Key words: , Middle tem. They resembled a little military Ages, Lower Silesia, military organizations where every member architecture had to have his own helmet, spear xample E xample and sword. They were responsible for provision of weapons, their repair Introduction and each of them was in charge of In many cities in Lower Silesia a selected part of . For medieval fortifications are preserved instance, in fortified managed to various extent. Most of them were by guilds there were rooms used for subject to research that took place in storage of weapons [Widawski 1973, the 60’s and 70’s of the twentieth cen- p. 55]. As we can see, the whole

ortification tury and was conducted by Edmund system was specifically constructed F

reservation tate of P reservation Małachowicz, Mirosław Przyłęcki, and ensured full readiness of the city ontext of L andscape C ontext or Mieczysław Zlat. This article pres- to defence. ent results of contemporary research Until now, in 15 cities in Lower involving the quantitative assess- Silesia there are preserved fragments

ities of Lower Silesia C ities of Lower ment of the preserved elements of of medieval fortifications of at least the Lower Silesian city fortifications 30% of their original size. This in the context of contemporary city resource has been analysed in the landscape attractiveness, their role following study. The following figure and participation in the recreation presents the general state of preserva-

edieval M edieval space, or creation of the visual iden- tion (Fig. 1). tity of the city. The medieval fortifications of Medieval fortifications in the

S elected Silesian towns served the towns- West European cities

ttractiveness B ased on an ttractiveness people in the defence against foreign enemy troops (e.g. Czechs, Germans, In the Middle Ages, Silesia Analysis of the S Analysis of the Izabela Iwancewicz Jerzy Potyrała, E lements, in the A of Mongolians), band of looters and belonged to the areas which were vagabonds carrying plagues (thanks economically rich and abundant in Analiza stanu to the defended gateways it was various building materials. It main- zachowania possible to regulate or reduce their tained political and commercial elementów fortyfikacji influx). The townspeople shared contacts with historic empires e.g. the costs of building fortifications, The Roman Empire, Byzantine Em- średniowiecznej gathering weapons, ammunition and pire, the Monarchy of Charlemagne w kontekście paying for the military contingent and later with Holy Roman Empire defending the territory of the Duchy. (consisting of Kingdom of Germany atrakcyjności They were also obliged to a complete and the fief of Roman Empire – Czech krajobrazowej na military training in the use of weapon. Kingdom) [Przyłęcki 1998, p. 9–10]. Guilds played the main role in the In natural consequence, Lower Sile- przykładzie wybranych organization of the city defence sys- sian cites took inspirations from their miast Dolnego Śląska experience in the construction of

20 3/2015 Słowa kluczowe: średniowiecze, bronią. W organizacji systemu obro- do przechowywania broni cechowej fortyfikacje, architektura obronna, ny miasta główną rolę odgrywały [Widawski 1973, s. 55]. Jak widać, Dolny Śląsk cechy rzemieślnicze. Przypominały system był szczegółowo rozwiązany one organizacje wojskowe, a każdy i zapewniał pełną gotowość miasta członek musiał posiadać własny do obrony. Do dziś w 15 miastach Wprowadzenie hełm, włócznię i miecz. Cechy zaj- na terenie Dolnego Śląska zachowa- W wielu miastach na Dolnym mowały się zaopatrzeniem w broń, ły się fragmenty średniowiecznych Śląsku zachowały się w różnym jej naprawą i magazynowaniem oraz fortyfikacji w wymiarze co najmniej stopniu średniowieczne fortyfikacje. odpowiadały za konkretny odcinek 30%. Zasób ten poddano analizie W zdecydowanej większości zo- fortyfikacji. Na przykład w wieżach w poniższym opracowaniu. Ogólny stały objęte badaniami naukowymi zarządzanych przez cechy znajdo- stan zachowania w tych miastach w latach 60. i 80. XX wieku, pro- wały się zamknięte pomieszczenia przedstawia rycina 1. wadzonymi m.in. pod kierunkiem Edmunda Małachowicza, Mirosława Przyłęckiego czy Mieczysława Zlata. Poniższy artykuł prezentuje wyniki współczesnych badań dotyczących oceny ilościowej zachowanych elementów dolnośląskich średnio- wiecznych fortyfikacji miejskich w kontekście współczesnej atrakcyj- ności krajobrazowej miasta, ich roli w przestrzeni rekreacyjnej czy two- rzeniu tożsamości wizualnej miasta. Średniowieczne fortyfikacje śląskich miast służyły mieszczanom w obronie przed obcymi wojska- mi (Czesi, Niemcy, Mongołowie), bandami łupieżców, ale również watahami włóczęgów przenoszący- mi w tych czasach zarazy (poprzez bramy miejskie można było regulo- wać bądź całkiem ograniczać ich na- pływ). Na mieszczanach spoczywał ciężar kosztów budowy fortyfikacji, uzbrojenia, amunicji oraz opłacenia kontyngentu wojskowego w celu obrony terytorium księstwa. Byli oni zobowiązani do wojskowego przeszkolenia w posługiwaniu się

Ryc. 1. Stan zachowania murów obronnych w miastach na Dolnym Śląsku (oprac. I. Iwancewicz)

3/2015 21 Fig. 1. The state of preservation of defence walls in Lower Silesiacities (prepared by I. Iwancewicz)

be found in religious buildings made from brick and possibly in parts of the located within the city walls. A crucial defensive element was the city fortified walls. Within their boundaries we can distinguish different elements of defence. The fundamental element is the wall, which is also named the curtain wall. It had a varied height and was constructed with wood and earth, and from thirteenth century on with stone or brick. It surrounded the city with a compact ring. Its height could also be an ob- stacle to the attackers (height 5–12 m) and by its bulk might also protect the city from an enemy attack and pen- etration (thickness 0.7–2.5 m). A cogged-shaped wall called crenellation was used for defence, behind that were located wooden communication bridges and defen- sive positions called the . Its wooden roofing was named city fortifications. In Western Europe preserved until now, include brick . Projecting outside the cities developed over the former Ro- or stone constructions which in thir- wall defensive positions allowing for man Empire territories, hence their teenth century replaced the earlier shooting at the enemy from a height is fortifications followed the model wooden-earth structures. named . It had a brick from the ancient times. In the tenth The construction of fortifica- or wooden structure [Aleksandrowicz century German city fortifications tions was strictly related to the use 2010, p. 7–8]. were based on the ancient tradition of weapon of distance fight. In the The city could have one, two or and Galician-Roman one [Eysymontt Middle Ages the basic type of weapon even more fortified rings. The mod- 2009, p. 119–120]. We could say, was a bow and crossbow. In four- ernization of the town’s fortifications, that the thirteenth-century city defen- teenth century appeared firearms, but which took place in many cities in the sive systems in Silesia were among it was only in the fifteenth century that fifteenth and sixteenth century, and the most modern ones in their times, they reached their highest efficiency development of firearms, consisted and they deserves special protection in combat [Widawski 1973, p. 55]. precisely in the construction of an now. The remains of the medieval In the Middle Ages, when cit- additional line of walls which were fortifications in Silesian towns which ies were dominated by the wooden equipped with artillery towers (Fig. 3). have been to a greater or lesser extent buildings, solid shelters were only to

22 3/2015 Średniowieczne fortyfikacje o średniowiecze, to podstawowym wszystkim na budowie dodatkowych miast Europy Zachodniej rodzajem broni do walki na odległość linii murów wyposażonych w baszty były łuk, następnie kusza, a w XIV w. artyleryjskie (ryc. 3). Śląsk należał w średniowieczu pojawiła się broń palna osiągająca Obiektem w znaczącym stop- do obszarów ekonomicznie boga- dopiero w XV w. liczącą się w walce niu wzmacniającym skuteczność tych i zasobnych w różne materiały skuteczność [Widawski 1973, s. 54]. obrony bezpośredniej murów była budowlane. Utrzymywał kontakty W średniowieczu, kiedy domi- baszta. Umiejscowiona w linii mu- polityczno-handlowe z historyczny- nowały budynki drewniane, solid- rów, lecz wyniesiona nawet na dwu- mi mocarstwami, np. z Imperium Ro- nym schroniskiem były murowane krotną ich wysokość i – co ważne manum, Bizancjum czy Monarchią budowle sakralne i ewentualnie – wysunięta z ich lica, umożliwiała Karola Wielkiego, a później Świętym obiekty zamku znajdującego się bardzo skuteczny ostrzał atakujących Cesarstwem Rzymskim, w skład któ- w obrębie miasta. wzdłuż ich linii pod murem, a także rego wchodziły Królestwo Niemiec Bojową pozycją obronną były większy punktowy zasięg na przed- i lenno Królestwo Czeskie [Przyłęcki mury fortyfikacji miejskich. To w ich polu twierdzy. Rozstaw baszt związa- 1998, s. 9–10]. W naturalnej konse- obrębie wyróżnić możemy różne ny był ze skutecznym strzałem z łuku kwencji czerpał więc inspiracje z ich elementy obrony. Podstawowym czy z kuszy, co stanowiło odległość doświadczeń w budowie fortyfika- elementem była ściana, nazywana 30–50 m. Pod względem architekto- cji miejskich. W Europie Zachod- też kurtyną. Miała różną wysokość, nicznym nadawały rytm pierścienio- niej miasta rozwijały się na byłych konstrukcję drewniano-ziemną, a od wi obronnemu i stanowiły wyróżnik ziemiach Cesarstwa Rzymskiego, XIII w. konstrukcję murowaną ka- w panoramie miasta. Budowano je na stąd w tym przypadku fortyfikacje mienną lub ceglaną. Otaczała miasto rzucie owalu lub wielokąta, otwarte wzorowano na antyku. W X wieku zwartym pierścieniem. Ze względu do wewnątrz miasta, a konstrukcję w miastach niemieckich powstawa- na swoją wysokość (5–12 m) stano- taką nazywano łupinową (ryc. 2). ły obwarowania oparte na tradycji wiła przeszkodę dla atakujących, Baszty miały drewnianą klatkę scho- antycznej oraz galicyjsko-rzym- zaś dzięki masywności (grubość dową i drewniane pomosty bojowe skiej [Eysymontt 2009, s. 119–120]. 0,7–2,5 m) uniemożliwiała wrogowi oraz strzelnice na kilku poziomach Można stwierdzić, że XIII-wieczne jej zniszczenie lub przebicie. Osłonie [Bogdanowski 1993, s. 27–29]. rozwiązania obronne na terenie obrońców służył zębaty mur zwany Śląska należały do najnowocześniej- krenelażem, za nim znajdował się szych w swym czasie i zasługują na drewniany pomost komunikacji szczególną ochronę. Zachowane i pozycji obronnej zwany blankami. w większym czy mniejszym stopniu Drewniane zadaszenie nazywano relikty średniowiecznych fortyfikacji hurdycją, a wysunięcie na zewnątrz miast śląskich dotyczą wyłącznie ich linii muru, tzw. machikuła, umożli- form murowanych, kamiennych bądź wiała rażenie wroga z góry [Aleksan- ceglanych, które w XIII w. zastąpiły drowicz 2010, s. 7–8]. Miasto mogło wcześniejsze budowle drewniano- mieć jeden pierścień obronny, dwa, -ziemne. a nawet więcej. Modernizacja obwa- Budowa umocnień obronnych rowań miejskich, która objęła wiele była ściśle związana z użyciem miast w XV i XVI w. i wynikała z roz- broni do walki dalekiej. Jeśli chodzi woju broni palnej, polegała przede

Fig. 2. Semi-circular fortified in Dzierżoniów (photo by I. Iwancewicz) Ryc. 2. Baszta łupinowa w Dzierżoniowie (fot. I. Iwancewicz)

3/2015 23 The object which significantly or next to it. The second defensive was located at the bend of the strengthened the effectiveness of line was often built in modern times. line with the aim of protecting the direct defence was a fortified tower. Near the there was a bas- area in front of the gate by shooting Located at the wall line, raised even tion artillery for additional defence from the rampart. At the end of the at twice its height and, which is of this gateway [Aleksandrowicz thirteenth century, this kind of forti- important, projecting from the wall, 2010, p. 12]. fication gives way to brick construc- allowed for effective attacking enemy At the turn of the thirteenth and tions, although even until the fifteenth troops along their lines at the wall, fourteenth century, the firearm both century it appears as a supplement and also made for a larger point manual as well as the cannon came or temporary construction [Bogda- shooting range in the foreground of along. This new type of weapon nowski 1999, p. 48–51]. Generally, the fortress. The distance between the brought about the necessity of chang- we can say that walls were made towers (between 30–50 m) designed es in the art of war. In those times new from crushed stone (e.g. Lwówek for an effective shot with a bow or external defence lines ware formed, Śląski, Złotoryja, Dzierżoniów) or a crossbow. much lower and thinner walls were brick (Wrocław, Głogów, Legnica). From the architectural point of built accompanied by spreading and The thirteenth century walls were in view the towers gave rhythm to the low towers called bastides protruding most cases the boundary of the loca- defensive ring and became a charac- from the face of the wall. On their tion. [Eysymontt 2009, p. 120–121]. teristic element in the city landscape. surface or sometimes inside it a gun In the thirteenth century as They were built on an oval or polygo- battery was located. many as 44 Silesian cities were nal plan, open inwards to the city, granted urban charter based on the and this construction was called the Medieval fortifications in the German law. semi-circular fortified tower (Fig. 2). Silesian cities It was connected with the en- The towers had a wooden stairway, largement of the settlement area, combat bridges and shooting range As the research shows, in Silesia determining a new communication on several levels [Bogdanowski 1993, beginning from the VII century there and spatial system, regulation of legal p. 27–29]. were fortifications of settlements in relationships and at the same time The place which was most vul- the form of wooden-earth ramparts it had an effect on the city defence nerable to enemy attacks was the city finished with a (a row of system. At the end of fourteenth cen- gates. They were fortified in a special wooden piles), equipped with cogged tury, 58 cities of present Lower Silesia way by building at their sides the so battle positions, similar to the later had fortifications made from brick called gate towers, often significantly battlement. With the passing of time [Przyłęcki 1998, p. 36–37]. It was in higher than fortified towers. They wood was cladded with clay to pro- the result of the great administrative were built on a quadrangle or circu- tect it from fire. At the base of the and economic reform undertaken by lar plan. In some cases if they were rampart there were spikes embed- Duke Henry I the Bearded and Duke higher than the adjacent wall, they ded diagonally forming a kind of an Henry II the Pious in the thirteenth changed their form to a cylindrical obstacle. century. It caused earlier urbanisation one. The defence system had an oval of these territories in relation to the From each of the several levels shape surrounded by the . The remaining Polish territory. of the tower it was possible to lead city gate was accessed by a bridge, The construction of brick forti- a circular defence. The gate itself was which could be destroyed in case of fications, which replaced the exist- located in the lower part of the tower the threat of an attack. The city gate ing wooden-earth structures, was

24 3/2015 Szczególnie narażone na ataki wroga były bramy miejskie. Fortyfiko- wano je w specjalny sposób, budując w ich miejscu tzw. wieże bramne, często znacznie przewyższające baszty. Były one zakładane na pla- nie czworoboku lub koła. Z kilku poziomów takiej wieży można było prowadzić obronę okrężną. Brama znajdowała się w dolnej partii wieży bądź obok niej. Druga linia obrony, zazwyczaj budowana już w czasach nowożytnych, posiadała w pobliżu bramy czy furty basteję artyleryjską do dodatkowej obrony tego przejścia [Aleksandrowicz 2010, s. 12]. Na przełomie XIII i XIV w. po- jawiła się w działaniach wojennych broń palna zarówno ręczna, jak i w postaci armat. Ten nowy rodzaj broni spowodował konieczność zmian w sztuce obronnej. Powstały wówczas nowe zewnętrzne linie obronne, znacznie niższe i cieńsze, wzbogacone wysuniętymi z ich lica rozłożystymi i niskimi basztami, czyli tzw. bastejami. Na ich powierzchni Fig. 3. Medieval defensive systems and gates in the cities of Silesia (XIII–XVI century) (czasem i we wnętrzu) ustawiano baterię dział. M – wall, MD – second wall ring, MT – third wall ring, R – market square, W – , B – tower, BS – bastille, Z-castle, 1 – a city surrounded by single ring i.e. Świebodzice, Niemcza; 2 – double ring on the fragment of fortification, associated with castle fortifications i.e. Oleśnica, Średniowieczne fortyfikacje Nowe Miasteczko; 3 – double ring, tower-bastille system i.e. Lwówek Śląski; 4 – city with three miast Śląska rings i.e. Świdnica (prepared by J. Potyrała, based on the literature Przyłęcki 1998) Jak wskazują badania naukowe, Ryc. 3. Układy średniowiecznych obwodów obronnych i bram miast śląskich (XIII–XVI w.) na terenie Śląska, począwszy od wie- M – mur, MD – drugi pierścień muru, MT – trzeci pierścień muru, R – blok rynkowy, ku VII, budowano obwarowania osad W – wieża przybramna, B – baszta, BS – basteja, Z – zamek; 1 – miasto otoczone jednym obwodem, np. Świebodzice, Niemcza; 2 – podwójny obwód na fragmencie fortyfikacji, związany w postaci wałów drewniano-ziem- z umocnieniami zamku, np. Oleśnica, Nowe Miasteczko; 3 – podwójny pierścień murów, system nych zakończonych częstokołem basztowo-bastejowy, np. Lwówek Śląski; 4 – miasto z potrójnym obwodem obronnym, (rząd pali drewnianych) wyposażo- np. Świdnica (oprac. J. Potyrała na podstawie Przyłęcki 1998) nym w zębate stanowiska bojowe, podobne do późniejszego krenelażu.

3/2015 25 associated with high costs and was form merely an obstacle without in at least 30%. The original number time consuming. The process of for- defensive positions (e.g. Polkowice, of defensive elements is mapped tifying the city consisted of several Niemcza). At the end of the thirteenth out on the basis of the literature and stages. The rampart surrounded the century, a dozen of Silesian cities seventeenth century engravings. The market square with the adjacent had walls (e.g. Brzeg, Głogów, Środa length of defensive perimeter was built-up areas in the form similar Śląska, Grodków, Legnica, Lwówek measured based on the figures pre- to a rectangle (e.g. in Góra, Lubań, Śl., Niemcza, Ziębice). Usually city senting primary course of fortified Kąty Wrocławskie). Larger cities defence systems in Silesia were oval- city walls from the studies titled Die (e.g. Brzeg, Głogów, Ziębice) had shaped, which was cost saving by schlessischen massive Wehrbauten two blocks of buildings next to the an average of 1/6, and also allowed by K. Bimler from 1941 and Bu- market square from four sides. This for better visibility and control of dowle izespoły obronne na Śląsku kind of area was sometimes sur- the foreground. Only the walls of by M. Przyłęcki of 1998. Then we rounded by temporary wooden-earth Środa Śląska, Lubin, Bierutów and collected the cartographic material, fortifications defining the border and Strzelin were built on a plan similar which in the case of archive data was enabling the control of the influx of to a rectangle. What also varied was : city plans and topographical maps people from outside. This temporary the amount the city gates [Przyłęcki from the period of the 20s-30s and phase lasted up to several dozen 1998, p. 46–47]. 60s-80s of the twentieth century. The years. Along with the subsequent maps and city plans were then put in demarcation of the walls the area AutoCAD. On their base the length of the city expanded even twice. The method and aim of preserved city wall and amount of [Przyłęcki 1998, p. 32–33]. The first of the work other fortified elements were calcu- Silesian fortification made from brick lated. Another source was the figures was the fortified complex of Legnica The aim of this study was selec- data from the literature elaborations, which was erected during the reign tion among the surveyed cities of the mainly: Die schlessischen massive of Duke Henry I the Bearded in the Lower Silesian region the ones with Wehrbauten by K. Bimlerwritten beginning of thirteenth century. the currently existing most attractive of 1941, a study called Budowle Subsequently, brick walls around resources of medieval architectural i zespoły obronne na Śląsku by the cities of Silesia started to appear elements. What was also analyzed M. Przyłęcki written in 1998, and after the invasion of the Mongolian was the areas of greenery adjacent to also figures from the elaboration titled troops in 1241. Probably they were them as they are of recreational po- Mury obronne miast Dolnego Śląska modernisations of the earlier clay and tential. They enrich the area around also by M. Przyłęcki, written in 1966. earth embankments as in the case of the preserved elements of fortifica- As regards the current state, it was the inner fortified walls of Wrocław tions and their size of character is of elaborations like: an orthophotomap, [Eysymontt 2009, p. 123–124]. Wro- significance here. a database of topographic objects claw was the first to have city walls The following summary shows (TBD) made available by Head Of- erected around the left bank of the the percentage of the remaining ele- fice of Land Surveying and Cartog- river in the mid thirteenth century. ments of defensive architecture and raphy in the internet source named They were 9 m high and 2.2 m thick. greenery areas around them in the GEOPORTAL as well as current city Semi-circular fortified towers were selected 15 cities in Lower Silesia. plans. In this case, we also used Au- located at 30 meter intervals [Bimler These are cities where defensive for- toCAD for the calculations of length 1941, p. 3–10]. Seldom did the wall tification system has been preserved of defensive perimeter. This choice

26 3/2015 Z czasem drewno okładano gliną urbanizację tych ziem w stosunku do rozstawiono co 30 m [Bimler 1941, chroniącą przed ogniem, a u pod- pozostałego terenu Polski. s. 3–10]. nóża wału wbijano ukośnie pale Budowa fortyfikacji murowa- Bardzo rzadko mur był tylko drewniane jako rodzaj przeszkody. nych (zastępowanie istniejących przeszkodą bez pozycji obronnej Obwód obronny miał narys owalny, drewniano-ziemnych) wiązała się (np. Polkowice, Niemcza). Pod otoczony fosą, a do bramy prowadził z dużymi kosztami i była czasochłon- koniec XIII w. już kilkanaście miast most mogący ulec zniszczeniu w ra- na. Proces fortyfikowania miasta skła- śląskich posiadało mury miejskie zie zagrożenia atakiem. Brama znaj- dał się z kilku etapów. Wał ziemny (np. Brzeg, Głogów, Środa Śląska, dowała się w załamaniu linii wału otaczał rynek z przylegającymi do Grodków, Legnica, Lwówek Śl., (tzw. zatoka), aby można było miejsce niego blokami zabudowy w formie Niemcza, Ziębice). Narysy miejskich przed bramą ostrzeliwać z wału. Ten zbliżonej do prostokąta (np. Góra, obwodów obronnych na Śląsku miały rodzaj fortyfikacji pod koniec XIII w. Lubań, Kąty Wrocławskie). Większe najczęściej kształt owalny, co dawało ustępuje budowlom murowanym, miasta (np. Brzeg, Głogów, Ziębice) oszczędność kosztów o średnio 1/6, chociaż jako uzupełnienie lub kon- miały dwa bloki zabudowy przylega- a także pozwalało na lepszą widocz- strukcja doraźna pojawia się jeszcze jące do rynku z czterech stron. Obszar ność i kontrolę przedpola. Jedynie do XV wieku [Bogdanowski 1999, taki otaczały czasem prowizorycz- mury Środy Śląskiej, Lubina, Bieruto- s. 48–51]. Można stwierdzić, że mury ne fortyfikacje drewniano-ziemne, wa i Strzelina zbudowano na rzucie wznoszono z kamienia łamanego określające granice i umożliwiające zbliżonym do prostokąta. Różna też (przykładami mogą być: Lwówek kontrolę przybywających z zewnątrz była ilość bram miejskich [Przyłęcki Śląski, Złotoryja, Dzierżoniów) lub podróżnych. Taki przejściowy etap 1998, s. 46–47]. z cegły (Wrocław, Głogów, Legnica). trwał do kilkudziesięciu lat, a podczas Trzynastowieczne mury w większości późniejszego wytyczania murów były granicą założenia lokacyjnego obszar miasta rósł nawet dwukrotnie Cel i metoda pracy [Eysymontt 2009, s. 120–121). [Przyłęcki 1998, s. 32–33]. Pierwsze Celem opracowania było wyło- W wieku XIII na Śląsku już 44 śląskie fortyfikacje murowane to ze- nienie spośród badanych miast na te- miasta otrzymały lokację na prawie spół obronny legnickiego palatium, renie Dolnego Śląska tych o najwięk- niemieckim. Wiązało się to z powięk- który został wzniesiony za księcia szym i najatrakcyjniejszym obecnie szeniem obszaru osiedla, ustaleniem Henryka I Brodatego na początku XIII zasobie elementów średniowiecznej nowego układu komunikacyjnego wieku. Następnie zaczęto budować architektury obronnej. Analizie pod- i przestrzennego, uregulowaniem mury wokół miast śląskich po na- dano również przylegające do nich stosunków prawnych, a jednocześnie jeździe wrogich wojsk mongolskich tereny zieleni, uznając, że stanowią miało wpływ na system obronny mia- w 1241 roku. Prawdopodobnie była one potencjał rekreacyjny, wzbo- sta. Pod koniec XIV wieku 58 miast to modernizacja wcześniejszych gli- gacający przestrzeń wokół zacho- na obszarze dzisiejszego Dolnego nianych i ziemnych obwałowań, tak wanych fortyfikacji, a ich wielkość Śląska miało murowane fortyfikacje jak miało to miejsce w wewnętrznym i charakter mają duże znaczenie. [Przyłęcki 1998, s. 36–37]. Był to obwodzie obronnym Wrocławia [Ey- Poniższe zestawienie ukazuje wynik wielkiej reformy administra- symontt 2009, s. 123–124], który jako procentową ilość zachowanych cyjnej i gospodarczej podjętej przez pierwszy w 1260 r. otrzymał mury elementów architektury obronnej księcia Henryka I Brodatego i księcia miejskie wokół lewobrzeżnej części oraz terenów zieleni urządzonej Henryka II Pobożnego w XIII wieku. miasta. Miały one 9 m wysokości wokół nich, tzw. plantów miejskich Spowodowała ona wcześniejszą i 2,2 m grubości. Baszty łupinowe

3/2015 27 results from the decision to chart the in 67%. In relation to the interwar among the 15 surveyed cities, only changes from the beginning of the period much loss is to be observed in Lubań having the smallest number of twentieth century through the ‘60s of Góra, but still it has remained at in the the elements by the beginning of the the twentieth century until the pres- range of 50%. The biggest loss has oc- twentieth century until now has lost ent times. The sizes of greenery area curred in Lubań, Lubin and Oleśnica, the most. Five of the cities having in surrounding the city walls referred from 50 to 25%. These changes are early twentieth century more than to as a promenade or planted areas probably associated with the dam- 50% of the preserved towers had as well as the unmanaged greenery ages during the World War II period. lost by the mid-century about 10% areas were listed and juxtaposed for In relation to the post-war period, up on average. However, among them the period from the 20’–30’ of the till today there has been no change, as only in Lwówek Śląski the restoration XX century until present times. In this in the case of Złotoryja and Ziębice. works carried out after 1960 led to case the method was also based on When it comes to the number of the the reconstruction of some of them. the calculations in Auto CAD (the size preserved gate towers and their pres- In the remaining 4 cities was liquida- of these areas contained in the col- ent cultural value Niemcza, Bystrzyca tion in the range of 10% took place. lected cartographic materials). This Kłodzka, Lwówek Śląski and Góra In contrast, the towns having in the elaboration did not include height stand out in this respect. early twentieth century about 35% measurements. The towers through their rhyth- of the surviving towers did not lose mic positioning along the line of them during the war. Thanks to the a fortified wall are an attractive ele- restoration works in the second half of Description ment of today’s city landscape. From the twentieth century they increased of the study Gate towers or city gates even today are part of the clearly visible element of the city landscape. They were located at the communication routes which have often lost their major role in the structure of the city, but the towers still constitute the dominants for street axes. The trans- formations of the city communica- tion network in many cases resulted in the liquidation of these defensive elements, so only 9 of the 15 cities still possessed them at the beginning of the twentieth century (Fig. 4). Dur- ing the period under study none of the researched cities lost them. The top ranking town is Niemcza with its 100% preserved city gates, also Bys- trzyca Kłodzka and Lwówek Śląski

Fig. 4. The number of preserved gates/tower gates – comparsion (prepared by I. Iwancewicz, J. Potyrała)

28 3/2015 w wybranych 15 miastach Dolne- GEOPORTAL oraz posiadanych pla- go Śląska. Są to miasta, w których nów miast. Tutaj również posłużono Opis badań obwód obronny zachowany jest się programem AutoCAD i dokonano Wieże bramne, wieże przybra- przynajmniej w 30%. Pierwotną obliczeń długości obwodu. Wybór ne czy same bramy miejskie nawet liczbę elementów obronnych takich ten wynikał z decyzji prześledzenia dziś są elementem wyraźnie postrze- jak baszty czy też bramy miejskie zmian na przestrzeni od początku ganym w krajobrazie miasta. Znajdu- opracowano na podstawie literatury XX w., poprzez lata 60. XX w., aż do ją się przy ciągach komunikacyjnych, oraz XVII-wiecznych rycin. Długość czasów współczesnych. Wielkość które często straciły główną rolę obwodu obronnego zmierzono na powierzchni terenów zieleni wokół w strukturze miasta, wciąż jednak podstawie rycin przedstawiających murów obronnych zwanych prome- wieże te stanowią dominanty dla osi pierwotny przebieg murów obron- nadami bądź plantami oraz terenów ulic. Przekształcenia sieci komuni- nych z opracowań pt. Die schlessi- nieurządzonych zestawiono w prze- kacyjnej miast w wielu przypadkach schen massiven Wehrbauten K. Bim- dziale od lat 20.–30. XX wieku do spowodowały likwidację tych ele- lera z 1941 r. oraz opracowania pt. współczesności. W tym przypadku mentów obronnych, stąd tylko 9 z 15 Budowle i zespoły obronne na Śląsku metoda opierała się na obliczeniu rozpatrywanych ośrodków posiadało M. Przyłęckiego z 1998 roku. powierzchni terenów uwzględnio- je na początku XX wieku (ryc. 4). Następnie zebrano dostępny nych w zebranych materiałach karto- W danym okresie żadne z tych miast materiał kartograficzny, którym były graficznych w programie Auto CAD. ich nie straciło. Wiodąca jest Niem- w przypadku danych archiwalnych W opracowaniu nie uwzględniano cza z zachowanymi do dziś w 100%, plany miast oraz mapy topograficzne pomiarów wysokości. a także Bystrzyca Kłodzka i Lwówek z okresu lat 20.–30. oraz 60.–80. XX wieku. Mapy i plany umieszczono w programie AutoCAD. Na ich podstawie obliczono długość za- chowanego muru obronnego i liczbę pozostałych elementów obronnych. Źródłem były też ryciny z opraco- wań literaturowych, głównie Die schlessischen massiven Wehrbau- ten K. Bimlera z 1941 r., Budowle i zespoły obronne na Śląsku M. Przyłęckiego z 1998 r., a także ry- ciny pochodzące z opracowania pt. Mury obronne miast Dolnego Śląska M. Przyłęckiego wydane w 1966 roku. W przypadku stanu współcze- snego były to opracowania takie jak ortofotomapa, baza danych obiektów topograficznych (BDOT) udostępnio- nych przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii w serwisie internetowym

Ryc. 4. Liczba zachowanych bram/wież bramnych – porównanie (oprac. I. Iwancewicz, J. Potyrała)

3/2015 29 their resources by around 5% in this respect. Currently, Lwówek Śląski and Środa Ślaska stand out in this regard. The remaining 12 cities still maintain 40%, only Lubań has lost the most having now only 13% of them. Among all the surveyed cities 10 have a single defence perimeter in the form of a wall. Only Środa Ślaska and Nowogrodziec had been standing out since the early twentieth century with more than 80% of their state of preservation (Fig. 6). Despite slight war damages (5%) and their partial liquidation the second half of the twentieth century(5%), caused by the construction of new housing estates they have retained 70% of the origi- Fig. 5. The number of preserved towers – comparision (prepared by I. Iwancewicz, J. Potyrała) nal state. A similar process occurred in the remaining cities, but here the state of preservation ranges within the scope of 60–40%. Currently, only Środa Śląska, Nowogrodziec, Świebodzice, Ząbkowice Śląskie and Lubań (the biggest loss) have retained more than 50% of the fortifications. Five of the analysed cities have a double ring of defensive walls (Fig. 7). In Lwówek Śląski in relation to the state from the beginning of XX century, about 10% of the wall length was reconstructed in the middle of this century, but as of today about 5% of its other stretches have been de- molished due to the expansion of the city residential zone. In Oleśnica at the turn of the twentieth and twenty- first the length of the walls increased by about 5% in relation to the state from the early twentieth century. In other cities (Dzierżoniów, Złotoryja

Fig. 6. Lenght of the wall in the cities with a single defense ring (prepared by I. Iwancewicz, J. Potyrała)

30 3/2015 Śląski w 67%. W stosunku do zasobu z lat międzywojennych dużo straciła Góra, ale utrzymała się w granicach 50%. Największe straty nastąpiły w Lubaniu, Lubinie i Oleśnicy, z 50 do 25%. Są one prawdopodobnie związane ze zniszczeniami w okresie II wojny światowej. Od lat powo- jennych do dziś nie nastąpiła tam zmiana, podobnie jak w przypadku Złotoryi i Ziębic. Pod względem licz- by zachowanych wież przybramnych i ich wartości kulturowych w tym zakresie w krajobrazie wyróżniają się Niemcza, Bystrzyca Kłodzka, Lwówek Śląski i Góra. Baszty poprzez rytmiczne usy- tuowanie w linii muru obronnego Ryc. 5. Liczba zachowanych baszt – porównanie (oprac. I. Iwancewicz, J. Potyrała) stanowią atrakcyjny element w dzi- siejszym krajobrazie miasta. Spośród badanych 15 miast jedynie Lubań, mający w początkach XX w. naj- mniej tych elementów, stracił ich do dziś najwięcej (ryc. 5). Tylko Dzier- żoniów utrzymał taką samą liczbę (ponad 50%). Cztery miasta mające na początku XX w. powyżej 50% za- chowanych baszt straciły do połowy stulecia średnio 10%. Jednak spośród nich tylko w Lwówku Śląskim prace konserwatorskie prowadzone po roku 1960 doprowadziły do rekonstrukcji części z nich. W pozostałych 3 na- stąpiła likwidacja w zakresie 10%. Natomiast miasta mające na począt- ku XX w około 35% zachowanych baszt mimo działań wojennych nie straciły tych elementów, a dzięki pracom konserwatorskim w drugiej połowie XX w. średnio o 5% zwięk- szyły ich zasób. Obecnie Lwówek

Ryc. 6. Długość muru obronnego w miastach z pojedynczym obwodem (oprac. I. Iwancewicz, J. Potyrała)

3/2015 31 tions, are now in Lwówek Śląski, Ząbkowice Śląskie, Środa Śląska, Lubin, Oleśnica and Złotoryja. An interesting case is the town of Góra, where arranged green areas have appeared on the maps only today, being completely absent on the ear- lier maps. Analysing the arranged green areas we should also take account of the spaces, which are currently covered by greenery that grows uncontrollably, or are not covered with grass. This information is very important when drawing up a land development plan around the walls, because it shows the real potential of the area, ultimately intended for Fig. 7. Length of the wall in cities with double fortified perimeter a recreation zone. In this case, it is (prepared by I. Iwancewicz, J. Potyrała) pointless to provide information on these areas from the period of past and Bolesławiec) the warfare (about twentieth century amounted to over years, because these statistics are 10%) and urban expansion (by 10%) 6 hectares (Fig. 8). aimed at a preliminary analysis of reduced the length of the preserved In relation to this period in the the potential acreage adjacent to fortifications to an average of 40%. middle of twentieth century in all the area closest to the fortification Summing up, the best preserved walls the cities under investigation there system. For determining these areas are in Lwówek Śląski, Oleśnica and is a reduction in the area of greenery an orthophoto map was used which Dzierżoniów (over 40%). around the fortification by about marked out a distance of about 200 Recreational areas, rich in tall 1 hectare regardless of the its original meters from the city wall along its greenery, designed for leisure of ur- size. The reasons are most probably: length (including the sites of the wall ban residents, started appearing in the the times of war and the negligence of stretches unpreserved till today), second half of the nineteenth century the communist era. Today an increase then the approximate land area was in the area of the city’s fortifications, in these areas can be observed in all calculated (Fig. 8). mostly modern ones, being liquidated the surveyed cities, this time also The largest area of open spaces at that time. Such actions were also on a similar scale of approximately along the preserved city walls is in conducted in cities which had only 0.5 hectares in each. The largest Ząbkowice Śląskie (over 4 ha). These medieval fortifications. The analy- decrease can be seen in Niemcza, areas of high greenery, characterized ses conducted indicate that among Lubań and Dzierżoniów (1.5 hect- by a high concentration of deciduous the studied cities, the leader in this ares), and the highest increase in trees, then there are Środa Śląska respect is Lwówek Śląski, where the Ziębice. Green areas of more than and Niemcza, where these areas green areas in the beginning of the 3 hectares accompanying fortifica- exceed 1.5 hectares. Lwówek Śląski,

32 3/2015 Śląski i Środa Śląska wyróżniają się w omawianym zakresie. Pozostałych 12 miast utrzymuje 40%. Spośród badanych miast 10 posiada pojedynczy obwód obron- ny w postaci muru. Jedynie Środa Śląska i Nowogrodziec wyróżniały się na początku XX w. ponad 80% ich zachowania (ryc. 6). Mimo nie- wielkich zniszczeń wojennych (5%) i ich częściowej likwidacji w drugiej połowie XX w. (5%), spowodowanej budową nowych osiedli mieszka- niowych, zachowały 70% oryginal- nego stanu. Podobny proces spotkał pozostałe miasta. Jednak tam stan zachowania dotyczył zmian w grani- cach 60–40%. Obecnie tylko Środa Śląska, Nowogrodziec, Świebodzice, Ryc. 7. Długość muru w miastach z podwójnym obwodem obronnym Ząbkowice Śląskie i Lubań (tu strata (oprac. I. Iwancewicz, J. Potyrała) była największa) zachowały ponad 50% umocnień. się w Lwówku Śląskim, Oleśnicy powierzchni terenów zieleni wokół W pięciu z badanych miast i Dzierżoniowie (ponad 40%). fortyfikacji o około 1 ha, bez względu występuje podwójny obwód mu- Tereny rekreacyjne, bogate na wielkość tych terenów. Spowodo- rów obronnych (ryc. 7). W Lwówku w zieleń wysoką, przeznaczone do wane to było najprawdopodobniej Śląskim, w odniesieniu do początku wypoczynku mieszkańców miast wojną i zaniedbaniami w PRL-u. XX w., zrekonstruowano w połowie zaczynają powstawać w drugiej Współcześnie można zaobserwować tego wieku około 10% długości połowie XIX w. na obszarze likwi- we wszystkich badanych miastach muru, ale zlikwidowano około 5% dowanych w tym czasie fortyfikacji wzrost powierzchni tych terenów innych jego fragmentów, rozbudo- miejskich, głównie nowożytnych. o około 0,5 ha. Największy spadek wując tkankę mieszkaniową miasta. Działania takie prowadzono rów- zauważa się w Niemczy, Lubaniu W Oleśnicy na przełomie XX i XXI w. nież na terenie miast posiadających i Dzierżoniowie (1,5 ha), a najwięk- o około 5% wzrosła długość murów jedynie fortyfikacje średniowieczne. szy wzrost w Ziębicach. Tereny w stosunku do początków XX wieku. Przeprowadzone analizy wskazują, zieleni urządzonej towarzyszącej W pozostałych miastach (Dzier- że spośród badanych miast przewo- fortyfikacjom, o powierzchni powy- żoniów, Złotoryja i Bolesławiec) dził w tym zakresie Lwówek Śląski, żej 3 ha, mamy obecnie w Lwówku działania wojenne (o 10%) oraz roz- gdzie tereny zieleni urządzonej na Śląskim, Ząbkowicach Śląskich, budowa miast (o 10%) zmniejszyły początku XX w. wynosiły ponad 6 ha Środzie Śląskiej, Lubinie, Oleśnicy długość zachowanego obwodu do (ryc. 8). W stosunku do tego okresu i Złotoryi. Ciekawym przypadkiem średnio 40%. Podsumowując, naj- w połowie XX w. we wszystkich jest Góra, w której tereny zieleni większy procent murów zachował miastach następuje zmniejszenie urządzonej pojawiły się dopiero na

3/2015 33 Fig. 8. A comparision of the arranged and unarranged greenery areas (prepared by I. Iwancewicz, J. Potyrała)

comparing the beginning of the twen- tieth century and nowadays. There are fluctuations, both up and down, but they do not change that order. Hence, as regards the surveyed categories the following cities rank highest: gates: Niemcza, Bystrzyca Kłodzka, Lwówek Śląski and Góra. towers: Lwówek Śląski and Środa Śląska, Oleśnica, Ząbkowice Śląskie, Dzierżoniów; single wall: Środa Śląska, No- wogrodziec, Świebodzice, Ząbkowice Silesia and Lubań; double wall: Lwówek Śląski, Oleśnica and Dzierżoniów; greenery areas: Lwówek Śląski, Ząbkowice Śląskie, Środa Śląska, Lubin, Oleśnica and Złotoryja. The cities that retained four first positions in the above categories, so having best preserved elements of medieval military architecture and arranged greenery around them are: Lwówek Śląski, Środa Śląska, Ząbkowice Śląskie and Oleśnica. The length of the preserved fortified ring is Dzierżoniów, Bolesławiec, Lubin, indicative of high potential the cities Złotoryja and Lubań have around have in terms of enhancing the attrac- the city walls arranged areas with tiveness of the landscape of the city, paths and alleys. These areas are its attractiveness for tourists and visual recommended for restoration based identity. In this respect the above men- on historical maps and plans. tioned group can be extended by add- ing other four towns: Dzierżoniów, Conclusions Lubań, Niemcza and Góra (in this last case the fortifications are surrounded Comparing the above statistics by open areas that could become what is most conspicuous is the fact in the future recreational zones). that there is no change in the order Nowogrodziec and Świebodzice de- that the cities rank as to the amount of spite their considerable length of the the preserved fortification component defensive perimeter have very limited

Fig. 9. A fragment of planted greenery area in Lwówek Śląski (photo by J. Potyrała) Ryc. 9. Fragment plant w Lwówku Śląskim (fot. J. Potyrała)

34 3/2015 Ryc. 8. Porównanie terenów zieleni urządzonej oraz nieurządzonej (oprac. I. Iwancewicz, J. Potyrała)

mapach współczesnych, wcześniej- sze dostępne mapy ukazują ich brak. Analizując tereny zieleni urzą- dzonej, należy wziąć też pod uwagę tereny otwarte, które obecnie poro- śnięte są przez niekontrolowanie ro- snącą zieleń bądź nie są zadarnione. Ta informacja jest niezwykle istotna przy sporządzaniu projektu zagospo- darowania terenów wokół murów, gdyż pokazuje realny potencjał ob- szaru, docelowo przeznaczonego na tereny rekreacyjne. W tym przypadku bezcelowe jest podawanie informacji o takich terenach w ubiegłych latach, ponieważ statystyki te mają na celu wstępną analizę potencjału areału najbliżej sąsiadujących z terenem obwodu obronnego. Aby wyznaczyć takie tereny, posłużono się ortofoto- mapą i wyznaczono na niej odległość ok. 200 metrów od obwodu obronne- go na całej jego długości (włączając w to miejsca niezachowanych do dziś odcinków), następnie obliczono przybliżoną powierzchnię (ryc. 8). Najwięcej terenów otwartych w pobliżu zachowanych murów plantów na podstawie planów oraz bramy: Niemcza, Bystrzyca mają Ząbkowice Śląskie (pow. 4 ha). map historycznych. Kłodzka, Lwówek Śląski, Góra; Są to tereny zieleni wysokiej, cha- baszty: Lwówek Śląski i Środa rakteryzującej się dużym skupiskiem Wnioski Śląska, Oleśnica, Ząbkowice, drzew liściastych. Następnie wymie- Dzierżoniów; nić należy Środę Śląską i Niemczę, Porównując początek XX w. pojedynczy mur: Środa Śląska, gdzie ich powierzchnia jest większa i czasy współczesne, rzuca się w oczy Nowogrodziec, Świebodzice, niż 1,5 ha. Lwówek Śląski, Dzierżo- fakt, że kolejność miast się nie zmie- Ząbkowice Śląskie, Lubań; niów, Bolesławiec, Lubin, Złotoryja nia, jeśli chodzi o największą i naj- podwójny mur: Lwówek Śląski, oraz Lubań posiadają wokół murów mniejszą liczbę zachowanych ele- Oleśnica, Dzierżoniów; tereny urządzone, o charakterze mentów obronnych, choć występują zieleń: Lwówek Śląski, Ząbkowice plantowym, o czym świadczy wystę- wahania zarówno w górę, jak i w dół. Śląskie, Środa Śląska, Lubin, Ole- powanie ścieżek czy alejek. Na tych I tak, w badanych kategoriach wyróż- śnica, Złotoryja. terenach zalecana jest rewaloryzacja niają się następujące miasta:

3/2015 35 (about 1 ha) arranged greenery areas of city buildings closely connected to ments to create a public recreational adjacent the city walls, which could the walls. space, which should act not as have a negative impact on the possi- The 8 above mentioned cities a screen but a beautiful setting for bility of the exposure of the preserved also have well preserved towers the unique spatial richness of these medieval fortifications in the city land- (more than 40%). Towers greatly cities as medieval fortifications are. scape. It is mostly due to the presence improve the visual appearance of the wall, by giving it a clear, military Jerzy Potyrała character, they are also dominants Izabela Iwancewicz Institute of Landscape Architecture rhythmically arranged in the linear Wrocław University of Environmental and Life arrangement of the wall. Sciences Summing up, out of the 15 surveyed cities 8 have a very high potential of the preserved medi- eval fortifications to become the main characteristics of these towns, through their appropriate exposure in the landscape of the town and conservation, restoration works, supplementations and completions. Further detailed research for the eight selected cities should indicate which sections of the city walls should be exposed by removing disharmonious buildings (most often being industrial buildings situated in the or the former moat). The exposition can also be achieved by the correction of high greenery cre- ated by the succession of natural or random plantings. It requires analy- sis and selection of key view axis which will be protected, and valo- Fig. 10. Fragment of fortified wall at risation of the background of these Lubańska Tower in Lwówek Śląski. fortifications, taking account of the On the top of the wall are the reconstructed current character of the downtown hoardings that attract the attention urban unit, and possible guidelines (photo by J. Potyrała) for its transformation. An important Ryc. 10. Dwa ujęcia fragmentu muru przy element of the design of functional Wieży Lubańskiej w Lwówku Śląskim. Uwagę zwracają hurdycje na koronie muru alteration within this area would be zrekonstruowane blisko 100 lat temu the appropriate organization and (fot. J. Potyrała) selection of small architectural ele-

36 3/2015 Miasta, które w prezentowa- Podsumowując, stwierdza się, Literature – Literatura nych zestawieniach utrzymały się iż spośród 15 badanych miast 8 ma 1. Aleksandrowicz A., 2010. Rozwój na czterech pierwszych pozycjach, bardzo duży potencjał, aby zachowa- historyczny fortyfikacji. Wydawnictwo a więc o najbogatszym zasobie ne średniowieczne fortyfikacje stały Napoleon V, Oświęcim. zachowanych elementów średnio- się wyróżnikiem tych miejscowości, 2. Bimler K., 1940. Die Schlesischen Massiven Wehrbauten, Band 1–5, Kom- wiecznej architektury obronnej poprzez właściwą ekspozycję w kra- mission Heydebrand-Verlag, Breslau. i otaczającej je zieleni, to Lwówek jobrazie miasta oraz konserwatorskie 3. Bogdanowski J., 1993. Natura i Kul- Śląski, Środa Śląska, Ząbkowice Ślą- prace restauracyjne i uzupełnienia. tura w Krajobrazie Jury. Tom II Sztuka skie i Oleśnica. Dalsze prace badawcze, już w ujęciu obronna. Zarząd Zespołu Jurajskich Długość zachowanego pierście- szczegółowym dla ośmiu wybranych Parków Krajobrazowych w Krakowie, nia obronnego świadczy o dużych zespołów, powinny wskazać, jakie Kraków. możliwościach, jakie tkwią w zakre- odcinki obwodów obronnych nale- 4. Bogdanowski J., 1999. Architektura sie podniesienia atrakcyjności krajo- ży eksponować poprzez usunięcie obronna w krajobrazie Polski. Od Bi- brazowej miasta, jego atrakcyjności dysharmonijnej zabudowy (to naj- skupina do Westerplatte. Wyd. PWN, Warszawa. turystycznej i tożsamości wizualnej. częściej budynki gospodarcze sytu- 5. Przyłęcki M., 1966. Mury obronne Z tego powodu do wyróżniających owane w międzymurzu lub terenie miast Dolnego Śląska. Wydawnictwo Za- się miast można dodać jeszcze czte- dawnej fosy) czy korektę zieleni wy- rządu Okręgu PTTK – Komisja Ochrony ry: Dzierżoniów, Lubań, Niemczę sokiej powstałej w wyniku sukcesji nad Zabytkami, Wrocław. i Górę (w tej ostatniej fortyfikacje naturalnej bądź przypadkowych na- 6. Przyłęcki M., 1998. Budowle i ze- otaczają nieużytki, mogące stać się sadzeń. Wymaga to analizy i wyboru społy obronne na Śląsku. Towarzystwo w przyszłości terenami rekreacyjny- kluczowych osi widokowych do ob- Opieki nad zabytkami, Warszawa. mi). Nowogrodziec i Świebodzice jęcia ochroną, również waloryzacji 7. Widawski J., 1973. Miejskie mury mimo znacznej długości obwodu tła tych fortyfikacji z uwzględnieniem obronne w Państwie Polskim do początku XX wieku. Wyd. MON Warszawa. obronnego mają bardzo małą po- obecnego charakteru zabudowy ze- 8. Eysymontt R., 2009. Kod genetyczny wierzchnię (około 1 ha) terenów społu śródmiejskiego i ewentualnych miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne zieleni urządzonej przylegających do wskazówek do jego przekształceń. Dolnego Śląska na tle urbanistyki śre- murów miejskich, co może mieć ne- Ważnymi elementami przy projekto- dniowiecznej. Wyd. Via Nova, Wrocław. gatywny wpływ na możliwości eks- waniu zmian funkcjonalnych takiego pozycji w krajobrazie zachowanych terenu będą właściwa organizacja średniowiecznych fortyfikacji. Wiąże zieleni i dobór małej architektury do się to najczęściej z zabudową ściśle stworzenia publicznej przestrzeni połączoną z murami obronnymi. rekreacyjnej, stanowiącej nie prze- Wymieniona wyżej ósemka słonę, a wręcz piękną oprawę wy- miast ma również zachowane basz- jątkowego bogactwa przestrzennego ty w wymiarze ponad 40%. Baszty tych miast, jakim są średniowieczne podnoszą atrakcyjność wizualną fortyfikacje. muru poprzez nadanie mu czytel- nego, obronnego charakteru, są też Jerzy Potyrała dominantami rytmicznie rozmiesz- Izabela Iwancewicz Instytut Architektury Krajobrazu czonymi w liniowym układzie muru. Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

3/2015 37