Handskrifter Av Norske Mellomalderlover Ved
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Magnus Rindal Handskrifter av norske mellomalderlover ved Nasjonalbiblioteket NB tema 8 Nasjonalbiblioteket/bokselskap.no Oslo 2020 Magnus Rindal: Handskrifter av norske mellomalderlover ved Nasjonalbiblioteket. NB tema 8, Nasjonalbiblioteket, Oslo 2020 ISBN: 978-82-7965-468-1 (digital, bokselskap.no), 978-82-7965-467-4 (epub), 978-82-7965-469-8 (mobi), 978-82-7965-470-4 (særtrykk) Teksten er lastet ned fra bokselskap.no Forord I 2024 er det 750 år sidan Magnus Lagabøtes landslov kom. Lova er overlevert i 39 handskrifter frå mellomalderen, og nokre få yngre. Dei fleste ligg i samlingar i Danmark og Sverige. Tre av mellomalderhandskriftene ligg i dag i norske samlingar, to ved Nasjonalbiblioteket og eitt ved Gunnerusbiblioteket i Trondheim. To av desse tre har vore i Noreg frå dei blei skrivne. Dei to eldste ligg ved Nasjonalbiblioteket. Eit hovudmål for denne boka er å kaste lys over dei handskriftene av norske mellomalderlover som ligg ved Nasjonalbiblioteket. Hovudvekta vil liggje på handskriftene frå mellomalderen, Ms.4° 1 og Ms.4° 317, som begge inneheld landslova. Dei blir grundig beskrivne, også med omsyn til innhald og språk. Ein del rettarbøter er overleverte i begge desse handskriftene, og for å lette lesinga er opplysningar om innhaldet gjevne to stader. Boka omfattar også dei 25 handskriftene av omsetjing av landslova til dansk, og andre handskrifter av norske lover. Innleiingsvis er det gjeve eit samla oversyn over dei norske lovene frå mellomalderen, som alle finst i avskrifter ved Nasjonalbiblioteket. Her har eg henta stoff også frå Rindal 2004 og Rindal og Spørck 2018, endå om det ikkje er særskilt nemnt. I arbeidet har eg brukt Gustav Storms Haandskriftsbeskrivelse i NgL 4 frå 1885 og katalogen ved Nasjonalbiblioteket. Dersom det er motstrid, har eg bygt på katalogen. Arbeidet med boka er utført ved Nasjonalbiblioteket. Eg vil takke personalet ved spesiallesesalen for sjeldne bøker og privatarkiv for all den hjelpa eg har fått, prega av sterk vilje og evne til å hjelpe brukarane. Ei særleg takk går til Mette Witting, som har kome med opplysningar om handskriftene si historie, og til Espen Karlsen, som har hjelpt meg med forståinga av latinske og greske notisar, og til Karen Arup Seip, som har laga det avsluttande oversynet over omtalte handskrifter. Ei takk går også til Marit Aamodt Nielsen, som har lese ein korrektur på manuskriptet. Men for moglege feil ber eg åleine ansvaret. Oslo, mai 2020 Magnus Rindal Innhaldet i handskriftene Norsk lovgjeving før Magnus Lagabøte Landskapslovene Den eldste norske lova vi har vitnemål om, er den eldre Gulatingslova. Ho er overlevert i eit handskrift frå ca. 1250, som no ligg ved Det Kongelige Bibliotek i København. Det har signaturen E donatione variorum 137 4°, og ber namnet Codex Rantzovianus, etter grev Otto Rantzau (1632-1719). Vi veit ikkje kvar handskriftet var i mellomalderen, men språkforma gjer det sannsynleg at det har blitt skrive i Bergen. Dessutan har vi tre gamle fragment av lova, frå fyrste halvdelen av 1200-talet. Men lova er mykje eldre enn handskriftene. Ho er nemnd i Íslendingabók, ei lita bok frå ca. 1125, som gjev eit oversyn over Islands eldste historie. Der er det fortalt at før etableringa av Alltinget ca. 930 blei ein mann som heitte Ulvljot, send til Noreg for å studere Gulatingslova. I soga om Egil Skallagrimsson er det detaljert fortalt om ein rettsstrid på Gulatinget, truleg på 930-talet. Det er såleis grunn til å tru at det fanst ei Gulatingslov frå ca. 930. I den eldste norske kongesoga, Ágrip, frå ca. 1190, er det sagt om Håkon den gode at han fastsette Gulatingslova. Dette blir teke opp att i seinare kongesoger. Håkon den gode levde frå ca. 920 til ca. 960, og Ágrip har nok knytt lova til hans levetid. Det er usikkert når Gulatingslova blei skriven ned fyrste gongen. Dei fleste reknar med at det skjedde i Olav Kyrres regjeringstid, 1066-1093 (Helle 2001:20-23). Sjølv har eg argumentert for at nedskrivinga av dei norske lovene begynte i fyrste halvdelen av 1000-talet (Rindal 2004:108- 110). Gulatingslova har altså levd meir enn 100 år før ho blei nedskriven. I denne perioden har lova blitt sagd fram på tinget. På Island var det lovseiemannen (lǫgsǫgumaðr) som gjorde det. Denne funksjonen var det høgaste ombodet på Island i tida før 1264. I Noreg er denne termen ikkje brukt. Her var det truleg lagmannen (lǫgmaðr) som sa fram og tolka lova. Han hadde i den fyrste tida ikkje noko fast ombod, men var ein slags tillitsmann for bøndene på tinget. Slik Gulatingslova er overlevert i dag, i handskrifter frå 1200-talet, viser ho fram ulike kronologiske lag. Tydelegast er det i dei handskriftene der det er markert kva rettsreglar som er gjevne av Olav, av Magnus eller av begge. Olav er her Olav den heilage, konge 1015-1028, Magnus er Magnus Erlingsson, konge 1161-1184. Lova seier også at Olav den heilage og biskop Grimkjell fastsette kristenretten på Moster. Vi finn referanse til ein lovregel som ein Atle sa fram for mennene på Gulatinget, truleg rundt midten av 1000-talet. Og lova inneheld rettarbøter frå Magnus den gode og Håkon Magnusson Toresfostre. Magnus den gode var konge 1035-1047, og Håkon Magnusson Toresfostre var konge over Opplanda og Trøndelag 1094-1095. Lova blir avslutta med Bjarne Mårssons nye saktal (liste over mannebøtene), som truleg er frå byrjinga av 1200-talet. Når vi les Gulatingslova i dag, etter eit handskrift frå ca. 1250, vil vi finne rettsreglar frå heile perioden på ca. 300 år, frå fyrste halvdel av 900-talet til fyrste halvdel av 1200-talet. Dei eldste rettsreglane var truleg baserte på sedvanerett, og etter kvart godkjende av bøndene på tinget. Seinare har kongane formulert nye rettsreglar, som også blei godkjende på tinget. Gulatingslova er strukturelt sett ikkje delt inn i bolkar, men i kapittel med overskrifter. Den fyrste kapitteloverskrifta i dei ulike delane inneheld ofte ordet «bolk». Fyrst kjem kristendomsbolk, deretter kjøpebolk (kjøp tyder her både «kjøp» og «avtale»), kvinnebortgifting, løysingslov, landsleigebolk, arvebolk, tingbod, rettarbøter, kvalrett, mannhelgebolk (om personkrenkingar), tjuvebolk, odelsløysing, leidangsbolk, Bjarne Mårssons saktal, og eit tillegg om sakøyre (bøter for brotsverk) til kongen og biskopen. Gulatinget omfatta opphavleg berre Hordaland og Sogn og Fjordane, med tingstad i Gulen i Sogn. Seinare kom Rogaland, Agder og Sunnmøre med. Då landslova blei vedteken i 1274, var også Setesdalen, Valdres og Hallingdal med i Gulatinget. Den eldre Gulatingslova er utgjeven i NgL 1:3-110 og i Eithun, Rindal og Ulset 1994, og omsett i Robberstad 1961. To av handskriftene ved Nasjonalbiblioteket, Ms.4° 41 og Ms.4° 546, begge frå 1700-talet, inneheld avskrifter av den eldre Gulatingslova. Det fyrste av dei er ei nøyaktig avskrift av Codex Rantzovianus, med forkortingar som i originalen. I Ms.4° 546 ser det ut til at skrivaren har brukt eit anna handskrift enn Codex Rantzovianus. Den eldre Frostatingslova kjenner vi i hovudsak frå avskrifter frå 1600-talet av eit tapt handskrift frå ca. 1260, Codex Resenianus. Dessutan finst det nokre fragment frå 1200-talet. Også denne lova inneheld ulike kronologiske lag. Vi finn fleire rettarbøter i lova. Dei eldste er frå kongane Sigurd, Øystein og Olav, sønene til Magnus Berrføtt, og dei er frå ca. 1105. Den siste rettarbota er gjeven av kongane Harald og Magnus, truleg Harald Gille (1130-1136) og Magnus Sigurdsson (1130-1135), og rettarbota er då frå 1130-1135. Dei fleste meiner at innleiinga til lova er frå kong Håkon Håkonsson, frå 1260, noko eg stiller meg tvilande til (sjå under kapitlet Håkon Håkonssons lovarbeid). I Sverres saga frå ca. 1200 er det nemnt ei lovbok som blir kalla Grågås, som Magnus den gode (konge 1035-1047) skal ha late skrive. Også Snorre Sturlason knyter i Heimskringla frå ca. 1230 Magnus den gode til ei lovbok kalla Grågås. Truleg er det denne lovboka som blir tillagd Olav den heilage i Fagrskinna frå ca. 1230 og Soga om Håkon Håkonsson frå 1260-talet. Også avslutninga i sjølve Frostatingslova omtalar Olav den heilage som lovgjevar. I Heimskringla er det sagt at Håkon den gode setti Frostuþingslǫg i samråd med Sigurd jarl og dei visaste trøndarane. Gammalnorsk lǫg tyder anten «lov» eller «lovområde». Etter mitt syn er den rimelegaste tolkinga at kong Håkon fastsette Frostatingslova i samråd med andre. Det er alt i alt grunn til å tru at ei skriven lovbok for Frostatingslag har funnest på 1000-talet. I munnleg form går lova lenger tilbake, truleg til 900-talet. Frostatingslova er strukturelt delt inn i desse bolkane: Innleiing, tingfarebolk, kristendomsbolkar, mannhelgebolk (om personkrenkingar), bolk om ymse emne, saktalsbolk (om mannebøter), leidangsbolk, arvebolkar, rettargangsbolk, kvinnebolk, jordkjøpsbolk, fyrste landsleigebolk, andre landsleigebolk og tjuvebolk, brotsverksbolk, rettarbøter. Frostatinget omfatta opphavleg berre dei åtte trøndske småfylka. Då landslova blei vedteken i 1274, var også Romsdalen, Nordmøre og Namdalen med i Frostatinget. Lovboka gjaldt også for Hålogaland og truleg for Jämtland, men dei hadde ikkje sendemenn på Frostatinget. Den eldre Frostatingslova er utgjeven i NgL 1:121-258, og omsett i Hagland og Sandnes 1994. Ingen av handskriftene ved Nasjonalbiblioteket inneheld heile den eldre Frostatingslova. Men vi finn lovas kristenrett i to handskrifter, Ms.4° 309 og Ms.8° 29. Ms.4° 309 er frå andre halvdelen av 1700-talet, og inneheld berre ei islandsk omsetjing av denne kristenretten. Ms.8° 29 inneheld omsetjing til dansk av landslova og rettarbøter, og av Frostatings kristenrett. Den sistnemnde omsetjinga, som er datert 1594, er den som gjev den mest fullstendige teksten for denne kristenretten, sjå meir under omtalen av dette handskriftet. I Den legendariske Olavssoga er det sagt at Olav den heilage fastsette Sevslova, som sidan galdt for Opplanda og aust i Vika. Soga seier samstundes at det er tre lover i Noreg, Frostatingslova og den lova som Håkon Adalsteinsfostre lét fastsetje, som heiter Gulatingslova.