Het Stadsarchief Heerlen Is Sinds

Het Stadsarchief Heerlen is dood, Leve Rijckheyt ...

PERSBERICHT

et Stadsarchief Heerlen is sinds 1924 het gemeentearchief voor de Hgemeente Heerlen. Zij heeft in die jaren hard gewerkt om het Historisch Cul- tureel Erfgoed, het geheugen van Heerlen, te beheren en beschikbaar te stellen; 30.000 foto’s, vrijwel alle kranten van de afgelopen 150 jaar en uiteraard veel unieke en bijzondere archiefstukken. Sinds enkele jaren is het Stadsarchief Heer- len langzaam aan het groeien en deze taak ook gaan uitvoeren voor een aantal andere gemeenten. Zo voert het Stadsarchief deze taken ook uit voor de gemeenten Simpelveld, Nuth en Voerendaal. En daarmee is de groei- ambitie van deze instelling nog niet gestopt. Ook in de toekomst zal het archief zich sterk maken voor een professioneel beheer en be- 37 schikbaarstelling van het Cultureel Histo- risch Erfgoed in de hele regio. Het mag duidelijk zijn dat de benaming ‘Stadsarchief Heerlen’ dan ook niet echt de lading meer dekt. Sinds 22 mei 2006 heeft het stadsarchief een andere naam. Het heet Voorheen Stadsarchief, nu Rijckheyt. vanaf die dag ‘Rijckheyt, centrum voor regio- nale geschiedenis’. De naam Rijckheyt ver- de devote toewijding aan het cultureel histo- wijst naar de aard van het materiaal dat wij risch erfgoed dat achter dat motto schuilgaat. in onze schatkamers bewaren en voor on- Op 22 mei heeft het Stadsarchief haar nieu- derzoek beschikbaar stellen. we naam en bijbehorende huisstijl feestelijk Rijckheyt verwijst ook naar de ervaring onthuld te Kasteel Hoensbroek ten overstaan die een bezoeker aan de archiefi nstelling ervan een groep genodigden. vaart, wanneer hij of zij de historische bron- Op deze avond werd ook de eeste archief- nen raadpleegt en daarbij soms juweeltjes inventaris van Rijck heyt gepresenteerd. Het ontdekt. Het motto ‘Sterk in de toekomst betreft de inventaris van het archief van de van het verleden’ blijft onveranderd, evenals familie Schunk.

LAND VAN HERLE 1, 2006 Bijna 100 jaar zilverzand in Heerlerheide

DOOR WERNER NIJSTERS1

Over de winning van bruin- en steenkool in Heerlerheide is het nodige geschreven. De zandwinning daarentegen – een exportproduct bij uitstek – is onderbelicht gebleven. Voor de auteur, zelf inwoner van Heerlerheide, aanleiding om dit onderwerp eens vol in de schijnwerpers te plaatsen. Hij voerde gesprekken met betrokken personen, dook in het archief en kwam zo tot een stukje recente en levende geschiedschrijving.

Situatieschets heel snel veel kleine bewoningskernen. Eind 18e eeuw waren van de 59 woongroepen of eerlerheide [Heerlerheyde] ligt ten woongroepjes van de hele gemeente Heer- noordoosten van de Caumer- of len er 35 op Heerlerheide. Goede wegen en de HMolenbeek tot aan Brunssum, Am- variatie in bodemgesteldheid zijn hier samen stenrade en Hoensbroek. ongetwijfeld de oorzaak van geweest. Bij heide denkt men meteen aan zand- De bewoners van deze woongemeenschap- grond, begroeid met Erica [of heidebloem] pen hadden weet van de grondstoff en in hun en hier en daar bedekt met mos. Dat is voor regio. Tot begin 1900 werden ze echter alleen deze regio maar zeer beperkt van toepas- gebruikt om in de lokale behoeft e te voor- sing. Gebieden met löss-grond werden niet zien.2 38 alleen voor de landbouw gebruikt, ze werden ook op vele plaatsen afgegraven voor het Grondstoffen bakken van stenen in veldovens. Broekgron- den [laag, drassig land] werden afgegraven De klei of löss (leem) ... en ... omwille van de dikke bruinkoollagen. Men Van oudsher verwerkte men de klei of exploiteerde in dagbouw metselzand, grind, löss, en de Romeinen hebben onze voorou- klei en zilverzand. Ondergronds lag het zwar- ders ongetwijfeld het een en ander geleerd. te goud. Ook de Merovingers en Franken beheer- Heerlerheide lag aan de oude handelsweg sten de kunst van het pottenbakken. De löss van Maastricht tot Geilenkirchen over Ten diende als bouwmateriaal voor de vakwerk- Esschen, Koningsbeemd, Rennemig, Litsch- huizen. Eind 18e begin 19e eeuw ontstonden Cauvelens, Pappersjans en Roebroek langs de veldovens waarin de stenen werden ge- de Heksenberg naar Nieuwenhagerheide. bakken voor o. a. de grote boerderijen en het In de Belgische tijd [± 1835] werd er een goe- Cor neliuskerkje van 1830. Na de Frans-Duit- de weg aangelegd van Sittard over Heerlen se oorlog [1866-1870] bloeide de industrie naar Aken. Zodoende lag Heerlerheide op op in Duitsland. Er waren niet alleen enor- een kruispunt van – voor die tijd – goede me hoeveelheden stenen nodig voor de bouw handelswegen. Er ontstonden in deze streek van fabrieken, maar ook voor de woningen

LAND VAN HERLE 2, 2006 Het Heerlerheide uit vroeger jaren. Het kapelletje aan de Bokstraat. Foto Rijckheyt, Heerlen.

De Schelsberg in 1936. Foto Rijckheyt, Heerlen. van de arbeiders die in deze fabrieken werk- Door de opkomst van de mijnindustrie ont- ten. De vaklui uit Heerlerheide vertrokken stond er in deze regio ook een grote behoef- naar Duitsland, waar ze hun eigen veldovens te aan stenen. De arbeiders dienden immers bouwden. Van maart/april tot eind oktober gehuisvest te worden, en daarom werd er op ‘woonden’ ze met hun familie in keten bij grote schaal woningbouw gepleegd. hun werk in Düsseldorf, Essen, Dortmund, In 1912 werd de steenfabriek Ten Esschen Aken enz. gebouwd door Nicolaas Jozef Meulenberg.

LAND VAN HERLE 2, 2006 – hoofd (kop) in ’t zand steken; – zand naar de Sahara brengen [i.p.v. water naar de zee dragen].

Er bestaat zelfs een werkwoord: zanden - zandde - heeft gezand, in de betekenis van: met zand bestrooien; met zand mengen [b.v. een kleiland]. Het bijvoeglijk naamwoord zanderig betekent zandachtig en het zelfstandig naamwoord zanderij, mv -en, staat voor: zand- groeve; plaats waar men zand haalt. Degene die met zand handelt [zandhandelaar] wordt ook wel zandboer genoemd. Dit laatste gebruikt men ook voor: boer van de zandgrond. Mat Beaujean bij kiepkar. De begrippen zandverstuiving; zandwoes- tijn en zandstorm zijn algemeen bekend, Er waren in die tijd al enkele fabrieken in evenals de verschijningsvormen grof en fi jn Heerlen [o. a. op de plek van de oude tram- en de kleuren geel, grijs, grijsbruin en wit. en ltm-remise in Grasbroek]. Aan de grote vraag naar ruwe [veldbrand-] Het ontstaan van de Zilverzandgroeve stenen kwam in 1925 een einde. Het procédé om stenen te maken veranderde evenals de Wit-zand was in Schrieversheide al eeu- ovens. Men kon niet meer concurreren. Om- wen bekend. Vroeger werd het gebruikt als streeks 1970 werd het gebouw Ten Esschen strooizand over de vloeren van de woonver- gesloopt ten behoeve van de open afritten trekken en ‘de sprunk’ voor het huis. Arme naar de autoweg. drommels trokken met de hondenkar tot rond Valkenburg om wit zand te verkopen. 40 ... zand ... De kosten: 1 merk [= 2½ cent] voor’n mand- Zand wordt sinds mensenheugenis voor vele je. Het had ook zijn nut als strooizand in de en velerlei doeleinden gebruikt. Iedereen kan steenvormen. aanwijzen welke grondstof met zand bedoeld Het schitterende witte miocene zand, dat wordt. Om precies te weten waar het over in Nederland vrijwel uitsluitend in en rond gaat, vermeldt de defi nitie in een woorden- Heerlen – op exploiteerbare diepte – voor- boek: zand, o -en. 1. poeierig, fi jn verdeeld komt, heeft door zijn gehalte aan glim- kwarts en glimmer; 2. zandbank in zee of mer een zilverglans. Vandaar de naam Zil- rivier; strand; 3. zandgrond. verzand. Het is een zuiver kwartszand met Er zijn ook tal van uitdrukkingen zoals: een zeer hoog kiezelzuurgehalte [99,75%] talrijk als het zand [dat aan de oever] der zee en een maximum aan ijzeroxide [± 0,011%]. [is]. bijbel: Gen. 22, vers 17. Betekenis: ontel- In Heerlerheide zit dit zand tussen de bruin- baar; koollagen in. 3 – iemand zand in de ogen strooien; Het was de opkomst van de mijnindustrie, – als droog zand aan elkaar hangen; begin 1900, die een grote vraag naar zand – zand erover; deed ontstaan. Arbeiders moesten gehuis- – in het zand bijten; vest worden, met als gevolg een explosieve – op zand bouwen; woningbouw. Zilverzand was als metselzand

LAND VAN HERLE 2, 2006 Volop aan het werk in zilverzandgroeve Beaujean. Foto’s Rijckheyt, Heerlen niet geschikt [te fi jnkorrelig] maar deed uit- Zijn beroep was landbouwer en veehande- stekend dienst als stucadoorzand. Grote hoe- laar. Hij had een dochter en zes zonen. De veelheden waren daar niet voor nodig. oudste zoon [Henricus] stierf toen hij nog Omstreeks 1914 was de spoorweg van Heer- maar zes maanden was. len naar de on ii gereedgekomen. Er moest Samen met Frans, Mathieu, Pieter Jo- nu nog een lange oprit worden gemaakt en zef, Hubert Jozef en Hendrik Jozef groef hij wel over de zeer oude weg van Gen Schuur de Kroeselenberg af. Alles gebeurde met de naar de Ravensberg. De kasteelhoeve Ren- schop en het ‘foemelzand’ werd vervoerd met nemig werd als een sta-in-de-weg met de paard en kar. Na enkele maanden was er een grond gelijk gemaakt. Het probleem was: de diepe insnijding in de berg ontstaan en kwam benodigde grond voor die oprit. er steeds meer wit zand tevoorschijn. Een der inwoners van Heerlerheide stelde de zogenoemde Kroeselenberg voor afgra- Hendrik Jozef, Driekske genoemd, begon met ving ter beschikking, een waardeloos ter- de exploitatie van ‘het witte zand’. Hij woon- rein, dat meters boven het wegniveau uit- de op de Kemp, achter de kapel. Dat is op de stak, nauwelijks 1 km van Rennemig. hoek Bok/Kampstraat. Waar nu de rotonde 41 Deze inwoner was Mathijs Jozeph Beau- op de Bok ligt, stond vroeger een kapel. jean [ook wel ‘d’r Knoevel’ genaamd]. Dhr. Guus Beaujean vertelt: ‘Hij was eigen- lijk veehandelaar die het een en ander aan eigendommen had en die met paard en kar zand bracht naar de mijnen. Die is hier met graven op wit zand gestoten.’

Het begin van de echte ontginning

Philips was op zoek naar grondstof voor de glasfabricage. In 1914 brak de Eerste We- reldoorlog uit. In 1915 werd het opkomende gloeilampenbedrijf geconfronteerd met een uit- en doorvoerverbod van glazen ballons [voor de gloeilampen] uit Duitsland en Oos- tenrijk. Datzelfde gold ook voor het kristal- Driek Beaujean in het zand. zand uit België. De directie van Philips was

LAND VAN HERLE 2, 2006 De zilverzandgroeve bij Versiliënbosch in 1969. Foto Rijckheyt, Heerlen.

zodoende gedwongen om een glasfabriek te ‘Dit gebied ontstond ± 20 miljoen jaar gele- bouwen en zelf de glazen ballons te vervaar- den, toen Noordwest-Europa een grote bin- digen [1916]. Belgische glasblazers zorgden nenzee was, door het omhoog stuwen van voor de productie. Het kristalzand kwam de aardlagen door de Alpen en de Arden- uit... Heerlerheide. nen. Voor een deel zijn die aardlagen door de 42 ‘Oma [Driekskes vrouw Maria Catharina Maas weggespoeld. Op sommige stukken is Voncken] vertelde me dat ze altijd had ge- er in de ijstijd löss op gekomen en is het zand hoord dat de oude heer Anton Philips naar blijven zitten. Mioceen-zand kom je in Euro- opa was gekomen en zei: Je moet hier dieper pa op veel plaatsen tegen. Soms zit er een dik- graven. Als je dat doet, kom je op wit zand.’ ke afdeklaag boven, op andere plaatsen is het Regelmatig kwamen ‘de heren’ van Phi- gewoon weggespoeld. In deze streek bestond lips naar de groeve. Ik denk dat Philips meer die laag uit bruinkool. Het humuszuur ervan heeft gewezen op de selectieve winning van zorgde voor een uitlogingsproces, waardoor het zand. ‘Ze zijn [in dit gebied] gaan gra- het ijzererts uit het zand werd gehaald. ven van voren naar achteren, d.w.z. van de Hier is altijd spanning op de lagen geweest Roebroekweg, Jongmansweg en Pappersjans en er zijn voortdurend klein aardschokjes. naar de Vrijherenberg. Nu komen wij terug Zo’n schokje betekent dat er een laagje ver- en kom ik tegen wat ze toen hebben laten zit- schuift , waardoor er spleten ontstaan en er ten, namelijk ‘de storingen’. Dus als toen de verontreiniging van boven af in kan zak- instructie is geweest: jullie moeten wat min- ken. Dat vind je terug in het zilverzand. Je der [van die] storingen [= verontreiniging, krijgt dan een andere chemische samenstel- meestal door ijzerhoudende korrels] op- ling. De kwaliteit van het zand op de wagen laden, dan liet men stukken liggen.’ kun je verbeteren door selectief te schep-

LAND VAN HERLE 2, 2006 pen. Je moet niet beneden aan de berg gaan veelheid op en als men in z’n eigen, rustige staan, een sleuf maken, die dan laten inval- tempo schepte, dan kon dat gerust een hele len en dat opladen. Nee, je moet boven op de dag. En ‘schuppen’, dat moest je leren. Ieder- berg gaan staan en dan van boven af de goe- een had zijn ‘eigen’ schop. Was de steel ka- de stukken eruit scheppen. Het verontreinig- pot, dan werd er een nieuwe aangezet, maar de zand komt als ‘foemelzand’ op de markt die werd door iedereen zelf gekozen. De steel [sinds 1950 is de offi ciële benaming ‘vul- werd op de wijsvinger gelegd en er werd gezand’]. Dat ligt toch in de weg en om het goe- keken wáár de balans van de steel lag. Was de stuk schoon te houden, moet je die sto- dat punt [verhouding lengte onderstuk tot ringen eruit halen. De werknemers waren bovenstuk] voor die persoon goed, dan werd in staat om tijdens het laden storingen aan de steel vastgezet. Dat was dus voor ieder de kant te gooien. Die kun je namelijk zien. verschillend. Er is kleurverschil. ‘Dat zand is geel. Heb je De schop werd met de linkerhand onge- goed en storingszand een keer op de wagen, veer 40 cm. boven het blad vastgepakt en met dan kun je dat niet meer scheiden.’ [dhr. G. de rechterhand boven aan de steel. De onder- Beaujean] kant van de linkerhand rustte op de gebogen linkerknie. Men stond als het ware met een De werknemers en hun materiaal stap naar voren. Er werd niet in het zand ‘ge- stoken’. Er werd vanaf de grond geschept, Het is niet bekend met hoeveel mensen er waarbij de knie als draaipunt fungeerde. werd gestart. Het waren landarbeiders. Ze Druk met de rechterhand zorgde voor het kwamen in de groeve voor en na de oogst om hefb oomeff ect. Zodoende bleef de rug recht geld te verdienen voor de winter. en kon het zand in één vloeiende beweging De schop die gebruikt werd, is typisch over de rechterschouder in het karretje wor- voor deze streek. Plat met onderaan een ge- den gedeponeerd. De hoogte van de wagen- bogen steel. Daar kon een bepaalde hoe- tjes was precies schouderhoogte Doordat er

Dhr. Jos Beaujean bij het verladen van zilverzand in een spoorwegwagon aan de Parallelweg in Heerlen in november 1959. Foto Rijckheyt, Heerlen.

LAND VAN HERLE 2, 2006 ± 5% vocht in het zand zit, kon men een vas- Vanuit Rouaan kon Engeland goedkoper te hoeveelheid scheppen zonder dat het van Fontainebleau-zand betrekken en Philips de schop viel. [Per wagentje ± ½ tot 1 ton.] Er ging over op Belgisch witzand. Het vervoer ging 10 ton in één wagon. daarvan over water was goedkoper. Het ge- ‘De hoeveelheid zand die per dag verwerkt volg was dat de Louisegroeve [met haar af- werd, was een grotere berg dan men denkt zetgebied in Engeland] in verval raakte. Ze [ongeveer 50 m3]. In het begin werd alles ver- werd in 1918 door Beaujean en Mertens op- voerd met paard en wagen. Beaujean had zelf gekocht. meerdere paarden en wagens [waarvan er Andere klanten hadden inmiddels het zil- nog één over is]’. Vroeger had op de boerderij verzand van Heerlerheide ontdekt. In 1919 elk paard z’n eigen ‘gebruiker’. Dat was hier werd het zand met paard en wagen naar ook zo. Als iemand een paard had om een Heerlen vervoerd en vandaar naar de nieuwe wagen te trekken, dan was voerman en paard afnemers. Daartoe behoorden onder andere één koppel. De voerman had ook de plicht de Porseleinfabriek Mosa, Stella [een latere om mee te laden en te lossen. Wie een wa- fusiepartner van de Kristal Unie], Sphinx en gen [een kar] had, kwam hierheen. De gro- Céramique te Maastricht.] te productie ging naderhand per spoor met Het ging zelfs zo goed dat, volgens de gene- karretjes, maar er waren ook karrenvrach- alogie van de familie Beaujean, Hendrik Jo- ten die hier in de omgeving gebracht moes- zef in 1926 zijn vee van de hand deed en zich ten worden.’ uitsluitend bezighield met de groeve. ‘Er werd veel met de kar naar Heerlen ver- De ontwikkeling van voerd. Dat ging dan verder naar Maastricht de eerste groeven etc. Aan de tred van de paarden op de Schels- berg van de terugkomers uit Heerlen hoorde Naast de groeve Beaujean lag die van Mer- men: dat zijn die van ons. Dan werd de soep tens. In 1916 kwam er een groter bedrijf bij, warm gemaakt. Voerman en paard konden namelijk de n.v. Louisegroeve. Een fi rma uit dan snel eten alvorens de volgende vracht te Rotterdam. Ze hadden een groot afzetgebied vervoeren. Het was een hele opluchting toen in Engeland en kochten terreinen in Heer- men wagons op de on iii mocht lossen. Dat 44 lerheide. Na enkele maanden kregen ze de betekende een tijdsbesparing.’ toestemming om een smalspoor aan te leg- Eind twintiger jaren komt de economische gen van groeve tot wagon. [Rond 1900 kwa- crisis. Wat Beaujean toen gedaan heeft en of men er in deze regionen mensen die in Indië hij van de crisis veel last heeft gehad, is niet hadden gewerkt. Ze brachten de kennis van bekend. Wel waren ze in die tijd in staat om het aanleggen van spoorlijnen mee. De op- veel panden en terreinen te kopen. In 1931 komende mijnindustrie had daar grote be- bouwde Hendrik Jozef ook het pand Gra- hoeft e aan.] vestraat 2-4 nadat het ouderlijk huis was af- Ofschoon de verlading in de groeve nog gebrand. Die vakwerkboerderij stond ‘ach- altijd met handkracht gebeurde, voerde deze ter ’t kapelke’. Een stuk van de schuur – die vooruitgang de dagproductie enorm op. De los stond van de boerderij – staat er nu nog. ontsluiting van de groeve gebeurde onder [Hoek Bok-Unolaan]. In 1933 werd het pand een fl auwe helling; een volgeladen wagen Gravestraat opgeleverd. [kar] moest door een paard eruit getrokken De jaren 1933-’39 waren ook moeilijk voor kunnen worden. de zilverzandgroeven. Door uiterst lage ver- Met het einde van de Eerste Wereldoorlog voersprijzen vond men een afzetgebied in kwamen er ook moeilijkheden voor de zil- Engeland. Bovendien komt er in deze jaren verzandgroeven. een exploitant bij, namelijk de n.v. Juliana,

LAND VAN HERLE 2, 2006 Maaszand- en Grindexploitatie te Urmond. onderhandelingen gedurende de hele oorlog Maar deze onderneming is nooit een echte op te schuiven. bedreiging geweest. Op 25 juni 1940 wordt hun vergunning Veel ernstiger was de Duitse concurrentie. verlengd tot 1-1-1942 en in een schrijven van Die probeerde – met overheidssteun voor ex- 3 september 1942 geeft de Grondkamer voor portpremies – de Nederlandse zandmarkt in Limburg aan de Fa. Wed. H. Beaujean-Vonc- handen te krijgen. ken c.v. zelfs de erkenning van de terreinen Op 5 mei 1939 vraagt de Fa. Wed. H. Beau- als industrieterrein, bestemd voor het delven jean-Voncken c.v. een delfvergunning aan. van zilverzand in dagbouw. Enkele maanden Die wordt verleend voor de duur van een jaar. daarna [1-1-1943] kreeg de fi rma de vergun- De terreinen aan de Jongmansweg mochten ning tot 1-1-1945. niet gebruikt worden. In het bestemmings- Na de kerst van 1940 werd de groeve Beau- plan van 1936 was daar woningbouw ge- jean gesplitst in Beaujean en Quadvlieg. pland. Er waren toen drie exploitanten in Heerler- De inval van mei 1940 legde de export zo heide: Mertens, Beaujean-Voncken en Quad- goed als stil. Het Nederlands zilverzandbe- vlieg-Beaujean. Ze hadden alle drie een af- drijf moest worden opgenomen in een groot zetgebied in Nederland [dat deden ze in Frans-Duits-Belgisch verband. Hoe ze het eigen beheer] en een afzetgebied in het bui- gedaan hebben, is nooit bekend geworden. tenland, en daarvoor hadden ze een handels- Beaujean en Mertens slaagden erin om die agent.

Het laden van een vrachtauto in de groeve aan de Roebroekweg. Foto Rijckheyt, Heerlen.

LAND VAN HERLE 2, 2006 Mertens gaat verder in de Louisagroeve. Mechanisatie Zijn dochter trouwt met dhr. De Groot en die zijn toen verder gegaan met kiezel e.d. De Mathieu Beaujean bracht verandering in de groeve raakte uitgeput en men vertrok naar toestand. Tot ± 1935 ging alles met paard en de Uterweg en later naar de Heerenweg. wagen via de on iii. Eind jaren 30 gebruikte Mensen die in de jaren 44-45 in de mijn óf men ook kleine vrachtwagens. In het begin met zand werkten, waren vrijgesteld van mi- van wo ii werden die geconfi squeerd. In de litaire dienst of Arbeitseinsatz. Zand werd periode 40-45 waren er een paar auto’s en die geleverd aan glasfabrieken en de chemische werden met de hand geladen. fabriek Gembo om er o. a. elektrische scha- Tijdens de oorlog was duidelijk geworden kelingen en isolatoren van te maken. Er was dat het niet alleen meer met handwerk mo- maar een beperkte afzet, dus ook weinig in- gelijk zou zijn om aan de toekomstige vraag komsten. Veel personeel kon men zich niet naar zilverzand te voldoen. Auto’s en bag- veroorloven Tot en tijdens wo ii lag er in de ger-graafmachines moesten er komen. Maar groeve nog altijd het smalspoor. In de oor- er was een deviezenbeperking en men kon logsjaren werd dat gebruikt om er de deklaag maar niet zomaar machines uit het buiten- mee te verwijderen. [Alles was handwerk.] land importeren. Door zand te exporteren, Na de oorlog had men het goede zand aan kwamen er deviezen binnen en zodoende de oppervlakte liggen. De deklaag werd op- was het mogelijk [voor 1949] toch machines zij gelegd om het gat dat je later zou maken, te kopen. Een van de eerste graafmachines weer op te vullen. De groeve werd ontsloten was van het merk North-West. [Een Ameri- met een weg onder een fl auwe helling. Die is kaanse machine]. Het was een dragline met nu nog te zien in de groeve aan de Jongmans- een bak. Hiervoor was een bepaalde hand- weg. De ‘fl auwte’ werd bepaald door het feit vaardigheid vereist. dat je een kar uit de groeve moest kunnen Na wo ii ontdekte men de belangrijkheid krijgen. van de auto. Van het Amerikaanse leger wer- Na de oorlog kon men meteen zand leve- den gmc’s gekocht en van het Engelse leger ren. De vraag naar goed glaszand was groot. Bedfords met het stuur rechts. Er bestond in Via Antwerpen en Rotterdam werden met- die jaren een levendige handel in dumpauto’s 46 een de oude relaties opgezocht en nieuwe en hun onderdelen. Door de Marshall-hulp aangeknoopt. In 1949 vielen de export-mi- kwam de herindustrialisering van Neder- nimumprijzen weg en steeg de Nederlandse land op gang. Begin 1950 werden in Neder- export enorm. land de eerste vrachtauto’s ontwikkeld en

Het na-oorlogs wagenpark van M. Beaujean bij de verlading op station Heerlen.

LAND VAN HERLE 2, 2006 Het smalspoor bleef tot 1950 in de groeve. Men kon daar immers niet met een vrachtwagen komen. Er werd nog gewerkt met lange ijzeren platen, maar met de zware wagens kon men er niet in. Dat ging pas toen de aandrijving op alle wielen kwam. Met vierwiel- aandrijving [1960] kon men de groeve in met de zware vrachtwagens. In het begin was het vooral terreinwerk, maar er moest ook vervoerd worden naar de klanten. In die jaren ontwikkelde daf typische terreinwagens. Twintig jaar na de bevrijding had de fi r- ma Beaujean 8 vrachtwagens, 1 hooglepel, 2 draglines en zeker twintig mensen in dienst.

Bedrijfsontwikkeling

In 1940 was het bedrijf een commanditaire vennootschap met twee vennoten: Mathieu en Hubert August Beaujean. Mathieu stierf in 1962 en werd opgevolgd door een van zijn zonen. Per 1 januari 1960 verandert de rechtsvorm van de onderneming. Van een commanditaire vennootschap werd het de n.v. Zilverzand- exploitatie [voorheen Firma Wed. H. Beau- jean-Voncken]. De enige directeur is J.M. Beaujean en al- Zilverzandgroeve Beaujean tussen Belgiëlaan en gemene procuratie wordt verleend aan H.A. Maria Christina-wijk. Foto Rijckheyt, Heerlen. Beaujean. 47 In 1975 verkoopt Hubert August zijn aan- zelf gebouwd. [De gebroeders Van Doorn in delen aan de erfgenamen van J. M. Beaujean Eindhoven.] Het was vooral daf, aldus dhr en trekt zich terug. G. Beaujean. De fi rma Loven was de eerste dealer van daf in Heerlen. De eerste daf- Uitbreiding vrachtwagen werd verkocht aan de fi rma In april 1962 krijgt men de vergunning voor Beaujean in 1951. In Tilburg kwam een fa- ‘een terrein oud bos’ [op 24-5-1958 was deze briek die draglines maakte. Later werden die nog geweigerd] en daarbij werd een om- vervangen door hydraulische graafmachi- schrijving gegeven met betrekking tot de nes. Beaujean was een van de afnemers. En verplichtingen aangaande toegangswegen, zo hield de mechanisatie gelijke tred met de hekken, borden enz. Ook werd het toezicht industriële mogelijkheden. door de voorzitter/secretaris van het Lim- Door de mechanisatie veranderde ook het burgs Geschied- en Oudheidkundig Mu- aantal werknemers. In 1950 werkten er nog seum te Maastricht voor onderzoek van de ± 30 mensen [goed voor 200.000 ton/jaar] en deklaag geregeld. nu is het minder dan de helft . In de jaren 1950 tot 1965 werden de kosten Maar alles ging niet zo snel als het lijkt. voor het afgraven van de dekgrond gedrukt

LAND VAN HERLE 2, 2006 door deze deklagen als ophoogzand te verontreiniging van het drinkwater te voor- kopen. komen. Het aankopen van grond in het De dekgrond van de Unolaan werd gebruikt gebied van de on iv had voor zandwinnaars voor de uitbreiding en ophoging van een deel dan ook geen zin. van de huidige Corneliuswijk. Door het gra- Toen kwam Den Uyl; hij sloot de mijnen en ven bij de Maria-Christinawijk en het weg- een van de gevolgen was dat er van waterwin- voeren van de deklaag van de Unolaan ont- gebied geen sprake meer was. [De on iv trok stonden grote gaten. Nu kon men wel zand zich terug.] Opeens mocht men er wél zand blijven afgraven maar daarna moesten de ga- uit halen. Er werd samenwerking gezocht ten ook weer gevuld worden. Daarom begon met de zilverzandwinners, o. a. met Dr. Mül- men met de opslag van grond langs o.a. de ler gmbh. Heerenweg. Sigrano heeft later Lieben [Maastricht] over- genomen. Concurrentie Sigrano is het mijnterrein van de vroege- Economische ontwikkeling re on iv. Eigenaar was ogon nv, een doch- Als er iets is [een grondstof] en er blijkt toe- ter van de Franse Wendel-groep. Zolang de passing voor te zijn, pas dan kan er een be- on iv er was, mocht er rondom geen zand drijf van de grond komen. Zo ook met het gedolven worden, want het gebied rond de zilverzand. Men had het zand dat nodig mijn was waterwingebied. Het water ging was voor de glas- en keramische industrie, voor een deel naar de gemeente en dat moest de bouw etc. Dat moest ontgonnen worden. wel schoon zijn. De boeren in de omgeving Gevolg: nieuwe machines, auto’s en andere mochten het gebied niet bemesten, om ver- productiemiddelen.

De zilverzandgroeve aan de Heerenweg in 1971. Foto Rijckheyt, Heerlen.

LAND VAN HERLE 2, 2006 De grote bloeifase was in de jaren vijft ig en veelheid zand onder water is ongeveer even zestig. Met name het kristalglas. Iedere kris- groot als die er boven. Alleen de kwaliteit er- talfabriek in de wereld wilde in die tijd dit van is moeilijker controleerbaar bij de win- zand. Je kreeg er geen afk eur mee tijdens het ning. Je kunt het pas indelen in kwaliteit als productieproces. Het was een kwestie van je het ziet. Als er dan ‘verkeerde’ lagen tus- zand, soda en loodmenie mengen, vervol- sen zitten, kun je die er bijna niet meer uit- gens smelten, blazen en slijpen. Door de goe- halen. Dat maakt de onderwaterwinning wat de kwaliteit van de grondstoff en [zand 70%] moeilijker.’ kreeg je een perfect eindproduct. Rond 1965 veranderde de smaak van de Machinerieën mensen. De loonkosten, vooral voor het bla- Voor de zandwinning zijn verschillende ma- zen en slijpen [een zeer ambachtelijk gebeu- chines ontwikkeld. Daarbij dient men twee ren], stegen enorm. Eerst was kristal een kanttekeningen te plaatsen. De bestaande statussymbool [denk aan drinkglazen, orna- machines zijn ontwikkeld voor de massa- menten en lampen]. De huizen waren ho- le zandwinning in de Maas en de Noordzee. ger en daarin paste een kristallen kroonluch- Daarbij gaat men uit van een korrelgrootte ter. De bouwwijze verandert, met als gevolg van 1 mm. Maar de zilverzandkorrel is ge- dat het kristal verdwijnt. Echt geslepen kris- middeld een kwart millimeter ofwel 250 mi- tal [facetwerk] is puur handwerk. Dat wordt cron. De machines waren dus te grof. Ze veel te duur. De vaklui kunnen ergens anders moesten aangepast worden en dat ging weer meer verdienen en gaan weg. Het ambacht ten koste van de capaciteit in tonnen per uur. wordt haast onbetaalbaar. Of ze werden ontzaglijk groot. De kristalindustrie ‘verdwijnt’. Het blijkt Daarnaast zijn er nog machines en ande- dat zilverzand voor talloze andere doelein- re technieken die toegepast worden bij de den goed te gebruiken is. winning van grondstoff en, zoals gouderts, bauxiet, ijzererts en steenkool. Maar die zijn Huidige situatie voor de zilverzandwinning niet rendabel. Het aantal bedrijven die zilverzand winnen De grootte van het bedrijf in die korrelspecifi catie, is in West-Europa op De familie Beaujean begon met de Kroeselen- één of twee handen te tellen en daarom loont 49 berg. Sinds 2005 zijn er 80 ha in eigendom: het fi nancieel niet om daar machines voor de groeve Vrieheide [achter de Jongmans- te ontwikkelen. Bestaande apparatuur moet weg] en de twee groeven links en rechts van daarom worden aangepast door er wat vari- de Heerenweg. anten op te bedenken of aan de bestaande ap- Afh ankelijk van de groeve en de geologi- paratuur verbeteringen aan te brengen om de sche omstandigheden zit er in de drie groe- kwaliteitsgarantie naar de klant toe te kunnen ven die momenteel in de vergunning zijn op- afgeven. genomen, op een diepte van 15 tot 25 meter onder de waterspiegel nog bruikbaar zilver- Gevaar zand. Er zijn een aantal dingen die gevaarlijk zijn Dhr Guus vertelt: ‘Bij winning onder wa- bij het werken met water. Een ervan is de ter heb ik te maken met veel fl auwere hel- stroming. In principe is het stilstaand wa- lingshoeken om de zijkanten niet te laten in- ter. Maar als ze aan het werk zijn, pompen storten. Ik kan dus nooit aan de randen diep ze dat rond. gaan en moet me beperken tot een gedeel- Een ander probleem is de temperatuur. Het te in het midden. Boven water kan ik onder water dat in de grond zit, heeft een tempera- een steilere hellingshoek winnen. De hoe- tuur van ± 10 graden Celsius. Als je er ’s zo-

LAND VAN HERLE 2, 2006 mers in zwemt en je komt op een plek terecht meneer Guus. Klanten moeten elke dag be- waar door het pompen het koude water naar diend worden en als je dat niet kunt garan- boven is gekomen, dan krijg je hetzelfde ef- deren, heb je een probleem. fect als een koude douche. Je hapt naar adem, Er wordt gewerkt met zand. Zilverzand en hartslag en bloeddruk stijgen heel snel. Dan storingszand, ’foemelzand’, ophoogzand in loop je risico’s voor je gezondheid. de volksmond. Zuiver zilverzand heeft ook een nadeel: het kleeft niet. De zandkorrel De diepte is te eenvormig, te rond en bijna niet te ver- De bomen lang de Jongmansweg / Papper- dichten. Er zit geen kleefmiddel in. Zilver- sjans / Roebroekweg staan op 94 meter nap. zand spoelt gewoon weg! Gaat men de groeve in tot op niveau van grondwater, dan zit men op 89 meter nap, De huidige bewerking dus 5 meter daling. Richting Vrijherenberg- Om het zand binnen de gewenste specifi ca- Maria Christinawijk loopt het op tot 107 m ties constant te krijgen, wordt al het zand in nap. Dat betekent dat de kuil daar 18 me- een wasinstallatie gewassen. ter diep is. En dat is behoorlijk. Als we dan Meneer Guus vertelt: ‘Chemisch gezien gaan zuigen, zit je nog 10 tot 15 meter die- willen we de klant een natuurlijk product per [74 nap]. Dat water is allemaal grondwa- leveren dat schoon is. Dat wil zeggen: door ter dat langs de Heerlerheide-breuk stroomt klasseringstechnieken proberen we een kor- van zuidoost richting noordwesten. Dat wa- relscheiding teweeg te brengen waarbij de ter komt vanaf Palemig en stroomt rich- korrels die verontreinigd zijn, worden wegge- ting Hitjesvijver. Dat is de eerste plek waar wassen. Het product was niet vuil maar che- ze merken dat door het pompen de grond- misch gezien wil de klant een bepaalde kor- waterspiegel verandert. Vandaar gaat het via relsamenstelling/chemische samenstelling. de Geleenbeek richting Geleen. Van hier ver- Om een natuurzuiver product te houden volgt het grondwater zijn weg als oppervlak- dat over de hele wereld toegepast mag wor- tewater in de Maas. den, gebruiken we uitsluitend schoon water. Nu zijn de groeven gevaarlijk. Dhr G. Beau- [Dit grondwater]. Het enige dat we probe- jean: ‘Het gevaar wordt gevormd door een ren, is een verandering teweeg te brengen in 50 combinatie van factoren. Door het pompen de concentratie van bepaalde bestanddelen. kan plaatselijk het warme water aan de op- De kleifracties wassen we eruit. Klei is een pervlakte sterk worden afgekoeld door het chemische samenstelling van siliciumoxi- koudere water van ca. 10 graden uit de diep- de met aluminium [30%] en ijzer [10%]. Dat te. Het grootste gevaar zijn echter de voor- ijzer wordt eruit gehaald. Daarvoor hebben werpen vlak onder de oppervlakte die boven we de wasinstallaties, de classifi ceerinstalla- water niet te zien zijn [delen van de instal- ties en de homogeniseerinstallaties. Deze in- latie, maar ook zanddepots]. En een verfris- stallaties zijn er gekomen op aanvraag van sende duik in het water kan dan eindigen de klanten. Maar ook omdat we met minder in een groot drama. Als er geen activiteiten mensen betere of meer tonnen wilden win- meer plaatsvinden en de installaties zijn op- nen. Hierdoor wordt er meer zand behan- geruimd, kun je er best veilig vertoeven.’ deld, maar het selectief winnen gaat ten kos- Er werken nu tien mensen in de groeven te van de productiviteit. en er zijn vijf chauff eurs voor het vervoer Dat geeft ook aan dat er vroeger veel meer naar de klanten. Het vervoer is een combina- directe mensen waren die “schupten”. 80% tie van eigen vervoer en uitbesteed vervoer. schupte en 20% liep er omheen te organise- ‘Je moet altijd je klanten kunnen bedienen ren. Nu is het zo dat er nog maar 20% van de en dat moet je in eigen hand houden’, zegt mensen daadwerkelijk zand winnen en be-

LAND VAN HERLE 2, 2006 Zilverzandgroeve Beaujean tussen Heerenweg en Schelsberg. Foto Rijckheyt, Heerlen. handelen. De rest zorgt ervoor dat die 20% verdrongen. De zandleveringen zijn gestopt. optimaal kwaliteit kunnen leveren. Niet alle zilverzand dat in Limburg aanwe- Voorbeeld: In 1960 hadden we geen labo- zig is, zal gewonnen worden. In die zin van: ranten en nu hebben we twee fulltimers.’ het stenen tijdperk is niet opgehouden omdat de vuurstenen op waren, maar omdat de Wat straks…? technologische ontwikkeling zodanig werd dat dit een achterhaalde techniek was gewor- ‘Herinrichten’, zegt meneer Guus, ‘daar den. Kijk maar naar het heden: de Enci stopt moet je nu al rekening mee houden. Dat heeft niet omdat de mergel op is, maar omdat de 51 te maken met de maatschappelijke ontwikke- economische ontwikkelingen zodanig zijn ling die plaatsvindt. Bij de aanvraag van een [ecologisch en maatschappelijk] dat ze zeg- vergunning moeten we aangeven wat we wil- gen: er is overcapaciteit in ovens ... Dat is in len achterlaten. De provincie houdt dan rug- die fabrieken en bij ons ook. gespraak met de gemeente en vraagt zich af: Zelf moeten we elke keer als we een ver- wat vinden we acceptabel met de kennis van gunning aanvragen, aangeven wat er straks nu? Ik probeer dan altijd duidelijk te maken overblijft . Je moet meedenken over de in- dat de duur van de economische winning richting voor later. En die moet je aanpassen wat anders is dan de duur van de ontgron- aan de wensen van de samenleving. Die ver- dingsvergunning en dat daardoor de me- anderen met de tijd. Veertig jaar geleden zei ning of instelling wel eens kan veranderen. men: er moet weer agrarische activiteit mo- Sedert 1917 levert de familie Beaujean zand gelijk zijn. Tegenwoordig is daar geen spra- aan Philips. Eerst om er gloeilampen van te ke meer van. Nu is het woningbouw in wel- maken, die later werden vervangen door de ke vorm dan ook. En elke keer moet je dat beeldbuizen. Begin van dit jaar [2006] ging aanpassen. Je doet dat voor over een tijd, 40 de glasfabriek van Philips in Aken dicht. De of 50 jaar vanaf nu, met de gegevens die je plasmaschermen hebben de glazen buizen nu hebt. Of dat straks goed is en aansluit bij

LAND VAN HERLE 2, 2006 de behoeft en van dán, dat hoop je maar. Wat zoals tanden en kunstheupen wij nu doen, is het gebied zo schoon mogelijk – meststoff en, farmaceutische bereidingen, te houden. Straks zal blijken wat men wil. – schuurmiddelen, anti-slipmiddelen, Je kunt verschillende kanten op: woningen slijpen polijstmiddelen, [op eilandjes] of een stiltegebied met fl auwe – metselspecie, sierpleister, tegellijm, hellingen waarop een speciale fl ora en fauna – waterfi lters, golf- en sportterreinen, mogelijk is etc. etc. – putboringen, remzand, boorzand, Je kijkt dus nu vanuit de samenstelling van – sierstenen, bakstenen en dakplaten, de bevolking en de wensen die er nu zijn. – wegenasfalt, bitumineuze dakrollen, Maar je weet helemaal niet wat de volgende – bindmiddelen, generatie wil of nodig heeft [over 50 jaar]. – vulstoff en, Dat is best een grote verantwoordelijkheid – kristal, optische vezels, glasvezel, die je hebt en daarom moet je zorgvuldig – elektronische toepassingen, halfgeleiders, met de schaarse grond omgaan. – papier, wasmiddelen, De zilverzandwinning is tegelijkertijd met – verven, kunststoff en, polymeren, de steenkoolwinning begonnen. Met de op- siliconen. starting van de mijnen werd een infrastruc- tuur verzorgd waardoor ook het transport Een ‘groot’ bedrijf ligt in een woonkern. Het van zilverzand mogelijk werd. Door techno- is zich terdege bewust van haar functie, be- logische en economische ontwikkelingen is langrijkheid en verantwoordelijkheid. En de steenkoolindustrie afgebouwd en bestaat daarmee mag je het na bijna 100 jaar best fe- niet meer. Maar de zilverzandwinning heeft liciteren. nog steeds een economische functie. De directe werking van ons bedrijf is dan wel niet spectaculair, maar de indirecte wer- Noten king is gigantisch.’ 1. Ik wil nadrukkelijk mijn dank uitspreken aan Huidige toepassingsgebied de heer Guus Beaujean. Hij heeft veel tijd vrij- gemaakt voor gesprekken en het lezen van van zilverzand mijn teksten. Zonder zijn corrigerende hulp 52 was dit artikel niet tot stand gekomen. Tot 1975 Het toepassingsgebied van het kwartszand, was er summier iets beschreven. Hij heeft al- na wassing, selectie, droging en maling is het les kritisch bekeken en de beschrijving van de volgende: laatste 31 jaar is alleen mogelijk geweest door – glas: vlak glas, hol glas, technisch glas, zijn inzet. Meneer Guus, bedankt. 2. h.a. beaujean, Schetsen uit de geschiedenis glaswol van Heerlerheide. Drukkerij De Lanteern, 1975. – gieterijen, precisiegietvormen 3. h.a. beaujean, ‘Veertig jaren Zilverzand del- – keramiek, van serviezen tot specialismen, ven’, Land van Herle 1954, pag. 115-119.

LAND VAN HERLE 2, 2006 Een Romeinse askist met bijzondere bijgiften

DOOR THEO SNIEKERS

De in oktober 2003 in Bocholtz aangetroffen askist uit de Romeinse tijd is terug in de regio van herkomst. Na langdurig onderzoek in het westen van het land, neemt de grafkist met de crematieresten van de ‘man van Bocholtz’ sinds 12 april 2006 een centrale plaats in in het Thermenmuseum in Heerlen. Vooral enkele zeldzame bijgiften maken het graf bijzonder, zo blijkt uit de rapportage van archeologe Tessa de Groot van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek [ROB]. Een verslag van haar bevindingen. 1

ebben de man van Bocholtz en de In Zuid-Limburg zijn wel meer stenen graf- vrouwe van Simpelveld elkaar ge- kisten aangetroff en. Alleen al in Simpelveld Hkend? Het zou zomaar kunnen. De werden er vier aangetroff en. In dat opzicht vrouw die begraven was in de in 1930 bij de kun je de vondst in Bocholtz niet eens echt bouw van een huis in de Stampstraat aange- spectaculair noemen. Het betreft ook een vrij troffen sarcofaag, leefde in dezelfde tijd als de ‘eenvoudig’ exemplaar, volgens de rob ken- man van Bocholtz: eind tweede, begin der- nelijk inderhaast gemaakt. De ‘man van Bo- de eeuw na Christus. Beiden bewoonden ze choltz’ is mogelijk onverwacht overleden, ver- een villa, een Romeins landbouwcomplex, en onderstelt De Groot. maakten deel uit van de elite van de streek. De kist meet aan de buitenkant 180 centi- De askist van Bocholtz werd bijna drie- meter bij 67 cm en is 60 cm hoog. De bodem 53 kwart eeuw later ontdekt dan het Simpel- heeft een dikte van 22 cm. De binnenzijde is veldse exemplaar. Dat gebeurde bij toeval. 43 centimeter breed en 35 cm hoog. Het dek- Boer Huppertz hoorde bij het ploegen telkens sel is 203 cm lang en 70 cm breed. De wanden een schurend geluid. Hij dacht dat er kalk- van de kist zijn vrij dun, op sommige plekken steen onder de grond zat. Toen hij die wil- maar twaalf centimeter. Te weinig om het in de verwijderen om zijn nieuwe ploeg niet te vergelijking massieve deksel, maximaal 26 beschadigen, trof hij evenwel heel wat anders cm dik, schadevrij te kunnen torsen. Al snel aan: de grafk ist. En gelukkig had de landbou- moeten scheuren zijn ontstaan in de wan- wer genoeg historisch besef om de provin- den. De kist is gemaakt van de zachte Nie- cie te waarschuwen. De rob groef de kist in velsteiner zandsteen, die vermoedelijk in een november 2003 in een tiental dagen op. Het dichtbij gelegen groeve in het Duitse Merk- monument verkeerde in zeer slechte staat en stein werd gewonnen. Het deksel, dat op één moest tijdens de opgraving worden gestut, plek slechts 24 centimeter onder het maaiveld zo bericht De Groot. Op 19 november werd lag, raakte door het ploegen beschadigd. Een- ze door een graafmachine met inhoud en al derde deel van de inhoud is waarschijnlijk al gelicht. Daarvoor werd een speciale metalen kort na het plaatsen van de kist in de Romein- constructie bedacht. se tijd ‘verstoord’, doordat de kist zich met

LAND VAN HERLE 2, 2006 was door een kleine grafh euvel, een tumulus. Daarvan zijn geen sporen meer aangetroffen; de tumulus was gelegen op een helling en is mogelijk door erosie en/of landbouwac- tiviteit verdwenen. Dat vormt een aanwijzing dat dit exemplaar, anders dan die in de Has- pengouw, niet metershoog is geweest. Derge- lijke hoge heuvels werden ook vaak leegge- roofd en dat was in Bocholtz niet het geval. Dat er nog een grafh euvel is aangelegd eind tweede, begin derde eeuw, is opmerkelijk. Het graf behoorde waarschijnlijk toe aan de bewoner van de driehonderd meter verderop gelegen villa Vlengendaal, die waarschijnlijk al een eeuw bewoond was. In de directe omgeving zijn geen andere tumuli bekend. Waarom dan ineens toch een grafh euvel voor de man van Bocholtz? Daar moet een speciale verklaring voor zijn, denkt de rob. Mis- schien wilde de familie van de overledene er een claim mee leggen op een stuk grond, of was het een poging de verhoudingen tussen de aanwezige villae ter plekke te wijzigen. In de directe omgeving van de tumulus lagen waarschijnlijk vier van dergelijke land- bouwcomplexen. Ook wordt de aanwezigheid van een Romeins grafveld vermoed: het lag centraal tussen de vier villae. De in 1910 Balsarium. Bronzen badolieflesje met een buste ontdekte villa Vlengendaal, waarvan het van een jongeling. Foto ROB, Amersfoort. 54 hoofdgebouw een luxueuze inrichting kende, ligt slechts driehonderd meter ten oosten grond vulde. De askist is inmiddels gerestau- van het graf. Vanuit de achterzijde van dit reerd: losse stukken zijn verlijmd en ontbre- complex had men goed zicht op de tumulus, kende delen aangevuld met kunstmortel. die op een tegenoverliggende helling lag. Uit Ze lag, zo concludeert de rob, in een klei- deze omstandigheden leidt De Groot af dat ne houten grafk amer van 2,4 bij 2,3 meter. Er villa Vlengendaal en het graf bij elkaar hoor- werden meer dan dertig spijkers op de vondst- den. De begraven man woonde in de villa, plek aangetroff en. De maximaal aangetrof- was misschien zelfs de eigenaar ervan. fen hoogte bedroeg 90 centimeter, maar dat De overledene werd gecremeerd. De asres- is oorspronkelijk vermoedelijk meer geweest. ten werden in de grafk ist gedeponeerd. Dat Ook het plafond was van hout. Op dat pla- is ook de reden dat er sprake is van een as- fond werden kalksteenblokken gelegd, mo- kist, en niet van een sarcofaag waarin een gelijk om grafrovers te weren. Een dergelij- gestorven persoon werd gelegd. Ook de ‘sar- ke constructie van een grafk amer wordt ook cofaag’ van Simpelveld is feitelijk geen echte aangetroff en in de Belgische Haspengouw, sarcofaag maar in werkelijkheid een askist, en dat leidt archeologe De Groot tot de ver- merkt De Groot op, zonder de intentie te onderstelling dat het Bocholtzse graf bedekt hebben een einde te willen maken aan deze

LAND VAN HERLE 2, 2006 Zeldzame zilveren lepel met de inscriptie ‘R’. Foto's ROB, Amersfoort. inmiddels ingeburgerde benaming voor de Simpelveldse vondst. De sarcofaag van Sim- pelveld was aan de binnenzijde versierd met reliëfs, die een goed beeld geven van het leven in de Romeinse tijd. De askist van Sim- pelveld mist deze bijzondere versieringen. Verreweg de meeste bijgift en dienden voor 55 Wat maakt haar dan wel speciaal? Enige bij- het symposium, het uitgebreide diner. Het be- zondere bijgift en in de kist en de grafk amer, treft merendeels borden, kommen en schalen luidt het antwoord van de rob. van kleurloos glas, het eetservies. Zeer zeld- In totaal werden 52 bijgift en gevonden: 28 zaam zijn een drietal kannetjes van kleurloos glazen voorwerpen, zeventien bronzen, zes glas met klaverbladvormige mond. Verder ijzeren objecten en één object van zilver. De zijn onder meer aangetroff en diverse fl es- man van Bocholtz kreeg onder meer voor- sen, een bronzen schaal [waarschijnlijk om werpen mee die dienden voor de persoonlij- de handen te wassen] en een waterkruik van ke verzorging. Het meest opvallende stuk is hetzelfde materiaal. Het voedsel werd gesne- daarbij een bronzen badoliefl esje, een balsa- den met een eenvoudig ijzeren mes. Tot het rium, in de vorm van een buste van een jonge- bestek behoorde nog een zeldzame zilveren ling. Er heeft vermoedelijk zeep of olie inge- cochlear, een lepel waarin op de achterzijde zeten. Twee aangetroff en schrapers [strigiles] de letter R was ingekrast. Mogelijk het initi- dienden vermoedelijk om, na een stoombad, aal van de eigenaar, schrijft Tessa de Groot. zweet en vuil van het lichaam te schrapen. Veel van de voorwerpen moesten gerecon- In de kist bevond zich een parfumfl esje [un- strueerd worden. Veel materiaal was dermate guentarium]. kwetsbaar of zelfs helemaal uit elkaar geval-

LAND VAN HERLE 2, 2006 Bronzen olielamp met bijbehorende standaard. Foto's ROB, Amersfoort.

len, dat het niet gewoon uit de grond gehaald en het Instituut Collectie Nederland onder- 56 kon worden. Uit de grafk amer zijn acht com- zoeken het ‘verval’ [degradatieproces] van plete blokken grond met veelal glasresten ‘ge- de vondsten in de bodem. En het Konink- licht’, uit de kist werden nog eens twee blok- lijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der lichtingen van koperen voorwerpen verricht. Zee paste chemische analyse toe op een aan- De acht blokken zijn in het Academisch Me- tal grafgift en. De onderzoeksresultaten moe- disch Centrum [amc] in Amsterdam aan ten nog bekendgemaakt worden. een computertomografi e [ct-scan] onder- Terug naar de bijgift en zelf. Naast voorwer- worpen. Dat is een supergevoelige röntgen- pen voor de persoonlijke verzorging en het techniek waarbij het onderzochte voorwerp diner, werd ook schrijfmateriaal aangetrof- laag voor laag wordt afgebeeld. De computer fen. In de askist lagen een ijzeren wasspatel is in staat de laagjes ook af te reproduceren en een bronzen inktpotje. De wasspatel, die in een andere richting dan waarin gemeten middels röntgenfoto’s werd herkend, dien- is en kan zo driedimensionale beelden laten de voor het schoonmaken van de schrijft afel zien. Zo worden voorwerpen gereconstru- en het aanbrengen van nieuwe, hete was. Tot eerd waarvan men vroeger het bestaan mo- de gift en die niet direct in een bepaalde ca- gelijk niet eens vermoed had. Ook anderszins tegorie te plaatsen zijn, behoren een bronzen werden bij het onderzoek de modernste we- olielamp op een bronzen standaard. Bron- tenschappelijke technieken toegepast. rob zen lampen zijn vrij zeldzaam en komen ten

LAND VAN HERLE 2, 2006 noorden van de Alpen nauwelijks voor. Dat- Daarmee belanden we bij een aantal gift en zelfde geldt voor de standaard; er is voor het die meer licht werpen op de man van Bo- Bocholtzse exemplaar zelfs nog geen parallel choltz: jachtvoorwerpen. Het betreft een gevonden, meldt De Groot. Bij de kist bevond lanspunt, bijl, paardenbit en -tuig en ruiter- zich ook nog een ijzeren vouwstoeltje, althans sporen. Ruitersporen komen zelden of nooit de resten daarvan. Wat de symbolische bete- voor in Romeinse graven. Van de lanspunt kenis van deze gift geweest is? Misschien had zijn nog niet eerder parallellen aangetroff en. het stoeltje een representatieve functie, bij- Het voorwerp is 71 centimeter lang en heeft voorbeeld bij de ontvangst van gasten. een ongebruikelijk korte schacht [slechts acht Kleding en versiering dan. De dode had centimeter]. De schacht is met glaspasta in- in zijn kist een met zilver versierde ijzeren gelegd. Net als bij de dolkschede betreft het schijf meegekregen, vermoedelijk een sie- geen militair gebruiksvoorwerp, maar waar- raad. Ook bevatte de askist een rechthoek- schijnlijk een pronkstuk, analyseert de rob- ige, leren dolkschede met diverse bronzen archeologe. ornamenten. In de schede een ijzeren dolk of Uit het feit dat de er voorwerpen voor de mes. Waarschijnlijk betrof het een persoon- jacht in het graf lagen, leidt de rob af dat de lijk sierstuk, en niet het wapen van een sol- crematieresten van Bocholtz van een man daat of veteraan. moeten zijn geweest. Op een andere manier

De archeologische context van het graf. 1. Het graf van Bocholtz; 2. Villa Vlengendaal; 3. Mogelijke villa Bocholtz Schiltjesweg; 4. Mogelijke villa Bocholtz-Vlengendaal/Orsbacherweg; 5. Mogelijk Romeins grafveld; 6. Mogelijke Romeinse weg; 7. Villa Dellender. Kaart ROB, Amersfoort.

LAND VAN HERLE 2, 2006 Bronzen inleg van de dolkschede na de restauratie. Foto Restauratieatelier Restaura, Haelen.

valt het geslacht van de dode niet meer te ach- zijn streek. Maar nu als pronkstuk van het terhalen. De man van Bocholtz was op het Th ermenmuseum, waar hij met zijn bijgift en moment van overlijden vermoedelijk tussen als stille getuige het leven van zijn tijd een ge- de 20 en de 34 jaar oud, zo leert het onder- zicht geeft . zoek van zijn botten. De voor die tijd kostba- re bijgift en die de bewoner van de villa Vlen- gendaal meekreeg, geven aan dat hij geen Noot: gewone man is geweest. Hij was goed thuis in de Romeinse wereld, mogelijk een regionaal 1. t. de groot, Resultaten van de opgraving van en Romeins tumulusgraf in Bocholtz [gem. bestuurder. Aanwijzingen ontbreken dat hij Simpelveld], Rapportage Archeologische Mo- 58 een veteraan uit het Romeinse leger was. Hoe numentenzorg 127, Amersfoort 2006. Met dank dan ook, zo’n 1.700 jaar na zijn dood speelt aan Sjef Born van het Th ermenmuseum voor deze voorouder weer een belangrijke rol in de adviezen.

Rectiﬁ catie: In het vorige nummer van Het Land van Herle is een fout geslopen, waarvoor onze excuses. Op pagina 20 staat een foto van notaris G.C. Cremers. Dit is een omissie. De af- gebeelde persoon is Lambertus Peter Joseph Mertens, gebo- ren op 8 mei 1871 te Hoensbroek, zoon van Gabriël Mertens en Maria Josepha Poulssen. In de tijd dat deze foto gemaakt werd, was hij tweede voorzitter van de harmonie St. Caecilia te Hoensbroek. Eerste voorzitter was notaris Gabriël Beckers, wiens portret wij hier afdrukken.

De redactie

LAND VAN HERLE 2, 2006 Haeren: van hoeve tot kasteel

DOOR FRANS GERARDS

In 1371 was Haeren, net als de meeste andere Keurkeulse lenen in en om Heerlen en Voeren- daal, een grote hoeve. Deze hoeve was in bezit van de adellijke familie Van Hoensbroek. De meeste van die herenhoeven, ook al waren ze in bezit van een voorname adellijke familie, bleven ook in de eeuwen daarna gewoon grote landbouwbedrijven. Dat gold echter niet voor Haeren. In het laatste kwart van de 18e eeuw werd Haeren zelfs getypeerd als ‘kasteel’. De vraag is dan welke factoren het mogelijk hebben gemaakt dat een grote hoeve zich in de loop der eeuwen kon ontwikkelen tot een kasteel?

en zestal factoren wordt hiervoor ver- de door hem nagelaten goederen verdeeld antwoordelijk geacht: a] het gegeven tussen zijn twee zonen Claes en Daniël. Claes Edat Haeren, naast een hoeve, beschik- kreeg o.a. de heerlijkheid Hoensbroek en de te over een adellijk huis; b] het bijzondere be- hoeven Aldenhof, Terschuren en Haeren. lang dat de familie Van Hoensbroek aan dit Het is verder zeker dat Claes Hoen op Hae- goed hechtte; c] het feit dat Haeren in 1661 ren heeft gewoond. Dat blijkt uit het volgen- riddermatigheid werd toegekend; d] het ge- de voorval, dat zich omstreeks 1404 moet geven dat goed in de 18e eeuw een kasteel- hebben voorgedaan. Claes Hoen stond niet achtige verschijningsvorm moet hebben ge- op goede voet met de drossaard van het Land had; e] de opkomst van de term ‘kasteel’ in de van Valkenburg, Arnold van Craynheim. Op 16e en 17e eeuw als collectivum om burchten, zekere dag werden Claes’ zoon en zijn knecht sloten en versterkte adellijke huizen te be- door de knecht van de drossaard achterna ge- 59 noemen en f] het feit dat iemand, in dit geval zeten tot op de hof Haeren. De knecht van de Willem Hendrik van Panhuys, het goed om- drossaard zat hen zodanig op de hielen dat streeks 1770 als ‘kasteel’ heeft betiteld. Claes’ zoon en zijn knecht met hun paarden in het water belandden. Vervolgens passeer- Woonhuis van Claes Hoen den ze een slagboom en twee poorten, waarna ze halt hielden op de binnenplaats voor Op 2 juli 1371 werd ridder Herman Hoen te het huis van Claes Hoen. De vrouw van Claes Godesberg door de aartsbisschop van Keu- lag op dat moment in het kraambed. len, Frederik iii van Saarwerden, beleend met Uit het gegeven dat Claes Hoen, de tweede hof van Haeren. In 1388 werd Herman de heer van Hoensbroek, op Haeren heeft door hertogin Johanna van Brabant, vanwe- gewoond, kan worden afgeleid dat, geme- ge zijn verdiensten, beleend met de heerlijk- ten naar de maatstaven van toen, op Haeren heid Hoensbroek. Hierdoor werd Herman de een redelijk comfortabel adellijk huis aanwe- eerste heer van Hoensbroek. zig moet zijn geweest. Dit huis moet repre- In 1404, na zijn overlijden, werd Herman sentatief genoeg zijn geweest om als woning opgevolgd door zijn zoon Claes Hoen. Onge- te dienen van een voorname adellijke fami- veer twee jaar na Hermans overlijden werden lie. Daarnaast moet er een aparte boerenwo-

LAND VAN HERLE 2, 2006 Ingangspartij voorzijde kasteel.

ning zijn geweest. Het is niet aannemelijk dat heer van Hoensbroek was, zich nadrukkelijk Claes Hoen zijn huis heeft gedeeld met bij- ‘Herr zu Hoensbroeck, Haeren, Ostham’ n o e m - voorbeeld de rentmeester of pachter. Om- de. Dat Haeren een speciale plaats innam, streeks 1404 was Haeren dus een combinatie blijkt ook uit het gegeven dat omstreeks 1631, van een adellijk huis met een boerenhoeve. bij een deling der goederen, Haeren werd ge- 60 typeerd als ‘das Haus Haren’. Met het begrip Een belangrijk en voornaam goed ‘Haus’ werd nog eens nadrukkelijk verwezen naar de aanwezigheid van een adellijke wo- Binnen de adellijke familie Van Hoens- ning. broek moet het bezit van Haeren een bijzondere betekenis hebben gehad. Daarvoor zijn Riddermatigheid verschillende aanwijzingen. Zo staat vast dat bij deling der Hoensbroekse bezittingen Hae- Na het op 26 december 1661 gesloten Par- ren steeds toeviel aan die erfgenaam die ook tagetractaat, waarbij de Landen van Over- de heerlijke rechten over Hoensbroek ver- maas werden opgedeeld in Spaanse en Staatse wierf. Gedurende twee-en-een-halve eeuw, gebieden, werden ook de ridderschap en de tot 1631, gebeurde dit maar liefst zeven keer staten opgesplitst. Daaraan voorafgaande, achter elkaar. Hier lijkt sprake te zijn van een namelijk op 25 mei 1661, werd op verzoek van bewust beleid, dat erop was gericht de heer de Staten-Generaal door de Raad van State van Hoensbroek te bedelen met de belang- een commissie benoemd. Deze had als op- rijkste en voornaamste goederen. Het belang dracht om te bestuderen welke bestuurlijke van Haeren blijkt ook uit het feit dat Wol- hervormingen in de Landen van Overmaas, ter van Hoensbroek, die van 1543 tot 1576 die onder het bewind van de Staten-Generaal

LAND VAN HERLE 2, 2006 zouden gaan vallen, moesten plaatsvinden. king in de aanwezigheid van een gracht en Deze commissie wees een aantal huizen aan twee hoektorens. Voor de aanwezigheid van die men als riddermatig beschouwde. Tot die de gracht werd het onomstotelijke bewijs huizen behoorde o.a ook het goed Haeren. gevonden in 1729, waar het goed werd aan- Het gevolg van deze beslissing was dat de geduid als: ‘den Edelen Huysen Haeren met eigenaar van Haeren, mits deze vier onberis- den dam omgaande geleegen de weijer’. Het pelijke adellijke kwartieren aan zowel vaders- is echter vrijwel zeker dat ook in de vooraf- als moederszijde kon laten zien, het recht had gaande eeuwen Haeren met een gracht was om namens de ridderschap te verschijnen in uitgerust. Dit blijkt uit het hierboven aange- de staten van het Land van Valkenburg. Het haalde voorval van Claes Hoen. De zoon van was Daniël van Hoenbroek, die woonachtig Claes Hoen en diens knecht werden namelijk was op kasteel Genhoes te Oud-Valkenburg zodanig opgejaagd dat ze met hun paarden en eigenaar was van Haeren, die op 22 okto- in het water belandden. ber 1663 voor het eerst van dit recht gebruik Dat Haeren bovendien was voorzien van maakte. twee hoektorens, is duidelijk te zien op de Tranchotkaart [1807]. Dat deze torens er ook Kasteelachtige verschijningsvorm al waren in de 18e eeuw kan worden opge- maakt uit de boekhouding die Willem Hen- Dat Haeren in het laatste kwart van de 18e drik van Panhuys bijhield van de restauratie eeuw als ‘kasteel’ getypeerd kon worden, had van zijn goed. In 1771 merkte hij namelijk op ook te maken met het gegeven dat het goed dat hij geld had uitgespaard door geen eiken toen een kasteelachtige verschijningsvorm vloer te leggen in de toren: ‘en vermits geen moet hebben gehad. Deze kwam tot uitdruk- ycke vloer op ’t toorentje gemaakt hadd. gaat

Trap [met auteur] op de binnenplaats.

LAND VAN HERLE 2, 2006 af daar voor f 49,-. De beide hoektorens moe- werd vooral daar gebruikt waar sprake was ten dus reeds vóór 1771 zijn aangebracht. Ver- van een bouwwerk dat oorspronkelijk een moedelijk is dat nog gebeurd in de periode weerbare functie had. Daarna, met name in dat het goed Hoensbroeks bezit was. Door de 18e eeuw, werd het begrip ‘kasteel’ zo alge- aan het goed twee torens toe te voegen, die meen dat ook de kasteelachtige, adellijke bui- strategisch gezien al lang geen enkele bete- tenverblijven als zodanig werden aangeduid. kenis meer hadden, en dat in combinatie met de gracht, toont aan dat de adellijke, kasteel- Haeren als kasteel achtige uitstraling van Haeren reeds in een vroegere periode bewust moet zijn nage- Tenslotte is Haeren een kasteel geworden streefd. omdat iemand het ooit zo heeft benoemd. Hoogst waarschijnlijk was dat Willem Hen- De term ‘kasteel’ als collectivum drik van Panhuys. De vraag is dan wat hem voor burchten, sloten en ertoe bewogen heeft om zijn bezit een ‘kas- versterkte huizen teel’ te noemen. Daarover kan het volgende worden gezegd: Het moet voor hem aantrek- Haeren was nooit een ‘kasteel’ geworden kelijk en statusverhogend zijn geweest om als het vanaf een zeker tijdstip niet gebrui- het in 1770 aangekochte goed als ‘kasteel’ te kelijk was geworden om burchten, sloten en benoemen. In zijn levenswandel weerspiegelt versterkte adellijke huizen als zodanig te be- zich namelijk het ‘aristocratiseringsproces der noemen. Volgens de historicus Frankewitz regenten’, zoals dat in de 17e en 18e eeuw in de moet het begin daarvan worden gezocht in Republiek zijn beslag kreeg. Hiermee wordt de 16e eeuw. Bij de Gelderse landsheerlij- bedoeld dat de regenten, om zich van het ke burchten kwam hij het begrip ‘kasteel’ gewone volk te onderscheiden en hun aan- vóór het jaar 1588 maar één keer tegen. Met zien te verhogen, zich bij voorkeur een adel- andere woorden: in de 16e eeuw was het be- lijke levensstijl eigen maakten. De aankoop grip weliswaar in opkomst, maar het was nog van een heerlijkheid of riddermatig goed was lang geen algemeen gebruik om vestingwer- daarbij een van de meest bewandelde wegen. ken en weerbare huizen zo te benoemen. In Van Panhuys deed echter méér: hij probeer- 62 de 17e eeuw zette deze trend zich voort, zo- de ook zijn adellijke afk omst te bewijzen, hij als blijkt uit de volgende steekproef. In 1588 diende een verzoek in om te mogen com- en 1631 wordt nog gesproken van ‘Haus und pareren in de ridderschap, hij noemde zich Herlichkeit Hoensbroeck’. In 1645 komen we ‘Heer van Haeren’ en zijn familienaam ver- het ‘Casteels Borgharen’ tegen. In 1661 wordt anderde hij in ‘Panhuys van Haeren’. Gezien gesproken van: ‘Casteel ende Stadt van Dae- vanuit deze ‘drang naar boven’ was het maar lem’, ‘Casteel ende Stadt van ‘Hertogenrade’, een kleine stap om het oude adellijke en rid- ‘Casteele van Valckenburch’, ‘Huijs ende Cas- dermatige huis Haeren, dat met zijn grachten teel van Wolff srade’, ‘de Heerlijcheit ende het en twee hoektorens bovendien nog de uiter- Huijs van Limbricht’, ‘de adelijcke sate ende lijke kenmerken had van een ridderwoning hove tot Eijsch’. In de 17e eeuw is de naam- en dus kasteelachtig aandeed, te typeren als geving nog heel gevarieerd, maar het begrip ‘kasteel’. In de 19e en 20e eeuw werd deze be- ‘kasteel’ kwam regelmatig voor. Het begrip naming vast gebruik.

LAND VAN HERLE 2, 2006 Uit de archieven: Vliegvelden te Heerlen [deel 2]

DOOR HANS THISSEN

n de volgende tien jaren gaat het initia- zoekt Van Grunsven nu, samen met de bur- tief uit van het provinciaal bestuur van gemeester van Sittard bij de klm aan te drin- IHeerlen, hoewel er ook particuliere ini- gen, Amstenrade als offi cieel vliegterrein tiatieven zijn. aan te merken. Max de Marchant had de Ka- Op 12 februari 1930 stuurt graaf Marchant mer van Koophandel van Heerlen niet inge- d’Ansembourg, burgemeester van Amsten- schakeld. De voorzitter hiervan was immers rade, burgemeester Van Grunsven een brief. de burgemeester van Beek. De graaf voorziet De graaf houdt de ontwikkelingen om een ook dat indien Heerlen zelf ook een terrein vliegterrein in Zuid-Limburg in te richten van circa 60 ha voor een vliegveld zou heb- nauwlettend in de gaten. Hij weet dat de Ka- ben, de andere 3 centra er evenveel bezwaren mer van Koophandel te Maastricht en Pier- tegen zullen maken als tegenover vestigingen re Regout besprekingen hierover hebben te Beek of Sittard. Met deze opmerking toon- gehouden en dat nu door ‘Maastricht’ zal de de graaf een vooruitziende blik…. Hij wil worden voorgesteld, een terrein nabij Beek zijn voorlopig plan met de burgemeester be- hiervoor in te richten. De graaf geeft niet aan spreken, zo besluit hij zijn brief. of hij bij die besprekingen is geweest [hij had Burgemeester P. Hens van Valkenburg dat vernomen], maar had bij het begin van schrijft op 18 juli 1931 Van Grunsven een die besprekingen aangegeven, ook te onder- brief waarin hij verzoekt, samen met de bur- 63 zoeken of Amstenrade een geschiktere plaats gemeester van Maastricht bij hem thuis te zou zijn voor een centrale vlieghaven.1 Maas- Valkenburg een bespreking te houden om tricht had dat niet onderzocht. De graaf was zo te komen tot een samenwerking t.a.v. het van mening dat Amstenrade betere verbin- vliegveldplan. Kort tevoren had Hens met dingen met o.a. Heerlen zou hebben, en het J. Onland, E. Franquinet en Th . Regout be- lag ook nog eens precies op de klm-rou- sprekingen hieromtrent gevoerd. Tezelfder- te Brussel-Keulen. De Kamer van Koop- tijd had de Provinciale Limburgsche Com- handel steunde de graaf echter niet, waar- missie voor Verkeer, Handel en Industrie te op deze zich rechtstreeks tot de klm wendde. Maastricht een subcommissie ingesteld, die De graaf acht zijn kansen om een vliegveld zich eveneens met een vliegveldonderzoek nabij Heerlen in te richten, gunstig. Hij ver- zou bezighouden.

Briefhoofd graaf Marchant d'Ansembourg.

LAND VAN HERLE 2, 2006 strie een rapport opstellen over de mogelijk- heid en wenselijkheid van de aanleg van een luchtvaartterrein in Zuid-Limburg. De commissie biedt dat rapport op 15 februari aan GS aan. De conclusie van het rapport luidde dat aanleg van een terrein inderdaad wenselijk was en bij voldoende belangstelling ook mogelijk moest zijn. Op 20 juni 1932 komt dat rapport in de vorm van een uittreksel bij b&w te Heerlen binnen. [Het volledige rapport was 15 februari uitgebracht aan GS.] Het provinciaal bestuur wil nu onderzoeken of die belangstelling, gepaard met de geneigd- heid om daarvoor de ‘noodige fi nancieele medewerking te verleenen’, inderdaad aanwezig is. Alle lichamen, organisaties en instellingen die belang in deze zaak hebben of aan Graaf Marchant d'Ansembourg. de verwezenlijking van die plannen kunnen meewerken, werd verzocht, op 11 juli deel te Burgemeester Hens was lid van een comi- nemen aan een bijeenkomst te Maastricht. té van vliegenthousiasten, die propaganda Ook oud-minister van Waterstaat, M. Bon- maakten voor een vliegveld. De subcommis- gaerts, voorzitter van de subcommissie voor sie zocht nu contact met hen. Hens had na- vervoer van de Provinciale Limburgsche melijk een verzoek aan de minister van Wa- Commissie [voor Verkeer, Handel en Indu- terstaat gericht om onderzoek te doen naar strie] zou hierbij aanwezig zijn. Deze zou een geschikt luchtvaartterrein. Die gelast- dan een en ander kunnen toelichten. Er wer- te de vliegtechnische dienst van de klm op den 14 vertegenwoordigers van gemeenten 12 januari 1931, een onderzoek in te stellen uitgenodigd en 12 andere organisaties en in- naar geschikte terreinen in Zuid-Limburg. stellingen, zoals de Kamers van Koophandel 64 In een door hen d.d. 16 februari 1931 opge- en het vvv. Het rapport werd door de burge- steld rapport werd een terrein nabij Valken- meester aandachtig gelezen en van aanteke- burg, bij Margraten en bij Houthem als gun- ningen voorzien. Het rapport concludeerde stig beoordeeld. De subcommissie vond dat dat de behoeft e aan een luchtvaartterrein en het meest geschikte terrein te Houthem lag, aan luchtvaartverkeer het sterkst zou zijn in maar daar stond een hoogspanningsmast in het dichtbevolkte mijnen industriecentrum de weg. Hierna volgde een tweede onderzoek van Zuid-Limburg, dat tevens een belangrijk door de vliegdienst. Terreinen bij Puth en bij centrum van vreemdelingenverkeer heeft . Beek werden bezocht. Puth toonde te veel hoogteverschil en lag het in het kolengebied. Aanleg luchtvaartterrein Het terrein bij Ulestraten bleek het meest geschikt. Het had een open, vlakke ligging na- De luchthaven dient dan in of nabij deze bij de weg Maastricht-Nijmegen. In het twee- centra te liggen. In Zuid-Limburg zijn hier- de rapport van 24 juni 1931 werd dat terrein voor weinig geschikte terreinen te vinden. dan ook als het meest gunstig aangemerkt. Men dient z.s.m. tot aanleg van een lucht- Het provinciaal bestuur zat echter ook niet vaartterrein te komen. Omdat de centra van stil. Zij laten de Provinciale Limburgsche handel, industrie enz. vlak bijeen liggen en Commissie voor Verkeer, Handel en Indu- de kosten voor aankoop enz. van het terrein

LAND VAN HERLE 2, 2006 Briefhoofd Luchtvaartpropaganda Zuid-Limburg. hoog zijn, is het niet gewenst meer dan één dan een luchtvaartterrein voor sportvliege- terrein aan te leggen. De commissie vindt dat rij, danwel een terrein voor luchtverkeer zou de aanleg in eendrachtige samenwerking van zijn. Ondertussen had de pers ook lucht ge- de belanghebbende gemeenten moet gebeu- kregen van de plannen. In die tijd – o.a. op ren en binnen de driehoek Maastricht-Heer- 19 en 22 oktober – verschijnen er berichten len-Sittard moet liggen i.v.m. de terreinge- in de Limburger Koerier over mogelijke lo- steldheid. De aanwezigheid van ontginbare caties en kosten kolen wordt als bezwaar gezien voor de aan- Een tweede bijeenkomst van vertegenwoor- leg van het luchtvaartterrein, evenals grote digers was wenselijk. b&w ontvingen hier- bevolkingscentra, mede i.v.m. verzakkingen, voor uitnodigingen. Uiteindelijk zou de bij- rook- en nevelontwikkelingen. De afstand tot eenkomst plaatsvinden op 31 oktober. Hoewel Heerlen en Treebeek zou 13 resp. 16 km be- het verslag niet bewaard is gebleven, blijkt dragen. Voor de verbinding met Maastricht uit de stukken dat tijdens die bijeenkomst de en Sittard zou een landweg van 1 km lengte kleine commissie is ingesteld, met het doel, verbeterd moeten worden. Het gehele project nader onderzoek in te stellen naar geschikte werd op ƒ 500.000 begroot. De jaarlijkse ex- luchtvaartterreinen. ploitatierekening van inkomsten en uitgaven De kleine commissie kwam nu bijeen op zou op ƒ 11.700 komen. De Provinciale Lim- 4 november 1932. Het gezelschap bestond uit burgsche Commissie adviseerde het college de burgemeesters van Heerlen, Maastricht, 65 van GS. dan ook, stappen te ondernemen om Sittard, Valkenburg en de ingenieur van de in samenwerking met de gemeenten, de mij- Provinciale Waterstaat in Limburg, J. Telders. nen en met de grootindustrie een luchtvaart- [Deze laatste zat in de Provinciale Limburg- terrein te verwezenlijken. sche Commissie.] Onderwerp van bespre- Heerlen wedt blijkbaar niet op één paard. king was de terreinkeuze en de fi nanciering. Er worden plannen gesmeed om op haar Burgemeester Van Grunsven weerlegde de grondgebied een luchtvaartterrein aan te vermeende ongeschiktheid van terreinen ge- leggen. De directeur van Publieke Werken legen binnen een concessiegebied. De gege- zendt in september 1932 aan de burgemees- ven afstand van het centrum van Heerlen tot ter enkele afschrift en van brieven van Duit- Ulestraten zou niet kloppen. Of een terrein se luchtvaartinstanties, die inlichtingen ver- fi nancieel het gunstigst is, zal afh angen van strekten omtrent op concessievelden van de bijdragen der gemeenten. Ulestraten kan mijn ontginningen aangelegde vliegvelden. wel het goedkoopste zijn in aankoop, maar de In een van die brieven werd gevraagd of de bijdrage van Heerlen zal i.v.m. de afstand veel stad Heerlen een gemeentelijk veld wil aan- geringer zijn dan bij een meer nabij gelegen leggen, los van het plan in Zuid-Limburg terrein. Hoewel de voorzitter, de gouverneur, een luchthaven aan te leggen. En zo ja, of het het met de burgemeester van Maastricht eens

LAND VAN HERLE 2, 2006 E K

C H

66 A

LAND VAN HERLE 2, 2006 is, zich te concentreren op één terrein, gaat de vergadering ermee akkoord dat Van Gruns- ven en dhr. Telders alsnog een onderzoek instellen naar een ander geschikt terrein in Zuid-Limburg. Aangezien de kostenverde- ling van de gemeenten afh ankelijk is van de terreinkeuze, zal men de fi nanciering in een later stadium behandelen. Van Grunsven heeft een intensief contact met de klm. Die vraagt in februari 1933 hoe de zaken ervoor staan, en of hij nog contact G heeft gehad met de subcommissie voor vervoer van de Provinciale Commissie van Ver- keer, Handel en Industrie. De klm zou in maart een potentieel terrein te Margraten bezichtigen. De directeur van Publieke Werken der gemeente Heerlen, M.M.E. v.d. Ven, zendt 14 februari 1933 al een rapport naar de burgemeester n.a.v. een door Telders toegezonden topografi sche kaart, waarop diverse terreinen aangegeven zijn die geschikt zouden zijn ciale Cie m.b.t. de terreinkeuze. In dat eer- voor de aanleg van een vliegveld. De direc- ste rapport speelden de kosten van nivelle- teur omschrijft in een rapport al die terrei- ring van het oneff en terrein een grote rol. nen, met alle voor- en nadelen t.a.v. die ter- Door de enorme werkloosheid werd nu door reinen voor de deelnemende gemeenten. Hij de regering op sommige projecten van de onthoudt zich echter van een conclusie. De werkverschaffi ng 100% toeslag op de lonen terreinen betreff en Cortenbach, Margraten van de werklozen gegeven. Hierdoor hoefden [Schuller Hoogte], Sibbe [Vilt], Hulsberg [na- de nivelleringskosten niet meer op de reke- bij de Eijkensweg] Houthem [Boom], Puth- ning van het luchtvaartterrein te worden ge- 67 Schinnen [Maastrichterweg/Doovenweg], bracht. Lutterade [ten zuiden van bruinkoolgroeve De conclusie van Telders n.a.v. het onder- Graetheide ii] en Ulestraten [ten noordoos- zoek van hem en het duo uit Heerlen en het ten van Hagendoorn of Wasselderweg, nabij erbij betrekken van eerdere onderzoeken viel Kelmond en Oensel]. voor Heerlen ongunstig uit. Er werd geen an der terrein gevonden ‘dat geschikt kon wor- Onderzoeksrapport den geacht te dienen als luchtvaartterrein voor Zuid-Limburg en daarbij gunstiger ge- Telders maakt een uitvoerig rapport van legen was voor de Oude Mijnstreek, waarin zijn onderzoek met Van Grunsven en van het overgrootste gedeelte van de bevolking van de Ven, getiteld Rapport betreff ende een na- Zuid-Limburg woont en waarvan Heerlen het der onderzoek naar een luchtvaartterrein in centrum is’. Het rapport onderkende wel de Zuid-Limburg. Hij acht het eveneens wense- gebrekkige verbinding van Ulestraten met lijk dat Van Grunsven de gouverneur per- Limburg. De korte weg liep namelijk over soonlijk zijn zienswijze toelicht. In het rap- Klimmen door Hulsberg, Aalbeek en Schim- port is van een ander standpunt uitgegaan mert. Voor onbekenden was deze weg moei- dan in het eerdere rapport van de Provin- lijk te volgen. De verbinding kon wel ver-

LAND VAN HERLE 2, 2006 beterd worden wanneer de nieuwe weg van taak, aldus Telders. Het defi nitief rapport dag- het Rijkswegenplan van Geleen naar Heer- tekent 2 maart 1933. len tot stand gekomen zou zijn. Bij Nuth kon Op 16 maart 1933 volgt een tweede verga- men dan de weg naar Aalbeek volgen. Tus- dering van de kleine commissie – nu ‘com- sen deze weg en het vliegveld diende dan nog missie van burgemeesters inzake onderzoek wel een verbindingsweg van ca 3 km te wor- naar een voor luchthaven geschikt terrein den aangelegd, maar Telders verwachtte dat in Zuid-Limburg’ – in het gouvernement te de kosten hiervan wel mee zouden vallen. Maastricht. Aanwezig waren de burgemees- Het rapport werd doorgezonden naar de ters van Heerlen, Maastricht, Sittard en Val- gouverneur, maar Van Grunsven werd wel kenburg en ing. Telders. Het rapport Telders/ in de gelegenheid gesteld, mogelijke onjuist- Van Grunsven wordt besproken. Stemming heden in het rapport te wijzigen, doch in- zal uitmaken of een terrein afvalt of nader dien het ‘kwesties van appreciaties betreft , be schouwd zal worden. In onderstaande ta- welke b.v. uit het locale belang van Heerlen bel is het stemgedrag af te lezen. zouden voortvloeien’, diende de burgemees- Besloten wordt voor het terrein te Hulsberg ter de gouverneur daarvan in een afzonder- en Schimmert een vliegtechnisch onderzoek lijk schrijven mededeling te doen, zoals afge- te laten instellen door het Departement van sproken was met Telders. Waterstaat, terwijl Telders voor nauwkeuri- Het rapport werd inderdaad iets gewijzigd. ge kaartgegevens zal zorgen. Van Ulestraten Behalve enkele tekstuele wijzigingen is Tel- waren al voldoende gegevens bekend. ders’ conclusie/resumé weggelaten. Hij ver- De derde bijeenkomst van burgemeesters meldt slechts dat eventuele hogere kosten [kleine commissie] vond wederom te Maas- kunnen worden gecompenseerd door hogere tricht plaats en wel op 18 april, 16.00 uur. Aan- bijdragen van de gemeenten die een bijzon- wezig waren de burgemeesters van Maas- der belang hebben bij die keuze. Onderling tricht, Heerlen, Sittard en Valkenburg, voorts overleg tussen de belanghebbende gemeen- J. Telders en griffi er J.H. Defesche. Het vlieg- ten moet leiden tot een akkoord hierover. technisch onderzoek werd besproken. Hoe- Beschouwingen hierover vallen buiten mijn wel het Rijk de lonen zal betalen bij uitvoe- ring van het grondwerk door werklozen, zal 68 een deel van de kosten bestaan uit machinaal vervoer. Gouverneur baron van Hövell tot Westerfl ier wil nu dat de colleges van b&w kennis nemen van alle stukken en zelf een mening vormen over de terreinkeuze om zo te komen tot een principiële beslissing om in evenredigheid bij te dragen in de kosten t.a.v. het te kiezen terrein. Men is het erover eens J dat er een brief naar het ministerie moet uit- gaan, waarin rijkssteun gevraagd wordt. Kort daarvoor om 15.00 uur had aldaar een bijeenkomst van alle deelnemende burgemeesters plaatsgevonden.2 Ook zij waren het erover eens dat men tot een terreinkeuze moest komen en dat de colleges van b&w nu maar eens een uitspraak moesten doen. Burgemeester Van Grunsven zou nagaan op welke wijze Heerlen wel kan meewerken. Hij

LAND VAN HERLE 2, 2006 Terrein Grunsven Oppen Coenders Hens van Hövell tot (Heerlen) (Maastricht) (Sittard) (Valkenburg)

voorziet dat indien men de gemeente Heer- rapport van Telders betreff ende de hoogte- len om medewerking vraagt voor een bepaald ligging van luchtvaartterreinen gelegen ten terrein, waarbij het college van b&w geen in- noordoosten van Schimmert en ten zuid- vloed heeft gehad, geen resultaat zal zijn te oosten van Hulsberg van 8 april geeft meer bereiken. De gouverneur heeft de indruk dat gedetailleerde details. Voor het in orde ma- de Provincie fi nanciële medewerking zal ver- ken van het terrein te Schimmert zou o.a. lenen. 600.000 m3 grond verzet moeten worden, bij Hulsberg 1.000.000 m3 grond. Beide terrei- Rapport Luchtvaartcommissie nen vallen binnen het concessiegebied van ontginbare kolen en op en nabij beide terrei- Op 8 mei zendt de commissaris der konin- nen dienen wegen te worden aangelegd. Ten gin een uitnodiging aan b&w van Heerlen slotte blijkt het Ministerie van Waterstaat, om een bespreking met alle 15 vertegenwoor- Luchtvaartdienst beide terreinen af te raden digers van alle gemeenten bij te wonen om te vanwege het risico van mijnverzakkingen 69 komen tot een overeenstemming tot een geen de gevaarlijke hellingen aan de grenzen zamenlijke aanleg van een vliegveld om zo van beide terreinen. Tevens deelt de gouver- subsidie van het rijk te krijgen in de nivel- neur mede dat het Rijk inderdaad genegen is, leringskosten, door dit in werkverschaffi ng 100% van de lonen en daarmee gelijk te stel- uit te voeren. Deze bijeenkomst zou op 23 len kosten te vergoeden, mits het project nog mei plaatsvinden. De bijlagen bevatten veel dit jaar [1933] in werkverschaffi ng kan wor- informatie voor het college. Het Ministerie den uitgevoerd. van Waterstaat, Luchtvaartdienst, concludeert na onderzoek dat het terrein te Huls- Wordt vervolgd berg geschikt is als luchtvaartterrein, doch slechts na aanzienlijk grondverzet i.v.m. aan- merkelijke aanwezige hoogteverschillen. Het Noten: terrein te Schimmert ligt gunstiger, maar ook hier is grondverzet nodig. Terreinen, ge- 1. Graaf Max was sinds 1925 burgemeester van Amstenrade. Van 1927 tot 1930 was hij lid van legen in het verzakkingsgebied van de mij- de Limburgse Provinciale Staten nen, zijn zonder meer onbruikbaar, aldus het 2. De uitnodiging dagtekent 13 april, doch het bericht aan de commissaris op 31 maart. Het stempel ‘ingekomen’ is van 1 juni.

LAND VAN HERLE 2, 2006 Signalementen

DOOR LARA LAKEN, MARTIN VAN DER WIJST EN ROELOF BRAAD

Resulaten van de opgraving van een Romeins tumulusgraf in Bocholtz [gem. Simpelveld]

T. de Groot, Amersfoort 2006 [rob Rapportage Archeologische Monumentenzorg 127]

In oktober 2003 deed een boer in Bocholtz op zijn akker een opmerkelijke vondst, die in de maanden daarna veel aandacht zou krijgen van zowel pers als publiek. De opgraving van de kist, die de geschiedenis zou ingaan als de ‘sarcofaag van Bocholtz’, was misschien wel een van de spannendste de afgelopen jaren in Oostelijk Zuid-Limburg. Niet alleen omdat het graf nog alle voorwerpen bevatte die er zo’n tweeduizend jaar geleden waren ingezet, maar ook omdat het anno 2003 alsnog bijna aan grafrovers ten prooi was gevallen. Gedurende de rest van de 70 opgraving hebben daarom vier inwoners van Bocholtz een vrijwillige ‘sarcofaagwacht’ gevormd en de opgravingsput ’s nachts be- waakt, totdat de kist op 19 november gelicht werd en met inhoud en al naar het Th ermen- volgens de context van de vindplaats [Ro- museum in Heerlen werd overgebracht. meinse villacultuur], de onderzoeksmetho- Dit alles is te lezen in het fraaie opgravings- den van zowel het onderzoek ter plaatse als rapport door Tessa de Groot, dat bij de fees- de zogenaamde ‘bloklichtingen’ uit het graf telijke terugkeer van de vondsten naar Lim- en de grafk ist, en de resultaten van het on- burg, ruim twee jaar na dato, gepresenteerd derzoek besproken. Hieraan hebben ver- is. Het rapport geeft een overzicht van de re- schillende specialisten meegeschreven. Een sultaten die de opgraving door de Rijksdienst bijzonder onderdeel van het onderzoek werd voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek gevormd door de medewerking van het Aca- in 2003 en het materiaalonderzoek dat in de demisch Medisch Centrum te Amsterdam. daaropvolgende twee jaar aan de rob en di- In het amc zijn de meeste glazen voorwer- verse andere instellingen is uitgevoerd, heb- pen, met grond en al in blokken gelicht, met ben opgeleverd. In de eerste hoofdstukken behulp van een ct-scanner doorgelicht. In worden, na een korte inleiding, achtereen- een boeiend hoofdstuk worden vervolgens

LAND VAN HERLE 2, 2006 de bijgift en en hun betekenis per thema be- handeld, te weten persoonlijke verzorging, de jacht, het symposium [ofwel de uitgebreide maaltijd], het schrijven en kleding en versiering. Het degradatieonderzoek van de bronzen en glazen voorwerpen wordt apart belicht. Tenslotte volgt een interpretatie en vergelijking van het grafmonument en het vondstenspectrum met die van andere Ro- meinse graven uit de regio, en wordt een eerste schets gegeven van de persoon die er begraven was, de ‘man van Bocholtz’, waarna de conclusies worden opgesomd. Een aanzienlijk deel van het rapport wordt verder ingenomen door de bijlagen, waaron- der een uitgebreide catalogus van de 52 voorwerpen die in het graf gevonden zijn en de bijbehorende afb eeldingen. Het betreft bijzonder mooie reconstructietekeningen en talrijke kleurenfoto’s, die een goed beeld geven van de rijke uitzet in dit graf. De aan- september die klus geklaard hebben. In acht gename en toegankelijke schrijfstijl van De hoofdstukken geeft hij de geschiedenis van Groot maakt daarbij dat het rapport ook de Tweede Wereldoorlog weer en dan toege- voor niet-archeologen uitstekend leesbaar is spitst op Limburg, naar zijn zeggen omdat [voor zover ik dat objectief beoordelen kan]. deze in de geschiedenisboeken minder aan- De vele belangstellenden zullen het dan ook dacht krijgt dan ze verdient. Na twee inlei- met plezier lezen. [ll] dende hoofdstukken over de opkomst van het Nationaal Socialisme en het begin van de Limburg mei 1940 - september 1944 Tweede Wereldoorlog en een hoofdstuk over De bevrijding België tijdens de bezetting – om ook de Lim- 71 burgse geschiedenis in de context van het ge- Door Gerard Brouns, [Genk 2005], 153 blz. heel te plaatsen – behandelt hoofdstuk 4 kort geïll.; € 25,-. Te bestellen bij de auteur Klotsen- en bondig de bezettingstijd in Limburg. De houtstraat 17 te b-3600 Genk, tel.[089]244017; nadruk van het boek [2/3 van het geheel] ligt e-mail [email protected] op de bevrijdingsoperatie vanaf Normandië In de categorie ‘grijze literatuur’ valt deze tot en met de nasleep van de oorlogsproces- niet geheel volgens de regels der kunst inge- sen, waar opmerkelijk genoeg 71 leden van deelde boekuitgave. De auteur: geen colofon 6 criminele benden uit Limburg door de opgenomen en nergens, noch op de titelblad- krijgsraad werden veroordeeld. Belangrijk zijde, noch aan het eind van voorwoord of in dit boek is de documentatie van de troe- inleiding heeft hij zijn naam vermeld. Geluk- penbewegingen, die voor het eerst op basis kig heeft hij het boek van zijn stempel voor- van ‘daily reports’ op een rij worden gezet en zien, zodat we iets meer van hem weten. De helder in kaart worden gebracht. Een lezens- bevrijding van Belgisch Limburg ging voor- waardig werkje dus voor ieder die wil we- af aan die van Zuid-Limburg. De auteur heeft ten wat aan de bevrijding van Zuid-Limburg in internationale archieven onderzocht hoe voorafging. Meer informatie op http://users. de legers van de Amerikanen en Britten in pandora.be/gerardbours/boek [rb]

LAND VAN HERLE 2, 2006 Stamboom van de familie Bruls

Het werk, opgesteld door zuster Odilia M.E. Bruls, loopt van ca. 1550 tot 1995. Het onderzoek begint in 1970 met de vraag aan haar va- der ‘Was uw grootvader ook uit Heerlen?’ en het antwoord ‘Nee, die stamde van Amsten- rade’. Een gepubliceerde genealogie kan diverse vormen hebben. Deze is wel heel bijzonder. Géén doorlopende paginering. Wél een duidelijke indeling in 12 hoofdstukken, elk van een familie en elk met bijlagen. ‘Dit boek is zo gemaakt, dat er altijd bijlagen aan toegevoegd kunnen worden’ lezen we in de inleiding. Als ik schrijf, dat dit boek nage- noeg uitsluitend uit bijlagen en illustraties bestaat, klinkt dat vreemd, maar het is waar: heel veel [ca. 100] duidelijke fragmenten uit archieven en een veelvoud daarvan aan per- soonsfoto's, bidprentjes, trouwkaarten en dergelijke, samen rond de 400. Het geheel een manier die de lezer de indruk geeft dat vormt een forse prachtige documentenverza- hij een roman leest: ‘We lopen door de Ake- meling, met de opsomming van de leden van ner of Duitse poort de omwalde stad Maas- de familie aan het begin van elk hoofdstuk. tricht binnen. Aan het einde van de Akener- Je geniet van dit werk vooral als je iemand uit steenweg slaan we rechtsaf en op de Rechte de familie kent. Een index op alle in het boek Straat houden we halt bij een huis genaamd voorkomende familienamen is een welkome Het Ros. Eenmaal binnengekomen, maken aanvulling. [mvdw] we kennis met Alida Smeets, de vrouw van Frans Franssen, die ons verwelkomt en hun Vier eeuwen familiegeschiedenis en 72 zes kinderen Pieter, Jan, Nicolaas, Frans, genealogie Franssen Francisca en Geurt aan ons voorstelt. Voor het eten klinkt niet het ons vertrouwde Pa- Werkgroep genealogie Franssen: Frits Frans- ter Noster maar een Hollands ‘Heere, ze- sen, Hans Franssen, Marjan Piters en Ger gen deze spijs, die Gij ons zo welwillend hebt Th issen, Klimmen, 2005. isbn 10: 90-9020141-6 toebedeeld’. Dit verhaal moeten we plaatsen en isbn 13: 9789090201412. even voor 1660, en dat geeft aan dat een deel van de familie Franssen is overgegaan naar ‘Genealogen proberen in zekere zin de dode protestante godsdienst. den weer enigszins tot leven te wekken en Er worden bijzondere hoofdstukken ge- voorouders te plaatsen in hun tijd’ zegt pas- wijd aan ‘Het ambacht der chirurgijns’, ‘Een toor Fr. Crutzen in het voorwoord van dit schout en zeven schepenen’ en ‘Napoleon boek, dat met zijn 416 bladzijden, stevig pa- in de Landen van Overmaas’. In het werk- pier en omslag en prachtige illustraties zeker gebied van ons tijdschrift vinden we Frans- als een aanwinst gezien mag worden. sens in Heerlen, Hoensbroek, Nuth, Schaes- De schrijvers hebben dat inderdaad gedaan: berg, Voerendaal en Klimmen. Het werk is voorouders plaatsen in hun levensomgeving zeer goed gedocumenteerd en van ingangen van eeuwen geleden. Soms doen ze dat op voorzien. [mvdw]

LAND VAN HERLE 2, 2006