Academiejaar 2017 – 2018 DAS EWIG–WEIBLICHE IN WAGNERS RING EEN EVALUATIE VAN DE RECENTE FILOSOFISCHE INZICHTEN VAN ROGER SCRUTON OVER DE ROL VAN DE VROUW IN DER RING DES NIBELUNGEN VAN RICHARD WAGNER Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, Vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen, voor het verkrijgen van de graad van Master, door Eddy Verelst (01003645). Promotor: prof. dr. Francis Maes 1 Inhoudsopgave I. Inleiding 4 II. Roger Scruton en The Ring of Truth 6 II.1. Hoe het verhaal van Der Ring kan begrepen worden 6 II.2. Karakter en symbool 8 II.2.1. Brünnhilde kiest voor menselijkheid 8 II.2.2. Brünnhilde en Siegfried ontdekken liefde 11 II.2.3. Verdere transities van Brünnhilde 16 II.3. Liefde en macht 21 II.4. Siegfried en andere problemen 22 II.5. Terugblik 25 II.6. Samenvatting van de visie van Scruton 27 III. Andere auteurs over de vrouw in Der Ring des Nibelungen 28 III.1. Friedrich Nietzsche: ook Wagner werd verlost 30 III.2. George Bernard Shaw: een kwestie van grote emoties 33 III.3. Robert Donington: het vrouwelijk innerlijk van de man, het mannelijk innerlijk van de vrouw 35 III.4. Deryck Cooke: meerdere betekenissen van Brünnhilde’s slotmonoloog 37 III.5. Catherine Clément: het vrouwelijke personage in een ander daglicht 41 III.6. Carolyn Abbate: Brünnhilde komt tot wijsheid en rijpheid 44 III.7. Willem Bruls: de liefde als redmiddel? 47 III.8. Karol Berger: de vrije keuze van Brünnhilde 50 III.9. Recapitulatie 55 IV. Wat gebeurt er op de scène: beschouwingen bij de praktijk 56 IV.1. De Copenhagen Ring 56 IV.1.1. Concept 57 IV.1.2. Concrete uitwerking 58 IV.1.3. Receptie 59 IV.2. Reinder Pols over Der Ring en de inzichten van Roger Scruton 59 IV.3. Piet De Volder over Ivo van Hove’s Ring in De Vlaamse Opera 61 V. Analyse van de visie van Roger Scruton 63 V.1. Hoe het verhaal van Der Ring kan begrepen worden 63 V.2. Karakter en symbool 65 2 V.2.1. De vier transities van Brünnhilde 65 Transitie 1: tonen van mededogen, van godin naar vrouw 66 Transitie 2: weigering om de ring af te staan 66 Transitie 3: van bemind naar verkracht 67 Transitie 4: het komen tot wijsheid 68 V.2.2. De vrouw als ondergeschikt aan de man? 70 V.2.3. De vrouw als autonome persoon? 72 V.2.4. Conclusie 73 V.3. Liefde en macht 74 V.4. Siegfried en andere problemen 75 V.5. Terugblik 76 V.6. Afrondend 77 VI. Besluit 78 VII. Bibliografie 80 VIII. Bijlagen 82 VIII.1. Bijlage 1: Synopsis van Der Ring des Nibelungen 82 VIII.2. Bijlage 2: Gesprek met Reinder Pols (dramaturg bij De Munt) 105 VIII.3. Bijlage 3: Vragen aan Piet De Volder (muziekdramaturg bij Opera Ballet Vlaanderen) 114 3 Mijn welgemeende dank en waardering gaan uit naar een aantal mensen zonder wie ik dit werk niet tot een goed einde had kunnen brengen. Vooreerst is er mijn promotor Francis Maes die me zelf voorstelde om deze thesis te begeleiden en me op het juiste spoor zette om het onderwerp van mijn keuze te benaderen. Bovendien hield hij mij tijdens het schrijfproces ook op het goede pad. Voorts zijn er de muziekdramaturgen Reinder Pols en Piet De Volder die tussen hun drukke professionele bezigheden door tijd namen om me een inkijk te bieden in de muziektheaterpraktijk van vandaag. En last but not least is er mijn partner Mia die een onmisbare steun en toeverlaat was bij het opzoeken en digitaliseren van tekstmateriaal en het onvermoeibaar nalezen van mijn schrijfsels op zoek naar zetfoutjes. I. Inleiding Het idee voor deze masterpaper vindt zijn oorsprong in het onderwerp van mijn bachelorproef van vorig jaar. Die ging over Zwanemans, een bewerking voor het jeugdtheater uit 2016 van de belangwekkende opera Lohengrin van Richard Wagner. Mijn tekst ging dan wel niet rechtstreeks over Wagner of zijn oeuvre, maar het ligt voor de hand dat men geen evaluatie kan maken van een bewerking wanneer men onvoldoende vertrouwd is met het oorspronkelijke werk en zijn schepper. De overtuigende vertolking van de Nederlandse actrice Ariane van Vliet, die in Zwanemans het personage van Ortrud voor haar rekening nam, deed me nadenken over de rol van de vrouwelijke figuren in het oeuvre van Wagner. Ter zijde gezegd, ben ik opgetogen, en vind ik het tegelijk markant dat een actrice van vlees en bloed, in een productie van vandaag, me in die richting stuurde. Ik had kunnen doorwerken op Lohengrin, maar koos uiteindelijk voor een werk dat Wagner korte tijd nadien aanvatte, en dat zo’n kwarteeuw later zou uitmonden in zijn magnum opus, Der Ring des Nibelungen. Aanvankelijk leek ik door enthousiasme en overmoed te veel hooi op de vork te nemen. Het was immers mijn intentie om elk vrouwelijk personage uit het monumentale werk te analyseren en hierbij drie invalshoeken te hanteren: de oude vertelstof uit mythen en sagen waarop de componist zich eerder vrij baseerde om zijn verhaal te vertellen, de socio-culturele context ten tijde van de creatie van het werk, en de uitvoeringshistoriek vanaf het prille begin tot op de dag van vandaag. Al gauw kwam ik tot de 4 vaststelling dat deze aanpak zelfs voor een uitgebreid werk als een masterthesis te veel terrein zou bestrijken. Prof. dr. Maes zette me op het juiste spoor met zijn voorstel om de rol van de vrouwelijke personages in Der Ring te onderzoeken aan de hand van de visie van de filosoof Roger Scruton, zoals hij deze formuleerde in zijn recente publicatie The Ring of Truth – The Wisdom of Wagner’s Ring of the Nibelung. In het eerste deel wordt nagegaan wat de inzichten van Scruton omtrent de vrouwelijke personages in Der Ring inhouden. Om het overzicht te bewaren, hou ik me hierbij aan de volgorde van de hoofdstukken zoals Scruton die zelf in zijn boek naar voor brengt. In het tweede deel volgt een selectie van wat een aantal andere auteurs stelden over de rol van de vrouwelijke figuren. Ik streef hierbij naar een evenwicht op verschillende vlakken: er zijn de teksten van Friedrich Nietzsche en George Bernard Shaw, die dateren uit een verder verleden en in die zin dicht bij de creatie van Der Ring staan. Maar er is ook de zeer recente visie uit 2016 van Karol Berger. Verder zijn er de inzichten van Robert Donington en Deryck Cooke, die heden relevant blijven en in een beperkt overzicht als het mijne niet over het hoofd kunnen gezien worden. Het lijkt me ook waardevol om met Willem Bruls een stem uit het Nederlandstalig taalgebied te laten horen. Tot slot dienen er vanzelfsprekend, en zeker niet alleen omwille van het onderwerp, vrouwelijke auteurs aan bod te komen: zij zijn hier vertegenwoordigd door Carolyn Abbate en Catherine Clément. In het derde deel wordt er aandacht besteed aan een concrete casus van een hedendaagse productie en twee stemmen uit de praktijk. Het gaat hierbij om de Copenhagen Ring van de Royal Danish Opera uit 2006 en beschouwingen van muziek dramaturgen Reinder Pols en Piet De Volder. Tot slot wordt er in het vierde deel een evaluatie gemaakt van de visie van Scruton, rekening gehouden met de inzichten van andere auteurs en de uitvoeringspraktijk van vandaag, met als eindpunt het formuleren van een genuanceerd oordeel over de waarde en de relevantie van de visie van Scruton over de rol van de vrouw in Der Ring des Nibelungen. 5 II. Roger Scruton en The Ring of Truth In wat volgt, lijst ik een aantal beschouwingen op van de Britse filosoof en auteur Roger Scruton (°1944) zoals hij die poneert in zijn recent boek uit 2016, The Ring of Truth – The Wisdom of Wagner’s Ring of the Nibelung. Ik beperk mij hierbij tot wat er gezegd wordt over het vrouwelijke personage, of wat haar aanbelangt, om na te gaan hoe de auteur het vrouwbeeld in Der Ring des Nibelungen beoordeelt. Om de duidelijkheid en het overzicht te bewaren, behoud ik de volgorde van de hoofdstukken zoals die voorkomen in het boek. De eerste vier hoofdstukken waarin er ingegaan wordt op de algemene culturele en historische context waarin het werk ontstond, de synopsis wordt gegeven, en de werking van de muziek wordt uitgelegd, komen niet aan bod in deze analyse. Wel werd er als bijlage een uitgebreide synopsis van Der Ring bijgevoegd. Aan het einde volgt een samenvatting van het bijeen gebrachte materiaal. II.1. Hoe het verhaal van Der Ring kan begrepen worden Hoewel Scruton aan het begin van hoofdstuk 5 Understanding the Story stelt dat Der Ring geen centraal karakter of personage heeft, legt hij de focus op de relatie tussen Siegfried en Brünnhilde als cruciaal gegeven in het hele verhaal. Het gaat echter om meer dan de dramatische belevenissen van deze twee figuren. Voor Scruton gaat het om het verhaal van onze verhalen, zeg maar het verhaal van de mensheid. Hierbij spelen mythe, goden en religie een belangrijke rol, maar ook twijfel, teleurstelling en afwijzing. Een afnemend geloof in goddelijke krachten zorgt voor onrust en laat de mens zoekend achter. Het leven op aarde wordt geregeld door wetten en afspraken. Echte liefde ontsnapt aan de beperkingen van moreel gezag zoals verpersoonlijkt door Fricka als godin van het huwelijk. Het gaat om sympathie, zelfopoffering en het zich verliezen in de ander. Once the moral law is in place, therefore, love is supposedly confined within the bounds of marriage, maintained by Fricka's vigilant eye. But real love cannot be so confined. For erotic love, at its highest, is neither sensual delight nor domestic harmony, even if both are in some 6 way implied in it.