om een net zo goed onderdeel van een lastige kwestie om concreet te uitzicht te bieden en hij een stijgpunt het fenomeen ‘uitkijken’ omschrijven wat gerekend dient te in combinatie met een uitkijkpunt biedt. worden tot de categorie ‘torens’. Een Zo is de slankheidseis bij Passages ook geworden als het overzicht belangrijk aspect is de slankheid van discutabel, maar ook bij dit bouwwerkje dat het bovenste platform het gebouw. Een toren is niet zo zeer zullen maar weinig mensen zeggen dat afhankelijk van de hoogte, maar vooral het geen uitkijktoren is. Hoe paradoxaal biedt.” afhankelijk van zijn verhouding tot de het ook klinkt, als een object of breedte en diepte. Tot de categorie bouwwerk geen toren is, dan nog kan

22 23 het een uitkijktoren zijn. Dit betekent door, eigenlijk alleen het doel van bepaalde locatie is vaak niet eens dat het begrip ‘uitkijktoren’ zijn eigen het bouwwerk. Iedere toren staat op relevant, omdat zijn aanwezigheid betekenis heeft gekregen, ongeacht de zichzelf en lijkt niet te zijn gebonden een zekere drang in ons oproept om betekenis van het woord wanneer het aan andere voorwaarden dan dat het het gebied te overzien. De beleving wordt ontleed. een uitkijktoren moet zijn plus de door en ervaring van en door het object de opdrachtgever gestelde eisen. De zijn vaak belangrijker dan het uitzicht. DEFINITIE beschrijving van een uitkijktoren in het Het opstellen van richtlijnen of Het is heel lastig om het begrip algemeen is heel simpel en vooral heel randvoorwaarden voor een dergelijk uitkijktoren te vatten in een enkele globaal. Het is de combinatie tussen de bouwwerk zou alleen maar afdoen aan zin. Door de jaren heen is er niet volgende voorwaarden: de kracht van zijn verschijning. Is het duidelijk een ontwikkeling te zien in de niet juist de kracht van het verschijnsel, verschijningsvormen van uitkijktorens. • Gebouwd om ‘uit te kijken’ dat iedere uitkijktoren uniek is en zal Slechts het doel waarvoor ze gebouwd • Een kunstmatig stijgpunt in de blijven? worden, is duidelijk veranderd. Zo vorm van een trap, hellingbaan, waren er vroeger de uitkijktorens lift etc. waar werd uitgekeken naar gevaar, • Een uitkijkpunt(/- platform) tegenwoordig worden de torens • Een doel dat primair gebaseerd gebouwd puur voor de recreatie. Dit is op het overzien van de maakt het fenomeen uitkijktoren heel omgeving of het zicht op een apart. Wanneer woningen door de punt(en) of object(en). jaren heen worden geanalyseerd, dan is er een duidelijke ontwikkeling te zien De ontwerper geeft hier vervolgens zijn in indeling, sequentie, vormgeving eigen invulling aan, waardoor iedere etc. Zo ook voor fabriekshallen, toren uniek is. stadhuizen, scholen, bibliotheken, Het deﬁ niëren van de uitkijktoren is overheidsgebouwen, noem maar op. met opzet heel globaal gelaten. Het is Maar de uitkijktoren heeft dit niet. een bouwwerk, dat uit zijn dubieuze Niet de vormgeving, sequentie of aanwezigheid vaak zijn charme haalt. indeling maakten een ontwikkeling De vraag of hij wel nodig is op een SEAN DIEDEREN BASTIAAN GÖTTGENS 24 25 26 27 karakteristieke(n) uitkijktorens

De hoogte in gaan om uit te kijken. van elkaar te onderscheiden door te kijken naar de functies van de torens, al Ver kijken. zijn bijvoorbeeld brandtorens ook torens waar vanaf uitgekeken wordt. Hierbij Uitkijken over het landschap; het bos; heeft het uitkijken alleen een ander “Zonder uitzicht en/of het veen; de duinen; de hei; het meer. doel; observeren van het landschap constructie kan je ook Uitkijken over een vliegveld, over een om branden te kunnen spotten. Vaak niet spreken van een stad, over een snelweg, naar of over een bestaan er ook torens die naast hun monument, over een haven, over een hoofdfunctie, waarnaar de torens uitzichttoren.” rivier. Uitkijken over gebeurtenissen; vernoemd zijn, ook een andere functie evenementen. Maar misschien ook herbergen. Voorbeelden hiervan zijn wel; bekeken worden. een televisietoren die ook vaak gebruikt Uitkijktorens zijn torens waar vanaf wordt als toeristische trekpleister om van de horizontale doorsnede en ga zo een hoger gelegen platform uitgekeken mensen over de stad uit te laten kijken, maar door. De vormen uitkijktorens die kan worden over vele verschillende een uitkijktoren die ook een restaurant er te onderscheiden zijn aan de hand ‘landschappen’; De ene keer is het zicht in zicht herbergt of een kerktoren met van de meest belangrijke kenmerken gericht op een bepaald punt; De andere uitkijkplatform. van uitkijktorens worden behandeld. keer kan je de omgeving 360 graden Er bestaan vele uitkijktorens van De meest karakteristieke kenmerken rondom je ervaren. Een constructie die verschillend formaat, vorm en uitzicht. van uitkijktorens zijn: het uitzicht en de je omhoog brengt maakt dit mogelijk. Uitkijktorens kunnen zich dan ook constructie om op hoogte te komen om Uitkijktorens zijn een type toren met van elkaar onderscheiden door uit te kunnen kijken. Immers; zonder het doel uitkijken. Andere typen torens verscheidene kenmerken: hoogte, uitzicht en/of constructie kan je ook niet die te onderscheiden zijn: brandtorens, diameter, gewicht, materialisatie, spreken van een uitzichttoren. kerktorens, verkeerstorens, constructie, uitzicht, eventuele observatietorens, verdedigingstorens, aanvullende functies, manier waarop Het uitkijken op hoogte is misschien televisietorens (uitzendmasten), het “uitkijkplatform” bereikt kan wel het meest belangrijke doel van woontorens, vuurtorens, torens als worden, ‘slankheid’, verhouding tussen uitkijktorens. De hoogte waar vanaf landmark, watertorens, etc. Deze diameter op maaiveld en diameter op uitgekeken wordt is voor iedere toren verschillende typen torens zijn duidelijk uitkijkhoogte of hoogste punt, vorm verschillend.

28 29 Dit is natuurlijk afhankelijk van de manieren vormgegeven zijn. Toch zijn zoals de Kepser uitkijktoren in Overloon situatie. De ene keer is het gewenst om er maar enkele verschillende manieren en de uitkijktoren De Kaap in Doorn. Dit over een landschap met veel bomen om dit te verschaffen: Je kunt 360 platform kan het hoogste punt zijn van uit te kijken, waarbij het van belang is graden panoramisch rondkijken vanaf de toren zoals in Overloon en Doorn boven de boomtoppen uit te komen. een platform, maar het is soms ook het geval is, maar kan ook onder het De andere keer is de beleving van de mogelijk dat het panorama maar op hoogste punt zitten zoals bij De Pagode natuur belangrijker en is een hoogte één of enkele speciﬁ eke uitzicht(en) waarbij er nog een dakconstructie tussen de boomtoppen gewenst. Soms gericht is. Ook een combinatie hiervan boven het platform aanwezig is. staat de toren op een vlakte en hoeft de is mogelijk. Omdat uitkijktorens soms Daarnaast zijn er panoramische torens hoogte dus niet eens zo hoog te zijn om ook meerdere hoogteniveaus hebben die meerdere platforms hebben waar uit te kunnen kijken. Over het algemeen waar vanuit uitgekeken kan worden is vanaf uitgekeken kan worden zoals liggen de hoogten van de uitkijk hier nog een nuance in de mogelijke de uitkijktoren Passages in Lelystad platforms tussen de 5 en 40 meter.1 vergezichten aan te brengen. die twee platforms heeft waar vanaf Maar ook grotere hoogten worden Zo zijn er 360 graden panoramische uitgekeken kan worden. bereikt zoals in de uitkijktoren in Vaals torens die maar één platform hebben Onder een andere categorie vallen bij het drielandenpunt. Hier kan wel een de gerichte torens met maar één hoogte van ongeveer 50 meter gehaald of meerdere platforms waar vanaf worden. uitgekeken kan worden. Een voorbeeld Ondanks dat er bij het zoeken naar van een uitkijktoren met maar één de deﬁ nitie van een uitkijktoren bijna platform waar vanaf maar in één richting altijd vermeld wordt dat deze soort uitgekeken kan worden is de uitkijktoren torens een blikveld van 360 graden “Het uitzicht kan op Fochteloërveen in Oostellingwerf. Deze verschaffen 1 en 2 is dit lang niet altijd het verschillende manieren toren staat met zijn rug naar het bos geval. Het uitzicht is voor iedere toren en kijkt uit over het ontoegankelijke anders en iedere toren heeft zijn eigen vormgegeven zijn.” hoogveengebeid Fochteloërveen. karakteristieke wijze om dit panorama Binnen de categorie van gerichte torens te verschaffen. Mogelijke uitzichten zijn zijn er ook torens mogelijk met meerdere in de inleiding al besproken. platforms. Hiervan zijn maar weinig Het blikveld kan op verschillende torens te vinden. Waarschijnlijk komt dit

30 31 Overzicht uitkijktorens 360 graden panorama 360 graden panorama over een platform over meerdere platforms omdat het vaak toch aantrekkelijk wordt KUPLA OBSERVATION TOWER gevonden om ook een 360 graden UITKIJKTOREN BOERSBERG panoramisch uitzicht te hebben. Een UITKIJKTOREN ‘T BELS LIJNTJE voorbeeld van een toren met alleen platforms met een gericht uitzicht is de Nieuwe Brandtoren in Reusel. Deze PASSAGES toren bestaat uit 5 platforms waarbij LUCHTWACHTTOREN je steeds op ieder platform in twee UITKIJKTOREN FOCHTELOËRVEEN richtingen uit kan kijken. De richtingen waar naartoe uitgekeken kan worden wisselt af. Uiteindelijk kan toch 360 FLITS graden rondom gekeken worden, maar FIRE CONTROL TOWER #23 in verschillende etappes. NIEUWE BRANDTOREN Ook een combinatie van 360 graden panoramische platforms en platforms met gericht uitzicht is mogelijk. Een KEPSER UITKIJKTOREN voorbeeld hiervan is de Bostoren in DE KAAP Putten waarbij iedere keer een uitstapje LANDMARKE LAUSITZER SEENLAND wordt gedaan uit de centrale kern en er iedere keer iets anders te zien is. Een bijzonder voorbeeld van uitzicht PYRAMIDE VAN AUSTERLITZ is de Pagode in de Efteling. In deze BOSTOREN toren kan maar deels tegelijk rondom INDEMANN gekeken worden. Het zicht is dus beperkt door de middenkern. Door het ronddraaien van het platform kan DE PAGODE uiteindelijk toch 360 graden rondom BOUDEWIJNTOREN uitgekeken worden. FICTIEVE TOREN

32 33 Combinatie van Gericht Meervoudig gericht 360 graden panorama en gericht

34 35 Trap Om de hoogte te bereiken om uit vooral naar beneden te komen. te kunnen kijken over een gebied/ Een bijzondere constructie om op landschap heb je een constructie hoogte te komen is een hefconstructie, nodig. Deze constructie kan enkele een bijzondere vorm van lift, waarbij verschillende vormen aannemen en het uitkijkplatform van hoogte kan bestaan uit verschillende materialen. veranderen. Deze constructie is Veel voorkomende gebruikte materialen toegepast in de Pagode in de Efteling, zijn staal, hout en steen/beton. Kaatsheuvel. Bij deze toren stap je De belangrijkste en meest voorkomende op het platform vanaf het maaiveld. vorm van constructie om boven te Nadat alle hekken dicht zijn brengt komen is de trap; een rechte trap met een hydraulisch aangedreven arm het één of meerdere tussenbordessen en/ platform op een hoogte van wel 45 of uitkijkplatforms; een wenteltrap; meter waarbij het platform rond draait. een spiltrap; etc. Vele vormen zijn Discussie is er natuurlijk mogelijk over mogelijk. Een mooi voorbeeld van een andere vormen van constructies om op uitkijktoren waarbij de toren eigenlijk hoogte te komen. Zo heeft de Space alleen maar bestaat uit een trap is de Shot in Walibi World in Biddinghuizen Passages in Lelystad. Dit kunstwerk een constructie waarbij je omhoog bestaat uit een spiltrap met daar geschoten wordt naar een hoogte van omheen een wenteltrap die rondom de 60 meter langs een kolomconstructie. spiltrap geplaatst is. Wanneer je op deze hoogte bent heb Een andere mogelijke constructie om je een prachtig uitzicht. Dit uitzicht is omhoog te komen is de lift. Vooral alleen wel erg tijdelijk. hoge torens, zoals de Euromast, de Indemann tussen Aaken en Keulen en de Boudewijntoren in Vaals bij het drielandenpunt, hebben een lift. Om veiligheidsredenen hebben torens met lift altijd ook een trap om omhoog en

36 37 Trap en lift Hefboom Een andere categorie toren die nog te vermelden waard is, is de soort uitkijktorens die eigenlijk niet gebouwd zijn met als hoofddoel uitkijktoren te zijn. Dit soort torens kunnen vaak meer gezien worden als ‘Landmarks’. Het zijn torens waar meer naartoe gekeken worden als dat er mensen gebruik van maken om op een hoger punt uit te kijken. Voorbeelden hiervan zijn de uitkijktoren de Flits langs de A16 bij Breda en Landmarke Lausitzer Seenland in Duitsland waar de naam al zegt dat de toren bedoeld is als landmark. Het meest karakteristiek aan uitkijktorens is dat ze je op hoogte brengen naar een platform om uit te kunnen kijken over een gebied/landschap met behulp van een constructie. Het uitkijken kan gebeuren door middel van één of meerdere platforms die een 360 graden panoramisch uitzicht verschaffen, door middel van één of meerdere platforms die een (beperkt) gericht uitzicht verschaffen, of door een combinatie hiervan. Mogelijke constructies om op hoogte te komen zijn de trap, de lift en de hefconstructie. ELKE VERHOEVEN IVETTE WENNEKES 38 39 40 41 de omgeving

Mensen bevinden zich altijd in een heeft om “naar uit te kijken”, maar bezoekers mogelijk om boven de omgeving. Wanneer we een landschap hoe staat dit eigenlijk in relatie met de bomen uit te stijgen en het al aanwezige willen ervaren zoeken we vaak punten plek? De relatie met de plek staat in uitzicht te aanschouwen. van overzicht. Dit zijn vaak speciﬁ eke directe verbinding met de functie van Deze uitkijktorens vertonen een plekken in de omgeving waar men de toren. Alle uitkijktorens hebben als interessant verschil in hun relatie met een goed beeld van de omgeving basisfunctie uitkijken, maar binnen het de omgeving. De toren in Turnhout gepresenteerd krijgt. Het panorama “uitkijken in relatie tot landschap” zijn richt zich op een periodieke ervaring. is hierbij het centrale thema. Dit differentiaties te maken. Dit idee volgde De toren geeft eigenlijk aan; “het is nog panorama kan bereikt worden door uit het bezoek aan twee omgevingen niet af, kom over een half jaar nog eens zich boven de natuur en omringende met een uitkijktoren; terug”. De periodieke beleving van de bebouwing te verheffen. Niet zozeer omgeving bepaalt de kwaliteit van de hoogte, maar vooral niveauverschil met De eerste omgeving beslaat een toren en het uitzicht. de omgeving is belangrijk. Kenmerkend natuurgebied nabij het Belgische Het al aanwezige landschap in zijn bijvoorbeeld de natuurlijke Turnhout. De toren staat aan een Doorwerth biedt daarentegen een uitkijkpunten die men in berggebieden lang ﬁ etspad dat het natuurgebied relatief statisch panorama. Zonder kan vinden. Op plekken waar deze doorkruist. Het gebied zelf is nog in referenties naar toekomstige situaties. natuurlijke hoogteverschillen niet volle ontwikkeling. De uitkijktoren die aanwezig zijn komt de uitkijktoren nu in het gebied staat is gebouwd op het toneel. Deze constructie stelt voor de toekomstige situatie, voor een mensen in staat de bergwandeling en omgeving die nog niet bestaat. De het daarbij behorende uitzicht op elke panoramawijzer op het uitkijkplatform “Het concept van “uitkijken” gewenste omgeving na te bootsen. is ook een tekening van deze is niet leidend, omdat toekomstvisie. Maar waarom zijn er eigenlijk De beboste heuvels bij Doorwerth er geen element is dat uitkijktorens? Uitkijkpunten creëren een vormen de omgeving van de andere ‘interessant’ genoeg is om uitzicht dat elders niet te verkrijgen is en uitkijktoren. Het aanwezige landschap naar te kijken” daardoor in een bijzondere atmosfeer is gevormd in de voorlaatste ijstijd en gehuld is. Logischerwijs moet er dus vertoont kenmerken van de Belgische iets in de omgeving zijn dat een waarde Ardennen. De toren maakt het voor

42 43 Het is een toren met een “statische” Een toren kan ook verwijzen naar een De toren als tribune en haar omgeving panoramische ervaring en neigt naar moment, of bijzondere situatie. Het als podium geeft meteen aan dat er een constante beleving (afgezien van uitzicht is niet continu interessant. een wederzijdse connectie is. Als weer en seizoen). De kans dat de Deze torens zijn net als een tribune. De de voorstelling op het podium leuk, toren maar één keer bezocht wordt is omgeving is dan het podium. Zitten op spannend of saai is heeft dit direct hier naar alle waarschijnlijkheid groter. de tribune is alleen interessant als er een invloed op haar publiek die de tribune Dus kijkend naar de relatie tussen voorstelling op het podium plaatsvindt. bezet. Het interessante is echter dat bij toren en landschap kan onderscheid Voorbeelden hiervan zijn vogel- en elk type toneelstuk een bepaald publiek gemaakt worden tussen torens voor vliegtuigspotter torens. Deze laatste hoort dat het waardeert. Ditzelfde geldt een toekomstig landschap en torens voor uitkijktorens. De impulsen die men voor een “statisch” landschap. in de toren van de omgeving opvangt trekken een bepaald soort publiek aan. Er zijn echter meer mogelijkheden. Voorbeeld hiervan zijn de verschillende Sommige torens zijn namelijk niet soorten spottertorens. Een belangrijk zozeer gericht op de omgeving, maar “De toren is net als een verschil tussen uitkijktoren en tribune verwijzen voornamelijk naar zichzelf. tribune met de omgeving ligt in de gerichtheid. De meeste Dit soort kijktorens worden vaak uitkijktorens hebben geen speciﬁ eke ingezet als landschappelijke decoratie. als het podium” richting, men kan meerdere kanten Het concept van “uitkijken” is dan niet opkijken. Een tribune is echter zeer leidend, omdat er geen element is gericht, gefocust op één podium. dat “interessant” genoeg is om naar te kijken. Een toren die naar zichzelf Soms is het direct beleefbare niet de verwijst zoekt naar andere manieren bestaansreden van de toren. Het is om de bezoeker te trekken en de kijker kan zo geplaatst zijn dat landende de symbolische waarde van de plek nieuwsgierig te maken. Dit presenteert vliegtuigen over je heen vliegen en die de toren bestaansrecht geeft. Dit zich vaak in uitdagende of complexe zoeken naar een echte piekervaring. valt te herkennen bij de toren van het installaties die bijvoorbeeld een sterk Dit is eigenlijk een tegenhanger van Drielandenpunt, of de Piramide van expressief karakter hebben. Dit is de periodieke ervaring van de toren in Austerlitz. Bij het Drielandenpunt wordt echter geen regel. Turnhout. verwezen naar een symbolische grens

44 45 tussen 3 landen terwijl die nergens torens te categoriseren naar relatie Deze uiteenzetting leidt tot een direct tastbaar is. De Piramide van met de omgeving heeft nu tot het mogelijke lijst die torens indeelt naar Austerlitz is een monument voor een uiteenzetten van vijf mogelijke situaties hun relatie met het landschap; veldslag die in de geschiedenis elders geleid. Er is nog een zesde situatie te heeft plaatsgevonden. Men wordt onderscheiden. Een omgeving die de • Torens voor een toekomstig bewust van het feit dat er ooit een kijker een overvloed aan informatie landschap veldslag is geweest en dankzij het biedt vraagt een ander soort toren. De veranderlijke relatie menselijk inlevingsvermogen is het pagode is hier een voorbeeld van. De • Torens voor een “statisch” mogelijk voor de bezoeker om de plek grote hoeveelheid bewegingen in de landschap als bijzonder te ervaren. vorm van mensen, auto’s, attracties continue relatie zorgt ervoor dat mensen hun ogen • Naar zichzelf verwijzend Relaties tussen landschap en toren uitkijken en zich verliezen in alle kleine landschap zijn dus zeer variabel en staan in details van de plek. De omgeving is zo minder relevante relatie directe relatie met de fysieke en gevarieerd, waardoor deze eigenlijk • Moment beleving symbolische plek. De poging om niet in één keer op te nemen is. Deze “voorstelling” in landschap torens bieden eigenlijk een continue • Symbolisch “piekbelasting”. Het is interessant om historie of “onzichtbaar” landschap te herkennen dat naarmate er meer • Overvloed veranderlijke en kleine elementen overprikkelend landschap door de omgeving krioelen je meer naar details gaat kijken dan naar de De relatie tussen toren en omgeving “De toren biedt omgeving in zijn algemeen. Je krijgt is nu nog vooral bekeken vanuit het eigenlijk een continue opmerkingen als: “Zie jij ook die man uitkijkpunt of panoramaplatform van daar met die blauwe pet?”. Dingen de toren, maar deze strekt zich uit ‘piekbelasting’” aanwijzen in de omgeving aan elkaar. naar alle delen van het bouwwerk. Deze situatie komt waarschijnlijk niet Wanneer begint de relatie met de voor in een natuurgebied, “Zie jij die omgeving? Deze relatie begint al bij boom daar?”. Hierbij gaat het eerder de eerste herkenning. Het moment dat om het grote geheel. de bezoeker voor het eerst oog in oog

46 47 staat met de toren. Dit kan al wandelend een aantal basishoudingen waarbinnen • Translucent (folie/melkglas) gebeuren, maar ook met de auto, fi ets of de meeste torens zich bevinden. In landschap gefi lterd tot kleurtinten ander vervoersmiddel. Op het moment principe zijn er twee houdingen. • Gesloten (wand) van deze eerste confrontatie moet De eerste is de skeletstructuur, een landschap niet te ervaren men nog een afstand overbruggen toren die bestaat uit een raamwerk van om de voet van de toren te bereiken. elementen. De toren blokkeert relatief Bij het lezen van deze lijst komt een Sommige torens laten zich pas laat weinig zicht en laat de omgeving aan kernbegrip van de relatie tussen “zien” en zijn als het ware verborgen de andere zijde door haar constructie landschap en omgeving naar voren; in het landschap. Andere torens zijn zo heenkomen. het atmosferische. Elementen van prominent aanwezig, dat ze vanaf een De massieve toren is de tegenhanger de omgeving zoals kleur, textuur, grote afstand gezien kunnen worden. van de skeletstructuur. Dit type structuur en openheid worden ervaren De route, wandeling, toenadering, of blokkeert het zicht en laat slechts weinig door de mens. Vaak is deze omgeving misschien promenade architecturale los van zijn interne karakter. Eigenlijk is een achtergrondruis. Iets dat altijd van de toren bereidt de bezoeker voor de manier waarop een toren met haar aanwezig is in ons onderbewustzijn. De op wat komen gaat. Er ontstaat naar omgeving omgaat terug te voeren tot uitkijktoren legt even de nadruk op de zo een relatie tussen toren, bezoeker manieren van kijken, daarbij zijn ook omgeving, op de plek, en geeft mensen en omgeving. De bezoeker ziet de meteen manieren van materialisering een kans af te dalen naar een bewuste toren en probeert hiervan een beeld te te bedenken. ervaring van zijn of haar omgeving vormen. “Wat gaat er komen?”, “Waar door deze te fi lteren in ramen, lamellen is de entree?”, “Hoe ziet het er van De volgende mogelijkheden komen en panoramaplatforms. Eigenlijk zijn binnen uit?” Dit soort vragen zorgen naar voren; torens plekken waar mensen zich voor een spanning, of verwachting die bewust zijn van iets waar ze zich altijd bij het benaderen van de toren wordt • Open zicht (platform) in bevinden, en een atmosfeer willen opgebouwd. Of en hoe deze spanning vrije keus bezoeker proeven waarin ze vaak al gehuld zich manifesteert is zeer afhankelijk • Gekaderd (zichtraam) zijn voordat ze de toren beklommen van de manier waarop de toren zich focussen op element in landschap hebben. presenteert in de omgeving. Als we • Gefi lterd zicht (lamellen) teruggaan naar de specifi eke relatie duidelijke ervaring wand, van de toren tot haar omgeving zijn er landschap versplinterd TIM VAN DER GRINTEN JEROEN VERBETEN 48 49 50 51 opdracht(gever)

De opdracht tot het bouwen van een op dit moment de primaire functie van belangstellenden nog bezocht worden. uitkijktoren is er een van een bijzondere uitkijken hebben. Door dit te doen zijn Enerzijds vanuit een historische en gevarieerde aard. Normaal er zeven verschillende strategiën te interesse of anderzijds om van het gesproken is de achterliggende ontdekken bij de totstandkoming van overgebleven uitzicht te genieten. gedachte van de opdrachtgever het een uitkijktoren. Voorbeelden van dit soort bakens zijn direct dienen van een maatschappelijk de Costal Artillery Control Tower, de of persoonlijk belang en hiermee Luchtwachttoren in Oudemirdum en voorzien in de vraag naar bepaalde de Pyramide van Austerlitz. Allen zijn voorzieningen. Of het nu gaat om een ze hun oorspronkelijke functie kwijt private instelling of om een non-profi t “Die deze functies in en staan ze als verloren iconen in het organisatie/instantie. Bij uitkijktorens de loop van de tijd zijn landschap. ligt dit ingewikkelder. In dit essay kwijtgeraakt en hierdoor worden verschillende benaderingen Doorgaand op deze historische insteek van opdrachten voor uitkijktorens een tweede leven zijn gaan zijn er de uitkijktorens waarbij de intentie beschreven en bekeken om zo een leiden” van de opdrachtgever puur op prestige overkoepelend beeld te krijgen over is gefocust. Vooral in het verleden hoe een uitkijktoren tot stand komt. kwam dit veel voor, tegenwoordig is er veel minder sprake van omdat Het defi nieren van wat een uitkijktoren deze strijd overgenomen is door de precies is, wat in het essay1 over de Als eerste zijn er de torens die vanuit wolkenkrabbers. Deze hebben ook een defi nitie al naar voren is gekomen, is hun oorsprong niet de functie van aspect van uitzicht in zich maar vallen een heikel punt. Waar ligt precies de puur het uitkijken in recreërende zin buiten de defi nitie van de uitkijktoren. lijn tussen een uitkijktoren en een toren hebben. Voorbeelden hiervan zijn deze Een van de bekendste voorbeelden met als bijkomende functie het uitkijken welke dienden als luchtwachttoren of hiervan is de stad San Gimignano in over iets of iemand? Deze problematiek brandtoren maar die deze functies in Italie waar rijke rivaliserende families komt ook terug in het defi nieren van een de loop van de tijd zijn kwijtgeraakt en streden om de hoogste en de meeste opdracht voor een uitkijktoren. Wanneer hierdoor een tweede leven zijn gaan torens. Op het hoogtepunt had de is hier sprake van? Er is gekozen om leiden. Wat overblijft zijn bouwwerken stad ongeveer zeventig torens. Een in dit essay uit te gaan van torens die die leeg komen te staan en enkel door meer recente maar niet gebouwde op

52 53 San Gimignano - Wikipedia.nl

prestige gebaseerde uitkijktoren is de de Kaapse Bossen in te vullen en De Nieuwe Brandtoren en de Bostoren fi ctieve toren in Landgraaf. Doordat zo de mensenstroom te controleren. zijn geplaatst om bezoekers te trekken deze geplaatst zou (gaat) worden op Minder expliciet vermeldt maar en te vermaken en hierbij tevens de heuveltop van Strijthagen zou het indirect hetzelfde gevolg hebbende is bewustwording van de omgeving te met zijn totale hoogte het hoogste punt de uitkijktoren Fochtelooërveen die creeëren. Ze hebben allen het doel om van Nederland boven NAP worden. ontworpen is door dezelfde architect. mensen te vermaken. Hiermee zou het de Boudewijn toren in Natuurlijk zijn alle van de hier Vaals van de troon stoten. De meest voor de hand liggende reden voor het geven van de opdracht voor Een bijzondere strategie is die van een uitkijktoren is het creeëren van een het controleren van mensenstromen. attractie welke ervoor zorgt dat meer Hierbij wordt nadrukkelijk de opdracht bezoekers het gebied/park bezoeken. “Deze combinatie dwingt gegeven voor het creëeren van een Van alle hier beschreven strategiën indirect ook bewondering focuspunt in de omgeving om mensen vraagt deze het nadrukkelijkst om een rond bepaalde punten te concentreren. specifi ek programma van eisen. De en bewustwording af bij de Hierbij wil men voorkomen dat bezoekers uiteindelijke toren versterkt vaak, in bezoeker” op willekeurige plaatsen stoppen om combinatie met het uitzicht en andere bijvoorbeeld te pauzeren en hier het programma invullingen, informatie ecosysteem te verstoren. Door het over het gebied door het plaatsen van plaatsen van een uitkijktoren of andere informatieborden of het afspelen van elementen hoopt de opdrachtgever zo audio bij het uitzicht. Deze combinatie de route en momenten van rust voor de dwingt indirect ook bewondering en aangehaalde torens bewust of bezoeker te bepalen. bewustwording af bij de bezoeker wat onbewust ook een soort reclamebord Een duidelijk voorbeeld is de Kaap bij ervoor zorgt dat ze met meer respect voor de regio. Er zijn echter ook Doorn, hier is door Natuurmonumenten en zorg van de omgeving geniet. torens die puur gebouwd zijn voor het expliciet de opdracht gegeven De Pagode is letterlijk één van de promoten van een bepaald bedrijf, voor het ontwerpen en bouwen attracties van de Efteling en heeft binnen instelling of persoon waarbij deze van een uitkijktoren om één van de onze defi nitie ook de term uitkijktoren niet direct samenhangen met de aangewezen concentratiepunten in meegekregen. Ook de Boudewijntoren, omgeving of het gecreeërde uitzicht.

54 55 De opdrachtgever wil met zo een object in samenwerking met studenten. Deze is op dit moment een enorm bruinkool puur zijn visitekaartje afgegeven en toren illustreert/promoot de kennis en afgravingsgebied welke in de loop doet dit door het laten bouwen van een expertise op het gebied van houtbouw der jaren zal transformeren naar een uitkijktoren. in Finland, van de Universiteit zelf waterrecreatiegbied waar de toren het Het meest expliciete voorbeeld is en van de studenten die deze toren middelpunt van vormt. De uitkijktoren ’t hebben ontworpen en gemaakt. De Bels Lijntje en de Landmark Lausitzer primaire functie van het uitkijken wat Seenland volgen dezelfde strategie, deze toren biedt is bij het geven van de ook deze staan in gebieden welke de opdracht van secundair belang. komende jaren aan fl inke veranderingen onderhevig zijn. “Die zich tijdens De vijfde strategie ontleent zijn het ontwerpproces bestaansrecht aan de veranderende Het laatste type opdracht is deze van ‘toevalligerwijs’ ontwikkelt omgeving, op de toekomst. Hier het kunstwerk. Hierbij wordt in eerste wordt het uitzicht gebruikt om mensen instantie niet altijd specifi ek gevraagd tot een uitkijktoren” op de hoogte te houden van de voor een uitkijktoren maar om een transformatie van een bepaald gebied. icoon, een symbool, die zich tijdens Meestal worden deze geplaatst bij het ontwerpproces “toevalligerwijs” grote herontwikkelingsgebieden om ontwikkelt tot een uitkijktoren. Dit zo de bezoeker een bevoorrecht en bewijst dat een uitkijktoren meer is dan de Kepser uitkijktoren waarbij de betrokken gevoel te geven waarbij ze de een bouwkundig object alleen, het is cortenstalen fabrikant toestemming veranderingen vanuit een panoramisch een baken, een sculptuur met binnen heeft gekregen om een toren te vogelperspectief kunnen volgen. deze strategie als bijkomend effect bouwen welke compleet bedekt is met De Indemann in het Duitse Inden volgt dat je hem kan beklimmen en van het cortenstalen beplating en hiermee dit idee, hier is een toren ontworpen door uitzicht kan genieten. zo zijn eigen product kan promoten. Maurer United Architects in opdracht De Passages in Lelystad is een Iets minder voor de hand liggend en van de Duitse overheid. Het heeft de uitkijktoren die hiervan een duidelijk misschien enigszins arbitrair is de vorm van een “pixelpoppetje” met een voorbeeld is. Door de provincie Kupla Observation Tower gebouwd op vooruitgestokken arm welke fi guurlijk Flevoland werd gevraagd om een de campus van een Finse Universiteit de toekomst in wijst. Het gehele gebied markering te ontwerpen welke meer is

56 57 dan een “teken” alleen, zonder verdere de locatie van de toren clusteren. eisen. Het ontwerpproces voor dit Iedere uitkijktoren is in meerdere kunstwerk heeft zich uitgekristaliseerd of mindere maten een manier van tot een uitkijktoren. De Flits aan de reclame, het generen van bekendheid/ snelweg A16 is ook ontworpen als herkenbaarheid. En iedere uitkijktoren kunstwerk. Net als de Landmarke is een soort van attractie. Lausitzer Seenland, waar de opdracht Maar doet dat er toe? Uitkijktorens luidde om niet enkel een uitkijktoren blijven een bijzonder uniek fenomeen. te ontwerpen, maar vooral ook een Een baken in het landschap. Los symbool, een landmarkering. van de oorspronkelijk intentie van de opdrachtgever wil iedereen uiteindelijk Concluderend kunnen we zeggen dat toch vooral weten hoe het er van er vanuit de opdrachtgever bijna altijd bovenaf uitziet. Of het nu gaat om een uitgesproken visie en intentie reclameuithangbord, een kunstwerk of achter de opdracht zit welke uiteindelijk een prestigeobject is minder relevant. tot een uitkijktoren leidt. Deze bepaalt de te volgen strategie en hiermee ook voor een groot deel de uiteindelijke uitstraling en het uiterlijk van het ontwerp. Het bijna geheel ontbreken van een variabel programma van eisen zorgt er dus niet voor dat de bedoeling van een uitkijktoren altijd hetzelfde is. Iets wat misschien vanuit de deﬁ nitie wel verwacht zou worden. Toch overlappen veel strategiën elkaar ook doordat het uiteindelijke primaire doel het uitzicht blijft. Iedere uitkijktoren zorgt ervoor dat mensen zich rond TIM VAN DEN HEUVEL JUSTIN VAN DER EERDEN 58 59 60 61 materialisatie

ma-te-ri-a-li-sa-tie [-` zaa(t)sie] («Frans) van Austerlitz). Deze pyramide verwijst landgoed en dus ook de Bostoren de -woord (vrouwelijk) naar een veldslag in de negentiende bezoeken. Tussen de bomen door is de 1 verstoffelijking; het proces waarbij eeuw, die ook nog eens ergens anders toren al te zien. De groene balustrade energie wordt omgezet in materie; plaatsvond. van de trap slingert als een klimop in 2 materialisaties spiritisme het en om de toren. De structuur van de aannemen van stoffelijke gedaante Het is begin april. Landgoed toren doet denken aan een watertoren door de geest van een overledene Schovenhorst ligt er rustig bij. Niets vanwege het grote ronde plateau doet vermoeden dat vandaag het park bovenop de toren. De grond die moest Verstoffelijking is één van de open is. Op de parkeerplaats staan nog wijken is opgetild met bomen en al, de betekenissen van materialisatie. Het geen auto’s. Vogels ﬂ uiten een vrolijk toren bekroond. De onderzijde van het stoffelijk maken of tastbaar maken. liedje. Onder het gezang loopt een plateau weerspiegelt de toppen van de Hoe wordt iets tastbaar gemaakt pad vanaf de parkeerplaats naar de bomen, waardoor je zelfs zonder de en wat wordt er tastbaar gemaakt. receptie, waar volgens schoolkinderen toren te beklimmen de toppen van de Waarmee wordt het tastbaar gemaakt? de sleutel te halen is van de draaipoort bomen ziet. De toren geeft al uitzicht Een spirituele benadering is hoe een die toegang tot de Bostoren verschaft. door zijn aanwezigheid. Wie meer wil geest van een overledene (energie) Het is geen straf om op deze mooie een stoffelijke gedaante aanneemt, dus ochtend deze wandeling te maken. Bij zichtbaar wordt. Als het gaat om het de receptie zijn twee zeer behulpzame bouwen van uitkijktorens is het letterlijk vrijwilligers aanwezig. Zij zijn vandaag zichtbaar maken. Het zichtbaar maken voor het eerst aan het werk op het van iets wat zonder de uitkijktoren niet landgoed. Eén van hen loopt mee “De groene balustrade van te zien is. Verschillende onderwerpen naar de Bostoren, gewapend met een zijn hierbij mogelijk. Vergelijk het over bos sleutels. Om bij de toren te komen de trap slingert als een de toppen van de bomen aan de horizon moet er een drukke weg overgestoken klimop in en om de toren.” de windmolens in de polder kunnen worden. Auto’s mogen hier maar 60, zien (Bostoren, Putten), het kunnen maar het lijkt alsof ze zich daar niet spotten van vijandelijke vliegtuigen aan houden. Jammer dat er geen (Luchtwachttoren, Oudemirdum) en oversteekplaats is of drempels, gezien het zien van het verleden (Pyramide de groepen schoolkinderen die het

62 63 zien zal toch de klim naar boven wagen. netten, maar gelukkig voert het bordes De openingen zitten op Ieder nestkastje De kinderen hebben de toren me erlangs. Tweehonderzesenzestig heeft er één, maar er nestelen geen ondertussen verlaten. Met een sleutel treden hoog voel ik weer vaste grond vogels in. Ik neem plaats op het houten wordt de kap van de scanner verwijderd, onder mijn voeten. Hier groeien zelfs bankje en een stalen kolom geeft me voor het eerst dit jaar. De scanner werkt bomen in een diepe bak met aarde. Het steun in de rug. Zo blijf ik een poosje en met een draai beland ik in het skelet uitzicht is prachtig. Op 38 meter hoogte zitten, terwijl ik genietend van het van stalen kolommen. De vrijwilligster kun je zelfs de windmolens in de polder omlijste uitzicht op de boomkruinen gaat niet mee naar binnen, want zij zien. Langs de hoge stevige balustrade mijn reis naar boven laat bezinken. heeft hoogtevrees. Ik ook, maar dat van stalen lamellen durf ik zelfs naar Ik schrik op omdat de toren begint te laat ik niet merken. De weg naar boven beneden te kijken. schudden. Er zijn nieuwe bezoekers concentreer ik mij op het tellen van de aangekomen. Stoere mannen proberen treden en vraag me af waarom ik me De weg naar beneden leg ik langzamer uit wat de toren kan hebben. Het doet heb opgegeven voor het seminar van af. Ik sta stil bij alle mooie uitzichtpunten. mij denken aan het schudden aan een uitkijktorens, terwijl ik de grond onder Het kijken naar de spiegeling van de boom om de rijpe appels te laten vallen. mij zie wijken door de gaten in de bomen onder het plateau doet me metalen treden. Het wordt spannend duizelen, maar kan ook genieten van als de trap uit de toren slingert. Ik laat het effect van de bomen die vervormen het uitzicht op de bomen voor wat het bij de bevestigingspunten. Ik durf het is en tel mijn pad verder naar boven, plateau te betreden dat schuin naar via een uitkragende ruimte, waar een beneden loopt en eindigt bij een glazen soort serene rust heerst. Verderop pui. Op het laagste punt kun je door een “Het doet mij denken aan steekt de trap ver uit, versmalt tot een rond gat toegang krijgen tot het net wat langwerpig bordes en zoekt zijn weg op ongeveer 30 meter boven de grond het schudden aan een terug de toren in. Ik zoek houvast aan zweeft, maar dat gaat me toch iets boom om de rijpe appels te de stalen leuning, een ronde buis, die te ver. Ik neem de helling terug naar laten vallen.” met stalen T-proﬁ elen vast zit aan de boven en vervolg mijn weg over de stalen trap, die vast gelast is aan de trap. Het net kan ik nu links laten liggen. toren, die stevig wortelt in de grond. In de serene ruimte gluur ik nieuwsgierig Dan rechts opeens een vloer van door de ronde openingen in de wand.

64 65 De mannen begeleiden een groepje geestelijk gehandicapten. Onderaan een trap staat één van hen, verstijfd, van plan geen stap meer te verzetten. Vrolijk roep ik ze toe dat het allemaal nog veel leuker wordt en ik besef me dat ik het nog meen ook.

De Bostoren heeft zijn doel bereikt. Het landgoed trekt meer bezoekers, dus maakt meer omzet. De architect kan tevreden zijn, de weg naar boven is een avontuur. Het kind in mij is gewekt. Het kind dat in de oude appelboom achter het huis klom. Het kind zonder hoogtevrees.

RUUD VAN MIDDENDORP JOHANNA VAN WARNERS 66 67 68 69 kupla observation tower helsinki

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonVille HaraBeton & 25HUT Wood13 Studio Opdrachtgever Helsinki Zoo Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 2002 Laatste Bouwkundige aanpassing 2002 Constructie materiaal Hout Gevel materiaal Hout Bouwkosten compleet gesponsord Uitzichttypologie 360° Panorama, multi platform Uitzicht Helsinki & Helsinki Zoo Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Helsinki Zoo Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 24,2 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 2,9/ 5,8 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 9,8 Aantal traptreden 32 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 67,3 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 20,2 Max diameter (m) 8,2 Min diameter (m) 6,5 70 71 7,9 M TOV MAAIVELD

72 73 74 75 kupla observation tower

Op het Korkeasaari eiland in de baai van de Wood Studio van de HUT van Helsinki ligt de gelijknamige (Helisinki University of Technology) Korkeasaari Zoo. De westzijde van het verder uitgewerkt. Met behulp van een eiland bestaat uit een rotsformatie van 3D-computer model werd het deﬁ nitieve ongeveer 18 meter hoogte. Tegen deze ontwerp ontwikkeld en om grip te “De organische vorm is een rots bevinden zich de leefgebieden van krijgen op het ontwerp werd door 8 protest tegen de huidige rotsbewoners zoals de berggeiten. studenten een 1:5 model gebouwd. De westerse cultuur waarin Boven op deze rots ziet men vanaf de organische vorm is mede ontstaan als kade van de haven van Helsinki een een protest tegen de huidige westerse de rechthoekige vorm de organisch vormgegeven constructie cultuur waarin rechthoekige vormen de voorkeur heeft.” staan. Als men het eiland nadert op voorkeur hebben en als standaard vorm één van de watertaxi’s ziet men dat zonder uitleg gebruikt kunnen worden. de constructie twee vloeren bevat. De De ronde vorm ligt echter veel dichter organische constructie is één van de bij de mens, deze vertegenwoordigd mm. Met verschillende testen werd door toeristische trekpleisters van het eiland namelijk alles in de natuur, van cellen de studenten de ideale bouwmethode en is een 10 meter hoge uitkijktoren die tot planten. Daarnaast is de ronde vorm bepaald. Gedurende 3 zomermaanden uitzicht biedt over de zee, de haven en ook effectiever in constructief opzicht en in 2002 werd de toren daarna door de het centrum van Helsinki. dus kosten besparend. Het gebruik van acht architectuur studenten gebouwd. De toren is gebaseerd op het een organische vorm voor het ontwerp Allereerst werden de twee vloeren winnende ontwerp van een competitie van de uitkijktoren in Helsinki, was gebouwd, deze werden tijdelijk voor studenten die in 1999 door de dus geen keuze voor Ville Hara, maar ondersteund en waarna een begin Korkeasaari Zoo en Wood Focus Finland een logische stap. De vorm is in het werd gemaakt met het bevestigen van werd uitgeschreven. De dierentuin was geval van de toren een representatie de 72 houten balken. Deze werden op zoek naar een uitkijktoren die tevens van zijn natuurlijke omgeving en volgt met meer dan 600 knopen aan elkaar als waardig landmark voor het eiland de bestaande rots waarop de toren is bevestigd. In het prefabricage proces diende. Het ontwerp werd bedacht door gesitueerd. werden de balken in 7 verschillende de architect Ville Hara en was destijds De gevel van de toren is mede typen voorgevormd, waarna ze ter zijn afstudeerproject. Het gekozen de constructie en bestaat uit 72 plekke met behulp van stoom in de ontwerp werd daarna met studenten gelamineerde houten balken van 60x60 deﬁ nitieve vorm werden gebracht.

76 77 De droge weersomstandigheden bestaat uit een balk in de lengte richting van de gevel van de toren wordt je blik tijdens de bouw waren ideaal voor van de toren en een balk die de ronde meteen op deze opening gefocust. het stoomproces. Het hout droogde vorm van de toren volgt. De secundaire Aan de rand van de opening komen namelijk snel waardoor vervorming constructie bestaat uit kleinere balken alle 72 houten balken bij elkaar en met stoom gemakkelijker ging en het loodrecht op de hoofdbalk. Hierop is vormen een interessant beeld met veel hout zijn nieuwe vorm snel aanhield. de vloer gemonteerd en deze bestaat verschillende hoekverdraaiingen en Om de toren te verduurzamen en uit latten van 30mm met daartussen ruitvormige openingen. De opening valt weerbestendig te maken, werd het hout een kleine opening waar je doorheen op verschillende manieren te vergelijken behandeld met een op olie gebaseerde kunt kijken. Op dit niveau kan men met de oculus in het Pantheon in Rome. balsem met UV-bescherming. De toren de trap, die identiek is aan de eerste, Zo focussen beide openingen meteen is zo opgebouwd dat de constructie blijft nemen naar de tweede verdieping. de blik van de bezoeker en stellen ze de staan als de gevel beschadigd raakt of Bij het betreden van deze trap valt rest van de beleving van het bezoek een als een aantal knopen breken. meteen het gat in de toren op dat in moment uit. Ook de onderbreking in de De toren staat op een plateau dat het verlengde van de stijgende richting bestaande structuur, in het Pantheon vanuit het noordoosten betreden kan ligt. Dit gat vormt een soort ‘window to is dit de dichte gevel en in Helsinki worden. Een stalen proﬁ el dat een gat the sky’ en ondanks de grote openheid het ruitvormige patroon, voegt een in de gevel omkadert, vormt de entree fascinerend aspect toe aan de beleving van de toren. Hierna volgt een houten van het object. Daarnaast hebben trap naar de eerste verdieping van de beide openingen een constructief nut. toren. De reling van de trap bestaat De openingen houden de constructie uit massief houten delen van 80 mm “De blik van de bezoeker soepel en maken het werken van dik. De reling staat in groot contrast de constructies zonder destructieve met de openheid van de gevel van de wordt onmiddelijk gevolgen mogelijk. Op het tweede toren en lijkt op het eerste oog de toren gefocust door de niveau blijkt het uitzicht bijna identiek te dragen. Op de eerste verdieping aan dat van het eerste niveau te zijn. heeft de bezoeker al een weids uitzicht ‘window to the sky’.” Hier is een bank geplaatst, zodat de op Helsinki en zijn omgeving. Op dit bezoeker ook zittend van het uitzicht niveau is ook de opbouw van de vloer kan genieten. Deze bank is op dezelfde goed zichtbaar. De primaire constructie manier gematerialiseerd als de reling

78 79 van de trap en past goed binnen het reling van gaas. Aan de bovenkant is totale beeld. deze bevestigd met een stalen strip. Het panorama dat men ziet vanaf Van de buitenzijde is deze reling bijna de toren wordt in alle richtingen niet zichtbaar en doordat de toren in de ‘belemmerd’ door de houten balken loop van de tijd vergrijst is, past de kleur die de gevel vormen. Op de eerste van het gaas goed in het totaal beeld. verdieping zorgen deze houten balken samen met de dichte en zware Helaas is deze recensie van de toren aanvoelende vloer en plafond voor een niet gebaseerd op een daadwerkelijk opgesloten gevoel. De richting van de bezoek. Doordat de toren goed lijnen gevormd door de gevel voorkomt gedocumenteerd is op het internet door dat dit gevoel erg negatief wordt en ze middel van een aantal artikelen en nodigen juist uit om door de ruitvormige beschreven wordt in literatuur zoals het gaten in de gevel te kijken voor een boek Wood van Barbara Linz is het toch beter, ononderbroken uitzicht. Op de mogelijk geweest om een goed beeld tweede verdieping is dit opgesloten van het ‘leven’ van de toren te vormen. gevoel bijna niet aanwezig, omdat men Ook is de archtitect Ville Hara erg op deze verdieping niet belemmerd vrijgevig geweest met informatie. De wordt door een bedrukkend plafond. analyse van de toren heeft natuurlijk wel Zoals elk bouwkundig ontwerp diende de nodige gevoelens en verwachtingen ook het ontwerp van de toren te opgeroepen en een toekomstig bezoek voldoen aan veiligheidseisen. De gevel aan de Kupla Oberservation Tower in is erg gevoelig voor beklimming en de Korkeasaari Zoo in Helsinki zal dus de ruitvormige openingen zijn groot zeker moeten plaatsvinden. genoeg om doorheen te kruipen of te vallen. Vandaar dat een reling geplaatst diende te worden. Om de invloed van deze reling op het pure ontwerp te minimaliseren is gekozen voor een TIM VAN DER GRINTEN JEROEN VERBETEN 80 81 1

2 4

5 1. WINDOW TO THE SKY 2. KNOOPPUNT GEVEL EN VLOER 3. TRAP NAAR EERSTE VERDIEPING 4. ZICHT VANAF TWEEDE VERDIEPING 5. EERSTE VERDIEPING

82 83 84 85 86 87 uitkijktoren boersberg doorwerth

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonMarcelis Beton Wolak 25 Landschapsarchitectuur13 Opdrachtgever Staatsbosbeheer & Lions Club Renkum Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 2008 Laatste Bouwkundige aanpassing 2008 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal - Bouwkosten € 132.844 Uitzichttypologie 360° Panorama, enkel platform Uitzicht Rijn Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Wandelpad de Brandingsroute Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 43,8 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 7,83 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 10,0 Aantal traptreden 38 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 10,6 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 25,3 Max diameter (m) 11,7 Min diameter (m) 1,9 88 89 9,6 M TOV MAAIVELD

90 91 UITKIJKTOREN BOERSBERG

92 93 aan de brandingsroute

Als men over de A50 naar het noorden van de locatie heeft geleid tot een de parkeerplaats niet zichtbaar, maar reist, doorkruist men de Betuwe, een document met daarin een aantal wordt aangegeven op de routebordjes. Gelderse streek die wordt afgebakend ontwerpvarianten. In een democratisch Tijdens een bezoek in maart was door door de Waal in het zuiden en de Rijn proces is door de betrokken partijen een het ontbreken van bladeren al snel in het noorden. Aan de rand van de ontwerp gekozen dat nader uitgewerkt op de route een schim van de toren Betuwe vind men een stuwwal. Een is. te zien. Tijdens de zomermaanden apart fenomeen voor het doorgaans Aan de zuidzijde van de stuwwal bij echter, als het bladerdek van de bomen platte landschap van Nederland. Doorwerth ligt een parkeerplaats het zicht belemmert, zal de toren pas Achter deze stuwwal, die ontstaan is vanwaar een aantal wandelroutes zich pas tonen als de wandelaar de in de voorlaatste ijstijd circa 150.000 starten die door de bossen op de locatie tot dichtbij is genaderd. Deze jaar geleden, ligt Doorwerth, onderdeel Boersberg leiden. Eén van deze routes benadering kan op twee manieren van gemeente Renkum. Gelegen gebeuren, afhankelijk van de richting in de bosrijke omgeving tussen de waarin de route bewandeld wordt. Betuwe en de Veluwe biedt het gebied Op beide manieren beklimt men de veel recreatieve mogelijkheden. Om stuwwal en nadert men een open plek, de wandelroutes in de bossen over “De toren is een waar de bomen tot op de grond zijn de stuwwal te revitaliseren, heeft verlenging van de route afgeknot. Vanaf het maaiveld is de Staatsbosbeheer in samenwerking die de wandelaar boven horizon net zichtbaar over de bomen met de Lions Club het plan opgepakt aan de rand van de open plek en wordt om een uitkijklocatie te creëren op het maaiveld uit laat een nieuwsgierigheid gewekt naar het de Boersberg nabij Doorwerth. Als stijgen.” zicht achter deze bomen. Op deze plek lid van de Lions Club, een non-proﬁ t is de toren geplaatst en vormt als het organisatie die zich ondermeer bezig ware een verlenging van de route die houdt met liefdadigheidswerk, is de wandelaar boven het maaiveld uit Antony Marcelis van Marcelis Wolak laat stijgen. Landschapsarchitectuur gevraagd is de 3,1 kilometer lange Brandingroute. De bomen die de toegang vormen tot om een plan te ontwikkelen voor een Op ongeveer 250 meter van een de open plekken werken als een soort uitkijktoren op de Boersberg. Een parkeerplaats op deze wandelroute coulissen. Ze kaderen een interessant gedegen analyse naar de kwaliteiten ligt de uitkijktoren. De toren is vanaf beeld in, centraal staat de uitkijktoren

94 95 met op de achtergrond de horizon die de linker zijde ziet men de sluizen bij treden, terwijl de vloerdelen van de net zichtbaar is over de boomtoppen. Driel en aan de rechter zijde de brug loopbrug en het plateau van hardhout Als men zich eenmaal op de open van de A50 over de Rijn. In de verte zijn. De verschillende materialen van plek bevindt is een informatiepaneel aan de horizon ziet men van oost de vloerdelen vormen geen barrière zichtbaar waarop het ontstaan van naar west de bebouwing van Arhnem- de locatie wordt getoond en de Zuid, Nijmegen en Beuningen. Achter verwachting van het uitzicht wordt de bezoeker liggen de bossen op de versterkt. De beklimming van de stuwwal. Het gebied waarop de toren uitkijktoren start met het belopen van uitkijkt staat ook wel bekent als de een loopbrug. Aan het begin van deze Renkumse Poort. Dit is de ecologische “Het verschil in loopbrug staat een paal met daarop een verbindingszone die zuid-west Veluwe de materialisering duidelijke waarschuwing: niet betreden weer met de Centrale Veluwe verbind. bij onweer. De loopbrug gaat over in Het beeld van de toren valt te abstraheren vertegenwoordigd de een spiltrap, welke één ronde maakt en tot twee onderdelen, drie kolommen met verandering van beweging op 8 meter boven het peil van de toren daar door en om heen een slinger die uitkomt op een taps uitlopend plateau. uitmondt als uitkijkplateau. Het geheel van de route.” Vanaf dit plateau wordt een panorama is relatief sober gematerialiseerd. zichtbaar dat uitkijkt over de Rijn met De hoofddraagconstructie bestaat zijn uiterwaarden. Aan de reling is een uit de drie roestvrij stalen kolommen zogenaamde oriëntatietafel bevestigd, met een diameter van 40 cm. De daarop wordt aangegeven waarnaar hoogte van de kolommen verschilt ten in het gevoel van de vloeiende route de bezoeker uitkijkt. Op de voorgrond opzichte van elkaar, waardoor een die de toren vormt als verlenging is het Kasteel Doorwerth te zien. Dit interessant beeld ontstaat. Eén kolom van de wandeling. Het verschil in kasteel stamt uit de 13de eeuw en heeft ondersteunt de spiltrap, terwijl de materialisering vertegenwoordigd een lange geschiedenis. Het is een andere twee het uitkijkplateau dragen. juist de verandering van beweging aantal keren vernietigd in verschillende De constructie van de loopbrug en van de route, hout voor horizontale oorlogen, maar altijd weer opgebouwd. het plateau bestaat uit roestvrij stalen bewegingen en staal voor verticale In het weidse uitzicht zijn een aantal IPE en UNP proﬁ elen. De spiltrap is beweging. Een roestvrij stalen reling interessante dingen zichtbaar. Aan compleet opgebouwd uit roestvrijstalen loopt in één vloeiende beweging langs

96 97 de gehele constructie. Er is in het totale vaak bij bouwkundige opgaven zijn beeld weinig op te merken aan de dergelijke imperfecties toe te wijzen detaillering van de toren. Een ﬁ jnere aan bezuinigingen een te klein budget. detaillering had, zoals ook aangegeven Dit was helaas ook het geval voor de door het bureau dat verantwoordelijk is uitkijktoren in Doorwerth. Tijdens ons bezoek op een zondag ochtend werd de toren door verschillende wandelaars bezocht. Hieruit kan “Vaak zijn dergelijke gedeeltelijk geconcludeerd worden imperfecties toe te wijzen dat het doel van Staatsbosbeheer om de wandelroutes op de Boersberg te aan bezuinigingen en een revitaliseren, gelukt is. Het panorama te klein budget” dat zichtbaar is vanaf het uitkijkplateau biedt een mooi uitzicht op een mooi en herkenbaar stukje Nederland, namelijk het rivierenlandschap voor het ontwerp, kunnen leiden tot een met zijn uiterwaarden. Een beter eindresultaat. Zo had bijvoorbeeld nadeel van een dergelijk uitzicht een beter ontworpen reling het kwaliteit is dat het, met uitzondering van van de toren kunnen verhogen. Ook zijn seizoensveranderingen, een zeer de proﬁ elen die de trap ondersteunen statisch beeld is wat niet vraagt om erg grof vormgegeven waardoor ze herhaald bezoek van de toren. Ondanks meer in het oog springen dan wenselijk. dat het uitzicht niet verandert blijft het Ondanks dat de toren voldoet aan de bezoeken van dergelijke uitkijktorens eisen van een goede uitkijkpost en op de één of andere manier toch een een elegant beeld oplevert in zijn attractie. Er zullen weinig mensen zijn omgeving, blijft de toren door deze die tijdens het bewandelen van een imperfecties voor je gevoel in een soort route die ze al kennen, niet de toren die van standaard niveau hangen. Zoals daaraan ligt toch weer beklimmen. TIM VAN DER GRINTEN JEROEN VERBETEN 98 99 2

1. BENADERING VAN DE TOREN 2. LOOPBRUG MET WAARSCHUWINGSBORD 3. OVERGANG TRAP NAAR HET UITKIJKPLATEAU

100 101 4

4. MATERIAALOVERGANG 5. UITKIJKPLATEAU MET DE ORIENTATIETAFEL 6. ONDERKANT UITKIJKPLATEAU 7. CONSTRUCTIEKOLOM MET DAAR OMHEEN DE TRAP 5

6 7

102 103 104 105 106 107 uitkijktoren ’t bels lijntje turnhout

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonDelobelle Beton Depuydt 25 Architectenburo13 Opdrachtgever Gemeente Turnhout Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 2009 Laatste Bouwkundige aanpassing 2009 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Cederhout Bouwkosten € 175.000 Uitzichttypologie Gericht, meervoudig Uitzicht Kleine/Grote Klotteraard & Zwarte Water Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Begane grond Toegevoegde functies (rondom de toren) Fietstracé ‘t Bels Lijntje Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 38,6/ 40,8 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 8,6/ 10,8 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 13,0 Aantal traptreden 54 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 36 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 30 Max diameter (m) 8,5 Min diameter (m) 4,5 108 109 12,6 M TOV MAAIVELD

10,4 M TOV MAAIVELD

110 111 UITKIJKTOREN ‘T BELS LIJNTJE

112 113 ‘t bels lijntje

Op 1 oktober 1867 werd de spoorlijn bodemlaag afgeschraapt worden, tussen Turnhout en Tilburg geopend. waardoor zeldzame heideplanten Deze spoorlijn zorgde voor een en -insecten weer een kans krijgen. directe verbinding tussen de twee Daarnaast zal het bestaande industriesteden. Het traject, die in de dennenbestand plaatselijk uitgedund “De dichte bebossing en volksmond al snel de naam ’t Bels worden. Als belangrijk onderdeel van dit bermbegroeiing vormt Lijntje kreeg, is echter nooit een grote herinrichtingsplan is het plaatsen succes geweest. In 1973 reed de van een uitkijktoren in het vennengebied een ‘natuurlijke’ tunnel laatste transporttrein over het traject en vanwaar de werkzaamheden in de loop waar het fi etstracé kwam de lijn in handen van Stichting van de tijd gevolgd kunnen worden. Stoomtrein Tilburg-Turnhout, die tot Op ongeveer 3 kilometer buiten doorheen leidt.” aan 1982 toeristische stoomtreinritten Turnhout draait het fi etstracé een verzorgde. Nadat de industriële beboste zone in. Door de dichte functie van de lijn verviel nam ook het bebossing en bermbegroeiing lijkt onderhoud af en kreeg de natuur vrij het fi etspad door een ‘natuurlijke’ bebossing geplaatst. spel. Tussen 1987 en 1989 werden de tunnel te leiden. Tijdens het bezoek Het fi etstracé doorkruist de Kleine rails en bielzen verwijderd en werd er in maart ontbrak het bladerdek maar Klotteraard over een dijk. Op deze over de route een fi etspad aangelegd was de tunnelwerking van de natuur dijk is de uitkijktoren naast het die de naam ’t Bels Lijntje overnam. nog steeds duidelijk aanwezig. In de fi etspad, gedeeltelijk over het water, Tussen Turnhout en Baarle doorkruist zomermaanden wanneer de bomen geplaatst. Door aanpassingen van dit populaire fi etspad het Turnhouts volledig begroeid zullen zijn zal deze het herinrichtingsplan was de eis, die Vennengebied. Dit natuurgebied tunnelwerking nog sterker zijn. Eén voorzag in behoud van de tunnelwerking, heeft erg te lijden onder de wildgroei van de belangrijkste eisen voor het uiteindelijk niet relevant. De bebossing van grassen en struiken. Om het ontwerp van de toren was dat deze is op deze dijk namelijk niet doorgezet vennengebied in originele staat geen afbreuk mocht doen aan dit waardoor een onderbreking van het te herstellen heeft de Vlaamse tunneleffect. Om deze reden is er tunneleffect ontstaat. De toren staat Landschapsmaatschappij grote gekozen voor een gevelbekleding die dus als het ware in een ‘open’ omgeving herinrichtingsplannen. Zo zal in het de toren integreert in zijn omgeving en midden in het ven. Deze aanpassing gebied de bovenste, voedselrijke is de toren naast het fi etspad tussen de van het herinrichtingsplan doet echter

114 115 geen afbreuk aan het ontwerp, maar uitzicht op de omgeving heeft gehad. ‘gesloten’ ruimte met twee openingen, komt het juist ten goede. Zodra de Onderaan de toren zijn fi etsenstallingen waarvan één zicht biedt op het Bels fi etser de bossen indraait, is er een licht geplaatst welke een directe uitnodiging Lijntje richting het zuiden en één op aan het einde van de tunnel zichtbaar. zijn om even te pauzeren en te genieten het westen met zicht op het westelijke Naar mate men dit licht nadert, wordt van de verschillende uitzichten die deel van de Kleine Klotteraard. Deze een eerste schim van de uitkijktoren de toren biedt. Op de begane grond ruimte is gereserveerd voor educatieve zichtbaar. Uiteindelijk wordt deze vage is de hoek, die over het water steekt, en informatieve voorzieningen. Tijdens schim vervangen door het opvallende open, zodat ook oudere mensen en het bezoek is de ruimte echter niet in contour van de toren. De contour roept gebruik. Verder valt op dat de deur naar direct verschillende emoties op, het de ruimte verwijderd is, waarschijnlijk lijkt een erg lompe structuur binnen uit veiligheidsoverwegingen. In de de gegeven natuurlijke omgeving. gevel langs de trap naar de tweede Daarnaast doet de toren erg denken “Door de lage verdieping is een opening geplaatst aan een robuuste Middeleeuwse die zicht biedt op fi etspad richting het aanvalstoren die naast het fi etspad is verdiepingshoogte wordt de noorden. De tweede verdieping ligt op gestrand. Zodra men de tunnel uitfi etst bezoeker gedwongen door 8,6 meter en is aan 3 zijden dicht met worden echter verschillende subtielere te klimmen naar de derde uitzondering van één kleine opening, onderdelen van de toren, zoals een dek die lichtinval voor in de trapruimte dat over het water uitsteekt, ‘balkons’ verdieping.” verzorgt. Aan de oostelijke zijde en verschillende gevelopeningen, bevind zich een ‘balkon’ dat zicht biedt zichtbaar. Door de relatief dichte gevel op de Kleine en Grote Klotteraard. blijft er echter ook veel verborgen. ‘Wat Door de drie dichte zijden en de erg gebeurt er binnen in de toren?’, ‘Wat lage verdiepingshoogte, wordt je als is er te zien op de eerste verdieping?’, rolstoelgebruikers kunnen genieten van bezoeker gedwongen om op het balkon ‘Wat is het uitzicht vanaf de toren?’ het uitzicht over de Kleine Klotteraard. te gaan staan of door te klimmen naar De verwachting naar dit laatste aspect Aan de lange zijde van de toren bevind de derde verdieping. De trap naar dit wordt ook versterkt doordat de bermen zich een steile, smalle trap met aan niveau komt uit op een dichte wand op de dijk begroeit zijn met struiken, één zijde een reling. Deze trap komt waardoor het uitzicht nog even wordt waardoor de fi etser nog geen direct op de eerste verdieping langs een uitgesteld en de verwachting wordt

116 117 Tijdens het ontwerpen is veel aandacht stroom van frisse lucht die zorgt dat het besteed aan de materialisatie van hout droogt, maar zorgt ook voor een de toren. In de visie van de architect mooi lichtpatroon op de achterliggende “In de eerste instantie waren een aantal eisen erg belangrijk. eiken constructie. Daarnaast wordt Zo moest de toren integreren in de je ook verleid om, ondanks de vele lijkt er sprake te zijn omgeving, een duurzaam karakter openingen in de toren, toch door deze van een ‘no nonsense’ hebben en onderhoudsarm zijn. Om spleten te spieken, op zoek naar een detaillering.” deze eisen te realiseren is gekozen ‘ander’ beeld van de omgeving. voor een primaire constructie van Bij het bezoek in maart 2010 is de toren roestvrij staal, die geen onderhoud bijna een jaar open voor publiek en is de behoeft en gerecycled kan worden. De gevel al mooi vergrijst. De herinrichting verhoogd. Als je op de juiste hoogte secundaire constructie, is opgebouwd van de omgeving is inmiddels gestart. bent en je hoofd net boven het vloer uit verduurzaamd eikenhout. Voor de Hierdoor is momenteel een kale niveau uitsteekt wordt meteen zichtbaar gevelbekleding is gebruikt gemaakt omgeving met veel gekapte bomen dat er gekozen kan worden uit twee van ceder hout dat in de loop van de te zien. Op de derde verdieping staat ‘balkons’, één richting het oosten met tijd verkleurd naar een grijze tint die echter een toekomstimpressie van het zicht op de Kleine en Grote Klotteraard past in de natuur. In eerste instantie natuurgebied, die een geruststelling en één richting het westen met zicht lijkt er sprake van een ‘no nonsense’ is voor en interesse opwekt bij op het Zwarte Water. Deze etage detaillering, maar naar mate je de de bezoeker. Door de constant bevindt zich op 10,80 meter en ook toren beter bestudeert, blijkt hier veranderlijke omgeving, is een hier wordt je als bezoeker door de lage toch geen sprake van. Zo heeft de herhaald bezoek van de toren namelijk verdiepingshoogte bijna gedwongen stalen constructie enkele interessante erg interessant. om één van de balkons te kiezen en punten waar de windverbanden en ‘buiten’ te gaan staan. Hierboven wordt hoofdconstructie samenkomen en is ook de hoekverdraaiing die de toren de combinatie van het staal en hout ten opzichte van het ﬁ etspad heeft aantrekkelijk. Ook blijken er tussen de duidelijk. De balkons van de toren verschillende ceder houten geveldelen liggen namelijk op de as van de Kleine kleine spleten te zitten. Dit heeft een en Grote Klotteraard. praktisch nut, namelijk een continue TIM VAN DER GRINTEN JEROEN VERBETEN 118 119 2

1 3

5 1. DE TOREN AAN HET EINDE VAN DE TUNNEL 2. DEK OVER HET WATER OP DE EERSTE VERDIEPING 3. ZICHT OP FIETSPAD DOOR ÉÉN VAN DE OPENINGEN 4. SAMENKOMST VAN DE VERSCHILLENDE MATERIALEN 5. TRAPPENGAT 4

120 121 6. LAGE VERDIEPINGSHOOGTE TUSSEN DE TWEEDE EN DERDEVERDIEPING 7. UITKIJKTOREN VANAF DE OVERZIJDE VAN DE KLEINE KLOTTERAARD 8. ZICHT OP HET WATER VANAF BALKON 9. TOEKOMSTVISIE OP DERDE VERDIEPING

7 8

122 123 124 125 126 127 passages lelystad

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonG. Kullberg Beton 25 13 Opdrachtgever Provincie Flevoland Oorspronkelijke functie Kunstwerk met uitkijkfunctie Bouwjaar 1995 Laatste Bouwkundige aanpassing 1995 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Gaas Bouwkosten € 82.000 Uitzichttypologie 360° Panorama, multi platform Uitzicht Vliegveld Lelystad Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Geen Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 4/ 5,4 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 9,0/ 10,4 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 13,2 Aantal traptreden 51/ 86 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 2,7 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 0,5 Max diameter (m) 8,5 Min diameter (m) 2 128 129 10 M TOV MAAIVELD

130 131 132 133 passages

Op weg naar Passages, een kunstwerk De toren is opgebouwd uit drie in ontworpen door Gusta Kullberg. hoogte verschillende kolommen die Vanuit Harderwijk doorkruisen we met twee driehoekige windverbanden het polderlandschap van Flevoland. hun stabiliteit verkrijgen. Rondom de Kaarsrechte wegen met aan beide middelhoge kolom slingert een spiltrap “De honden zaten erop en zijden uitgestrekte landbouwvlaktes omhoog die op een hoogte van 7 en oneindige windmolenparken. Dan meter, gezien vanaf de bovenkant van de man vond het in één opeens doemt daar uit het niets een het talud, eindigt in een klein bordes. keer helemaal goed” toren op; de afslag naar Lelystad Hieromheen draait, als het tweede Airport, we remmen af omdat het deel van een DNA-string, een tweede stoplicht op rood springt en zien een trap die onderaan het talud begint en stalen draaiende wirwar aan trappen. 1,5 meter hoger eindigt dan het eerste Een fascinerend spel waarvan op het bordes. In totaliteit, van onderaan het opofferingsplaats in het midden door eerste gezicht niet duidelijk is hoe het talud tot het eindpunt van de hoogste middel van het moiré-effect steeds op in elkaar zit. kolom, komt de toren uit op een een andere manier zichtbaar is. Het hoogte van 13 meter. Dit is nauwelijks kunstwerk veroverde pas echt het hart Nadat we de auto in de modderige meer dan een standaard woning, van een lokale bewoner nadat de twee berm van een ventweggetje hebben maar door de leegte eromheen en de honden aan weerszijde op de piramide geparkeerd lopen we langzaam richting vernauwende beweging naar boven is gingen zitten en Kullberg de associatie het kunstwerk. Een licht gevoel van het een imposant object. gaf met de Sfi nxen in Egypte. Haar eenzaamheid overvalt je. De leegte kunstwerken zijn er om gebruikt te om je heen, een bomenrij in de verte Bij Gusta Kullberg, afgestudeerd aan worden, dit is geen uitgangspunt in en op de voorgrond het steeds groter de kunstacademie, heeft de context en haar ontwerpproces, maar ze is zich wordende gevaarte wat fi er en trots de de interactie met de omgeving altijd al er zeer van bewust dat de interactie lucht in steekt. Hoe dichterbij we komen een primaire rol gespeelt. Begonnen met andere mensen een kunstwerk hoe meer de wirwar zich ontrafeld. met een project via Hoogovens in Park bestaansrecht geeft. Dit is in bijna al De dubbele helix wordt helder en de Beekenstijn bij Haarlem, waar ze een haar werk terug te vinden en speelde drang om een van de twee trappen te ziggurat ontwierp. Deze bestaat uit uiteindelijk ook een centrale rol in de beklimmen groeit. lamellen, zo geplaatst dat de fi ctieve Passages.

134 135 De vraag van Flevoland voor deze Op de kopse kant van iedere kolom draait uit en loopt, tot onze grote verrassing, opdracht was om een kunstwerk te het schaalniveau zich om, tegenover de plotseling synchroon aan de statige ontwerpen welke een markering vormt symoblisch uitvergroting van de groei trap. Na enkele meters bevrijdt het zich dat meer is dan een teken alleen. zijn er hier schaalmodellen van steden weer van deze verbintenis en schiet het Een erg vrije opdracht waarbij Gusta geplaatst; een uitgaanscentrum, een in een keer de hoogte in, eindigend op Kullberg inspiratie haalde uit de woonwijk en een kantorendistrict. Een het hoogste platform. ontstaangeschiedenis van Flevoland. verwijzing naar de uit het water omhoog De in 1942 voltooide drooglegging geduwde steden. De interactie op het moment van van Flevoland werd doorgezet in verbinding tussen de twee trappen de ontginning van het land en het is een aparte ervaring die de route op grote schaal bebouwen van de misschien nog wel interessanter nieuw gewonnen oppervlaktes. Gusta maakt dan het uiteindelijke uitzicht. Kullberg maakt met haar kunstwerk De bordessen zijn gericht op het een verwijzing naar deze historie en “De interactie op het vliegveld waar het blikveld zich in zet deze groei door. De trappen lijken moment van verbinding eerste instantie ook op richt. Er staat uit de grond te zijn ontsprongen en hun tussen de twee trappen is echter een hoge bomenrij voor dat het klim naar boven tot in de oneindigheid zicht op het vliegveld ontneemt. Het te willen doorzetten. Aan de ene kant een aparte ervaring” oorspronkelijke idee van Gusta Kullberg is er het organische aspect, het vrije, was om hier een vizier uit te kappen de natuur. Aan de andere kant is er het zodat er wel een doorzicht ontstaat. architectonische aspect, regelmaat, de Wegens “heiligschennis” is hier echter cultivering van het landschap. De twee uiteindelijk geen toestemming voor trappen zijn een letterlijke vertaling Foto’s maken kan altijd nog, we waren gegeven. van deze gedachtengang. De statige, te nieuwsgierig en namen ieder een trap rechte middelste trap verwijst naar het naar boven toe. De architectonische Opeens schiet er rechts van ons architectonische waarbij de tweede trap trap brengt je statig en constant naar een klein vliegtuigje de weg over daar weelderig en vrij omheen kronkelt. boven. De organische route heeft echter en verdwijnt het achter de bomen. een sterke variatie in de hoogte van de Landende en opstijgende vliegtuigen optredes. De route vlakt zich vrij snel zijn wel goed te zien waardoor er een

136 137 te roepen. Ze zijn opgebouwd uit Passages is een kunstwerk dat tevens prefab elementen geproduceerd de functie van uitkijktoren kan vervullen. door trappenfabrikant de Graaf uit Als de verleiding om haar te beklimmen “De gegalvaniseerde Utrecht. Hierna zijn ze binnen één echter wordt genegeerd dan kan er ook trappen versterken dit dag geassembleerd op locatie. Het gewoon op een afstand van genoten totale project heeft destijds een jaar in worden. Een sierlijk baken in het beeld door een gevoel beslag genomen en 180.000 gulden polderlandschap met een sterk verhaal van vliegtuighangars op te gekost. De constructie is doorgerekend erachter. Wat voor ideeen, associatie door de vader van Gusta Kullberg, en metaforen ook in je opkomen bij roepen” een waterbouwkundig ingenieur, het zien van de Passages, het valt niet waardoor het zijn uiteindelijke slanke te ontkennen dat je geprikkeld wordt en minimalistische uitstraling heeft door het fascinerende spel dat Gusta interessante gelaagdheid ontstaat in de gekregen. Hierbij is ook goed gekeken Kullberg hier heeft neergezet. verschillende verkeersstromingen. Op dat de constructie-elementen zoveel maaiveld zijn er de auto’s en bussen en mogelijk wegvallen achter de trappen. op hoogte de passerende vliegtuigen. Hierdoor krijgen we het gevoel, beiden Na de benodigde beelden van de staand op een van de twee platforms, uitzichten en inzichten te hebben dat je zo een passerend vliegtuig vastgelegd begeven we ons weer naar in kan stappen: de toren als een beneden. Onderaan aangekomen valt vliegtuigstation waarbij de bordessen ons oog op het bordje “betreden op de perrons vormen. Via de trappen eigen risico”. Enige navraag leert dat enteren we het passerende vliegtuig en door het registreren van het object als zetten we onze route naar oneindigheid kunstwerk het niet hoeft te voldoen aan door. het bouwbesluit. Hierdoor mogen de platforms kleiner zijn en hoeven er geen De gegalvaniseerde trappen tussenbordessen geplaatst te worden versterken dit beeld door een gevoel op de weg naar boven. Het betreden is van vliegtuighangars/ terminals op dan echter wel op eigen risico. TIM VAN DEN HEUVEL JUSTIN VAN DER EERDEN 138 139 foto foto foto

foto

2 4

5 1. PASSERENDE KINDEREN 2. DETAIL 3. ZICHT VANAF BOVENSTE PLATFORM 4. TOTAAL SHOT foto 5. KIND

140 141 foto foto foto

foto

7 9

10 6. DETAIL TRAPVERBINDING 7. DETAIL CONSTRUCTIEVE AFDRAGING 8. DETAIL FUNDERING 9. TOTAAL SHOT foto 10.ROUTE

142 143 144 145 146 147 luchtwachttoren oudemirdum

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonM. Zwaagstra Beton 25 13 Opdrachtgever Korps Luchtwachtdienst Oorspronkelijke functie Luchtwachttoren Bouwjaar 1953 Laatste Bouwkundige aanpassing 1992 Constructie materiaal Beton Gevel materiaal Beton Bouwkosten Onbekend Uitzichttypologie 360° Panorama, enkel platform Uitzicht IJsselmeer en bos Toegankelijkheid algemeen Zomers vrij toegankelijk, overig op afspraak Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Zwerfkeienroute Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 25 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 12,5 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 14 Aantal traptreden 63 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 6 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 5,3 Max diameter (m) 6,2 Min diameter (m) 4,2 148 149 12,7 M TOV MAAIVELD

1,7 M TOV MAAIVELD

150 151 152 153 koude oorlog

De kenmerkende, van betonrasters hadden en daardoor teveel onderhoud geconstrueerde Luchtwachttoren in zouden vereisen. Bovendien werd hout Oudemirdum is de enige overgeblevene als te brandgevaarlijk beschouwd. in Friesland. Met zijn hoogte van dik 12 Beton leek zowel ﬁ nancieel als meter is hij gebouwd op het hoogste technisch het meest verantwoord. “Aan de binnenzijde is punt van Gaasterland. Bovenop Er werd gekozen voor een systeem een bakje met een gleuf de toren heb je ruim uitzicht op het van geprefabriceerde betonnen IJsselmeer en het dorpje Oudemirdum. raatbouwelementen. De keuze voor het bevestigd. Daarboven Aan de andere kant komt het zicht gebruik van prefab elementen had als hangt een briefje met de amper boven de bomen uit. voordeel dat bij eventuele demontage van de te bouwen luchtwachttorens de tekst ‘50 cent”.” In de jaren ’50 werden er honderden elementen opnieuw gebruikt zouden van deze torens gebouwd in Nederland kunnen worden. Het raatbouwsysteem voor het Korps Luchtwacht Dienst is ontwikkeld door Marten Zwaagstra (KLD). Het doel van de toren was om (1895- 1988), een ondernemende zijn geplaatst, die om de twee meter laagvliegende vijandige vliegtuigen architect uit ’s-Gravenhage. Hij richtte in zijn verbonden met horizontale balken. op te sporen, omdat de radartechniek 1950 NV Raatbouw op in samenwerking Hiertussen zijn met gegalvaniseerde nog niet afdoende was. De torens met NV Schokbeton te Kampen. De bouten de raatbouwelementen stonden niet meer dan 16 km uit elkaar, productie en constructie waren in gemonteerd. Aan de onderzijde omdat vanuit een luchtwachtpost de handen van het laatstgenoemde bedrijf. van de toren zijn de raten betegeld vliegtuigen op gehoor tot acht kilometer Zij waren in staat om in tien maanden met betonnen tegels om inklimmen konden worden waargenomen. Het tijd 1500 meter toren te realiseren. vanaf de buitenkant te voorkomen. Centrale Bouwbureau der Genie was De Luchtwachttoren is op afspraak belast met het ontwerpen en bouwen Al rijdend uit het plaatsje Oudemirdum het gehele jaar te bezichtigen en te van de torens. Bij de vraag van welk is de luchtwachttoren al te zien, beklimmen. In de zomer is de toren van materiaal de torens vervaardigd beschut gelegen tegen de bosrand 9.00 uur t/m 19.00 uur opengesteld voor moesten worden, kwamen hout en staal met zijn kenmerkende raatstructuur. publiek. Een houten deur geeft toegang al snel te vervallen omdat dit materiaal De toren bestaat uit een betonnen tot de toren. Aan de binnenzijde is teveel onder weersinvloeden te lijden fundering, waarop vier verticale balken een bakje met een gleuf bevestigd.

154 155 Daarboven hangt een briefje met de een grote slagschaduw te voorkomen torens zijn daarna verdwenen, maar tekst “50 cent”. Binnen is het vochtig, is de toren tegen de bosrand aan een aantal werd overgedragen aan de water drupt uit de bovenste vloer naar geplaatst, maar mocht er niet bovenuit Bescherming Burgerbevolking (BB) die beneden. Door het open raatsysteem steken. Het zicht komt daardoor bijna de torens tot 1980 gebruikte voor het hebben weer en wind vrij spel. niet boven de bomen uit, maar omdat exact lokaliseren van een mogelijke de bomen nog kaal zijn is er nog atoombominslag. In 1988 kwam een Horizontale raatliggers ondersteunen zicht over de velden, het dorpje en het aantal torens in handen van lokale de houten trappen en dienen tevens IJsselmeer. overheden. Dankzij de gebroeders als bordes. De treden zijn erg glad, Jaarsma, de huidige eigenaren, is deze ondanks het antislipproﬁ el. De laatste toren bewaard gebleven en opgeknapt. trap is van staal en geeft toegang tot het observatieplateau. Slechts een De luchtwachttoren heeft geen balustrade scheidt de trap en het overweldigend uitzicht en de klim plateau. De vloer ligt op een hoogte naar boven is tochtig en glad. Een van 12,54 meter. Deze maat is een “Door het open raatsysteem uitzichtpunt voor inwoners en bezoekers veelvoud van 1,14 meter, bepaald door hebben weer en wind vrij van Gaasterland, maar meer nog een de hoogte van drie betonraten van elk spel.” monument van de Koude Oorlog. De 0,35 meter groot en een voetstuk van Koude Oorlog waarvan de dreiging 0,24 meter. Boven bevindt zich ook een sinds 1989 voorgoed geweken is. schuillnis, waarvan de vloer iets ligt en is te bereiken via een kleine opening vanaf het plateau. De vloeren, de balustrade en de schuilnis zijn bekleed met betontegels. Vroeger diende dat als De luchtwachttorens hebben nooit in bescherming tegen granaatscherven of oorlogssituatie hoeven functioneren. inslagen van andere explosieven. Door snelle ontwikkelingen in de techniek van oorlogvoering, zoals Vanwege zijn functie mocht de toren straaljagers en radardetectie werd de niet teveel opvallen vanuit de lucht. Om KLD in 1968 opgeheven. De meeste RUUD VAN MIDDENDORP JOHANNA VAN WARNERS 156 157 1

4 1. STALEN TRAP VANAF PLATEAU 2. ONDERAANZICHT TRAPPENHUIS 3. PLATEAU MET SCHUILHUT 4. ZICHT VANUIT HET BOS

158 159 5

6 8

9 5. AANSLUITING RAATLIGGERS 6. BEVESTIGING TRAPBORDES 7. AFDICHTING RAATLIGGERS 8. BORDES 9. HOUTEN TRAP

160 161 162 163 164 165 uitkijktoren fochtelooërveen ravenswoud

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonD.A. deBeton Haan 25 13 Opdrachtgever Natuurmonumenten Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 2000 Laatste Bouwkundige aanpassing 2000 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Hout Bouwkosten € 500.000 Uitzichttypologie Gericht Uitzicht Hoogveengebied Fochteloërveen Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Geen Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 26 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 15 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 18 Aantal traptreden 71 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 35 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 0,3 Max diameter (m) 10,8 Min diameter (m) 5 166 167 15 M TOV MAAIVELD

168 169 170 171 stairway to heaven

De in totaal 18 meter hoge uitkijktoren in herstellen. Het gebied is lang niet overal het Fochteloërveen staat sinds oktober toegankelijk door zijn geaardheid van 2000 in een hoogveenlandschap op hoogveenlandschap met veel water. de grens van Twente en Friesland. Daarnaast leven er in het gebied veel De uitkijktoren heeft inmiddels al kwetsbare dieren en planten waarvoor verschillende prijzen gewonnen. In rust en stilte van levensbelang is. De “Opeens is daar de rand 2001 heeft de toren de publieksprijs bouw van de uitkijktoren is onderdeel van de Stichting hout gewonnen en in van de herinrichting van het gebied. van een bos. Een bruggetje 2003 de publieksprijs van de Vredeman Met de uitkijktoren is het terrein op leidt het bos in.” de Vriesprijs voor architectuur van de een veilige wijze goed zichtbaar en provincie Friesland. Ook wordt de toren beleefbaar voor een breed publiek vaak als kunstwerk ervaren. zonder dat planten en dieren gestoord en/of beschadigd worden. Om er te komen is een lange rit door een typisch Nederlands landschap van Op de parkeerplaats staan bordjes die Opeens is daar de rand van een bos. akkers en boerderijen niet te vermijden. naar de uitkijktoren wijzen. Deze ligt Een bruggetje leidt het bos in. In De rit komt uit in het dorpje Appelscha, midden in het landschap en is ongeveer het bos is het erg stil en zijn er veel wat erg toeristisch aandoet. Er zijn 4 km lopen vanaf de parkeerplaats. Het vogels te horen, zelfs een specht op veel café’s, recreatiefaciliteiten en zelfs voornaamste deel van de looproute de achtergrond. Wij voelen ons even een VVV kantoor. Een bordje voor loopt langs een groot meer. Het meer alleen op de wereld. het Fochteloërveen wijst je naar een was op meerdere plaatsen over het lange rechte weg die uitkomt op een pad gestroomd. Wij hadden het geluk Na een tijdje is er een splitsing van het parkeerplaats van het natuurgebied. dat het veel had gevroren voordat wij pad. Wanneer je naar rechts gaat ga er kwamen, waardoor we over het ijs je verder het bos in. Naar links loopt Langs de weg zijn werkzaamheden; verder konden. Omdat er ook sneeuw het pad recht op de uitkijktoren af. natuurmonumenten is bezig met het lag konden we door de voetsporen Deze toren is niet eerder te zien en herinrichten van het gebied zodat het goed zien dat er veel dieren in het komt dan ook onverwacht. Dit is ook beter toegankelijk is voor bezoekers gebied wonen. het bedoelde effect van de toren, hij en is bezig om de cultuurhistorie te hoort onderdeel te zijn van de context.

172 173 Niet alleen door de plaats van de toren dat het interieur van de toren chaotisch door een panoramaraam dat gelijk aan een doodlopende vertakking van overkomt. de hoofdbron van het licht in de toren het pad, aan de rand van het bos, is. Het zicht is beperkt; naar één maar ook door de afwerking van het De stalen constructie is bijna overal onbehandelde hout. in het zicht gehouden en de houten gevelpanelen met spleten staan De toren doemt op als een levensgrote verschillende kanten op. In de gevel geknikte zeven. ‘Zeven’ is dan ook zitten kleine ronde openingen om de bijnaam van de toren. Onderaan naar buiten te kijken. Helaas lukt dit “Door de spleten in de de toren is een gat als ingang te zien niet overal omdat de trap ongeveer met een steile trap naar boven. Het een meter losstaat van de gevel en houten prefab elementen lijkt een gapend zwart gat te zijn die de ramen ook op willekeurige hoogte komt het zonnetje naar mensen naar binnen wilt zuigen over geplaatst zijn. Alleen op de bordessen binnen.” de trap die er nog net uit steekt. Bij de van de toren is het mogelijk om even ingang staat een bordje met de naam naar buiten te kijken. Er zijn vijf trappen, van de architect: Dick de Haan. Helaas in de derde trap zit een knik van 90 is hij onverwachts overleden in de graden. schetsplanfase van het ontwerp. Zijn broer Tony de Haan heeft het ontwerp Bovenaan de trappen, op een afgemaakt en de bouw begeleid. hoogte van 15 meter, kijk je tegen de zijde van het omliggende landschap. binnenkant van de toren aan; een Hiermee is de toren echt gericht op het Bij binnenkomst van de toren valt de dichte schuinstaande wand. Pas hoogveenlandschap. Door de toren zo lichtinval gelijk op. Door de spleten in na 180 graden omgedraaid te zijn goed als in de bosrand neer te zetten de houten prefab elementen (1 x 3 m wordt het uitzicht zichtbaar en besef hebben de bezoekers geen last van de en 1 x 4 m) van de toren die gemaakt je dat je je in het verblijfsdeel van de zon bij het observeren van de natuur. zijn van spintvrije lariks delen komt het toren bevindt. Dit verblijfsgedeelte Kleine ramen in de zijkanten van de zonnetje naar binnen. Dit geeft een wordt vaak omschreven als een toren maken maar weinig zichtbaar; je mooi lichtspel in de toren. Dit effect soort kijkdoos in de vorm van een kijkt direct tegen boomstammen aan en zorgt er overigens tegelijkertijd voor periscoop. Het uitzicht wordt verschaft boomkruinen in. Wel ideaal om vogels

174 175 in de bomen te kunnen spotten, maar op en zijn bevestigd aan een zware In het oorspronkelijke ontwerp van de door de onhandige hoogten van de fundering. Ook wordt de richting van toren zou een spiegelconstructie boven ramen niet echt comfortabel. De toren de toren duidelijk: Er staat een bord dat aan de trap komen. Als de bezoeker is overigens met opzet laag gehouden. vertelt dat betreden van het veengebied bijna boven is zou men indirect de lucht Dit is gedaan om de hoogbouw in verboden is voor publiek. zien. De naam ‘Stairway to heaven’ Assen niet te kunnen zien. bestond toen al. Dit plan is wegens De opdracht voor de toren luidde: een bezuinigingen niet doorgegaan. Nu, 10 Bovenin de toren hangt wat informatie uitkijktoren binnen de dekking van de jaar na de bouw van de toren is Tony de over het uitzicht en de verschillende bosrand bouwen waar grote groepen Haan bezig om dit plan toch nog door te vogels die er in het gebied leven. Het mensen, waarvan sommige mensen laten gaan. Al zou het niet echt helpen is er aangenaam om te verblijven. met enigszins hoogtevrees, naar boven om de hoogtevrees te beperken. Er zijn twee bankjes geplaatst en de kunnen gaan. De uitkijktoren moest wind heeft nauwelijks invloed op de behalve functioneel, ook in ontwerp toren of op ons, omdat de gaten in de en uitvoering van hoge kwaliteit toren zijn afgedekt met glas. Ook het zijn (duurzaamheid, bruikbaarheid uitzichtvenster bestaat uit glas. Hier is en schoonheid). Volgens Tony de over de gehele breedte een opening Haan is hem het gelukt een toren te gemaakt om toch onbelemmerd uitzicht realiseren voor mensen met enigszins over het landschap te hebben. hoogtevrees. Vooral de knikvorm is ontstaan om hoogtevrees tijdens de De tocht naar beneden is minder klim en afdaling te beperken. Dit werkt aangenaam. De indrukken komen niet voor iedereen helemaal zoals op je af en het lijken hele hoge steile gepland. Het kan als onprettig ervaren trappen met smalle treden. Wanneer je worden om bij de klim niet te zien waar eenmaal beneden besluit om de toren je heen gaat en de trappen zijn erg eens goed te bekijken zie je pas de steil. Bij de afdaling is te begrijpen dat vier kolommen, waarvan twee lange en de knik in de toren de hoogtevrees kan twee erg korte onder de entree, die de beperken, omdat je niet de hele trap af toren dragen. Deze vallen nauwelijks kan kijken. ELKE VERHOEVEN IVETTE WENNEKES 176 177 1

5 1. HET PAD NAAR DE TOREN TOE 2. HET PAD HET BOS IN 3. TOENADERING VAN DE TOREN 4. INGANG VAN DE TOREN 5. LIJNENSPEL IN HET TRAPGAT

3 4

178 179 7

9 6. ANDERE ZIJDE TOREN 7. VANAF BENEDEN 8. DETAIL PANORAMA-RAAM 9. UITZICHT VANUIT EEN OPENING IN DE GEVEL 10.DETAIL DAK 11.BOVEN IN DE TOREN 10

180 6 181 11

182 183 184 185 186 187 ﬂ its breda

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonMartien Beton Kuipers 25 13 Opdrachtgever Gemeente Breda Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 2009 Laatste Bouwkundige aanpassing 2009 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Strekmetaal Bouwkosten € 320.000 Uitzichttypologie Panorama Uitzicht A16, HSL, Breda, woonboulevard Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar, vrij toegankelijk Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Fietsroute Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 24 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) zonder talud: 15m met talud: 20m Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) met talud 24,5 Aantal traptreden 79 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 22 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 0,6 Max diameter (m) 5,5 Min diameter (m) 3,2 188 189 20 M TOV MAAIVELD

190 191 INVALLEND LICHT ZORGT IN COMBINATIE MET HET STREKMETAAL VOOR EEN SPEL TUSSEN TRANSPARANTE EN GESLOTEN VLAKKEN

192 193 ﬂ its

Waar is de toren? Op het moment dat we primair bedoeld is voor de gebruiker uit de bus stappen, is hij in nog nergens van deze route. te bekennen. Na een korte wandeling Als we onder het laatste viaduct langs de IKEA en andere meubelzaken uitkomen, is hij dan eindelijk bereikbaar “Onder verschillende en vervolgens over het bedrijventerrein, en volledig zichtbaar: de (bliksem) wordt de toren dan toch zichtbaar als fl its. We lopen langs de toren een hoeken veranderen de hij achter de bedrijfshallen van de lichte helling omhoog, met ons hoofd transparante vlakken in C1000 zijn kop boven de verkeersrug constant naar de toren gedraaid. gesloten vlakken en de uitsteekt. Maar niet meer dan zijn kop Een lage winterzon schijnt achter de is zichtbaar, de rest is verscholen toren waardoor een nog scherper en gesloten juist in open achter de infrastructuurbarrière. We donkerder silhouet zich aftekent tegen vlakken.” beginnen ons af te vragen of het wel de het felle, witte licht. De toren toont zich bedoeling is om de toren van deze kant in vorm inderdaad als een bliksemfl its. te benaderen. Alleen begint de hoekige vorm niet Terwijl de Thalys boven ons langs raast, in de lucht, maar aan de grond. Het grote verkeersaders: de A16 en de vervolgt de weg naar de toren zich strekmetaal dat de huid van de toren Hogesnelheidslijn. Hij maakt onderdeel onder de A16 en de Hogesnelheidslijn vormt, geeft de toren een dynamisch uit van de fi etsroute, als rusten door. Tussen de viaducten door is af en uiterlijk. Door het onder verschillende uitkijkpunt voor de fi etser die van toe een fl its van de toren op te vangen. hoeken te plaatsen krijgt de toren een Etten-Leur af komt. Bovenop een De toren is nog niet in zijn geheel speels effect. Onder verschillende talud verrijst hij boven het verkeer zichtbaar, maar de scherpe hoeken hoeken veranderen de transparante en de directe omgeving. Alleen hoge en donkere, harde expressie van de vlakken in gesloten vlakken en de bomen blokkeren het zicht. De toren toren tekenen zich af tegen de lichte gesloten juist in open vlakken. Door staat hoog in het landschap en lijkt lucht. Ondertussen bevinden wij ons dit spel van open en dicht verandert de op die manier te zijn tentoongesteld hier op de fi etsroute tussen Etten-Leur toren bij iedere blik en lijkt hij zich zelfs voor het langsrazende verkeer. De en Breda. De ontwerper van de toren, een beetje te bewegen. toren is echter niet ontworpen om een Martien Kuipers, zou ons een week De toren staat op de plaats waar icoon te worden. Het talud is daar ook later vertellen dat de toren onderdeel de prominente fi etsroute van Etten- vooral voor de fundering. Een groot uitmaakt van deze fi etsroute en ook Leur naar Breda kruist met twee betonnen blok zorgt ervoor dat de

194 195 toren niet omvalt. De kop van de toren een talud dat direct bereikbaar is voor heel indrukwekkend. Vooral de lange, reikt namelijk ver genoeg richting de de langzame reizigers op de fi etsroute: taps toelopende arm die uitkomt in de snelweg om de indruk te wekken dat de de wandelaars en de fi etsers. kop van de toren, geeft de indruk van fl its wil omvallen. Helaas is het uitzicht voorbij de snelweg een gigantische over je heen reikende Het ontwerp is een verwijzing naar en HSL nu vooral de bovenkant van nek, die doet denken aan de T-Rex uit de snelheid en beweging van de de genoemde bedrijfshallen. Martien Jurassic Park. hogesnelheidslijn en de A16, in Kuipers verklaart dat toen hij de toren De toren loopt naar boven taps toe, combinatie met de rust van de fi etsroute. ontwierp in 1999/2000, dit terrein nog waardoor de trap langer lijkt te zijn dan Het overvloedige gebruik van staal, de in ontwikkeling was. Toen de HSL werd dat hij werkelijk is. Dit gezichtsbedrog duidelijke nadruk op de constructie en aangelegd is er langs de A16 grond de geormetrische vormen die in de onteigend. Daarbij kwamen stukken toren te herkennen zijn, doen denken grond vrij waar nog geen bestemming aan het russisch constructivisme van voor was. De gemeente schreef een Tatlin. De top van de toren steekt ver wedstrijd uit voor de vormgeving van “De toren loopt naar boven genoeg uit om te suggereren dat hij kan de rijksweg van Etten-Leur naar Breda. taps toe, waardoor de trap bewegen, wat, boven aangekomen, Het winnende ontwerp beschreef een ook zo blijkt te zijn. Ook door het fi etsroute met een aantal rustpunten en langer lijkt te zijn dan dat hij strekmetaal wordt de indruk gewekt als hoogtepunt een uitkijktoren bij het werkelijk is.” dat de toren beweegt. Het is een verkeersknooppunt. Tegen de tijd dat dynamische, spectaculaire vorm die de toren werd opgeleverd, zo’n 8/9 jaar bedoeld is om een moment stil te staan later, was het uitzicht helaas veranderd en boven de verkeersdrukte te verrijzen van braakliggend terrein in loodsen en en over Breda uit te kijken. Het is bijna hallen. versterkt de beleving van de uitreikende niet te ontkennen dat de toren daar staat Het talud heeft geen opstap of trap naar kop van het beest naar de snelweg toe. als kunstwerk bij de snelweg, bedoeld boven. Een slijtpad leidt naar de voet De robuuste staalconstructie die aan om in het oog te vallen. Als ode aan de van de toren. Doordat er geen trap naar de buitenkant van de toren is afgedekt snelle reiziger die eraan voorbij fl itst. Hij boven is, staat de toren echt bovenop door het strekmetaal, is aan de trapzijde wordt aan hen, die er met een rotvaart de bult als los element te pronken. Door van de toren zichtbaar en geeft het aan voorbijgaan, tentoongesteld op vlak naast de toren te staan, is de toren gevoel dat de toren allesbehalve fragiel

196 197 is. Het strekmetaal valt hier niet in het bereiken van het bovenste platformpje. fors en onbeweeglijk als de onderkant oog door de afstand die het heeft tot De laatste trap is nog een behoorlijke is, zo beweeglijk is de top. de trap. Hier is het de constructie die klim. Een dakje hangt boven het hoogste Het verkeer raast voorbij, maar telt, die de bezoeker grijpt. De brede uitkijkpunt en nodigt uit om beschutting lijkt zich niets aan te trekken van trap, bestaande uit geperforeerd staal te zoeken. Boven aangekomen is daar de toren. Geen automobilisten of waardoorheen de gesloten onderkant weer de snelweg, de hogesnelheidslijn vrachtwagenchauffeurs lijken gas terug van de toren zichtbaar is, en de stevige en het bedrijventerrein. Hier te nemen. Toch voelt het alsof je open reling geven vertrouwen in de route aangekomen valt het uitzicht enigszins en bloot tentoongesteld wordt aan de naar boven. Bij het bereiken van de tegen. Het lijkt amper anders te zijn gebruikers van het asfalt en het spoor. eerste platform richt de toren zich op dan het platformpje twee niveaus lager. Het dak van het platform kantelt open de snelweg. De duidelijke richting Het bereiken van de bovenkant van de naar de snelweg om de nadruk op de die de toren heeft vindt je terug in de toren geeft geen nieuwe ervaringen richting van de toren te leggen, maar verdeling van de trappen. De volgende wat betreft het uitzicht. De toren zelf is daarmee wordt de geborgenheid die stap naar boven bestaat namelijk uit veel interessanter. De uitstekende kop het dakje in combinatie met het bakje een smalle trap, die geen tegenliggers is het meest beweeglijke punt van de bovenaan kan bieden, enigszins teniet duldt. De tweede knik wendt zich af van toren. Springend op dit punt trilt de kop gedaan. de snelheid van het verkeer en richt en blijft een aantal minuten natrillen. Zo Het valt op dat de toren uitkijkt over de zich op een rustgevender landschap snelweg en de HSL naar Breda, maar met een uitzicht over een bos, daardoor niet echt onderdeel uitmaakt boerderij, broeikassen en de ﬁ etsroute van de stad. De verkeersstrook is een van en naar Etten-Leur. Ondanks dit harde scheiding. De toren dient dan rustgevende uiterlijk, verstoort het ook eerder als een vooruitblik naar geluid van de snelweg alle rust. “Zo fors en onbeweeglijk de stad voor de naar Breda reizende De laatste trap naar de kop resteert. als de onderkant is, zo persoon. Maar de toren is ook te De trap is lang, een stuk langer dan de beweeglijk is de top.” zien als tweezijdig. Tijdens de klim vorige twee trappen. Het genoemde naar boven worden twee uitzichten gezichtsbedrog is vooral hier van getoond: de drukte van Breda en de toepassing. Hoewel je over de reling rust richting Etten-Leur. Als een soort kunt kijken, blijft je blik gefocust op het herinnering halverwege aan vanwaar

198 199 de reiziger komt, gaat men door naar bewegen tot de top te klimmen en de het hoofddoel: de top en daarmee verkeersbarrière te laten voor wat het Breda. Bij de afdaling van de toren komt is. ditzelfde element weer terug, wanneer de trap uitkijkt op de rust om vervolgens weer Breda te tonen en vervolgens te eindigen in het groen. De toren is een interessante mengeling van contrasten. De drukte van Breda tegenover de rust van Etten-Leur. De dynamische vorm die verwijst naar de snelheid van het verkeer tegenover het stilstaan bij het uitzicht en de fi etsroute. De robuuste stevige constructie, die bovenin toch beweeglijk is en ook het spel van het strekmetaal tussen open en dicht. Het uitzicht zelf lijkt niet zo interessant, maar in combinatie met deze toren vertelt het een klein verhaal van de fi etsroute. Als rustpunt en uitkijkpunt biedt het een mogelijkheid om boven alles uit te steken en de omgeving te overzien. Het platte landschap biedt een ver uitzicht, dat wellicht niet mooi is, maar wel een vooruitblik en een herinnering biedt aan de fi etser en de wandelaar. Alleen al het feit dat de toren daar staat, is interessant genoeg om mensen te SEAN DIEDEREN BASTIAAN GÖTTGENS 200 201 foto

5 foto

2 4

6 foto 1. DE TOREN STAAT OP EEN TALUD EN IS BEREIKBAAR VIA EEN SLIJTPAD 2. ZIJAANZICHT TOREN 3. DE ONDERKANT VAN DE TOREN IS ROBUUST EN GESLOTEN 4. DE GEKNIKTE ROUTE 5. HET STREKMETAAL IS EEN DUIDELIJK HUID, MAAR TRANSPARANT 3 6. DE LANGE TRAP AAN HET EIND VAN DE ROUTE

202 203 204 205 206 207 ﬁ re control tower #23 cape may

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonUS Army Beton Corps 25 of Engineers13 Opdrachtgever US army Oorspronkelijke functie Vijandelijke schepen spotten Bouwjaar 1942 Laatste Bouwkundige aanpassing 2009 Constructie materiaal Beton Gevel materiaal Beton Bouwkosten $24.700 Uitzichttypologie Gericht Uitzicht Delaware Bay/River, Atlantische oceaan Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Museum Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 22,5 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 22,5 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 25 Aantal traptreden 90 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 20 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 20 Max diameter (m) 5 Min diameter (m) 5 208 209 24 M TOV MAAIVELD

210 211 VERGANE TORENS AAN DE AMERIKAANSE KUST

212 213 een oorlogsveteraan

Fire Control Tower #23 werd op ze de positie aan en werd er opnieuw Sunset Boulevard in Cape May geschoten. Dit herhaalde ze tot het doel County (USA) gebouwd tussen juni geraakt werd en uiteindelijk zonk. Door en september 1942 als onderdeel van technische innovaties verbeterde de Fort Miles. Deze kustverdedigings- wapens die daardoor een groter bereik werken bewaakten de Delaware-baai kregen. Dit bracht met zich mee dat er “Uiteindelijk werden er 15 en rivier tegen vijandelijk vuur tijdens meer Fire Control Towers nodig waren. de Tweede Wereldoorlog. Er was Uiteindelijk werden er vijftien torens torens gebouwd om Fort onder andere een opleidingscentrum gebouwd om Fort Miles van ‘ogen’ te Miles van ogen te voorzien” voor de United States Army Air Force voorzien. (USAAF) gelegen waar piloten en Al in 1943, als de oorlog nog niet luchtvaartpersoneel werd getraind en eens voorbij is, wordt begonnen er waren opslagdepots waar voorraden met de ontmanteling van het voor het leger bewaard werden. Ook kustverdedigingssysteem. Omdat het beschermde Fort Miles geallieerde gevaar verder van Amerika verwijderd deel verandert in een groot recreatief schepen die via de baai voeren. raakt, wordt de modernisering van gebied bestaande uit verschillende Onderdeel van Fort Miles waren de Fort Miles stopgezet en raken de Fire parken. Ook Fire Control Tower #23 Fire Control Towers die in paren met Control Towers uitgerangeerd. Aan wordt onderdeel van een park en azimutinstrumenten de locatie van het einde van de oorlog worden de keert daarmee terug naar zijn roots vijandelijke schepen konden bepalen. Torens verkocht aan de Marine. Het is aangezien het gebied deze functie tot De hoek met het doel werd gemeten onduidelijk of ze speciﬁ ek een functie 1930 ook had. en doorgestuurd naar de printkamer. hebben toegewezen aan Fire Control Nu, bijna zeventig jaar na de bouw van Daar werd met behulp van driehoeken Tower #23, maar het is bekend dat de toren, is Fire Control Tower #23 bepaald op welke positie het geschut de marine de torens gebruikte als de enige van de oorspronkelijk vijftien gericht moest worden. Als batterij 223, zendmast of als uitkijkpost. In 1958 stuks die nog in originele staat verkeert. bestaande uit twee 6 inch kanonnen wordt Fort Miles voor het grootste deel Reden voor het Mid-Atlantic Center gevuurd had, werd vanuit de Fire gesloten. Een klein gedeelte wordt for the Arts (MAC), een non-proﬁ t Control Towers gekeken waar een door de marine nog zo’n 15 jaar als organisatie die zich bezig houdt met het plons te zien was. Vervolgens paste radiostation gebruikt. Het overige cultureel erfgoed van Cape May (NJ),

214 215 om het gebouw te laten restaureren verricht voor het bepalen van de locatie worden. De museumfunctie en opening en hergebruiken. HMR-Architects uit van vijandelijke schepen. Op alle voor publiek heeft ertoe geleid dat men Princeton (NJ) heeft deze dankbare verdiepingen brengen kleine openingen bij de renovatie ervoor koos naast de taak toegewezen gekregen. Zij hebben licht in de toren om niet in het donker originele houten ladders een stalen niet alleen de toren opgeknapt maar naar boven te moeten. Ook is er op elke wenteltrap aan te brengen. Dit maakt het ook een nieuwe functie toegekend. De verdieping een hijsluik aanwezig om de stijgen en dalen in de toren makkelijker. uitkijktoren is nu tevens gedenkteken te gebruiken apparatuur naar boven te Hiermee heeft de toren ander karakter en museum. Binnen in de toren vindt kunnen hijsen. gekregen. Waar het in eerste instantie men foto’s, illustraties en objecten die een toren was om vijandelijke schepen refereren naar de tijd dat de toren in te spotten heeft Fire Control Tower #23 gebruik was. nu een recreatieve functie. De uitkijktoren is een ruim twintig meter De toren is een bijzonder gebouw. Het hoge ronde constructie met dertig is optimaal gebouwd voor defensief centimeter dikke betonnen muren. Het “Deze toren is gebruik. De dikke muren, de kleine streng ogende gebouw is opgedeeld in teruggebracht naar de daglichtopeningen, de ongemakkelijke zes segmenten. Het eerste segment is ladder. Deze toren is teruggebracht op begane-grondniveau waar ook de essentie waar die voor naar de essentie waar die voor diende. toegang tot de toren zich bevindt. In diende” Door relatief kleine aanpassingen is het de originele staat was hier geen vloer gebouw hergewaardeerd en bruikbaar of andere bodembedekking maar een gemaakt voor de huidige samenleving. zanderige ondergrond. Vervolgens De pure, heldere vorm met een gericht kon men met een ladder een aantal uitzicht op de bovenste verdieping. Het keren een verdieping omhoog tot men uizicht en de monumentale waarde die de vijfde verdieping bereikte. Deze Bij de renovatie van deze uitkijktoren het gebouw levend houden. Het is een verdieping had door twee diepe sleuven is er weinig verloren gegaan van de rasechte uitkijktoren geworden. in het beton een breed uitzicht over de oude glorie. Elk detail is in originele Delaware baai, de Delaware River en staat terug gebracht behalve de de Atlantische oceaan. Vanaf deze nieuwe stalen trap. Om het gebouw verdieping werden ook de metingen niet te laten vergaan, moet het gebruikt THOMAS GERRITSEN HENDRIK VAN DEN HURK 216 217 1. ... 2. ... 3. ... 4. ... 5. ...

INDELING ZELF TE BEPALEN. EEN VAKJE RESERVEREN VOOR DE OMSCHRIJVING, MAG OOK EEN ANDER VAKJE ZIJN. ZORG WEL DAT DE HULPLIJNEN AAN STAAN.

218 219 foto 2

3 6 foto

7 foto 4 1. KOPIE VAN ORIGINEEL OPLEVERINGSRAPPORT 2. SCHEMATISCHE WEERGAVEN SPOTTEN 3. AZIMUT INSTRUMENTEN IN TOREN 4. OVERZICHT FIRE CONTROL TOWERS 5. FIRE CONTROL TOWER #23 6. NIEUWE STALEN WENTELTRAP 7. INTERIEUR TEVENS MUSEUM

220 221 222 223 224 225 nieuwe brandtoren reusel

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonAtelierEen Beton architects 25 13 Opdrachtgever Recreatieve poort ‘De Peelse Heide’ Oorspronkelijke functie Uitkijktoren en klimtoren Bouwjaar 2008 Laatste Bouwkundige aanpassing 2008 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Hout Bouwkosten € 200.000 Uitzichttypologie Gericht, meervoudig Uitzicht Bos en weiland Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Survivalcentrum Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 56 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 22 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 25 Aantal traptreden 110 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 64 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 42 Max diameter (m) 12 Min diameter (m) 7,8 226 227 22 M TOV MAAIVELD

228 229 RECREATIEVE POORT DE ‘PEELSE HEIDE’

230 231 nieuwe brandtoren

Natuur heeft altijd een bepaalde maar doordat deze functie overbodig aantrekkingskracht op mensen. Even werd is besloten de oude brandtoren de drukte van de stad ontvluchten en te vervangen voor een nieuwe met een wandeling door het bos maken. een daarbij behorende nieuwe functie: “Deze recreatieve poorten Met vrienden de mountainbike pakken Herkenbaarheid voor recreatieve poort en door het bos crossen. Dit leidt in de ‘Peelse Heide’. De nieuwe brandtoren kunnen het beste gezien bepaalde gevallen echter tot recreatieve werd ontworpen door Paul van der worden als een vertrekpunt druk op natuurgebieden. Om deze druk Zanden van Ateliereenarchitecten. De voor verschillende soorten beter te kunnen reguleren worden door toren doet tegenwoordig dienst als heel Nederland recreatieve poorten recreatieve toren met klim-, tokkel- en recreatie binnen een gerealiseerd. Deze recreatieve poorten abseilmogelijkheden en, belangrijker bepaald natuurgebied.” kunnen het beste gezien worden als nog in het kader dit boek, ...als een vertrekpunt voor verschillende uitkijktoren. soorten recreatie binnen een bepaald Aan de bosrijke rand van het kleine natuurgebied. Om recreatieve poort dorpje Reusel aan de Burgermeester aanliggende bos. Het dichte onderste te kunnen worden moet aan bepaalde Willekenslaan is de nieuwe brandtoren blok heeft ook nog twee vlakken ingevuld eisen worden voldaan, zoals een directie een niet te missen opvallend bouwwerk. gekregen met kopse stammetjes die toegang tot een bos- of natuurgebied Zeker wat uiterlijk betreft is er geen moeten doen denken aan gekapte en een ligging die de recreatieve druk enkele relatie met de oude brandtoren en opgestapelde bomen langs een aankan waardoor kwetsbare gebieden die hiervoor heeft moeten wijken. Het bospad. Het gebruik van dit materiaal worden ontlast. Tevens moet er een bouwwerk bestaat uit zes op elkaar, moet de toren in zijn omgeving doen ruime parkeervoorziening aanwezig of eigenlijk door elkaar, gestapelde passen. De enorm strakke geometrie zijn als ook een horecagelegenheid en blokken, die, op de onderste na, allemaal en het stalen skelet waaraan deze informatievoorziening. De allereerste aan twee tegenliggende zijden open houten stammen bevestigd zijn, zorgen recreatieve poort in regio zuid-oost zijn. Deze open zijden verschillen wat er echter voor dat de toren wel degelijk Brabant is gerealiseerd in Reusel en richting betreft allemaal. De bekleding afsteekt tegen het bos en nooit echt in biedt toegang tot het natuurgebied van de gesloten delen van de blokken harmonie is met zijn omgeving. Zeker ‘de Peelse heide’. Op deze plek heeft bestaat uit halve boomstammetjes die, de kops houten geveldelen komen lange tijd een brandtoren gestaan volgens de architect, komen uit het een beetje geforceerd over. Dezelfde

232 233 geometrie en opbouw wekken wel een geval voldoende geprikkeld, want richting uitzicht bieden. Eenmaal boven nieuwsgierigheid op en de zoektocht de beklimming gaat snel verder naar gekomen op het hoogste platform, op naar de ingang is onvermijdelijk. het volgende platform. Dit platform een hoogte van ongeveer 22 meter, Zodra de ingang gevonden is en men is eigenlijk niet toegankelijk zonder wordt de beklimming beloond met een de toren instapt, start de ervaring begeleiding maar de nieuwsgierigheid uitzicht dat reikt van de kerncentrale van de ruimte. Het schemerige licht wint en een voorzichtige blik maakt in Mol België aan de ene zijde, tot aan en de geur van bevroren bos maken duidelijk dat de beklimming naar boven Westpoint in Tilburg aan de andere de ruimte opvallend aangenaam. de moeite waard zal zijn. Omdat het zijde. Wanneer een blik naar boven wordt De nieuwe brandtoren in Reusel heeft geworpen, kan het indrukwekkende eigenlijk twee karakters. De eerste zicht worden ervaren van het zonlicht wordt gevormd door de buitenkant dat door de spleetjes tussen de halve die met zijn strakke geometrie een boomstammen de ruimte in schijnt. opvallende verschijning in het bos Deze eerste indruk van de binnenkant “Het schemerige licht en vormt. Ondanks dat het een prettig van de toren heeft al meer relatie met de geur van bevroren bos en interessant ontwerp is om naar te de omgeving dan de gehele buitenkant. kijken past het helaas niet zo goed De geur en het licht, het doet allemaal maken de ruimte opvallend in de omgeving als waarschijnlijk de denken aan het bos. Zelfs de volledig aangenaam.” bedoeling was. Het tweede karakter in staal opgetrokken steektrap doet hier wordt gevormd door de binnenkant. geen afbreuk aan. Deze is door de wisselende uitzichten Deze trap leidt de weg naar boven en de verschillende prikkelingen van langs de eerder genoemde zes de zintuigen nog spannender en blokken. Zodra de eerste twee trappen interessanter. Het ontwerp, dat wellicht beklommen zijn is er toegang tot een blikveld wordt gehinderd door het bos, niet zo goed in de omgeving past eerste uitkijk platform. Het uitzicht is is duidelijk dat het antwoord op de vraag als de bedoeling was, wekt evenals nog niet indrukwekkend, maar het wat er te zien is boven de bomen, pas het interieur meer dan voldoende doel van de verschillende richtingen boven in de toren ligt. De weg naar dit nieuwsgierigheid om het uiteindelijke van de blokken wordt wel duidelijk. bovenste platform leidt nog langs twee doel van de toren te ervaren: het De nieuwsgierigheid wordt in ieder blokken die elk weer in een andere uitzicht.

234 235 1

5 2 1. IN, ONDER, NAAST EN BOVEN 2. DE WEG NAAR BOVEN 3. OVERZICHT NIEUWE BRANDTOREN 4. GEVELDE STAMMEN ALS GEVELBEKLEDING 5. TYPISCHE AANSLUITING CONSTRUCTIE GEVEL

236 237 238 239 240 241 kepser uitkijktoren overloon

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonJ. Meulenbroeks Beton 25 13 Opdrachtgever Gemeente Boxmeer Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 2009 Laatste Bouwkundige aanpassing 2009 Constructie materiaal Cortenstaal Gevel materiaal Cortenstaal Bouwkosten Onbekend Uitzichttypologie 360° Panorama, enkel platform Uitzicht Bos en duinen Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar, maar gesloten bij vorst Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Picknick plaats Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 49 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 25 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 26,4 Aantal traptreden 126 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 21 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 8 Max diameter (m) 6,2 Min diameter (m) 3,2 242 243 25 M TOV MAAIVELD

244 245 246 247 de ontzichtbare toren

“Bevordert toerisme en recreatie” één van fi etspaden staat. Er staan geen toren ineens op tussen de bomen door. “Gaat mooi op in de omgeving” borden in het bos en de toren staat ook Zoals Rob Setz in een interview met “Is snel en tegen lage kosten te nergens aangegeven. Verdwalen is Omroep Brabant toelicht2 is de toren realiseren” dan ook goed mogelijk. Voetpaden en gemaakt van cortenstaal. Er is bewust “Heeft een brandveilige, hufterproof fi etspaden kruizen elkaar dus is het voor dit materiaal gekozen, omdat constructie”1 uitkijken dat je geen rondjes loopt. het staal is dat verroest en dus bruin wordt. Hiermee gaat de toren op in de Dit zijn de speerpunten die Kepser Het is wel verwonderlijk dat het reclame omgeving. Het voordeel van cortenstaal pro-metaal (de ontwerper, producent object van Kepser zo verstopt staat is dat het een sterk materiaal is en veilig en opbouwer van de toren) in hun en nergens aangegeven wordt. Je zal is voor branden. “Een houten toren promotiefolder hebben staan over de verwachten dat Kepser wil dat veel brandt altijd. Staal brand niet.” Kepser uitkijktoren: een commercieel mensen de toren bezoeken, zodat deze product. meer bekendheid krijgt en ze hierdoor Om de toren in zijn geheel te kunnen meer van deze , maar ook andere zien bij benadering van de toren vanuit De uitkijktoren is gebouwd in juni 2009 staalproducten, kunnen verkopen,. het zuidwesten moet je eerst even en staat in de bossen van Overloon Misschien zal dit nog wel gebeuren als vlakbij een nieuw fi etspad tussen het de ontwikkeling van recreatieve routes oorlogs- en verzetsmuseum Liberty door het Overloonse bos afgerond is. park en recreatieplas het Schaartven. De toren staat er nog niet zo lang en De toren zelf staat aan de rand van een dat is wel te merken. In Overloon weten open heide plek in het bos. Er komen nog maar weinig mensen van het drie paden op uit. Eén wandelpad en bestaan van de toren af. De weg naar één fi etspad die twee kanten op te “Een houten toren brandt de toren vragen heeft dan ook weinig benaderen is. De open plek is ingericht altijd. Staal brandt niet.” zin bij de lokale mensen; niemand weet als een rustplaats voor de fi etsers en precies hoe je er moet komen. Er zit wandelaars. Er staan verschillende dus weinig anders op dan het pad het picknicktafels om even uit te rusten. bos in te volgen, lopend of met de fi ets, want het is wel zeker dat de toren langs Na lang dwalen in het bos doemt de

248 249 de bocht van het ﬁ etspad om. Omdat stam en het platform als kroon. wordt je duizelig van het ronddraaien. de toren dezelfde kleur heeft als de De enige manier om je nog enigszins te boomstammen in het naaldbos, valt De toren zelf staat met de entree langs kunnen oriënteren zijn de kleine ronde deze niet gelijk op. Waarschijnlijk is de het ﬁ etspad. Je moet wel geluk hebben openingen in de wanden. Hierdoor valt toren in de zomer nog lastiger te zien dat de toren open is. Soms, bijvoorbeeld iedere keer een glimp op te vangen door de begroeiing. Wanneer de toren met vorst en in de nacht, is de toren van het uitzicht wat je te wachten staat. vanaf de andere kant benaderd wordt gesloten om veiligheidsredenen. Helaas is het soms moeilijk om door is de toren waarschijnlijk sneller te zien, Wanneer je onder aan de toren staat is deze openingen te kijken. De ramen omdat dit pad langs de lengte van de verschillen namelijk in hoogte. De ene open plek loopt; recht op de toren af. keer moeten je haast door je knieën Vanaf het wandelpad komt de toren zakken; de andere keer moet je op je pas in zicht als je er vlak onder staat. In tenen staan om iets te kunnen zien. dat opzicht gaat de toren dus goed op Sommige ramen zijn onbereikbaar voor in zijn omgeving. de gemiddelde mens. Voor de kleine “De toren spreekt zichzelf mens, en dus vooral kinderen, zijn de Het materiaal is alleen niet echt meeste ramen onbereikbaar. natuurlijk. Het staal is hard en koud; tegen in zijn hoogte.” alleen de kleur past goed bij de kleuren Iets dat gelijk opvalt bij de klim van van de natuur. De toren spreekt zichzelf de eentonige trap is het geluid dat de ook tegen in zijn hoogte. Hij steekt ver klim met zich meebrengt. Omdat de boven de boomtoppen uit en is dus gehele toren uit staalplaten bestaat een stuk hoger dan zijn omgeving. is het contact geluid van onze voeten Vanuit dat oogpunt zou je kunnen goed te horen in de hele toren. Het is stellen dat de toren niet opgaat in zijn een hele hoge cortenstalen cilinder te ook goed te zien hoe de toren gemaakt omgeving. Gelukkig voor de ontwerper zien met bovenaan een uitkijkplatform. is. Hij bestaat uit 18 segmenten die op wordt de toren nooit beleefd vanuit de Een hele lange klim is te verwachten. elkaar zijn gestapeld: negen keer twee boomtoppen en lijkt het vanaf de grond Bij binnenkomst is er alleen maar trap segmenten die iedere keer 2/14e ten dat de toren wel degelijk in de natuur te zien: Een lange spiltrap die om de opzichte van elkaar verdraaid zijn met past: De toren is net een boom met een kern van de toren draait. Na een tijdje de richting van de klok mee.

250 251 PRODUCTIE VAN DE TOREN De trapleuning houdt bij elk nieuw hopen erop dat de toren door meerdere segment steeds een stukje op. De gemeente gebouwd gaat worden. Dat segmenten zijn in de fabriek gemaakt in stelt natuurlijk eisen aan de toren. Zo ongeveer drie weken. Het ter plaatste moet hij gemakkelijk te bouwen zijn, op elkaar zetten gebeurde in één snel te maken zijn, en bovenal zo dag. Door deze snelle montage is het goedkoop mogelijk. Met stalen platen de bedoeling dat andere gemeenten is er weinig materiaal nodig, waardoor ook zwichten voor deze cortenstalen de materiaalkosten laag blijven. De uitkijktoren. De gemeente Boxmeer segmenten worden in de fabriek heeft als eerste deze opdracht gegeven gemaakt, allen hetzelfde, dus met lage voor de toren om toeristen naar het productiekosten. Deze segmenten gebied te trekken. Deze opdacht is kunnen gemakkelijk vervoerd worden, terecht gekomen bij de ﬁ rma Kepser wat ze passen met een diameter van Pro-metaal. Zij zagen dit als een mooie 3200 mm goed op een vrachtwagen. De kans in de moeilijke ﬁ nanciële tijd. Zij kosten voor vervoer worden zo beperkt. De huur van een kraan is minimaal, omdat deze maar één dag nodig is. Al met al dus een goed reclameproduct voor Kepser.

Dan nu, waar het allemaal om draait: “Opeens is een soort het uitzicht op 25 meter hoogte. Het gedonder te horen in de voelt als een bevrijding om uit de benauwde toren te komen. Gelijk is toren.” de wind voelbaar. Niet alleen in ons gezicht, maar ook omdat de toren zachtjes meebeweegt op de wind. Het uitzicht is niet echt spectaculair meer nadat het meeste al gezien is

252 253 door de gaten in de torenwand. Door uitzicht. Beneden ontdekken we ook hoog boven de boomtoppen uit te dat de toren eigenlijk heel logisch in komen voel je je groot. Je kijkt over de elkaar zit. Dit komt natuurlijk omdat bossen van Overloon. Het Schaartven de toren nooit door een ontwerper zal te zien moeten zijn. Voor een deel is gemaakt. Als bouwkundige is het kan er ook richting Limburg gekeken te zien dat het ontwerp van de toren worden naar het Loobeekdal. En voornamelijk ontstaan is uit de regels achteraf blijkt ook met een beetje geluk van het bouwbesluit: De breedte van de Duitsland te zien te zijn als je heel trappen, de hoogte van de vrije ruimte ver kijkt met een verrekijker. Helaas tussen de trappen en de bordessen. wordt niet aangegeven welke dorpen De segmenten die op elkaar zijn er te zien zijn. Wat wij zagen waren gestapeld bestaan uit 14-hoeken. Dit eigenlijk alleen boomtoppen met af laat de toren van veraf rond lijken. In en toe een huisje, een kerktoren, een elk segment zitten dezelfde ramen en elektriciteitsmast en een fabriek. hetzelfde aantal traptreden, alleen zijn de segmenten ten opzichte van elkaar Opeens is een soort gedonder te horen verdraaid en zijn er in ieder tweede in de toren. Het lijkt op onweer, maar segment twee treden vervallen voor het blijkt iemand te zijn die de toren een bordes. In de toren is de logica niet beklimt. Deze iemand blijkt een jonge zo zeer te merken en lijken de ramen man te zijn die zijn wekelijkse ronde willekeurig te zijn geplaatst. Door een hardloopt. Hij gebruikt de toren als toren te bouwen met alleen regels is onderdeel van zijn ronde: een goede per ongeluk toch een toren ontstaan oefening met een toren die bestaat uit met een grote belevingswaarde. wel 126 traptreden.

Eenmaal weer beneden blijf je met het gevoel achter dat de klim een grotere beleving is geweest dat het ELKE VERHOEVEN IVETTE WENNEKES 254 255 1

6 4 1. TOREN ZOALS ZICHTBAAR VANUIT HET WANDELPAD 2. TOREN ZOALS ZICHTBAAR VANAF HET FIETSPAD 3. UITZICHT DOOR EEN RAAMOPENING IN DE WAND 4. DE INGANG VAN DE TOREN 5. BINNENZIJDE VAN DE TOREN 6. TOP VAN DE TOREN 3 5

256 257 258 259 260 261 de kaap doorn

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonT. De BetonHaan 25 13 Opdrachtgever Vereniging Natuurmonumenten Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 2006 Laatste Bouwkundige aanpassing 2006 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Hout Bouwkosten € 260.000 Uitzichttypologie 360° Panorama, enkel platform Uitzicht Kaapse bossen Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Geen Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 79 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 25,6 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 29 Aantal traptreden 128 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 28,7 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 17,9 Max diameter (m) 10 Min diameter (m) 6,4 262 263 12,7 M TOV MAAIVELD

264 265 DAMBORDSTRUCTUUR GEVEL

266 267 de kolos van doorn

Doorn. Op de Utrechtse Heuvelrug nabij van de schaal van het 30 meter hoge gemaakt. Samen met drie collega’s is Doorn is op 16 juni 2006 een nieuwe bouwwerk. De nieuwe Kaap torent hoog hij verantwoordelijk voor onder andere uitkijktoren geopend: De Kaap. Op de boven het omliggende groen uit en is de restauratie en het onderhoud van plek waar de nieuwe toren is gebouwd een stuk groter dan zijn voorganger. de ongeveer 1600 gebouwen die hebben door de tijd heen verschillende Sinds de bouw van de vorige toren Natuurmonumenten beheert. Hieronder exemplaren gestaan. Al in 1900 stond zijn namelijk de omliggende bossen vallen bijvoorbeeld forten, molens, er een 9 meter hoge houten toren. Deze aanzienlijk gegroeid. Door het grote kassen, boerderijen en kastelen. maakte in 1910 plaats voor de IJzeren platform kunnen er nu tevens meer De Haan over het ontwerp: “Ik was Kaap die in 1953 werd gesloopt. In bezoekers tegelijkertijd genieten van thuis aan het schilderen en wist ineens 1991 bouwde Natuurmonumenten de het uizicht. hoe hij eruit moest zien. Eigenlijk heel voorloper van de huidige Kaap. Deze simpel: gewoon een trappenhuis met werd echter in 2004 gesloten omdat de hogerop een plateau er tegenaan

houten constructie was gaan rotten. waarop je rondom kunt lopen. Het zou uit containerachtige stalen frames De Kaapse Bossen, waarin de Kaap moeten bestaan die je op elkaar stapelt staat, maakt deel uit van de Utrechtse “Ik was thuis aan het en aan de buitenkant voorziet van Heuvelrug. Bezoekers van dit licht schilderen en wist ineens houten panelen. Op deze manier kan je heuvelachtige natuurgebied kunnen rank bouwen. Het interessante van dit de auto aan de rand van het bos hoe hij eruit moest zien” ontwerp is dat je de toren in een jong parkeren. Vanaf daar kan men de bos later gewoon kunt verhogen door bossen induiken en begint de klim over er enkele elementen op te plaatsen, de wandelpaden naar de Kaap. Na een zodat hij meegroeit met de bomen.” kleine 10 minuten tekent het donkere silhouet van de toren zich af tegen de Wanneer de wandelaar dichterbij De opdracht voor het bouwen van lichte hemel. Een hoge massieve doos komt, wordt steeds duidelijker hoe de een nieuwe Kaap komt voort uit de met bovenaan een uitbouw maakt een toren in elkaar steekt. Als bouwkundig ﬁ losoﬁ e van recreatieve zonering imposante indruk. Als je geluk hebt medewerker bij Stichting Natuurmonu- die Natuurmonumenten toepast. Om staat er iemand boven om zich heen menten ’s-Graveland heeft Tony de te voorkomen dat bezoekers gaan te turen wat een goed gevoel geeft Haan het ontwerp voor deze toren rondzwerven over de terreinen, wordt

268 269 door hen gezorgd voor voorzieningen indien dat nodig is vanwege vernieling de klim omhoog. 128 treden brengen zoals wandelpaden, restaurants, of grafﬁ tivervuiling. Hiervoor zijn er de naar het uizicht nieuwsgierige bankjes en dus ook een uitkijktoren. enkele stuks voorradig die men mee bezoeker op het plateau dat zich op 25 Op deze manier houdt men de stroom laat vergrijzen. meter hoogte bevindt. Onderweg zijn mensen onder controle en wordt de er telkens bordessen en tevens zijn natuur elders met rust gelaten. Met het gebruik van de houten er her en der ronde gaten gemaakt in panelen spreekt Tony de Haan zichzelf De gevelbekleding is hetzelfde als behoorlijk tegen. dat van een eerder ontwerp voor “Ik zweer bij cor-ten staal,” bepleitte De een uitkijktoren in Fochteloërveen. Haan in een interview met de Telegraaf. De houten panelen bestaan uit “Hout heeft nadelen. Het vergt “Met het gebruik van de latten die 1 centimeter uit elkaar op onderhoud en je steekt het makkelijk in een vierkant frame zijn bevestigd. de ﬁ k. Dit type staal neemt heel snel een houten panelen spreekt De Haan: “Mijn vader was vroeger roestbruine kleur aan en past daardoor Tony de Haan zichzelf aannemer en liet steigerplanken op prima in het landschap.” Dat hij voor dit behoorlijk tegen.” latjes drogen om rotten te voorkomen. ontwerp toch hout als gevelmateriaal Vanuit dat principe heb ik ook die heeft toegepast zal naar verwachting panelen ontworpen, zodat ze kunnen niet enkel kostentechnische redenen winddrogen en buitengeluiden de toren hebben. Het voegt namelijk ook veel kunnen doordringen.” De panelen (80 toe aan de beleving van de torenklim, x 80cm) zijn een kwartslag van elkaar zoals nog duidelijk zal worden. de panelen, waarmee er doorkijkjes gedraaid waardoor een spannende ontstaan. Door de willekeur hiervan dambordstructuur is ontstaan. Het hout Onderaan bij de niet te missen toren bevinden deze zich op de meest is langzaam vergrijsd, en gaat daardoor aangekomen staat met grote stalen onlogische hoogtes. 3 à 4 bevinden steeds meer op in de natuurlijke letters te lezen dat het inderdaad “De zich echter op ooghoogte en vanaf daar omgeving. Volledig opgaan zal door Kaap” betreft. Daar er geen tafels te krijgt men al een voorproefje van wat er de enorme omvang van het bouwwerk zien zijn en er slechts één klein bankje boven te zien is. De echt nieuwsgierige altijd een utopie blijven. De panelen zijn onderaan de voet staat, wordt men bezoeker kan uiteraard overal naar van binnenuit eenvoudig te verwisselen gestimuleerd meteen te beginnen aan buiten gluren door de spleten die de

270 271 panelen bevatten. Deze zorgen tevens De beklimming van de 8 trappen eindigt richting Leersum en Amerongen keek voor voldoende lichtinval binnen en op het plateau dat om de houten doos men nog tegen een kronendak. Om maken de, op het eerste oog, gesloten heen is gevouwen zodat elke richting daaroverheen te kijken zou men hoger toren een stuk opener. De geluiden van goed bezichtigd kan worden. Vanuit dan dertig meter moeten gaan, maar vogels die te horen zijn en het groen daar kan men echt over de toppen van dan zou weer het contact met de van de bladeren dat door de spleten directe omgeving worden verloren. Hier binnen te zien is, zorgt voor een prettige is gelukkig dan ook niet voor gekozen; relatie met buiten gedurende de tocht nu is er een prettige mix van overzicht omhoog. “De nieuwsgierige en verbondenheid. Tijdens de klim valt verder nog bezoeker kan tijdens de Rondom de statige toren, die op het één ding heel sterk op: het stalen klim overal naar buiten hoogste punt van de Kaapse Bossen frame. De liggers, kolommen en staat, staan vooral beuken, eiken en windverbanden lijken in eerste instantie gluren” grove dennen. Vanaf de top is geen enorm overgedimensioneerd. De enkele lege plek te zien omdat het vele overweldigende constructie zorgt, larikshout dat voor de gevelbekleding is samen met de 6 meter vrije hoogte gebruikt door middel van verdunning uit tussen de trappen en bordessen, ervoor de bomen heen kijken. Overal rondom de directe omgeving is gekapt. dat men zich heel klein voelt worden zijn er bomen. De verschillende bij het doorlopen van het trappenhuis. boomhoogtes en de heuvels waarop Vanaf het platform kan men de Dom van De toren wordt echter wel op deze ze staan zorgen samen voor een Utrecht, de kerktorens van Amersfoort manier enorm stijf, waardoor hij niet uitgestrekt glooiend bladerdek zover en de piramide van Austerlitz zien. door de wind of bezoekers hinderlijk het oog reikt. Op een grauwe dag is het zicht echter gaat bewegen. Mede hierdoor is deze De hoogte is prima, maar dat is beperkt tot enkele kerktorens van toren ook geschikt voor mensen met ook geen toeval. Voordat er een nabijgelegen dorpjes. Op de reling zijn hoogtevrees. De relatief gesloten schetsontwerp is gemaakt, was men bordjes bevestigd waarop aangegeven gevelbekleding zorgt voor een prettige met een brandweerladder op een is wat er in een bepaalde richting te zien klim en de constructie voor een hoogte van 25 meter gaan kijken. is. Dit geeft houvast om niet eindeloos onbeweeglijk platform. Dat bleek de geschikte hoogte. Enkel alle kanten op te turen.

272 273 ONDERAAN DE KAAP

Men kan ver weg kijken en de bomen eens vanaf een ander gezichtspunt zien, maar dit uitzicht vanaf de Kaap over de Utrechtse Heuvelrug zal niet iedereen even lang kunnen bekoren. De ene bezoeker zal rustig met zijn handen op de reling ruim 20 minuten in het oneindige kunnen te turen en genieten van de rust. Terwijl enthousiaste kinderen die razendsnel omhoog zijn geklommen, hooguit 30 seconden rondrennen op het platform en dan alweer hun moeder meesleuren naar beneden.

Beneden aangekomen kan na de korte onderbreking met een laatste blik over de schouder naar de prominent aanwezige toren de wandeling worden vervolgd. Zo is het uitzicht niet bijzonder spannend, maar is De Kaap wel zo geworden waar Tony de Haan altijd naar streeft: “Een balans tussen duurzaamheid, schoonheid en bruikbaarheid.”

JUSTIN VAN DER EERDEN TIM VAN DEN HEUVEL 274 275 1

4 1. RELING PLATFORM 2. DE PANELEN 3. STALEN CONSTRUCTIE 4. DE KAAP

276 277 5

8 6 5. DETAIL BEVESTIGING 6. BOVENAAN BUITEN 7. BOVENAAN BINNEN 8. DE OUDE KAAP

278 279 GLUREN DOOR DE SPLEET

280 281 TEKENINGEN VOORLOPIG ONTWERP 282 283 284 285 286 287 landmarke lausitzer seenland kleinkoschen

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonStefan Beton Giers, 25 Susanne 13 Gabriel Opdrachtgever Stadt Senftenberg en IBA Oorspronkelijke functie Uitkijktoren en orientatiepunt Bouwjaar 2008 Laatste Bouwkundige aanpassing 2008 Constructie materiaal Cortenstaal Gevel materiaal Cortenstaal Bouwkosten € 1.000.000 Uitzichttypologie Combinatie Panorama en gericht Uitzicht Meren Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Geen Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) Onbekend Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 30 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 31 Aantal traptreden 162 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 40 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 11,5 Max diameter (m) 15 Min diameter (m) 15 288 289 290 291 de roestige spijker

De ‘landmark’ in natuurgebied ‘strand’ aan de omliggende meren. omdat de toren in zijn geheel uit Lausitzer Seenland is gebouwd in Deze directe omgeving van de toren cortenstalen platen bestaat. Dit 2008 in het kader van het International is misschien het beste te omschrijven materiaal refereert naar de machines, Building Exhibition Fürst-Pückler land. als een savanne of duinlandschap. Het de giganten van techniek, die gebruikt Het ontwerp is de winnaar van de is een kale zandvlakte met af en toe werden bij de opgravingen van de internationale architectuurwedstrijd een struikje. Het plan is om de meren kolenlagen waardoor het landschap is in opdracht van de IBA en de stad die eromheen liggen te verbinden met geworden zoals het nu is. In de toren Senftenberg. De ‘landmark’ staat een kanaal, waardoor de toren aan het is wel 111 ton cortenstaal verwerkt en symbool voor de transformatie van water komt te staan. de toren is in 70 dagen gebouwd. De mijnstreek naar een merenlandschap en In de vrije ruimte komt de toren over als fundering bestaat uit 75 kubieke meter als zichtbaar teken voor de ontwikkeling een over-gedimensioneerde sculptuur. beton en 8 ton wapeningsstaal. van bevaarbare kanalen. Het is een De grote vlakken staal en de compositie bouwkundige en toeristische ‘mijlpaal’ van trappen dragen bij aan het beeld voor het IBA-Projekt “Wasserlandschaft van de sculptuur. De toren werkt EEN VAN DE MACHINES DE GEBRUIKT ZIJN OM Sedlitzer See”. Een veelvoudig net van hiermee als een oriëntatiepunt. De toren HET LANDSCHAP TE MAKEN ZOALS HET NU IS. landen waterwegen zal het Lausitzer heeft als bijnaam ‘de roestige spijker’, Seenlandschap in de toekomst voor vanwege het materiaalgebruik. Het bezoekers en bewoners aantrekkelijk cortenstaal heeft door weersinvloeden maken. Hier is de toren onderdeel van. al snel een roodbruine kleur gekregen. Omhoogkijkend wanneer je onder aan De toren is niet te bereiken met de de toren staat is deze niet goed te auto. Deze moet geparkeerd worden begrijpen. De trappen lopen door en in het dichtstbijzijnde dorpje genaamd over elkaar heen. Het is niet goed te Kleinkoschen. Vanaf daar is het een zien waar de trappen op uitkomen. Dit paar kilometer lopen of ﬁ etsen naar de levert misschien verwarring ook, maar toren. De toren zal de gehele tocht te misschien ook wel nieuwsgierigheid zien zijn, omdat hij met zijn 30 meter naar wat er boven te zien is. hoog boven alles uit stijgt. De toren Als de toren beklommen wordt, is er veel zelf staat op een open plaats, een soort geluid te horen van de medeklimmers,

292 293 De dichte wand aan de achterkant Na 162 traptreden kom je eindelijk de toren in elkaar zit en wat er te zien is is hol en zal veel contactgeluid met boven en wordt de nieuwsgierigheid, achter de dichte wand. Het enige wat er zich meenemen. Het zou een hele naar wat er achter de dichte wand te nu nog op zit is het hele natuurgebied beleving kunnen zijn om de trappen zien zal zijn, beantwoord. Bovenaan ontdekken. Het tweede bezoek zou te beklimmen. Na elke trap is er een is namelijk een platform waarop 360 minder spectaculair zijn als de eerste bordes om van het uitzicht te genieten. graden panoramisch uitgekeken kan keer, maar waarschijnlijk ontdek je wel Zo is goed te zien dat je elke keer een worden over het Lausitzer Seenland weer nieuwe dingen die de eerste keer stukje hoger komt. Elke klim laat je de landschap dat ontstaan is uit de niet opgevallen waren. opbouw van de toren beter begrijpen. In voormalige mijnenstreek. In de reling totaal zijn er negen bordessen en een zijn letters gelaserd zodat de bezoekers uitkijkplatform. Met de dichte wand zal weten waar ze naar kijken. De klim zal nieuwsgierigheid naar de andere zijde dus niet voor niets zijn geweest. Op het van de toren opgewekt kunnen worden. uitkijkplatform zijn de trappen niet meer te zien en wordt de aandacht alleen op het uitzicht gevestigd.

Het uitzicht bestaat vooral uit grote meren en het omliggende natuurgebied. Dit natuurgebied is tegelijkertijd ook recreatiegebied. In de zomer zouden er dus ook veel mensen zijn om op uit “Na 162 treden wordt te kijken. De wind zou onaangenaam de nieuwsgierigheid kunnen zijn bovenop de toren. De wind heeft daar namelijk vrij spel over de beantwoord.” kale omgeving.

Eenmaal beneden zal de spanning van de toren verdwenen zijn. Met de klim ben je er namelijk achter gekomen hoe ELKE VERHOEVEN IVETTE WENNEKES 294 295 1 2

296 297 3 4 5

6 8 1. HET LANDMARK MET OMLIGGENDE OMGEVING 2. HET LANDMARKE IN DIRECTE OMGEVING 3. TOENADERING VAN DE TOREN 4. VANAF EEN VAN DE BOVENSTE TRAPPEN NAAR BENEDEN GEZIEN 5. UITZICHT GELASERD IN DE RELING 6. DOOLHOF VAN TRAPPEN 7. DE ACHTERZIJDE VAN DE TOREN 7 9 8. BOVENSTE PLATFORM 9. DE EERSTE TRAP

298 299 300 301 302 303 pyramide van austerlitz woudenberg

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonGeneraal Beton Marmont/ 25 13 Onbekend Opdrachtgever Generaal Marmont/ Burgemeester Woudenberg Oorspronkelijke functie Monument Bouwjaar 1804 Laatste Bouwkundige aanpassing 2009 Constructie materiaal Grasplaggen/ Baksteen Gevel materiaal Grasplaggen/ Baksteen Bouwkosten Onbekend/ laatste renovatie €1.500.000 Uitzichttypologie 360° Panorama, enkel platform Uitzicht Bos en heide Toegankelijkheid algemeen In de lente en zomer vrij toegankelijk Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Speeltuin, lunapark en horeca Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 60/ 71 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 22/ 33 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 36 Aantal traptreden 78 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 35,8 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 2376 Max diameter (m) 67,9 Min diameter (m) 3 304 305 23,7 M TOV MAAIVELD

306 307 308 309 monument uit de franse tijd

Het is 1804 en Nederland, toen nog van Woudenberg daadwerkelijk een de bataafse Republiek, wordt door functie aan dit monument toegekend. de Franse troepen bezet. Generaal Aangezien dit een van de hoogste punten Auguste de Marmont krijgt, in verband van de Utrechtse heuvelrug is wordt er met een dreigende invasie uit Engeland, voor gekozen een brandwachttoren de opdracht om een leger van 18.000 te plaatsen op de heuvel. Deze toren “vele bezoekers hebben Franse en Bataafse soldaten te wordt, geïnspireerd door het houten de stenen obelisk altijd formeren in het open heidegebied bij bouwwerk van weleer, ook in de vorm Zeist. In dertig dagen wordt er door deze van een obelisk gebouwd. In 2004 is aangezien voor de manschappen als tijdverdrijf en ter ere men begonnen aan een grootschalige Pyramide” van de generaal zelf, een monument renovatie, waarbij de getrapte Pyramide gebouwd. Marmont kiest, geïnspireerd zichtbaar gemaakt is. Waarschijnlijk tot tijdens de veldslagen in Egypte samen verbazing van vele bezoekers, die de met Napoleon, voor een aarden heuvel stenen obelisk altijd hebben aangezien in de vorm van een piramide met als voor de Pyramide zelf. Na een mislukte direct zichtbaar en wordt zelfs niet hoogtepunt een houten obelisk. De renovatiepoging was duidelijk dat een aangegeven. Er is echter slechts één Marmontberg is overigens al snel eenmalige renovatie niet afdoende zandpad verder het bos in. Lopend opgedragen aan Napoleon en in 1806 is. Aangezien dit monument voor een over dit pad, door het dichte bos, wordt vernoemd naar de slag in Austerlitz groot deel uit natuurlijke materialen een zeer groot donker silhouet steeds (Tsjechië), waar de broer van de keizer bestaat is er uiteindelijk besloten dat beter zichtbaar. Vlakbij het einde van een belangrijke overwinning behaalde. de Pyramide een levend monument is. het zandpad zijn de contouren van een Dit betekent dat het onderhevig zal zijn piramide duidelijk te onderscheiden. In de jaren daarna is het monument aan een continue renovatie. Dan plotseling aanbeland in een totaal vervallen, de obelisk is volledig enorme cirkelvormige open ruimte, weggerot en de Pyramide is een Nu bij aankomst op de parkeerplaats staat de piramide parmantig in het vormenloze heuvel geworden. Ook is lijkt deze plek op het eerste gezicht midden op het zand. Het pad loopt als de heide in de loop der tijd vervangen slechts een speeltuin te zijn, gepromoot een frontale toenadering richting naar door een dicht bebost gebied. Toch als “een dagje uit voor het hele gezin’’. het bouwwerk, de zijde waar de trap is er in 1894 door de burgemeester De weg naar de Pyramide is niet zich bevindt.

310 311 De Pyramide wordt beschermd door een Vanaf het platform is over de meeste Pyramide, kaarten van het kamp rond droge gracht en dichte doornenkraag in bomentoppen heen te kijken en dit zorgt 1804 en algemene informatie over de de vorm van een cirkel van 45 meter voor een weids uitzicht. Echter veel Franse tijd. doorsnee. De kiosk, een reconstructie meer dan bomen is er niet te zien. De uit 1910, markeert de opening in de stad Amersfoort is herkenbaar en aan Het beklimmen van de obelisk is alleen 1.5m hoge doornenkraag. Daar moet de horizon zijn er moderne windmolens op afspraak mogelijk. Slechts één € 2,50 betaald worden voor een kaartje, persoon kan naar boven over een smalle waarna de gracht overgestoken kan oude krakende houten trap. Onderweg worden. De entree van de binnencirkel zijn er gelukkig kijkgaten, deze zijn zeer is exact op de diagonaal van de welkom door het daglicht en de frisse Pyramide geplaatst, dit zorgt voor lucht. Boven gekomen, bijna het hoofd een benadering waarbij het bouwwerk stotend tegen een luik, is er een groots optimaal wordt ervaren. “slechts één persoon kan uitzicht over de omgeving. Al snel wordt naar boven over een smalle je afgeleid door de honderden vliegen De weg naar boven bestaat uit het oude krakende houten trap” en het vogelpoep wat werkelijk overal beklimmen van een enkele trap die ligt. Maar vooral door een ekster die direct leidt naar het uitkijkplatform. van binnen uit continu tegen het glas Deze trap heeft aan de zijkant twee aanvliegt en niet weg kan komen. Na leuningen boven elkaar, voor kinderen de redding van de vogel, door het en volwassenen. In het midden zorgt openen van het oude krakende raam, de leuning voor scheiding van omhoog is meteen duidelijk waar de vogelpoep en omlaag bewegende bezoekers. te onderscheiden. Aan de rand van vandaan komt. De meeste kijkgaten Tijdens het beklimmen van de trap gaat het platform zijn informatiepanelen waren afgedekt met gaas, maar helaas de blik automatisch omhoog, naar de bevestigd, hier is aangegeven wat zijn enkele open en zorgen voor een brandwachttoren. Dan valt pas op dat er te zien is. Maar het geeft vooral zekere dood van diverse vogels. Nu de de toren behoorlijk scheef staat. Hoe ook veel aan wat niet zichtbaar is, rust is wedergekeerd kan het uitzicht de fundering van de toren, midden in zoals bijvoorbeeld het IJsselmeer. worden geconsumeerd. de Pyramide, er uit ziet is niet duidelijk. Interessante toevoegingen aan deze Maar deze voldoet zeker niet meer . panelen zijn oude tekeningen van de

312 313 wat men ziet, waardoor er eigenlijk is ongeveer manshoog, waardoor aanwijzingen nodig zijn. Deze zijn de bezoeker zich direct klein voelt. ook voorzien, de brandweer heeft De hoogte van de cortenstaalwand namelijk een metalen strook rondom langs de trap wordt hoe hoger op de aangebracht waar de diverse plaatsen heuvel, steeds lager. Dit versterkt het “hoe verschillend de twee op vermeld staan. Door de vele vliegen, perspectief en daardoor het formaat van objecten en materialen de muffe lucht en warmte is de wens de getrapte heuvel. Een onverwachte ook zijn, ze worden om terug naar beneden te gaan niet waarneming is dat de toren zeer anders meer te negeren. wordt ervaren vanaf het maaiveld als toch als één object het platform. Daar wordt deze ervaren waargenomen” De Pyramide is gemaakt van, voor een als vrij slank, ondanks de opbouw groot deel geërodeerde, grasplaggen, in baksteen, maar vreemd is dat de dit doet afbreuk aan de strakke toren vanaf het maaiveld veel breder lijnen die een getrapte piramide lijkt te zijn in verhouding tot de hoogte. normaal vormt. Een bijzonder goede Waarschijnlijk is de oorzaak een De eerste impuls is om naar de horizon toevoeging van Landlab, tijdens de vertekening door de Pyramide. Want te kijken, immers ver kijken is de laatste renovatie, is de trap en het hoe verschillend de twee objecten en belangrijkste reden om een uitkijktoren uitkijkplatform van cortenstaal. Deze materialen ook zijn, ze worden toch als te beklimmen. Dan is goed zichtbaar zijn subtiel vormgegeven, het zijn één object waargenomen. dat de horizon niet horizontaal is. Pas platen die slechts aan de bovenzijde later dringt het door dat niet de horizon, een stukje naar de buitenzijde zijn maar de toren scheef staat. Meteen omgevouwen. De rand van het platform wordt het gevoel van veiligheid een is ontworpen als de laatste trede en is stuk kleiner. een mooie afsluiting van de treden van de Pyramide. Over het bos heenkijkend is daarachter de heide te zien en zelf het IJsselmeer Een aantal ontwerpbeslissingen maken is net zichtbaar. Het probleem bij een dat de Pyramide groter lijkt dan deze uitzicht is dat vaak niet duidelijk is daadwerkelijk is. De eerste tredelaag RUUD VAN MIDDENDORP JOHANNA VAN WARNERS 314 315 1

2 4

5 1. VOET PYRAMIDE 2. DETAIL BEVESTIGING GRASPLAGGEN 3. DETAIL TRAP 4. VOORGEVEL PYRAMIDE 5. FRAGMENT TRAP

316 317 6

7 9

10 6. FRAGMENT TOREN 7. UITZICHT UITKIJKPLATFORM TOREN 8. DETAIL KAART TBV BRANDWACHT 9. UITZICHT DOOR UITKIJKGATEN 10.FRAGMENT UITKIJKTOREN

318 319 13 14

11 15 16 12 11.GRAVURE DOOR BALTARD, 1806 12.CAMP DE ZEIST DOOR OTTO HOWEN, 1807 13.UITKIJKTOREN IN 2000 14.CIRKEL IS VRIJGEMAAKT IN 2002 15.VERVAL TEISTERT DE PYRAMIDE WEER IN 2007 16.BEVESTIGEN VAN GRASPLAGGEN 17.DE PYRAMIDE IN 2010 17

320 321 322 323 324 325 bostoren putten

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonSeARCH: Beton Bjarne 25 Mastenbroek13 Opdrachtgever Stichting Schovenhorst Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 2008 Laatste Bouwkundige aanpassing 2008 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Staal Bouwkosten € 2.500.000 Uitzichttypologie Combinatie Panorama en gericht Uitzicht Bos Toegankelijkheid algemeen In de lente en zomer vrij toegankelijk Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Tuinen, exotische bomen en horeca Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 95 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 38 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 40 Aantal traptreden 235 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 306,8 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 25 Max diameter (m) 17 Min diameter (m) 7,1 326 327 40 M TOV MAAIVELD

328 329 DE GROENE LINT DOOR DE KERN

330 331 de klimboom

Rond 2006 loopt het toerisme bij de toren te bereiken moet men naar Landgoed Schovenhorst langzaam de overkant van die drukke weg. Daar achteruit. Bij dit landgoed is een lopend over een slingerend zandpad is bijzondere collectie bomen aanwezig. de bostoren al snel te zien. In de winter Deze collectie is tot stand gekomen met de vele kale bomen zijn de felle doordat de oprichter vanaf 1848 limoengroene hekwerken, die als een “de weg naar boven zaden van heinde en verre liet komen, lint door de toren lopen, namelijk zeer kenmerkt zich door het vele waarmee gepoogd werd deze in opvallend. bewegen in-en-uit de kern de heidegrond te laten groeien. De bijzondere bomen zijn niet meer De weg naar boven kenmerkt zich door van de toren” genoeg om de huidige consument aan het vele bewegen in-en-uit de kern te spreken, dus om toeristen aan te van de toren. Het kent een bijzondere trekken worden er plannen gemaakt routing met vele gezichten. voor een uitkijktoren. Er wordt een Beneden door de toegangshekjes, bekend architectenbureau gezocht omhoog via negen steektrappen, de bovenzijde en omsloten door glas, voor een spraakmakend ontwerp en onderling verbonden door vierkante terug in de kern van de toren om dan men komt uit bij SeARCH. Het ontwerp bordessen, dan naar buiten via de uiteindelijk door de grote ronde bak op werd gemaakt door oprichter Bjarne ronde trap die om de kern van de toren het bovenste platform uit te komen. Mastenbroek en Elke Demyttenaere. heen gaat, door de kern naar een vogelhuisjesruimte met een lange lage Staande op 40 meter hoogte voelt het Bij een bezoek aan de bostoren, die bank, zes trappen met bordessen, een alsof je beneden staat. Dit platform is volledig ontoegankelijk is, moet een klein platform in de toren waar slechts namelijk bedekt met houtschilfers die toegangsbewijs worden gekocht. Maar één persoon kan staan, verder omhoog lijken door te lopen in de bomentoppen. dit is niet bij de toren die in het bos ligt, via een grote trap, die eerst uit de kern Ook groeien er verschillende bomen op zo’n 50 meter van een drukke weg. Om beweegt om er via een bordes en een de ronde bak. bezoekers juist ook de geschiedenis van andere trap weer in terug te keren, een dit landgoed te laten zien, is het kaartje uit de kern stekende ruimte bestaande bij het theepaviljoen te verkrijgen. Dit uit alleen klimnet, via drie trappen naar is vlakbij de parkeerplaats, maar om een ruimte die volledig open is aan

332 333 De onderzijde van het ronde platform De omgeving wordt in vijf verschillende comfortabel. De lage lange houten bank is bekleed met spiegelende rvs ‘ruimten’ op een zeer afwijkende wijze is uitnodigend, maar het uitzicht trekt platen. De ontwerpgedachte was om ervaren. De ronde trap zou op een de aandacht. Echter plotseling vallen het omringende bos te weerkaatsen, hoogte van 10 meter al een interessant de ronde glaasjes op, tussen de houten zodat de toren wordt opgenomen in beeld kunnen geven, maar de beweging latten in de wand. Deze zijn zorgvuldig zijn omgeving. Maar omhoog kijkend naar boven is niet op de omgeving gedetailleerd en bieden de mogelijkheid vanaf het maaiveld weerkaatst alleen gericht. Door de ronding beweeg je juist om de binnenkant van de vogelhuisjes de toren zelf en lijkt deze daardoor zelfs naar de toren toe in plaats van naar de te zien. Helaas zijn deze vacant en langer. Een toren van 40 meter hoog bomen. is er niets te ontdekken. Dan toch met uitstekende ruimten en daarboven aangekomen bij het einde van de ruimte een ronde bak met een diameter van is het uitzicht, ongeveer halverwege de 17 meter, geplaatst in een leeggekapt bomen, zelfs interessanter dan uitkijken stuk bos kan simpelweg niet opgaan in “de donkerbruine op bomentoppen. de omgeving. De verwijzingen naar de constructie refereert De grote trap buiten de kern brengt de omgeving zijn echter wel in overvloed bezoeker bijna in de bomen. Samen aanwezig. De donkerbruine constructie aan een boomstam met met de vorige ruimte is dit de meest refereert aan een boomstam met uitstekende takken en de indrukwekkende ervaring van de uitstekende takken en de felgroene felgroene hekwerken zijn omgeving in deze toren. hekwerken zijn als een bladerdek vol Bij de ruimte omringd door glas, zorgt in bloei. Daarnaast is, staande net als een bladerdek vol in dit glas, ondanks de transparantie, onder het platform, een bijzondere bloei.” voor een sterke scheiding tussen de reﬂ ectie van bomen zichtbaar door de omgeving en de persoon. Waar je bij spiegelende platen. Het biedt namelijk andere ruimten bijna het gevoel hebt de een panorama van bomen boven en bomen aan te kunnen raken, is dit een onder met daartussen een smalle De vogelhuisjesruimte is het meeste in harde hoge wand. strook lucht. balans met de omgeving. In contrast met Het hoogste platform biedt bijna het de metalen vloerdelen en hekwerken minst interessante uitzicht. Kijkend op in de rest van de toren, is deze ruimte de bomentoppen zijn individuele bomen door het natuurlijke materiaal hout zeer vrijwel niet meer te onderscheiden.

334 335 grote dichte elementen aanwezig. De is er een evenwichtig ontwerp tot stand constructie is zeer licht uitgevoerd gekomen. Deze uitkijktoren gaat niet door gebruik te maken van veel HEA op in de omgeving, maar is juist een proﬁ elen en stalen kokers. Alleen de waardevolle aanvulling. “voor een uitkijktoren doet vier hoekkolommen zijn enigszins dit platform wat het moet zwaar te noemen. Beneden is een gaas aangebracht tot een hoogte van doen: vanaf een hoog 4 meter om niet betalende bezoekers standpunt een groots buiten te houden. De vloerdelen en hekwerken zijn geperforeerd en vooral panorama voorschotelen” het klimtouw is zeer open. Door deze openingen in de materialen zijn er bijna een onbeperkt aantal lagen zichtbaar. Het kleurverschil tussen constructie, Aangezien er niet aangegeven is wat er vloerdelen en hekwerken maakt het wel te zien is, is het ook bijna onmogelijk mogelijk dat deze lagen ook onderling om bijvoorbeeld steden te herkennen. te onderscheiden zijn. Slechts de windrichtingen zijn in de balustrade aangeduid. Dat dit een bijzondere uitkijktoren betreft, is al snel zichtbaar bij het Voor een uitkijktoren doet dit platform benaderen van de toren. Maar vooral wel wat het moet doen: vanaf een is opvallend dat de route naar boven hoog standpunt een groots panorama wordt gekenmerkt door een grote voorschotelen. Het is aan de beklimmer diversiteit aan ruimten. Het gevaar om hier zelf invulling aan te geven. bij het ontwerp is dat de toren door al deze uiteenlopende toevoegingen Door de keuze van materialisatie een onsamenhangend geheel wordt. kent de bostoren een extreme vorm Maar door zorgvuldig gebruik van een van gelaagdheid, er zijn vrijwel geen minimum aan verschillende materialen RUUD VAN MIDDENDORP JOHANNA VAN WARNERS 336 337 1

2 4

5 1. VOGELHUISJESRUIMTE 2. IN HET KLMNET 3. BOVENKOMST RONDE PLATFORM 4. BENADERING VAN DE BOSTOREN 5. KERN

338 339 6

7 9

10 6. DETAIL TRAPLEUNING 7. DETAIL AANSLUITING HEKWERK OP CONSTRUCTIE 8. FRAGMENT CONSTRUCTIE 9. BOVENKOMST RONDE PLATFORM 10.REFLECTIE BOMEN IN HET PLATFORM

340 341 342 343 344 345 indemann indeland

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonMaurer Beton United 25 Architects13 Opdrachtgever Indeland Oorspronkelijke functie Uitkijktoren en landmark Bouwjaar 2009 Laatste Bouwkundige aanpassing 2009 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Staal Bouwkosten € 2.500.000 Uitzichttypologie Combinatie Panorama en gericht Uitzicht Afgraving en weiland Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar, maar gesloten bij vorst Rolstoeltoegankelijk Ja Toegevoegde functies (rondom de toren) Geen Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 184 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 46 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 46 Aantal traptreden 220 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 283 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 90 Max diameter (m) 34 Min diameter (m) 20 346 347 45 M TOV MAAIVELD

348 349 INDEMANN: HOOFD EN ARM

350 351 indemann

Het sprookje van Indemann een enorm dier gegraven zijn, want de tunnels zijn reusachtig groot!” Terwijl Er was eens een wonderbaarlijk de mensen aan het nadenken waren mooi land bewoond door even over welk dier deze tunnels gegraven wonderbaarlijk vriendelijke mensen. zou kunnen hebben begon de aarde te De mensen werden echter getroffen bewegen. De beweging werd sterker “Om hun dankbaarheid te door een ijzig koude winter. Ze kregen en sterker tot een heuse aardbeving. het kouder en kouder en bedachten dat Uit de donkere tunnels kwam langzaam laten zien bouwden ze een ze iets nodig hadden om zich aan te een reus op de mensen af gelopen. gedenkteken” warmen: vuur. Ze gooiden kolen in hun De reus was glanzend en opvallend haarden en warmden zich op aan de hoekig. Zijn gezicht was een groot behaaglijke warmte. De kolen werden venster waardoor hij in het donker kon uit de grond gehaald en het duurde niet zien. “Wat doen jullie hier?” vroeg de lang voordat er graafmachines kwamen glanzende reus. “Julie maken dit mooie aangedreven door stoom. Voor het landschap en de natuur kapot!” “Maar hadden aangedaan. maken van stoom hadden de mensen wij gebruiken de bodem om kolen “Luister.” zei de reus, nadat hij meer vuur nodig en dus ook meer uit op te graven,” zeiden de mensen nagedacht had over de situatie. “Ik kolen. Daarom groeven ze door in de geschrokken. “Zonder de kolen wordt zal jullie helpen met het opgraven van aarde totdat ze geen kolen meer vinden het te koud en werken onze machines de kolen. Maar dan moeten jullie mij konden in de bodem. Om nog meer niet meer!” De reus keek de mensen beloven het op de juiste manier te doen. kolen te kunnen opgraven moesten ze verbaasd aan. “Waarvoor gebruiken Als we de kolen hebben opgegraven, hun eigen mooie stadjes en dorpjes jullie de bodem?” vroeg hij. De mensen zorgen we ervoor dat de aarde weer verplaatsen. En ze groeven verder en namen de reus mee en lieten hem hun terug wordt gestopt. Zoals het hoort. verder.... huizen, machines en uitrusting zien. De Daarna beplanten we de vlakte met reus was erg onder de indruk van de nieuwe bomen en struiken.” Dit idee Op een dag, tijdens het graven naar intelligentie van de mensen, maar erg beviel de mensen gelijk. De reus was kolen, stuitten ze op een onderaards treurig door de chaos die de mensen erg sterk en was een grote hulp voor netwerk van tunnels. “Hmmmmm....” door het graven hadden achtergelaten, de mensen. De reus bouwde machines dachten ze. “Deze tunnels moeten door zonder te beseffen wat ze de natuur die net zo snel als de reus konden

352 353 graven. Samen hadden ze zelfs een Het sprookje van de Indemann, het is want het is een aparte gewaarwording. beek gemaakt. Ook kwam de reus met een voorbeeld van de bijzondere manier Uiterlijk en innerlijk van de toren zijn het idee om regenwater in de groeve te waarop Maurer United Architecten twee compleet andere werelden, en de verzamelen. Op die manier konden ze een ontwerpopdracht benadert. Het vraag die gesteld kan worden, zeker in een groot meer maken, waar vissen in sprookje doet bijna vergeten dat het kader van het seminar, is natuurlijk: konden zwemmen en ze met bootjes op de werkelijkheid een stuk minder Is het een toren? konden varen. sprookjesachtig was. De inwoners De reus hielp de mensen net zo lang werden gedwongen hun dorpen te totdat hij dacht dat de mensen het verlaten. Het landschap veranderde zonder zijn hulp af konden. “Zo, het is niet in een mooi schouwspel van velden, tijd voor mij om terug te keren naar waar beekjes en meertjes, maar in een grauw ik vandaan kom,” zei de glanzende toneel van verlaten spookdorpen, “Een bouwwerk met reus. En de reus ging terug de tunnels waarvan uiteindelijk pas een groot een surrealistisch, bijna in om in het donker te verdwijnen. De meer gaat ontstaan door het laten mensen waren dankbaar dat ze kennis onderlopen van de groeve. Opmerkelijk menselijke uitstraling, hadden gemaakt met de reus die ze is dan ook dat zowel in het sprookje wijzend in een heel had geleerd om op een verstandige als in de werkelijkheid het gevolg manier gebruik te maken van aarde. hetzelfde was. De mensen wilden speciﬁ eke richting.” Het landschap was nu nog mooier dan een gedenkteken. In het sprookje als eerst, met mooie velden, beekjes en dank voor wijsheid, in werkelijkheid als meren. Om hun dankbaarheid te laten herinnering aan de historie. De opdracht zien bouwden ze een gedenkteken voor dit gedenkteken luidde: Een voor de reus, om er zeker van te zijn uitkijktoren met landmark kwaliteiten. Zonder enige voorkennis van de dat ze de slimme lessen van de grote Deze opdracht heeft gestalte gekregen Indemann zou het over kunnen vriendelijke glanzende reus nooit meer in de vorm van een bouwwerk wat komen alsof hij geplaatst is in het zouden vergeten. uitkijkt over het betreffende gebied. niets. Een heel groot veld met daarin Het is belangrijk om het sprookje of een haast buitenaardse robot. Een ...En de mensen leefden nog lang en het werkelijke verhaal te kennen om bouwwerk met een surrealistisch, bijna gelukkig. het bouwwerk te kunnen begrijpen, menselijke uitstraling, wijzend in een

354 355 heel speciﬁ eke richting. Van buitenaf nog eens versterkt doordat de huid is Zodra je een van de voeten van de heeft het bouwwerk op elk punt een bedekt met een led verlichtingssysteem Indemann binnenloopt, verandert de persoonlijkheid. Van veraf is het een dat wanneer het donker wordt als ervaring compleet. Vanaf dat moment vriendelijk glimmend mannetje, een een gigantisch tv scherm fungeert is alle persoonlijkheid van de robot pixel-mannetje zoals MUA het noemt. en lichtanimaties laat zien. Deze verdwenen. Op het moment van Van dichtbij is het een indrukwekkende combinatie van architectuur met media binnentreden is ook aan alles te merken is MUA niet vreemd. dat staal het enige materiaal is waarvan Als je echter wéét waaróm het gebouwd de robot gemaakt is. Het hoort als staal, is, door middel van het sprookje of het het voelt als staal en door het lijnenspel werkelijke verhaal, dan is de eerste van de relatief slanke kolommen, indruk van de Indemann niet minder liggers en constructiedetails kan je je “Het gevoel van een bizar maar wel veel begrijpelijker. Dan niet vergissen in het materiaal. Ook ‘beschermheilige’ van de is het alsnog een enorme glimmende vanaf het moment van binnentreden is robot maar krijgt het wel meer er ineens weer een associatie met ‘een genius loci kan niet ontkent persoonlijkheid. De wijzende richting is gebouw’. Zonder dat het bouwwerk worden” niet meer een schijnbaar willekeurige gesloten wanden heeft en in elk opzicht richting maar je weet dat hij wijst naar transparant is voelt het wel degelijk de plek die er toe doet. Het gevoel van als ruimte, een prettige zelfs waar een “beschermheilige” van de genius het materiaal wellicht anders doet loci kan niet ontkent worden. Echter vermoeden. De aanwezigheid van de voelt het nooit aan als een gebouw, lift is overigens buiten beschouwing megalomane glanzende reus. In geen en daarmee ook nooit als toren. Als er gelaten daar deze ogenschijnlijk alleen geval refereert het aan een gebouw gekeken wordt naar de pure geometrie is aangebracht om de minder valide zoals wij dat kennen. De huid doet meer van het bouwwerk is de relatie met een mens ook het uitzicht te gunnen. Dat denken aan de werkelijke huid van een toren helemaal zoek, daarvoor is de de binnenkant meer menselijk is en robot dan aan een gevelbekleding en hoogte van 37 meter niet hoog genoeg meer gebouw is wil overigens niet doordat het hoofd “leeg” is voelt het ten opzichte van de breedte van 16 zeggen dat het vanaf dat moment saai aan alsof de robot ook werkelijk kan meter. Het is meer een sculptuur die er is. In tegendeel, ook van binnen is het zien. Deze indrukken worden ‘s-avonds staat om gezien te worden. een spannende ervaring alleen op

356 357 een volledig andere manier. Het voelt door de waanzinnige transparantie platforms doen geen afbreuk aan het alsof de binnenkant los staat van de van het bouwwerk, maar het toch gevoel. buitenkant. Door het beklimmen van de ervaren als ruimte, en anderzijds door 192 stalen traptreden volg je een route het geweldige zicht op de ingenieuze De Indemann is een vreemd bouwwerk door het lijf van de robot, echter zonder constructie. Het uitzicht is ook voor het met een schizofreen karakter. Maar bewust te zijn van het feit dat je je in een eerst vrij en huidloos. Tevens is er op dit doordat buiten- en binnenkant zo robot begeeft. De route leidt je allereerst platform toegang tot de schouder van van elkaar verschillen maakt het de langs een platform in de buik waar het de robot. Het zou natuurlijk heel erg beleving wel enorm interessant en uitzicht nog wat diffuus is door de eerder mooi zijn om het gevoel te hebben ook spannend. Wanneer je ook nog kennis genoemde huid van de robot. Wordt daadwerkelijk op de schouder van de hebt waarom de robot daar staat is de weg naar boven vervolgd dan kom grote glimmende reus te staan, echter het begrijpelijk dat de bewoners van je op het tweede platform die toegang is de associatie met een gebouw nu te Indeland blij zijn met dit bouwwerk. biedt tot de rechterarm. Nu begint de sterk om dit gevoel te bewerkstelligen. De Indemann weet het voor elkaar te inspanning van het traplopen beloond Nog hoger kan er geklommen worden krijgen om buiten het uitzicht bieden, in te worden. De ervaring om de arm in en als de laatste stap gezet is sta je op pure essentie functieloos te zijn. Maar te lopen is werkelijk fantastisch, wat een opvallend klein platformpje boven toch een buitengewoon interessante mede komt door de enorme uitkraging op de kop. Het uitzicht dat deze hoogte ervaring te geven. ten opzicht van het lijf van de robot. Je biedt is mooi, maar de kennis dat het loopt als het ware het uitzicht in. Het landschap om je heen gedurende enige wat je nog bewust maakt van het de komende jaren aan verandering feit dat je je in en constructie begeeft onderhevig is en zal resulteren in een is wederom de huid van de robot. De enorm meer maakt het fantastisch. ervaring houdt hier echter niet op, Is de robot van buitenaf eigenlijk niet want vier trappen en bordessen hoger te deﬁ niëren als toren, van binnen is begeef je je op een enorm platform in het gevoel van een toren heel sterk de kin van de robot, en krijg je te zien aanwezig. De reden hiervan is dat je waar de robot zijn hele bestaan naar je slechts aan één kant van de robot kijkt en waakt. Op dit platform heerst begeeft en de trap je in één rechte een bijzondere sfeer. Dit komt enerzijds beweging naar boven leidt. De enorme

358 359 1

5 2 1. LICHTANIMATIE OP GEVELBEKLEDING 2. TOEGANG TOT DE ARM 3. TUSSEN DE BENEN 4. OPEN EN TOCH GESLOTEN RUIMTE 5. TYPISCHE CONSTRUCTIEKNOOP

360 361 362 363 364 365 de pagode efteling kaatsheuvel

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonT. van Beton de Ven 25 13 Opdrachtgever Efteling Oorspronkelijke functie Attractie Bouwjaar 1987 Laatste Bouwkundige aanpassing 2010 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Staal Bouwkosten € 3.640.000 Uitzichttypologie 360° Panorama, enkel platform Uitzicht Attractiepark Efteling Toegankelijkheid algemeen Openingstijden Efteling Rolstoeltoegankelijk Ja Toegevoegde functies (rondom de toren) Toko Pagode, met aziatische gerechten Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 56 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 45 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 58 Aantal traptreden 0 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 56 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 348 Max diameter (m) 16 Min diameter (m) 2,1 366 367 45 M TOV MAAIVELD

368 369 DETAIL PAGODE

370 371 de zwevende schotel

Kaatsheuvel. Symbolisch werd juist op De naamgeving van de Pagode was nog element in de skyline van het Hemelvaartsdag 1987 in de Efteling een een hele discussie. In eerste instantie attractiepark. Vanuit het hele park nieuwe attractie geopend; de Pagode. zou de attractie de Pagoda heten, maar is deze centraal gelegen uitkijktoren Dit in het oog springende gevaarte is dit is gecorrigeerd omdat men meende goed te zien. Het is daarom maar goed midden in een periode gebouwd waarin dat dit graf betekende. Later herrees dat de oorspronkelijke locatie niet is de ene naar de andere grote attractie de discussie als van de Ven er in het aangehouden. Men wilde de Pagode werd ontwikkeld, zoals de Piraña, Verre Oosten op bijna iedere hoek namelijk in eerste instantie aan de Carnaval Festival, de Swiss Bob en de van de straat Pagoda als benaming andere kant van de Siervijver bouwen, Fata Morgana. De destijds 8 miljoen tegenkomt, maar dat heeft niet geleid dan nu het geval is. Dit is later veranderd gulden kostende attractie bestaat uit tot weer een naamsverandering. omdat hij dan vanaf de openbare weg een hydraulisch aangedreven arm, een te veel aandacht zou opeisen, wat ronde Thaise tempel met een diameter weggebruikers mogelijk zou aﬂ eiden. van 16 meter (samen 225 ton) en een De Pagode verraadt echter met haar contragewicht (340 ton). “In de Pagode balanceren aanwezigheid nog steeds aan alle kinderen op de achterbank de nabijheid Ton van de Ven, destijds werkzaam de luchtreizigers op een van de “Efteling!”, zoals de ouders dan als creatief directeur voor het park, grote schotel als een luidkeels te horen krijgen. heeft voor de Thaise vormgeving dienblad robuuste wijn, gezorgd. Het ontwerp omvat een ronde De Pagode valt op door haar slanke tempel met ornamentele vormen, gedragen door een arm en relatief grote uitbouw. De kleurcombinaties en lijnvoering die gracieuze ober, boven de kleurrijke tempel lijkt op deze manier voor de Efteling zo typerend zijn. De door de lucht te zweven. Of zoals in pagode staat in het Reizenrijk, waar bossen van het park!” een Eftelingpublicatie uit de jaren een jaar eerder een andere attractie tachtig stond geschreven: “In de was geopend met een oosters thema; Pagode balanceren de luchtreizigers de Fata Morgana. Deze bestaat uit een De Pagode is een beeldbepalende op een grote schotel als een aaneenschakeling van scènes in de trekpleister geworden in de Efteling. Al dienblad robuuste wijn, gedragen door oosterse en Arabische stijl. 22 jaar lang is haar machtige silhouet een gracieuze ober, boven de bossen voor de bezoeker een geruststellend van het park!”

372 373 Het continu verschijnen en verdwijnen voor de maximaal 120 bezoekers, ander kant op. Op 45 meter hoogte van deze dynamische attractie zorgt zodat iedereen optimaal kan genieten heb je als bezoeker een schitterend voor een onbewuste aantrekkingskracht van hetgeen deze attractie te bieden overzicht van de Efteling. Het hele op elke parkbezoeker. Hierdoor is een heeft. park ontrolt zich aan de voeten van ritje in de Pagode een vast ritueel van de luchtreizigers. Alle uithoeken zijn een bezoek aan de Efteling. De wachtrij Wanneer alle bezoekers aan boord wordt steeds aangevuld met nieuwe zijn begint het spannende gedeelte, avonturiers. Tijdens het wachten bouwt zeker voor hen met een ﬂ inke portie de spanning langzaam op als men van hoogtevrees. Men wordt omringd dichtbij de Pagode haar plekje in de door opgewonden kinderstemmen die lucht ziet zoeken. Beneden worden alsmaar luider worden naarmate de “Men wordt omringd de wachtenden beschermd door de spanning toeneemt en de Pagode in door opgewonden enorme paraplu die de pagode aan beweging komt. De kreten van sensatie kinderstemmen die alsmaar de onderkant lijkt te zijn. De pracht slaan over op de andere passagiers die boven te zien is spreekt dan nog en verhogen zo het enthousiasme bij luider worden naarmate de slechts tot de verbeelding en de tijd iedereen. De hydraulische arm brengt spanning toeneemt en de kruipt tergend traag voorbij tot het de bezoeker in een gestaag tempo moment dat de Pagode beneden is. vanaf de grond, scherend langs de Pagode in beweging komt.” De blijdschap bij het opengaan is takken van het omliggende groen, aanzienlijk vergroot door het wachten naar een hoogte van 45 meter, ruim op de vorige groep.Bij het betreden boven de toppen van de bomen, waar van de Thaise tempel wordt men de wind vrij spel heeft. Het zorgt voor automatisch door de smalle rondgang een machtig gevoel om plotseling zo geleid. Alle bezoekers nemen plaats hoog verheven neer te kunnen kijken. goed te zien, zoals de ingang, Vogel op de oneindig lange bank of langs de Men is voor even buiten de onzichtbare Rok en de Python. Wel is het jammer reling en verdelen zich op deze manier grenzen van de Efteling getreden. dat het zicht vooral beperkt blijft tot de in de rondte. Zo wordt tevens het extra grote attracties. De kleinere verdwijnen gewicht op de schotel gelijkmatig Dat de pagode vanuit het gehele park onder het dichte bladerdek in dit zeer verdeeld. Er is ruim voldoende plaats goed te zien is werkt natuurlijk ook de groen aangeklede park.

374 375 PAGODE BIJ NACHT

Op de pleinen en brede wandelpaden De tempel verheft zich vervolgens is van bovenaf het gekrioel van mensen naar grote hoogte en draait aldaar beneden goed te zien. Het uitzicht blijft een volledige ronde om zijn as zodat natuurlijk niet beperkt tot enkel het je een totale panoramische ervaring park; op heldere dagen kunnen Tilburg krijgt. Als bezoeker hoef je dus alleen (10 km) en zelfs het provinciegebouw maar te kijken, de rest gaat vanzelf. in ’s-Hertogenbosch (18 km) worden Nadat men zich even de koning van de waargenomen. Efteling heeft gevoeld is het tijd voor de volgende attractie. Op de maximale hoogte draait de tempel 360 graden om zijn as, zodat Kortom: dit Eftelingicoon geeft de van elke richting volop genoten kan bezoeker een machtig gevoel met een worden. Wanneer de tempel zijn korte en krachtige uitkijkervaring! volledige ronde erop heeft zitten, wordt de afdaling ingezet. Na een totale duur van nog geen 3 minuten staat men al weer beneden en kan de weg worden ingeslagen naar de volgende attractie, waarschijnlijk één die zojuist vanuit een geheel ander perspectief is bekeken. De Pagode blijft leeg achter voor een nieuwe groep avontuurlijke bezoekers.

Deze attractie is een perfecte uitkijktoren. Men hoeft totaal geen moeite te doen om te genieten van wat er op 45 meter hoogte te zien is. Je wacht op je beurt, stapt in en zoekt een plaatsje langs de reling. JUSTIN VAN DER EERDEN TIM VAN DEN HEUVEL 376 377 1

2 4

5 1. ENTREE 2. ONDERZIJDE 3. PAGODE LAAG 4. PAGODE HOOG 5. DETAIL TEMPEL

378 379 6

10 7 9 6. PARAPLU 7. ONDERAAN ARM 8. PYTHON VANUIT PAGODE 9. WINTEREFTELING 10.SILHOUET

380 381 BASISTEKENINGEN RIDE TRADE 382 383 384 385 386 387 boudewijntoren vaals

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonTon VandeberghBeton 25 13 Opdrachtgever Gemeente Vaals Oorspronkelijke functie Uitkijktoren Bouwjaar 1994 Laatste Bouwkundige aanpassing 1994 Constructie materiaal Staal Gevel materiaal Beplating Bouwkosten ﬂ . 300.000 Uitzichttypologie Gericht Uitzicht Nederland, Duitsland, België Toegankelijkheid algemeen Gehele jaar, tegen entreebedrag Rolstoeltoegankelijk Beperkt Toegevoegde functies (rondom de toren) 3-landenpunt Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 378,5 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 42,5 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 52,2 Aantal traptreden 208 Totale oppervlakte platform(s) (m2) 150 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) 16,8 Max diameter (m) 15,6 Min diameter (m) 4,1 388 389 42 M TOV MAAIVELD

390 391 OP GROTE HOOGTE OP EEN ROOSTER

392 393 de boudewijntoren

Een uitkijktoren op een punt, waar Deze weg, leidt naar het pronkstuk vervolgd worden. Met het zweet op het drie landen samenkomen. Een toren, bovenop de Vaalserberg. De heldhaftige voorhoofd, wordt de tocht naar boven geplaatst op het hoogste stukje grond fi etsers kruipen met de tong op de begonnen. Een lange, transparante trap dat Nederland over bezit (of toch niet?). knieën in de richting van de toren, in kronkelt, om de zeer slanke kern van de Een toren, met de bedoeling om ver de hoop op voldoening. De slanke, toren naar boven. In eerste instantie is uit te kunnen kijken, in alle mogelijke elegante, maar toch ook fragiele toren de transparantie van de trap een genot richtingen, zowel naar Nederland, als komt steeds dichterbij en naarmate de en maakt het tot een schitterende, naar België, als naar Duitsland. afstand steeds kleiner wordt, verandert indrukwekkende beleving. Met de auto wordt een weg afgelegd, deze nietszeggende toren in een enorm, Dan komt echter het punt, waarop de welke zich geleidelijk aan naar boven imposant bouwwerk. Daar staat hij dan, transparante vloer zich van een hele krult. Bochtje voor bochtje komt de top een stijve, overweldigende, slanke toren ander kant laat zien. De wereld onder van de hoogste heuvel van Nederland van maarliefst 52m hoog. je voeten wordt steeds kleiner en steeds dichterbij. Uiteindelijk mondt deze kleiner. De wind rond de toren waait weg eenvoudig uit op een grote, lege alsmaar harder en de trillingen in het parkeerplaats. Vanaf deze parkeerplaats staal beginnen langzaamaan sterker te kan men alles behalve genieten van worden. Nu komt het besef: ‘over enkele een prachtig uitzicht. Al snel rees het minuten sta ik boven, op 42m hoogte, besef dat we van geluk konden spreken “De weg naar de ultieme op een soortgelijk, transparant, fragiel deze klim per auto afgelegd te hebben. voldoening kan vervolgd stalen rooster.’ Wat een domper zou het zijn geweest, worden.” De keuze: omdraaien of doorgaan. De zwetend en zwoegend de Vaalserberg tocht wordt steeds vermoeiender en per fi ets te beklimmen, in de hoop boven beangstigender. De grond is reeds ver te kunnen genieten van een schitterend onder je vandaan, maar de toren is pas uitzicht, maar helaas. De parkeerplaats tot aan de helft beklommen. Er is geen is omringd met bomen, die je het uitzicht andere optie, opgeven bestaat niet. De DE BEKLIMMING volledig ontnemen. keuze was onderaan al gemaakt, je zal Met de beklimming van zojuist nog Na de auto, dan wel fi ets, geparkeerd en moet de toren te voet beklimmen, vers in het geheugen, staat men voor te hebben, wordt de slopende weg there’s no way back. Stap voor stap, een geheel nieuwe uitdaging. De vervolgd met een lange, eindeloze weg. meter voor meter komt het einde van weg naar de ultieme voldoening kan

394 395 de toren in zicht. De wind waait hard, onder je voeten rust een massieve, mensen stappen uit de lift en worden heel hard, en de persoon achter je is robuuste betonnen vloer. Erg typerend overladen met een ver uitzicht. Het ondertussen niet meer te verstaan. voor deze toren is dan ook het feit dat contrast tussen de beleving van hen die Communiceren kan slechts nog met de beklimming buiten plaats vindt, om de toren hebben bestegen doormiddel gebaren en heel hard schreeuwen. Nu vervolgens bovenin de toren binnen te van de lift en hen die de beklimming begint de stalen trap nog harder te trillen eindigen. Er is sprake van een contrast (buitenom) per trap hebben doorstaan en elke stap voelt alsof het staal een in vergelijking tot andere torens. Veel is groot. Wanneer men heeft kunnen centimeter doorbuigt. Het vertrouwen in torens hebben een beschut stijgpunt en proeven van de harde wind, waarin zeer nauwkeurige bouwvakkers begint eindigen in de openlucht, maar niet de de toren zich weet staande te houden, beetje bij beetje kleiner te worden en Boudewijntoren, deze eindigt (voorlopig) wanneer men de afstand van beneden je gaat goed kijken naar de moeren en binnen. Vanuit deze ruimte kan gekeken naar boven zelf getrotseerd heeft en het bouten waarmee de trap bevestigd zit. worden naar de verre horizon, de besef van de hoogte doordrongen is, dan Daar is hij dan, het smalle trappengat. horizon in Duitse richting, de horizon voelt de lege, stille binnenruimte als een De trap wringt zich door de opening in Nederlandse richting en de horizon grote tegenvaller. Dit in tegenstelling tot en eindigt in een windstille, kleine, in Belgische richting. We mochten van het verwende groepje mensen, welke onpraktische, transparante ruimte, geluk spreken dat er bordjes bij stonden, hetzelfde doel bereikt hebben zonder waarvandaan al een goed beeld is anders was het nog de vraag welke inspanningen en angsten. te zien van het uitzicht wat de toren richting Duitsland en België was. Is dit Maar, dan komt er het punt, waarop te bieden heeft. De anticlimax, het het dan, is dit het drielandenpunt, met de heldhaftige klimmer beloond gaat nutteloze gevoel, daar sta je dan in een zijn prachtige uitzicht? worden. De stille binnenruimte is doodstille ruimte, omringd met glas en voorzien van grote, open schuifdeuren. Deze deuren kunnen handmatig DE VOLDOENING? geopend en gesloten worden, waardoor De indrukwekkende, beangstigende men weer terug kan keren op de oude, weg naar boven eindigt verslagen in “De anticlimax, het nutteloze ‘vertrouwde’, stalen roosters. Met twee een ruimte welke bedoeld is om met een handen wordt de klink van de schuifdeur gevoel, daar sta je dan in prettig gevoel te kunnen verblijven. Dan beet gegrepen. Met een behoorlijke klinkt het irritante geluid van een lift welke een doodstille ruimte” inspanning wordt de deur geopend zijn bestemming bereikt heeft. Laffe, en grijpt de harde wind zijn kans naar luie, maar vooral nietsvermoedende

396 397 Vanuit dit stalen platform kan er nog binnen te dringen. De harde klimmer gevoel, het gevoel is een persoonlijk, een laatste trap bestegen worden. Deze heeft zojuist een weg afgelegd naar onaantastbaar maar uiterst betrouwbaar laatste klim kan enkel en alleen per boven, over soortgelijke roosters en zintuig. trap en is niet bereikbaar per lift. Deze is er langzaam aan gewend geraakt. trap leidt tot het hoogste punt van de Moedig stapt hij over de drempel toren, het deﬁ nitieve platform, welke en betreedt de transparante, stalen het gigantische panorama verschaft roosters. De trillingen zijn weer goed waarvoor de toren bedoeld is. voelbaar en al snel word teruggedacht De oorspronkelijke bezoekers die aan die indrukwekkende weg naar hadden gekozen voor de eenvoudige boven. De kleffe handjes, de tintelende weg via de lift, zullen nu sterk moeten vingertoppen en de wankelende benen zijn om ook over de drempel te durven zijn weer duidelijk voelbaar. Hier ging stappen. Alleen dan, en slechtst dan, het allemaal om, deze sensatie, deze zullen zij het hoogste puntje van de kick om de hoogte te ervaren. Dit is “Het besef van de enorme toren kunnen bereiken. Ook zij zullen genieten van een uitzicht, dit is ervaren er uiteindelijk aan moeten geloven en hoogte komt als een klap in hoe het is om hoog boven de omgeving de stalen, transparante roosters moeten uit te torenen en ver te kunnen kijken. het gezicht, de angst wordt gaan betreden. De eerste stappen Onder je lopen de mensen over straat, worden gezet, de lach verdwijnt van de groter.” als kleine mierenhopen dwalen de gezichten. De handen glijden langzaam groepjes mensen door elkaar, maar jij over de reling en de gezette stappen staat erboven. Jij kunt iets zien, waarvan worden steeds kleiner. Het besef van de daar beneden geen schim te zien was. enorme hoogte komt als een klap in het De beklimming heeft uiteindelijk zijn gezicht, de angst wordt groter. Doordat doel bereikt. zij met de lift naar boven gekomen Het stalen, transparante platform rond zijn, hebben zij een belangrijk stuk de glazen binnenruimte voegt een extra ‘gewenning’ gemist. Deze gewenning dimensie toe. De hoogte is voelbaar maakt de uitkijktoren bovenop de in elk zintuig. Van de kleffe, trillende Vaalserberg tot een genot voor het… vingertoppen tot het zicht en de geur. SEAN DIEDEREN BASTIAAN GÖTTGENS 398 399 foto

foto

4 foto 1. VAKWERK 2. DE TRAP IS BELANGRIJK VOOR HET BEELD VAN DE TOREN 3. DE TOREN IS OMRINGD DOOR ANDERE FACILITEITEN VAN HET DRIELANDENPUNT 4. HET CONSEQUENTE GEBRUIK VAN ROOSTERS EN GLAS GEVEN EEN IETWAT ONBEHAAGLIJK GEVOEL 2

400 401 402 403 404 405 ﬁ ctieve toren landgraaf

M. Zwaagstra Korps Luchtwachtdienst Luchtwachttoren 1953 1992 Panorama IJsselmeer en bos Architect BetonTon VandeberghBeton 25 13 Opdrachtgever Snowworld Landgraaf Oorspronkelijke functie Uitkijktoren en prestigeproject Bouwjaar - Laatste Bouwkundige aanpassing - Constructie materiaal - Gevel materiaal - Bouwkosten - Uitzichttypologie Panorama Uitzicht Landgraaf, Kerkrade en Heerlen Toegankelijkheid algemeen - Rolstoeltoegankelijk Nee Toegevoegde functies (rondom de toren) Snowworld Hoogte uitkijkplatform t.o.v. NAP (m) 280,2 Hoogte uitkijkplatform t.o.v. maaiveld (m) 60,2 Totale hoogte t.o.v. maaiveld (m) 104,8 Aantal traptreden - Totale oppervlakte platform(s) (m2) 182 Totale oppervlakte maaiveldniveau (m2) - Max diameter (m) 17 Min diameter (m) 5 406 407 0M TOV MAAIVELD

408 409 UITZICHT OVER LANDGRAAF

410 411 uitzichtloos

Zien en gezien worden, een belangrijk voelbaar te worden. De benen krijgen een toegevoegde waarde heeft. aspect wanneer het gaat om deze het zwaar en de drang naar het volgende Zoals al eerder aan de orde kwam, gaat geplande toren. In Landgraaf ligt een plateau wordt steeds groter. Helaas, het hier om een kunstmatig aangelegde grote ski-/snowboardhal gelegen op het einde van deze lange weg is nog heuvel. De heuvel is ontstaan uit een kunstmatige heuvel. Deze heuvel lang niet in zicht. De taps toelopende het afval, dat is opgegraven uit de is een restant uit de mijnbouwtijd, welke trap versterkt het machteloze gevoel en mijnen. Het stijgelement (de trap) is tekenend is voor de Zuid-Limburgse doet verlangen naar de luie stoeltjeslift een eenvoudige, taps toelopende historie. binnenin de skihal. trap, waardoor de heuvel eenvoudig Een kaarsrechte, langgerekte trap De laatste plateaus worden betreden kan worden. Het doel van maakt de heuvel tot een begaanbaar langzaamaan bereikt. Het einde het beklimmen van deze heuvel, kan stuk grond, die hierdoor niet alleen is in zicht, er resteren nog enkele slechts twee doelen hebben. Namelijk begaanbaar is doormiddel van de skilift. traptreden. Diep zuchtend worden de in de eerste plaats, ontspanning/ Deze trap staat in het teken van het laatste stappen gezet en wordt het beweging en in de tweede plaats de zojuist genoemde mijnbouw verleden. hoogste punt van de heuvel bereikt. drang om ver uit te kunnen kijken. Los De klim lijkt oneindig en door het taps Met dit hoogste punt wordt dan ook van het feit dat het geen toren is, kan wel toe lopen van de trap, lijkt het einde het puntje bovenop de heuvel bedoeld, gesproken worden van een uitkijkpunt ver uit het zicht. Met een gevoel van waar vandaan een breed panorama te met een duidelijk stijgelement dat je verlossing, kan gepauzeerd worden op zien is. De top, waar nieuwe plannen naar een hoger gelegen punt brengt tussenliggende plateaus. Vanaf deze voor liggen. Plannen om er een (dit komt al aardig in de richting van plateaus kan er al geproefd worden uitkijktoren te bouwen. Een uitkijktoren een deﬁ nitie van een uitkijktoren). Het van het heerlijke uitzicht, die de heuvel bouwen, op een plaats waar reeds een grote verschil is echter, dat het hier te bieden heeft. Het werkt als een breed panorama uitzicht te zien is. In gaat om een kunstmatige uitkijkheuvel soort voorproefje, voor het eindeloze zit opzicht is deze geplande toren goed genoemd worden. uitzicht bovenop de top van de heuvel. te vergelijken met de Piramide van Het plan om een uitkijktoren te gaan Langzaam begint de nieuwsgierigheid Austerlitz. Bovenop de piramide staat bouwen bovenop een ‘uitkijkheuvel’, te groeien, wat zal er aan de andere namelijk een toren, die bedoeld is als klinkt als een nutteloos idee. Het kant van de heuvel te zien zijn? uitkijktoren. Echter de piramide is van uitzicht bovenop de heuvel is namelijk De weg naar boven wordt vervolgd dusdanige hoogte, dat het torentje in optimaal en onbelemmerd, waardoor en de vermoeidheid begint duidelijk verhouding tot de piramide nauwelijks de uitkijktoren geen toegevoegde

412 413 waarde zal hebben. Is het primaire blek tegen de horizon, wat ook deze doel van de ‘ﬁ ctieve’ toren dan nog wel locatie tot een uniek punt maakt. uitkijken, als hij niet nodig blijkt te zijn Zonder bescherming tegen weer en om uit te kunnen kijken? wind, zal dit uitkijkpunt altijd bereikbaar Naar alle waarschijnlijkheid gaat het “Naar alle waarschijnlijkheid zijn. Het onafhankelijke, eigen karakter in deze om een prestigestrijd. Het van deze heuvel zou alleen maar ontwerp van de geplande uitkijktoren gaat het in deze om een beschadigd kunnen worden door het is namelijk van dusdanige hoogte, dat prestigestrijd.” bouwen van een uitkijktoren. Deze hij het hoogste punt van Nederland omgeving heeft geen baat bij een net weet te overtreffen. De uitkijktoren nieuwe attractie, zeker niet in de vorm zal dan ook als een icoon gaan van een uitkijktoren. fungeren, welke te zien zal zijn (als een pronkstuk) vanuit de wijde omgeving, begonnen worden. Het uiteindelijke bovenop de heuvel bij Snowworld. De doel zal verschoven worden van de trap die momenteel voor veel mensen top van de heuvel, naar het bovenste uitzichtloos lijkt, zou in dat geval een plateau van de toren. Kan hieruit niet eind bestemming hebben, namelijk de beter geconcludeerd worden. Dat de toren. Hiermee wordt het doel om uit heuvel en de toren niet als twee losse te kijken verschoven naar een (nog) elementen gezien kunnen worden, hoger gelegen plateau. maar eerder als een geheel. Hierdoor De geschetste beleving wordt natuurlijk zou de toren ook geen vreemde eend heel anders dan de huidige beleving. in de bijt zijn, maar een verklaarbare Momenteel houdt de route op aan keuze vanuit zijn omgeving. De huidige het eind van een lange, eindeloze uitzichtloze trap zou een deﬁ nitieve trap en kan daar genoten worden bestemming krijgen, een eindstreep. van het uitzicht. Op het moment dat Vooralsnog is het bij een plan gebleven er een toren komt te staan op dit en lijkt de toekomst voor de bouw van uitkijkpunt, zal de beklimming van de deze toren uitzichtloos. Desondanks heuvel vanuit een heel ander oogpunt kan er genoten worden van een verre SEAN DIEDEREN BASTIAAN GÖTTGENS 414 415 2

1 3

5 1. DE KLIM NAAR DE TOP VAN DE WILHELMINABERG 2. IMPRESSIE LOCATIE TOREN 3. DE WILHELMINABERG MET DE TRAP EN SNOWWORLD 4. PINKPOP VANAF DE BERG 5. UITZICHT OVER HEERLEN

416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 bronnen

ESSAY KARAKTERISTIEKE(N) UITKIJKTORENS INTERNET: 1. DE.WIKIPEDIA.ORG 04-2010 2. EN.ALLEXPERTS.COM 04-2010 AFBEELDINGEN: 1. DETAIL.DE 03-2010 2. RIDES.NL JEROEN TRUYEN 04-2010 3. FLICKR.COM GEORG MAYER 4. BASTIAAN GÖTTGENS 5. SEAN DIEDEREN 6. JEROEN VERBETEN 7. TIM VAN DER GRINTEN 8. ELKE VERHOEVEN 9. IVETTE WENNEKES 10. TIM VAN DER HEUVEL 11. JUSTIN VAN DER EERDEN 12. RUUD VAN MIDDENDORP 13. JOHANNA WARNERS 14. THOMAS GERRITSEN 15. HENDRIK VAN DER HURK

ESSAY UITKIJKEN OVER HET LANDSCHAP LITERATUUR: 1. VERSTEGEN T. | GEBAREN, ATMOSFERISCHE WAARNEMING EN ARCHITECTUUR | ARTEZ PRESS ARNHEM, D’JONGE HOND HARDERWIJK | 2009

ESSAY OPDRACHT(GEVER) INTERNET: 1. IBA-SEE2010.DE 04-2010 2. BNDESTEM.NL 04-2010 3. DAZ.DE 04-2010 4. ARCHITECTENWEB.NL 04-2010

430 431 RECENSIE KUPLA OBSERVATION AFBEELDINGEN: RECENSIE UITKIJKTOREN FOCHTELOOËRVEEN RECENSIE NIEUWE BRANDTOREN INTERNET: JEROEN VERBETEN 03-2010 INTERNET: INTERNET: 1. E-ARCHITECT.CO.UK 03-2010 TIM VAN DER GRINTEN 03-2010 1. NATUURMONUMENTEN.NL 02-2010 1. ATELIEREEN.NL 4-2010 2. ARCSPACE.COM 03-2010 INTERVIEW: 2. NOORDERBREEDTE.NL 02-2010 2. OUTDOORPARKREUSEL.NL 4-2010 3. FINDARTICLES.COM 111105926 03-2010 DELOBELLE DEPUYDT ARCHITECTENBURO 3. CENTRUM-HOUT.NL 02-2010 LITERATUUR: 4. NZWOOD.CO.NZ 03-2010 AFBEELDINGEN: 1. C3 ARCHITECTURE + LANDSCAPE + URBANISM 300 AFBEELDINGEN: ELKE VERHOEVEN 03-2010 BLZ 166 P71 FLICKR.COM | GEORG MAYER 03-2010 RECENSIE PASSAGES IVETTE WENNEKES 03-2010 AFBEELDINGEN: P72 FLICKR.COM, PANORAMIO.COM 03-2010 1. KUNSTENAARS.NU 03-2010 THOMAS GERRITSEN P74 PANORAMIO.COM | CRACIUN ALEXANDRU 03-2010 2. WOLLEFOPPENGROEN.NL 03-2010 1. FLICKR.COM | RODRIGO QUIÑONES 03-2010 3. ROTTERDAMSEKUNSTENAARS.NL 03-2010 RECENSIE FLITS 2. JBDOWSE.COM | KORKEASAARI-2 03-2010 AFBEELDINGEN: INTERNET: RECENSIE KEPSER UITKIJKTOREN 3. JBDOWSE.COM | KORKEASAARI-2 03-2010 1-5. GUSTA KULLBERG 1. BUROMUS.NL 04-2010 INTERNET: 4. FLICKR.COM | BRYANBOYER 03-2010 JUSTIN VAN DER EERDEN 03-2010 2. BREDA-BOUWONTWIKKELINGEN.NL 04-2010 1. KEPSER.NL 04-2010 5. PANORAMIO.COM | DROSERA 03-2010 TIM VAN DEN HEUVEL 03-2010 3. BOORSMA-CONSULTANTS.NL 04-2010 2. UITINBRABANT.COM 04-2010 LITERATUUR: INTERVIEW: AFBEELDINGEN: 3. DEWEEKKRANT.NL 04-2010 WOOD | BARBARA LINZ | H.F. ULLMANN | 2009 GUSTA KULLBERG BASTIAAN GÖTTGENS AFBEELDINGEN: INTERVIEW: SEAN DIEDEREN ELKE VERHOEVEN 03-2010 VILLE HARA LITERATUUR: IVETTE WENNEKES 03-2010 RECENSIE LUCHTWACHTTOREN 1. ARTIKEL: RIJKSWATERSTAAT ONDERZOEKT INTERNET: ‘GEVAREN’ RECENSIE UITKIJKTOREN BOERSBERG 1. NL.WIKIPEDIA.ORG 03-2010 2. NIEUWE UITKIJKTOREN A16; PALKO PEETERS, RECENSIE DE KAAP INTERNET: 2. LUCHTWACHTTOREN.NL 03-2010 BNDESTEM.NL [2008] AFBEELDINGEN: 1. DEWEEKKRANT.NL 03-2010 3. GESCHIEDENIS.VPRO.NL 03-2010 INTERVIEW: 8. VOETSTAPPEN.NL | KAAPSE BOSSENROUTE 2. DOORWERTH.CITYSITE.NL 03-2010 4. VKBLOG.NL 03-2010 MARTIEN KUIPERS (BURO MUS, BREDA) P282 TONY DE HAAN 3. MARCELISWOLAK.NL 03-2010 AFBEELDINGEN: JUSTIN VAN DER EERDEN 03-2010 4. VELUWECOMMISSIE.NL 03-2010 RUUD VAN MIDDENDORP 03-2010 TIM VAN DEN HEUVEL 03-2010 5. NATUURKAART.NL 03-2010 JOHANNA VAN WARNERS 04-2010 RECENSIE FIRE CONTROL TOWER #23 LITERATUUR: AFBEELDINGEN: LITERATUUR: INTERNET: 1. COENRADIE, K. | BREDE KIJK OP DE NATUUR | TELE- JEROEN VERBETEN 1. KRUIDENIER M. | MILITAIR ERFGOED CATEGORIAAL 1. FORTMILES.ORG 04-2010 GRAAF | 07-1999 TIM VAN DER GRINTEN ONDERZOEK WEDEROPBOUW 1940-1965 | 2007 2. NL.WIKIPEDIA.ORG 04-2010 2. BERG, A. TEN | NATUURMONUMENTEN BOUWT INTERVIEW: 2. ZEIST: RIJKSDIENST VOOR ARCHEOLOGIE, CUL- AFBEELDINGEN: NIEUWE KAAP | WIJKSE COURANT | 10-2005 MARCELIS WOLAK LANDSCHAPSARCHITECTUUR TUURLANDSCHAP EN MONUMENTEN. P209 QUEENVICTORIA.COM 3. EKKELBOOM, J. | DAMBORDEN IN HET BOS: UITKIJK- 3. ARTIKEL: LAATSTE FRIESE GEDENKTEKEN KOUDE P212 TREKEARTH.COM BY CHIP DEITRICK TOREN DOORN | HET HOUTBLAD, P. 62-65 | 05-2006 OORLOG STAAT BIJ OUDEMIRDUM; PETER KARST- P214 FLICKR.COM RECENSIE UITKIJKTOREN ’T BELS LIJNTJE KAREL, FRIESLANS POST | MEI 1992 P218 HMR-ARCHITECTS INTERNET: 4. ARTIKEL: LUCHTWACHTTORENS IN NOORD-NEDER- 1. HMR-ARCHITECTS 1. NATUURENBOS.BE 03-2010 LAND; JAN ABRAHAMSE, NOORDERBREEDTE | 1995 2. FORTMILES.ORG 2. GVA.BE 03-2010 3. FORTMILES.ORG 3. VLM.BE 03-2010 4. FORTMILES.ORG 4. MADESENATUURVRIENDEN.NL 03-2010 5. HMR-ARCHITECTS 5. BLOG.SENIORENNET.BE 03-2010 6. HMR-ARCHITECTS 6. NIEUWSBLAD.BE 03-2010 7. HMR-ARCHITECTS

432 433 RECENSIE LANDMARKE LAUSITZER SEENLAND RECENSIE BOSTOREN 9. FLICKR.COM | CONZNL 03-2010 INTERNET: INTERNET: 10. FLICKR.COM | QUERBZ 03-2010 1. VILMOSKOERTE.WORDPRESS.COM 04-2010 1. ARCHITECTENWEB.NL 03-2010 P383 RIDE TRADE: RIDETRADE.COM 03-2010 2. GRAPHISOFT-NORDBAYERN.DE 04-2010 2. SCHOVENHORST.NL 03-2010 3. BOHLEN-AG.DE 04-2010 3. SEARCH.NL 03-2010 4. DETAIL.DE 04-2010 4. DEARCHITECT.NL 03-2010 RECENSIE BOUDEWIJNTOREN 5. ERIH.NET 04-2010 AFBEELDINGEN: AFBEELDINGEN: 6. DETAIL 6/2009 TREPPEN | WEGE | RAMPEN PAGINA RUUD VAN MIDDENDORP 03-2010 BASTIAAN GÖTTGENS | 584 - 586 JOHANNA VAN WARNERS 04-2010 SEAN DIEDEREN AFBEELDINGEN: INTERVIEW: P290 FLICKR.COM 04-2010 TON VANDEBERGH (ARCHITEKTENBURO TON 1. IBA-SEE2010.DE 04-2010 RECENSIE INDEMANN VANDEBERGH, HEERLEN) 2. IBA-SEE2010.DE 04-2010 INTERNET: 3. VILMOSKOERTE.WORDPRESS.COM 04-2010 1. MAURERUNITED.COM 04-2010 4. DETAIL.DE 04-2010 LITERATUUR: RECENSIE FICTIEVE TOREN 5. VILMOSKOERTE.WORDPRESS.COM 04-2010 1. PR INFOBOEKJE MUA AFBEELDINGEN: 6. BLOG.BELLOSTES.COM 04-2010 AFBEELDINGEN: BASTIAAN GÖTTGENS 7. DETAIL.DE 04-2010 1. MUA SEAN DIEDEREN 8. DETAIL.DE 04-2010 THOMAS GERRITSEN INTERVIEW: 9. DETAIL.DE 04-2010 INTERVIEW: TON VANDEBERGH (ARCHITEKTENBURO TON MARC EN NICOLE MAURER VANDEBERGH, HEERLEN)

RECENSIE PYRAMIDE VAN AUSTERLITZ INTERNET: RECENSIE DE PAGODE TENTOONSTELLING 1. PYRAMIDEVANAUSTERLITZ.NL 03-2010 INTERNET: AFBEELDINGEN: 2. PYRAMIDE-AUSTERLITZ.NL 03-2010 1. RIDETRADE.COM 03-2010 RUUD VAN MIDDENDORP 3. DEFRANSETIJD.NL 03-2010 2. RIDES.NL 03-2010 4. LANDLAB.NL 03-2010 3. REIZENRIJK.NL 03-2010 5. PROJECTENBANKCULTUURHISTORIE.NL 03-2010 4. VIJFZINTUIGEN.NL 03-2010 6. NL.WIKIPEDIA.ORG 03-2010 5. PARKPLANET.NL 03-2010 7. TROUW.NL 03-2010 6. EFTELING.COM 03-2010 AFBEELDINGEN: AFBEELDINGEN 11. BALTARD 1806 P367 RIDES.COM | JEROEN TRUYEN 03-2010 12. OTTO HOWEN 1807 P368 YOUTUBE.COM/WATCH?V=2AJHHQEQU0C 03-2010 13. PYRAMIDEVANAUSTERLITZ.NL 2000 P370 PICASAWEB.COM | RAGINGR2 03-2010 14. PROVINCIE UTRECHT | HENK BOL 2002 P376 PANORAMIO.COM | YVETTE 03-2010 15. PANORAMIO.COM | PHERNAMBUCQ 2007 1. RIDES.COM | MARCEL 03-2010 16. WIM HOOGENDOORN 2003 2. RIDES.COM | ROYTJUH321 03-2010 RUUD VAN MIDDENDORP 02-2010 3. RIDES.COM | N.I.C.K. 03-2010 LITERATUUR: 4. RIDES.COM | THE BASELINE 03-2010 1. DE PYRAMIDE VAN AUSTERLITZ | ROLAND BLIJ- 5. FLICKR.COM | JANNY BROCKEN 03-2010 DENSTIJN | STOKERKADE CULTUURHISTORISCHE 6. FLICKR.COM | ELISABETH85 03-2010 UITGEVERIJ | 2008 7. FLICKR.COM | STEFAN299 03-2010 8. FLICKR.COM | DRHENKENSTEIN 03-2010 434 435