DLA JEDNYCH TO WYMARZONE, CUDEM ZDOBYTE HI-FI 5100, DLA INNYCH WYCZEKIWANE FOR SOME, RADMOR WAS A DREAM HI-FI 5100 OBTAINED BY MIRACLE WHILE FOR OTHERS ROZMOWY STĘSKNIONYCH IT WAS ABOUT THE LONG- -AWAITED CONVERSATIONS OF THE LONGING SEAMEN THROUGH MARYNARZY PROWADZONE ZA GDYNIA RADIO, THE HUSTLE OF EVERYDAY LIFE IN THE PORT, THE BEST POLISH INDUSTRIAL DESIGN OR THE WORKPLACE OF POŚREDNICTWEM GDYNIA RADIO, TENS OF GDYNIA INHABITANTS. SZUM PORTOWEJ CODZIENNOŚCI, NAJLEPSZE POLSKIE WZORNICTWO CZY WRESZCIE MIEJSCE PRACY DZIESIĄTEK MIESZKAŃCÓW GDYNI…

9 61

SPIS TREŚCI Wojciech Szczurek Piotr Metz TABLE OF CONTENTS WSTĘP/ RADMOR WIECZNIE ŻYWY/ INTRODUCTION RADMOR FOREVER

10 65

Z HISTORII MORS I RADMORU/ Stanisław Kosicki FROM THE HISTORY OF MORS AND RADMOR 13 TECHNIKA I TECHNOLOGIA RADMOR S.A./ 79 RADMOR S.A.’S ENGINEERING Agnieszka Drączkowska + Paweł Gełesz AND TECHNOLOGY SERCE I ROZUM. DWUGŁOS KURATORSKI Andrzej Synowiecki WOKÓŁ WYSTAWY „LEGENDA RADMORU”/ RADMOR DZISIAJ/ HEART AND BRAIN. CURATORIAL DUET RADMOR TODAY ON “THE LEGEND OF RADMOR” EXHIBITION 87

29 Grzegorz Bojke + Paweł Gełesz Dariusz Małszycki + Marcin Szerle O RADIOSTACJI COMP@N I JEJ PROJEKTOWANIU/ RADMOR A GDYNIA/ 97 ON THE COMP@N RADIO AND ITS DESIGN RADMOR AND GDYNIA 45 KATALOG/ Czesława Frejlich CATALOG RADMOR. PRZYCZYNEK DO POLSKIEJ HISTORII WZORNICTWA PRZEMYSŁOWEGO/ 205 RADMOR. CONTRIBUTION TO THE POLISH HISTORY OF INDUSTRIAL DESIGN LUDZIE DOBREJ ROBOTY. Z ARCHIWUM ZAKŁADOWEGO/ 53 GOOD JOB PEOPLE. FROM THE COMPANY ARCHIVES Wojciech Wybieralski SZKIC O WZORNICTWIE POLSKIM NA TLE PRZEMIAN SPOŁECZNO- -GOSPODARCZYCH PO ROKU 1945/ SKETCH ON POLISH DESIGN IN THE CONTEXT OF THE SOCIAL AND ECONOMIC TRANSFORMATIONS AFTER 1945 SZANOWNI PAŃSTWO, LADIES AND GENTLEMEN, serdecznie witam na wystawie „Legenda Radmoru”. Niezmiernie mnie cie- welcome to “The Legend of Radmor” exhibition. I am very happy to invite szy możliwość zaproszenia gdynian i odwiedzających nas gości do uczestnic- the inhabitants of Gdynia and its visitors to participate in this unique event twa w wyjątkowym wydarzeniu prezentującym liczne osiągnięcia i bogatą which presents numerous achievements and the rich history of one of Gdy- historię jednego z najstarszych gdyńskich przedsiębiorstw – Radmor S.A. nia’s oldest companies – Radmor S.A. To firma nierozerwalnie związana z naszym miastem. Jej długoletnia The connection between this company and our city is indissoluble. Its historia sięgająca 1947 roku i późniejszy dynamiczny rozwój świadczą long history which goes back to 1947 and the subsequent dynamic devel- o sile i determinacji jej założycieli oraz o niebywałej wiedzy i wizjonerskiej opment are proof of its founders strength and determination as well as wyobraźni polskich inżynierów, konstruktorów, techników, monterów. immense knowledge and visionary imagination of the Polish engineers, To właśnie tutaj, na gdyńskim wybrzeżu, powstała jedna z największych constructors and assemblers. One of the largest and most innovative Polish i najbardziej innowacyjnych firm w Polsce, która wyznaczała nowe europej- companies which set new standards in Europe was established here – on skie standardy. Radmorowskie urządzenia, m.in. radiotelefony, echosondy, the seaside, in Gdynia. Radmor’s devices – radiotlephones, echo sounders, rozgłośnie manewrowe, radiostacje wojskowe czy popularne wieże stereo manoeuvre stations, military radio stations or popular hi-fi equipment made hi-fi, rozsławiły polską myśl technologiczną daleko poza granicami naszego Polish engineering ideas famous far beyond our country’s borders. Radmor’s kraju. Także dzisiaj produkty Radmoru cieszą się uznaniem i skutecznie products are renowned and competitive not only on today’s consumer mar- konkurują na rynku, nie tylko tym ogólnodostępnym dla konsumentów, ket but also on the demanding and unique military products’ market. The ale również na wyjątkowo wymagającym i specyficznym rynku pro- equipment produced by Radmor is used by more than 20 armies all over the duktów wojskowych. Wytwarzany przez Radmor sprzęt służy obecnie world. Many kinds of public services use it. w ponad 20 armiach świata. Korzysta z niego także wiele rodzajów służb I am certain that “The Legend of Radmor” exhibition organised by the publicznych. Gdynia City Museum deserves attention. It is not only a fascinating tale of Jestem przekonany, że organizowana w Muzeum Miasta Gdyni czasowa important and often breakthrough achievements of the Gdynia company wystawa Legenda Radmoru w pełni zasługuje na uwagę. Jest to nie tylko with the historic and economic transformations in the background. It is also fascynująca opowieść o ważnych, często przełomowych dokonaniach tej a unique tribute to its engineers, technicians as well as all other employees. gdyńskiej firmy na tle przemian historyczno-gospodarczych. Stanowi także I do hope you will accept the invitation to this sentimental journey and swoisty hołd złożony wszystkim jej inżynierom, technikom, monterom the exploration of Polish engineering solutions’ heritage which Gdynia is i pozostałym pracownikom. very proud of. The exhibition will probably be especially popular with those Wyrażam szczerą nadzieję, że pozwolą się Państwo zaprosić w tę senty- who have their own musical memories connected with the then luxurious mentalną podróż i odkrywanie dziedzictwa polskiej myśli technologicznej, Radmor 5100 Stereo HiFi Quasi Quadro radio and its successors. And there z którego Gdynia jest dumna. Wystawa będzie się zapewne cieszyła szcze- are many of such people among us. gólnym zainteresowaniem tych z nas (a jest nas wielu), którzy mają swoje I hope the exhibition is unforgettable to its visitors and that the organ- osobiste, najczęściej muzyczne wspomnienia związane z luksusowym na izers as well as those who shared private mementos as exhibits are pleased owe czasy odbiornikiem radiowym Radmor 5100 Stereo HiFi Quasi Quadro with the effort they have made to prepare this outstanding event. i jego następcami. Życzę zatem wszystkim zwiedzającym wielu niezapomnianych wrażeń, Mayor of Gdynia a organizatorom ekspozycji oraz osobom, które udostępniły pamiątkowe Wojciech Szczurek eksponaty ze swoich prywatnych zbiorów, satysfakcji z podjętego wysiłku przygotowania tego nietuzinkowego przedsięwzięcia.

Prezydent Gdyni Wojciech Szczurek

P E 8 9 Z HISTORII MORS I RADMORU FROM THE HISTORY OF MORS AND RADMOR

1949 1950 1952 1955 1962 1963 1965 1968 1971 1977 1978 1980 1994 2004 2007 2011

upaństwowienie powołanej rozpoczęcie produkcji przeniesienie siedziby rozpoczęcie produkcji powołanie Zasadniczej powołanie Biura powołanie Zakładu Do- zakończenie trwającej zmiana nazwy wypuszczenie na rynek oddanie do użytku nowego, udział pracowników przekształcenie zakładu wprowadzenie na rynek rozpoczęcie produkcji włączenie Radmoru do dwa lata wcześniej spółki własnych urządzeń firmy z Gdańska do gmachu pierwszych polskich Zawodowej Szkoły Rozwojowego, którego świadczalnego Elektroniki trzy lata przeprowadzki przedsiębiorstwa na popularnej „Radmoryny”, 12-piętrowego budynku Radmoru w wydarzeniach w spółkę Skarbu Państwa/ doręcznej radiostacji radiostacji Radmor R35010, WB GROUP – polskiego MORS (Morska Obsługa komunikacyjnych – przy ul. Zygmunta Augusta radiotelefonów FM-252/ Przyzakładowej, zadaniem było Morskiej, zajmującego zakładu do nowej Zakłady Radiowe Radmor/ czyli nowoczesnego przeznaczonego na Sierpnia ’80 – wspólnie the company’s Radmor 3505 – pierwszej będącej najmniejszą prywatnego koncernu Radiowa Statków)/ autoalarmu AA-2 oraz w Gdyni/ production of the kształcącej przyszłe kadry stymulowanie postępu się opracowywaniem siedziby przy change of the company’s radiowego odbiornika zaplecza techniczne – tzw. z kolegami z zakładu transformation into w kraju radiostacji i najlżejszą radiostacją sektora obronnego/ nationalization of the rozgłośni koncertowej transfer of the company’s first Polish FM-252 przedsiębiorstwa/ technicznego, analizowanie i wykonywaniem oprzy- ul. Hutniczej/ name to Zakłady Radiowe stereofonicznego klasy hi- „Manhattanu”/ MORS opracowali a state-owned enterprise definiowanej programowo osobistą na świecie/ Radmor’s inclusion in the company MORS (Morska RK-1/ seat from Gdańsk to radiotelephone establishment of the Basic trendów i wprowadzanie rządowania pomiarowego end of the three year long Radmor (Radmor Radio fi Radmor 5100/ commissioning of the tzw. „radio strajkowe”, (SDR)/ Radmor production of the WB Group– a private Polish Obsługa Radiowa Statków production of the a building in Zygmunta Vocational School Attached innowacji; zdobycie i technologicznego oraz za- transfer of the plant into Plant) launch of the popular finished new, 12-floor transmitujące launching of the hand R35010 radio which was millitary sector concern – Maritime Radio Service company’s own devices – Augusta Street in Gdynia to Work Plant which pierwszego patentu spokajaniem nietypowych the new seat in Hutnicza “Radmoryna” technical facilities building – na żywo obrady radio Radmor 3505 – the the world’s smallest and for Ships) which was AA-2 autoalarm and Public trained the company’s w historii zakładu/ potrzeb rynku/ Street – a modern hi-fi stereo the so-called “Manhattan” Międzyzakładowego country’s first software- lightest radio established two years Announcement System future staff opening of the establishment of Marine radio Radmor 5100 Komitetu Strajkowego defined radio (SDR) earlier RK-1 Development Office Electronics Testing Unit w Gdańsku/ whose job was to stimulate which developed and Radmor’s employees’ technological progress, produced measurement participation in the events analyse trends and and technological of August 1980 – together introduce innovations; instruments as well with their colleagues from granting of the company’s as worked on satisfying the MORS, they established the first patent in the plant’s atypical market so-called “strike history needs radio” which provided live broadcasts of the Inter-Enterprise Strike Committee’s meetings in Gdańsk

10 11 Agnieszka Drączkowska Paweł Gełesz

Wydział Architektury i Wzornictwa ASP w Gdańsku Faculty of Architecture and Design at the Academy of Fine Arts in Gdańsk

Dział Projektów MMG Projects Department of Gdynia City Museum

SERCE I ROZUM. HEART AND BRAIN. DWUGŁOS KURATORSKI CURATORIAL DUET ON Radiooficer Tadeusz Krasowski przy pracy, w tle m.in. odbiornik MORS OK-102, MS „Batory”, 1964/ WOKÓŁ WYSTAWY “THE LEGEND OF RADMOR” Radio officer Tadeusz Krasowski at work, in the background the OK-102 communication receiver by MORS, MS “Batory”, 1964 „LEGENDA RADMORU” EXHIBITION

Dla jednych Radmor to wymarzone, cu- i urządzeń łączności. Pracując nad osta- For some, Radmor was a dream hi-fi 5100 devices and systems. When we worked on dem zdobyte hi-fi 5100, dla innych wycze- tecznym kształtem wystawy w duecie ku- obtained by miracle while for others it was the exhibition’s final form as a curatorial kiwane rozmowy stęsknionych marynarzy ratorskim, czerpaliśmy z bogatej historii about the long-awaited conversations of duo, we drew on the rich history of Radmor prowadzone za pośrednictwem Gdynia Radmoru, pełnej kontekstów, tematów the longing seamen through Gdynia Radio, which abounds in contexts, subjects and Radio, szum portowej codzienności, naj- oraz odniesień. Każde z nas odkryło w tej the hustle of everyday life in the port, the references. Each of us discovered some- lepsze polskie wzornictwo czy wreszcie wielowątkowej opowieści coś dla siebie, best Polish industrial design or the work- thing for themselves in this unique tale as miejsce pracy dziesiątek mieszkańców eksplorując i przedstawiając fragment place of tens of Gdynia and whole Trici- we were exploring and presenting a piece Gdyni i całego Trójmiasta. Istniejące nie- dziejów zakładu w subiektywnym ujęciu ty’s inhabitants. The company, which has of the plant’s history from a subjective przerwanie od 1947 roku przedsiębiorstwo – widziany oczami projektanta wzornictwa existed continuously since 1947, has gone perspective – seen through the eyes of an zapisało się w historii naszego kraju jako przemysłowego i historyczki sztuki. down in the history of our country as one industrial designer and an art historian. jeden z czołowych producentów systemów of the leading producers of communication

P E 12 13 1 . to odrębne obszary gospodarki i życia codzien- 1. are separate fields of economy and everyday z postępem technicznym, pojawianiem się mające pozytywny wpływ na dobrostan czło- users – the seamen and officers – had access to being – balance, reliability, certainty or the RADMOR. nego, które obsługiwał Radmor. Różnorodność RADMOR. life, which were supported by Radmor. The nowych standardów i technologii większość wieka – równowaga, solidność, pewność czy them. With technological progress, the arrival feeling that “everything is in its right place DOBRY CZAS projektowanych i produkowanych w zakła- A GOOD TIME diversity of the devices designed and used in urządzeń morskich była sukcesywnie zastępo- poczucie, że „wszystko jest na swoim miejscu of new standards and technologies, most of and works properly”. There is no room for DLA WZORNICTWA…1 dzie urządzeń, rozległość dziedzin wiedzy, FOR DESIGN…1 the plant, the extensiveness of the fields of wana nowocześniejszymi, wycofywana z uży- i działa poprawnie”. Wykluczone są zdziwienie, the marine devices were successfully replaced surprise, doubt or uncertainty. The princi- stosowanych technologii, a także estetyczne knowledge, the applied technologies as well cia i ostatecznie złomowana. Tylko drobna ich wątpliwości lub niepewność. Reguła mówiąca, with more modern ones, decommissioned and ple that “the degree of order depends on the Współcześnie na osiągnięcia Radmoru spojrzeć bogactwo projektowanych wyrobów sprawia- Today, we can look at Radmor’s achievements as the aesthetic abundance of the designed część wzbogaciła nieliczne prywatne i muzeal- „że stopień uporządkowania zależy od stop- ultimately scrapped. Only a small part of them degree of a product’s complexity. The more można z kilku ważnych dla przedsiębiorstwa ją, iż radmorowskie ouvre wymyka się próbom from several perspectives which are impor- products are the reasons why the Radmor ne kolekcje4. Obecnie radmorowskie urządze- nia złożoności danego wyrobu. Z im większą enriched few private and museum collections4. elements there are, the more important it is perspektyw. Obok aspektów społecznych, jednoznacznego omówienia. tant to the company. Apart from the social, ouvre escapes the attempts of unambiguous nia morskie pozostają unikatami, co czyni je liczbą elementów mamy do czynienia, tym Currently, Radmor marine devices remain to put them in order”5 does not only apply to lokalnych czy gospodarczych najbardziej Z racji zainteresowań zawodowych zwią- local or economic aspects, the most obvious elaboration. wyjątkowo cennymi i interesującymi nie tylko ważniejsze jest ich uporządkowanie”5 dotyczy unique, which makes them especially precious devices or equipment but all ship architecture. oczywistym (i bodaj najbardziej rozpo- zanych z wzornictwem i architekturą statków one (and probably the most common) is the Because of my professional interests con- od strony technicznej, ale i estetycznej. Dlatego nie tylko urządzeń czy wyposażenia, ale całej and interesting, not only technologically but Historic radio communication devices, radio wszechnionym) jest ujęcie naukowe związane moją uwagę przykuł „szeroki asortyment urzą- scientific perspective connected with radio nected with design and ship architecture, my też celem tego krótkiego szkicu jest zwrócenie architektury statkowej. Historyczne radio- also aesthetically. Therefore, the aim of this direction finders, echo sounders/ sonars or z radiotechniką i jej przemysłowymi zasto- dzeń profesjonalnych służących do pracy na technology and its industrial applications. attention was attracted to the “wide range of uwagi na wyrażone w wyrobach morskich komunikatory, radionamierniki, radiostacje, sketch is to draw attention to the feature of ship emergency receivers are among the indis- sowaniami. Tym szczęśliwcom, którzy „mieli morzu”2, jaki zaprojektowano i produkowano The lucky ones who “had a Radmor at home” professional devices for working at the sea”2 cechy radmorowskiej estetyki przemysłowej, echosondy czy okrętowe odbiorniki awaryjne Radmor industrial aesthetic embodied in the pensable devices “whose aesthetic is primarily radmora w domu”, bliżej będzie zapewne do w gdyńskich zakładach. W liczącym około 190 probably feel closer to the emotional and tech- which were designed and produced in the której oś stanowi wpływ stosowanej techniki są przedstawicielami grupy urządzeń niezbęd- marine products. It was influenced by the subordinated to function and results from emocjonalno-technicznych wartości urządzeń pozycji radmorowskim portfolio urządzenia nological values of the “general use” devices Gdynia Factory. Devices dedicated to work in i morskiego środowiska pracy na plastyczną nych, „których estetyka podporządkowana jest applied technology and the marine working the technology which was applied. When the powszechnego użytku – domowych zestawów adresowane do pracy w warunkach morskich – the consumer audio sets. The users of con- sea conditions form a significant part of Rad- formę urządzeń. przede wszystkim funkcji i wynika z użytej environment, which shaped the devices’ forms. products and objects are defined, the psycho- audio. Jeszcze inaczej na dokonania Radmo- stanowią jego znaczną część3. Od początku temporary military products probably have mor’s portfolio of approximately 190 items3. Niezależnie od okresu powstania czy stop- technologii. Przy definiowaniu których to Regardless of the period in which they physical characteristics and capabilities of ru spoglądają zapewne użytkownicy współ- działalności do końca lat 90. xx wieku zaspo- yet another perspective on Radmor’s accom- From the start of its activity to the end of the nia technicznego zaawansowania od strony wyrobów i obiektów determinujące są psycho- were produced or their technological ad- the users are a decisive factor. The purpose of czesnych militarnych produktów. Dla nich kojenie potrzeb żeglugi morskiej stanowiło plishments. They will find the system and pro- 90s of the 20th century, satisfying the needs estetycznej radmorowskie urządzenia do fizjologiczne cechy i możliwości użytkowni- vancement, aesthetically, Radmor’s marine these objects’ existence is not connected with sednem zainteresowania będą raczej aspekty rdzeń prowadzonych w zakładzie badań oraz gramming aspects of key interest, instead of of marine transport was the core of the re- komunikacji morskiej charakteryzują się ków. Takich przedmiotów i obiektów, których communication devices are characterised short-term benefit but a necessity” 6. And as systemowo-programistyczne niż emocjonalne produkcji. Pomimo tak znaczącej roli (obok the emotional bonds or aesthetic experience. search done in the Factory and its production. konsekwentnym dążeniem do wizualnego sens istnienia nie jest związany z doraźną by a consequent pursue of visual neatness, we know, sea-going vessels and their equip- więzi czy estetyczne doznania. Oczywiście aktualnej produkcji wojskowej) historyczne There obviously may be more perspectives of In spite of such a significant role (besides the uporządkowania, swoistą kulturą techniczną korzyścią, lecz raczej z koniecznością”6. A jak a unique engineering culture expressed in ment are exposed to mechanical and weather takich ujęć może być więcej. mors, Unitra-Rad- dokonania na potrzeby gospodarki morskiej this kind. mors, Unitra-Radmor and Radmor current military production), the historic ac- wyrażoną w plastycznej harmonii – rozumia- wiadomo, statki morskie oraz ich wyposażenie visual harmony – understood as order and factors which are connected with vibrations mor i Radmor tworzą rozległy pejzaż, który pozostają najmniej rozpoznane. To dość oczy- create an extensive landscape, which used to complishments dedicated to the need of ma- nej jako współgrające z ustrojem technicznym podlegają specyficznym „narażeniom mecha- consistence with the technological part. But coming from the engines’ operation and work dotychczas pozostawał spowity mgłą tajem- wiste, zważywszy na to, że – w przeciwień- be shrouded in mystery. “The Legend of Rad- rine economy remain the least known ones. spójność i ład. A ponieważ w większości są niczno-klimatycznym, związanym z wibracja- since most of the products are highly complex, in various climates – from the coldest ones to niczości. Wystawa Legenda Radmoru oraz jej stwie do konsumenckich zestawów audio mor” exhibition and its catalogue let us in on It is quite obvious, considering the fact that to wyroby o wysokim stopniu złożoności, mi od pracy silników oraz pracą w różnych not only technologically and functionally but, tropical. Therefore, the reliability of electronic katalog nieco tę mgłę rozpraszają, ukazując czy masowo produkowanych radiotelefonów a bit of the mystery and show the Factory’s contrary to the consumer audio sets or the technicznej, ale przede wszystkim użytko- klimatach – od najzimniejszych po tropik. above all, when it comes to their, use, attention devices for sea-going vessels is crucial”7, as not wyjątkowość zakładu. noszonych i doręcznych – aparatura morska unique character. mass production of hand and portable radio- wej, dbanie o wizualny porządek staje się Niezawodność urządzeń elektronicznych prze- to visual order becomes a legitimate compo- only the safety of water transport but, above Ponad 70-letnią aktywność przedsiębior- produkowana była w stosunkowo niewielkich The company’s over 70-year long activity is telephones, maritime equipment was produced równoprawną składową funkcji urządzeń. znaczonych do pracy dla statków morskich nent of the devices’ functions. We must not all, people’s life depends on it. The product’s stwa cechuje mnogość zastosowań użytko- seriach, a po opuszczeniu bram zakładu urzą- characterised by a multitude of practical uses, in relatively small series and once the devices Nie należy zapominać, że wizualny komu- jest w związku z tym parametrem bardzo forget that the visual message born by a de- form seen in such a context – its appearance wych, dla których opracowywano produkty dzenia „znikały” na pokładach statków. Dostęp for which the products developed in Gdynia left the plant, they “disappeared” on boards nikat, jaki niesie ze sobą forma plastyczna istotnym”7, gdyż od niej zależy nie tylko bez- sign form and its subjective, visual reception, w Gdyni. Elektronika morska, radiokomu- do nich miała tylko szczególna grupa użyt- were meant. Marine electronics, stationary of ships. Therefore, only a particular group of i jej subiektywny odbiór, wpływa na emo- pieczeństwo żeglugi, ale przede wszystkim influences the emotions of its user – in this 5 E. Tjalve, Projektowanie Form wyrobów przemysłowych, nikacja stacjonarna i przenośna, radiotelefo- kowników – marynarze i oficerowie. Wraz or mobile radio communication, public radio- cje odbiorcy – w tym wypadku pracującego case a person who works in dangerous con- Zasady postępowania (Short Course in Industrial Design), 2 R. Janowska, Elektronika morska w Zakładach Radi- Arkady, 1984, p. 172 nia publiczna, sprzęt powszechnego użytku telephony, consumer equipment and, last but owych Radmor – stan obecny i przyszły (Marine Elec- w warunkach zagrożenia, przebywającego 5 E. Tjalve, Projektowanie form wyrobów przemysłowych, ditions, far from home, a crew member who 6 M. Średniawa, Wzornictwo przemysłowe – niszowy i wreszcie współczesna elektronika wojskowa 2 R. Janowska, Elektronika morska w Zakładach Radio- not least, contemporary military electronics tronics in the Radio Factory Radmor – Current State z dala od domu, często poddawanego wielo- Zasady postępowania, Arkady, 1984, s. 172. often experiences many-hour long stress – the design. (Industrial Design – Niche Design.) Instytut wych Radmor – stan obecny i przyszły, „Elektronizacja”, and the Future), „Elektronizacja” (“Electronization”) 6 M. Średniawa, Wzornictwo przemysłowe – niszowy Wzornictwa Przemysłowego. Source: http://katedraw- 1984, no. 2, p. 13. godzinnym stresom załoganta – operatora device’s operator. In such oppressive environ- 1 Przytoczone tu stwierdzenie: „no tak, to był dobry czas nr 2, 1984, s. 13. design, Instytut Wzornictwa Przemysłowego, źródło: zornictwa.asp.gda.pl/wp-content/uploads/2020/02/ dla wzornictwa…”, którego autorką jest zaprzyjaźniona 3 Podana liczba jest wartością przybliżoną. Wiele urzą- 1 The quoted statement: “Oh yes, it was a good time for 3 The provided number is an approximation. During urządzenia. W tak opresyjnym środowisku http://katedrawzornictwa.asp.gda.pl/wp-content/ ment, the only desired messages are the ones artykul-201-wzornictwo-przemyslowe-niszowy-design- uploads/2020/02/artykul-201-wzornictwo-przemys- dr-hab-marek-sredniawa.pdf, (accessed: 5.10.2020) z autorem projektantka wzornictwa i architektka, dzeń w okresie swojej produkcji przechodziło szereg design...” came from a designer and an architect who many devices’ production, they underwent a number of jedynymi pożądanymi komunikatami są te which have positive impact on people’s well padło w czasie przeglądu wykonanych na potrzeby modernizacji czy zmian (np. przestrojenia na inne the author’s friend during a review of the photographs modernizations or changes (e.g. reconfiguring to other lowe-niszowy-design-dr-hab-marek-sredniawa.pdf 7 R. Janowska, Elektronika morska w Zakładach Radi- Legendy Radmoru fotografii urządzeń elektroniki częstotliwości), a następnie było klasyfikowanych of marine electronic devices which had been taken frequencies) and then were offered under different (dostęp: 5.10.2020). owych Radmor – stan obecny i przyszły (Marine Elec- morskiej. Słowa te towarzyszyły mi w czasie pracy pod innym numerem porządkowym. Według różnych for the Legend of Radmor. The words accompanied serial numbers. According to various lists, slightly 4 W pomieszczeniach należącego do Narodowego Muzeum 7 R. Janowska, Elektronika morska w Zakładach Radio- 4 In the rooms of the National Maritime Museum Museum tronics in the Radio Factory Radmor – Current State nad wystawą i stały się jej nieoficjalnym, osobistym zestawień nieco ponad 50 urządzeń (i ich wersji) po- me during my work on the exhibition and became its over 50 devices (and their versions) were produced Morskiego statku-muzeum ss „Sołdek” odnaleźć można wych Radmor – stan obecny i przyszły, „Elektronizacja”, Ship ss “Sołdek” you can find the aa-121 and oa-152 and the Future), [in:] Elektronizacja (Electronization), mottem. wstało z myślą o zastosowaniach morskich. unofficial motto. with marine applications in mind. odbiornik aa-121 oraz oa-152. nr 2, 1984. radios. no. 2, 1984

P E P E 14 15 życie ludzi. Postrzegana w takim kontekście decyzji. Tym bardziej, że obudowa jest często and, as a consequence, its emotional impact on casing is often the only carrier of a device’s W jednej dwustronnej płaszczyźnie spotykają Siatka kompozycji OA-151/ forma wyrobu, jego wygląd, a w konsekwencji jedynym nośnikiem wizualnych cech urzą- the user – becomes the component of its func- visual features – a unique composition frame, się możliwość percepcyjne i manipulacyjne The OA-151 layout grid oddziaływanie emocjonalne na użytkowni- dzenia – swoistą ramą kompozycji, „zespołem tion as well. They have a “practical purpose”8 “a set of properly selected and intentionally użytkowników z technicznymi warunkami ka, stają się także składnikiem funkcji. Mają właściwie dobranych i celowo uporządkowa- to work for the well-being of the crew which organized elements”10. Therefore, in machine pracy urządzenia; wymagania konstrukcyj- „praktyczny cel”8 dbania o dobrostan przeby- nych elementów”10. Dlatego też w konstrukcji very often finds itself in extreme conditions. construction, a casing should not be equated ne z emocjonalnym odbiorem plastycznej wającej nierzadko w skrajnych warunkach maszyn obudowy nie należy utożsamiać tylko „(…) In the equipment of a vessel, there is no with just a packaging. It is an integral part of kompozycji12. W urządzeniach najstarszych, załogi. „W wyposażeniu jednostki pływającej z opakowaniem. Stanowi ona integralną część room for anything which is not an embodi- the system and serves a number of functions analogowych – tych, w których pracują nie ma miejsca na nic, co nie jest wcieleniem ustroju i pełni szereg istotnych dla całości ment of functionality, practicality and logic. Is which are significant to the entire product. lampy, pokrętła i przełączniki, tych, które funkcjonalności, praktyczności i logiki. Czy produktu funkcji. Tak utylitarnie definiowaną there no room for aesthetic qualities? Just the Rufolf Arnheim provides the following defi- kryją w sobie rozbudowane ustroje mecha- nie ma również miejsca na estetykę? Prze- formę Rudolf Arnheim określa jako „nadającą opposite, but the aesthetic issues have a really nition of the form described as “form is the niczne – wpływ „wnętrza” na formę obudowy, ciwnie, jednak sprawy estetyki posiadają tu widoczny kształt treści”11. unique character here.”9 visible shape of content”11. a w szczególności panelu frontowego jest bez- charakter doprawdy szczególny”9. Przez cały okres produkcji elektroniki mor- Most of the marine devices discussed here Throughout the period when marine elec- względny. Optymalne ułożenie komponentów Większość omawianych tu urządzeń skiej – od 1947 roku do końca lat 90. xx wie- are one – or two-element objects with rela- tronics was produced – from 1947 to the end technicznych jednoznacznie określa miejsca morskich to obiekty o stosunkowo prostej ku – radmorowskie urządzenia projektowane tively simple form; they are usually sealed of the 90s of the 20th c. – the Radmor devices osi obrotu pokręteł sterujących, wielkość formie, jedno – lub dwuelementowe; zwykle były z uwzględnieniem kilku konsekwentnie into cuboidal box casings. The dimensions and were designed with a few consequently copied i ulokowanie wskaźników parametrów pra- zamykane w skrzynkowych, prostopadłościen- powtarzanych cech użytkowych: wysokiej construction solutions which were applied for functional features: high operation efficien- cy, otworów wentylacyjnych czy mocowań. nych obudowach. Gabaryty oraz rozwiązania sprawności działania, możliwego zmniejsza- their construction were strictly conditioned cy, possible decrease of the devices’ volume W urządzeniach nowszych (szczególnie cy- OA-151 konstrukcyjne były ściśle uwarunkowane nia objętości i masy urządzeń, nadawania ich by the legal requirements for the sector (both and mass, giving their bodies regular, cuboid frowych) siła zależności między wnętrzem branżowymi wymogami prawnymi (mię- bryłom regularnych, kubicznych form oraz ła- domestic and international) and the choice of forms as well as easy maintenance and repairs urządzenia a panelem frontowym obudowy dzynarodowymi i krajowymi) oraz doborem twości serwisowania i naprawiania (co ważne technological systems inside. The harsh ma- (which is important in the place where the słabnie. Tym samym wzrastają możliwości Podstawowym celem porządkowania users meet the technical conditions for the panel becomes less powerful. At the same ulokowanych wewnątrz ustrojów technicz- także w miejscu pracy urządzenia – na statku, rine conditions demand the casing to, above device is used – on a ship, during a voyage). wykorzystania formalnych środków do wi- składowych układu kompozycyjnego jest device’s work; the construction requirements time there are growing possibilities of using nych. Niewątpliwie surowe morskie warunki w czasie rejsu). Dla estetycznego rezultatu all, protect the “technology” – hence the need The key feature for an aesthetically pleasing zualnego uporządkowania płaszczyzny ko- hierarchia przekazywanych komunikatów meet the emotional reception of the visual formal means for a visual arrangement of nakazują w pierwszej kolejności obudowie kluczową cechą jest dążenie do logicznego, for durability and reliability. A device’s work- result is the strive for organizing the oper- munikacyjnej urządzenia, nie tylko poprzez wizualnych. Od klarowności tego przekazu composition12. In the oldest, analogue devices a device’s communication platform, not just chronić technologię – stąd potrzeba trwało- z punktu widzenia procesów pracy, uporząd- ing environment has a significant impact on ation of the device logically, from the work spełnienie wymogów techniki, ale przede zależą wprost łatwość obsługi oraz subiek- – the ones with lamps, knobs and switches through fulfilling engineering requirements ści i solidności. Na formę obudowy istotny kowania obsługi urządzenia. Realizacja tego the form of the casing (in a radio cabin, among processes’ perspective. The realization of this wszystkim przez dostosowanie do wymagań tywny odbiór wizualnej formy urządzenia. with extensive mechanical systems hiding but, above all, through adjustment to the us- wpływ mają także środowisko pracy urzą- postulatu koncentruje się na jednej ze ścian other devices or on an open deck, exposed requirement is focused on one of the casing’s i możliwości psychofizycznych użytkownika. Świetnym przykładem takiego hierarchiczne- inside them – the inside’s impact on the form er’s psychophysical demands and capabilities. dzenia (w kabinie, pośród innych urządzeń obudowy (dziś nazwalibyśmy ją interfejsem, to elements’ impact); sort of work (mobile or walls (we’d call it “interface” today, histori- Proponuję zatem, aby na kilku wybranych go uporządkowania jest odbiornik awaryjny of the casing, especially the front panel, is Therefore, my suggestion is that we have czy na pokładzie otwartym, wystawione na historycznie elewacją lub panelem sterowania stationary; continuous or occasional) as well cally it was called elevation, control panel or przykładach urządzeń morskich przyjrzeć się oa-151. To niewielkie i niepozorne urządzenie definite. The optimum arrangement of the a closer look at the methods of composition działanie żywiołów), rodzaj pracy (przenośny lub fortowym), która staje się płaszczyzną as details, e.g. the fastening mode (standing front panel) which becomes the ground for metodom komponowania i porządkowania przeznaczone do pracy w kabinach radiowych technical components is clearly defined by the and arrangement of visual elements and the lub stacjonarny; ciągły lub okazjonalny) oraz komunikacji pomiędzy urządzeniem a użyt- or hanging). At the same time, the life condi- communication between a device and a user składowych wyglądu oraz zasadom celowego pełni w czasie rejsu bardzo ważną rolę. Zostało pivot points of the control dials, the size and principles of intentional shaping of the form detale np. sposób mocowania (stojący albo kownikiem – kluczowym dla efektywności, tions experienced by those who work on ships – a carrier of functions which is key to effec- kształtowania formy. Będzie to obserwacja zaprojektowane tak, aby w przypadku awarii location of the work parameters’ indicators, based on several marine devices. It will be wiszący). Jednocześnie warunki życia, których sprawności i bezpieczeństwa wykorzystania indicate the need for special care for the de- tiveness, efficiency and safety. Complex groups subiektywna, prowadzona okiem projektanta całej instalacji elektrycznej statku zapewnić vents or fastenings. In newer devices (espe- a subjective observation, conducted through doświadczają pracujący na statkach ludzie, urządzenia nośnikiem funkcji. Na formy vice’s form whose task is to “make technology of internal and external factors influence the wzornictwa przemysłowego; rodzaj elementa- ciągłość łączności. Dlatego też kompozycja cially the digital ones) the relation between the eye of an industrial designer; a kind of wskazują na potrzebę szczególnej troski o for- paneli frontowych wpływają złożone grupy useful”; it should facilitate work, make it more forms of front panels. On a bilateral plane, the rza „jak czytać radmorowskie formy”. zbliżonego do kwadratu panelu frontowego the device’s interior and the casing’s front primer on “how to read Radmor’s forms”. mę urządzenia, która ma za zadanie „uczynić czynników wewnętrznych i zewnętrznych. effective and safer, limit errors and guaran- perception and manoeuvre capabilities of the podporządkowana jest czytelności wskaź- The hierarchy of delivering visual messag- technologię użyteczną”; ma usprawniać pracę, tee the reliability and clarity of the decisions nika częstotliwości, na którą nastawiony 12 H. Read, Sztuka a przemysł (Art and Industry), pwn, es is the basic purpose of putting the compo- 12 H. Read, Sztuka a przemysł, pwn, 1964, s. 80–81. Roz- 1964, p. 80–81. As the author elaborates on the issue of czynić ją efektywniejszą i bezpieczną, ogra- 10 S. Sheybal, Kompozycja plastyczna. Podstawowe zasady, taken in the work process. Especially as the 10 S. Sheybal, Kompozycja plastyczna. Podstawowe zasady wijając wątek podobieństw w emocjonalnym (estetycz- jest odbiornik (tak, aby operator miał pew- the similarities in the emotional (aesthetic) reception nents of a composition in order. Easy operation Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warsza- (Compositionin Visual Arts. Basic Principles), Państwowe niczać pomyłki oraz gwarantować pewność nym) odbiorze kompozycji elewacji budynku i formy ność, że komunikaty radiowe są skutecznie of the building’s elevation’s composition and the form and the subjective choice of a device’s visual wa 1964, s. 7. Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1964, p. 7 urządzenia elektronicznego, autor wskazuje, iż „pomi- of an electronic device, he points out that regardless of i jednoznaczność podjętych w procesie pracy 11 R. Arnheim, Art and visual perception. A psychology of 8 H. Read, Sztuka a przemysł (Art and Industry), pwn, 11 R. Arnheim, Art and Visual Perception. A Psychology of jając oczywiście różnicę skali (…) oba są sobie bliskie przekazane). the scale difference, both are similar in their aesthetic form depend directly on the clarity of this 1964, p. 89. the creative eye, University of California Press, Berkley the Creative Eye, University of California Press, Berkley w wyrazie estetycznym. Rozwiązywano zupełnie różne Wskaźnik częstotliwości ulokowano expression. This solved completely different problems, message. The oa-151 emergency receiver is 8 H. Read, Sztuka a przemysł, pwn, 1964, s. 89. 1974, s. 96, [w:] C. Sumi, The Goddess – La Deesse, Lars 9 T. Rolke, Plastyka i okręty (Visual Art and Vessels), [in:] 1974, s. 96 [in:] C. Sumi, The Goddess – La Deesse, Lars problemy, a mimo to ten sam zamysł ładu i harmonii however, the intent of order and harmony governed 9 T. Rolke, Plastyka i okręty, „Polska”, nr 1, 1964. Muller Publishers, 2020, s.10. Polska, no. 1, 1964 Muller Publishers, 2020, p.10 panuje w obu tych funkcjonalnych projektach”. centralnie, a czarna ramka jednoznacznie both of these functional designs. a great example of such hierarchical order.

P E P E 16 17 Siatka kompozycji OK-102/ OK-152 w kabinie radio statku-muzeum The OK-102 layout grid SS „Sołdek”. Widoczna jest nieco inna wersja odbiornika, którą rozróżnić można po uchwytach. Fot. archiwum autora, źródło: http://sp7pki.iq24.p/ OK-152 in the radio cabin of the museum ship SS “Sołdek”. We can see a slightly different version of the receiver, which is distinguished by different handles, photograph from the author’s archive, source: http://sp7pki.iq24.pl

OK-102 Siatka kompozycji OA-152/ The OA-152 layout grid odcina go z tła. Do strojenia służy umiesz- związany z komponentami ulokowanymi we- This small and inconspicuous device meant for less significant to the usefulness of the device czone w centrum wykresu pokrętło. Kolejne wnątrz urządzenia. Zależność ta staje się czy- work in radio cabins serves a very important (e.g. headphone jack) complement it. Thanks w hierarchii ważności są dwa czarne pokrę- telna po wysunięciu urządzenia z obudowy. role during a voyage. It was designed in such to its symmetrical composition, he device OA-152 tła – „reakcja” i „wzmocnienie”, ulokowane Wszystkie komponenty elektroniczne ułożono a way that in the case of a failure of the entire maintains visual balance. The remaining el- w dużej odległości od siebie, u dołu urządzenia. wewnątrz na niezależnej konstrukcji nośnej ship’s wiring system, it provides unbroken ements, including the handles which make it Dystans pomiędzy nimi zapewnia wygodną zintegrowanej z „dwustronną” płytą czołową. communication. Therefore, the composition possible to slide the device out of the casing, części zasady porządkowania są zbliżone do operując kilkoma wzajemnie powiązanymi defines the symmetrical order on the external composition. Because of a substantial differ- pracę dwiema rękami naraz, dzięki czemu Ich układ jest optymalny (podporządkowany of the front panel, which is almost a square, were moved to the edge of the composition. tych znanych z oa-151), oraz prawej rozlo- siatkami kompozycji. side of the panel. ence between the surface of the scale graph operator może sprawnie dostroić urządzenie wymogom technicznym np. należytej sepa- is subordinate to the clarity of the indicator Besides the three-dimensional (mechanical) el- kowanej wokół niewielkiego wychyłowego Jak wspomniano wcześniej, rozwój tech- A similar construction which used draw- and the signal strength indicator, the left side do panujących w pomieszczeniu warunków racji elektromagnetycznej oraz konieczności which showed the frequency to which the ements, graphic components also participate in wskaźnika siły sygnału. Umieszczone u dołu nologii pozytywnie wpłynął na dotąd ścisłą, ers with electronic blocks mounted in simple is visually dominant which slightly disturbs (np. akustycznych). Całości dopełniają dwa sprawnego serwisowania odbiornika, choćby radio was set (so that the operator is cer- building a proper hierarchy – the toned down panelu frontowego pokrętła wyrównano mechaniczną zależność między technicznym casings was used multiple times. This is how the visual balance of the form. The unwanted przełączniki dźwigniowe (ulokowane w na- przez łatwą wymianę lamp) i bezpośrednio tain that the radio messages are delivered bright colour scheme which makes a neutral w rytmicznym porządku. Dzięki temu pod- wnętrzem a jego zewnętrzną, operacyjną stro- the aa-121 emergency signal receiver or the effect is toned down by the elongated holes rożnikach ramki wskaźnika) oraz inne mniej definiuje symetryczny porządek panujący po successfully). background and the single-element technical kreślają „leżący” charakter obudowy i łączą ną. Cecha ta jest doskonale czytelna w obu- ok-102 communication radio receiver from around the indicator for the speaker located istotne dla użyteczności urządzenia elementy zewnętrznej stronie panelu. The frequency indicator has been locat- lettering. obie części w jedną horyzontalną kompozycję. dowach, opartej początkowo o tranzystory the same period are constructed. behind them. (np. gniazda słuchawek). Dzięki symetrycznej Podobną konstrukcję wykorzystującą ed centrally and its black frame definitely The oa-151 receiver comes from 1955. It is Ze względu na znaczną różnicę wielkości po- germanowe, a następnie krzemowe, rodzinie The latter device with a clearly static, hori- The form of the ok-102 radio receiver is kompozycji urządzenie pozostaje w optycz- szuflady z blokami elektronicznymi, które differentiates it from the background. The one of the devices in whose construction the między polem wykresu skali a wskaźnikiem odbiorników zapasowych oa-152 i oa-153. Serię zontal casing is composed asymmetrically. It an example of a device whose level of com- nej równowadze. Pozostałe elementy, w tym montowano w prostych obudowach, stoso- knob located in the centre of the graph is front panel is closely, mechanically connected siły sygnału lewa strona wizualnie dominuje, zapoczątkowano w 1968 roku urządzeniem, consists of two parts: the one on the left, with plication and the number of components for uchwyty zapewniające możliwość wysunięcia wano wielokrotnie. Na tej zasadzie skon- used for tuning. The two black knobs located to the components located inside the device. zaburzając nieco optyczną równowagę formy. które na tle dotychczas produkowanego oa-151 the dominant dial of the frequency indica- arranging forced a high degree of order. One urządzenia z obudowy, zostały przesunięte struowany jest pochodzący z tego samego at a substantial distance from each other at This relation becomes clear after you slide Ten niepożądany rezultat łagodzą okalające ma iście rewolucyjną formę. Połowa lat 60. xx tor with the knobs and switches located con- dominant compositional axis (e.g. of symme- na skraj kompozycji. Obok elementów prze- okresu automatyczny odbiornik sygnałów the device’s bottom – “reaction” and “ampli- the device out of its casing. All the electronic wskaźnik szczelinowe otwory przeznaczone wieku to szczyt popularności geometrycznej, sequently in relation to it (in this part, the try) proved insufficient. The harmonious order strzennych (mechanicznych) w budowaniu alarmowych aa-121 czy radioodbiornik ko- fication” – come next in the hierarchy. The components were arranged inside separate dla znajdującego się za nimi głośnika. zdyscyplinowanej i racjonalnej stylistyki, jaką principles of arrangement are similar to those was obtained by operating several intercon- poprawnej hierarchii ważności biorą także munikacyjny ok-102. distance between them makes it possible to load-bearing construction which is integrat- Radioodbiornik ok-102 jest przykładem dla produktów niemieckiego Brauna tworzył which we know from oa-151) and the one on nected compositional grids. udział składowe graficzne – stonowana jasna To drugie urządzenie o wyraźnie statycz- work comfortably, with two hands at the ed with a “double-sided” front panel. Their urządzenia, w którym stopień komplika- Dieter Rams. W tym kontekście forma oa-152 the right, which is located around a small As it was mentioned before, the develop- kolorystyka tworząca neutralne tło oraz jed- nej, leżącej obudowie zakomponowane jest same time, thanks to which the operator can arrangement is optimum (subordinate to the cji oraz ilość koniecznych do rozlokowania prezentuje się dziś bardziej jak awangardowe signal strength gauge. The knobs located at ment of technology had positive impact on noelementowe, techniczne liternictwo. asymetrycznie. Składa się jakby z dwóch czę- quickly adjust the device to the conditions in technological requirements, e.g. sufficient elec- komponentów wymusiły wysoki stopień radio domowe niż specjalistyczne urządzenie the bottom of the front panel were aligned the, so far, close, mechanical relation between Odbiornik oa-151 pochodzi z 1955 roku. To ści: lewej, z dominującą tarczą wskaźnika czę- the room (for example acoustic). Two sound tromagnetic separation and the necessity for uporządkowania formy. Jedna, dominująca okrętowe. in a rhythmical order. Thanks to this, they the technological inside and its operational jedno z tych urządzeń, w konstrukcji które- stotliwości, względem której konsekwentnie switches (located in the corners of the indi- an efficient maintenance of the receiver, for oś kompozycji, np. symetrii, okazała się nie- Obudowa jest mała i delikatna, ma for- emphasize the “lying” character of the casing exterior. This feature is perfectly clear in go panel frontowy jest ściśle, mechanicznie rozlokowano pokrętła i przełączniki (w tej cator’s frame) and other elements which are example by an easy lamp change) and directly wystarczająca. Harmonijny ład uzyskano, mę leżącego prostopadłościanu pozbawioną and combine both parts into one, horizontal the casings of the oa-152 and oa-153 back-up

P E P E 18 19 wzmacniających krawędzie zaokrągleń. Panel czołowy jest wyraźnie wsunięty w obudowę, co podkreślono eksponując jej krawędzie, a jego horyzontalna kompozycja pozostaje w ści- słym związku z bryłą urządzenia. W miejsce centralnego wskaźnika wychyłowego zasto- sowano liniowy i umieszczono w solidnie obramowanym oknie. Do sterowania urzą- dzeniem służą cztery ulokowane na jednej linii kompozycyjnej pokrętła, z których lewe (służące do wyboru częstotliwości pracy) two- OA-152 + OA-153 ARC 1402 + ARC 1403 rzy dominujący wizualnie punkt. Rozstaw pokręteł został powiązany z szerokością okna skali i wraz z nim przesunięty nieco ku pra- obserwatora zwraca sygnatura „mors”, umiesz- receivers family which was first based on ger- the right edge. Thanks to this, the main knob odmienny wizerunek. Pierwsze, co rzuca się Niezależnie od powodów, które wpłynęły na a lot of “spices”, details or nuance on many and the change of colour scheme and layout) wej krawędzi. Dzięki temu główne pokrętło czona w lewym górnym rogu panelu. W miej- manium transistors and then on silicon ones. is far from the other elements. It is properly w oczy, to wrażenie „tajemniczości”. kolorystyczne wybory, czarna oprawa była Radmor’s devices. In the case of oa-152, a keen changed the version’s appearance completely. znalazło się z dala od innych elementów. Jest sce dotychczas stosowanego heraldycznego The series was started in 1968, with a device, exposed and comfortable to use (around it, Czytelne w wersji oa-152, a wynikające stosowana konsekwentnie. Nadano ją m.in. observer’s attention is drawn to the “mors” The first thing that strikes the eye is the im- należycie wyeksponowane oraz wygodne emblematu przymocowywanego do obudowy, which has a truly revolutionary form, if you there is a significant amount of free space for z układu technicznego rytmy i podziały znik- rodzinie automatycznych radionamierników mark in the top left corner of the panel. The pression of mysteriousness. w użyciu (dookoła znalazła się znacząca ilość tu zastosowano dyskretny, wertykalny układ compare it to oa-151 which had been produced the operator’s hand). In this version of the de- nęły. Ich miejsce zajmują dwa, umieszczone na arc-1402/1403, przy czym ten pierwszy ofe- previously used heraldic emblem attached The divisions and rhythms which were wolnego miejsca dla dłoni operatora). W tej liter na trwale wygrawerowany w materiale13. until that time. The mid-60s of the 20th c. were vice, the composition is complemented by the ciemnym tle jasne pasy. Górny jest prowadni- rowany był właśnie w dwóch wersjach kolo- to the casing was replaced with a discreet, clear in oa-152 and resulted from the techno- wersji urządzenia dopełnieniem kompozycji Takie oznaczenie firmowe było ówcześnie no- the peak of the popularity of the geometric, two handles which allow to slide the device cą dla szyby kryjącej wskaźnik skali. Dolny, rystycznych. Wariant starszy (z analogowym vertical letter combination engraved on the logical arrangement disappeared. They were są dwa uchwyty pozwalające na wysunięcie wością mającą zapewne zaakcentować nowo- disciplined, rational style created by Dieter out of its casing. This element was designed namalowany bezpośrednio na panelu, jest wskaźnikiem częstotliwości) był jasny, srebr- material13. At that time, such company marks replaced with two bright stripes against aparatu z obudowy. Także ten element roz- czesność produktu. Rams for the German Braun. In this context, differently too. The shape of the handles is nośnikiem znaku firmowego „Unitra-Radmor” ny, zaś nowszy (z wyświetlaczem złożonym were completely new and they were probably a dark background. The upper one is a runner wiązano inaczej niż dotychczas. Uchwyty Rodzina oa-152/153 jest także przykładem today the form of oa-152 looks more like an similar to doorhandles and their edges are oraz graficznym oznaczeniem typu14. Czar- z lamp nixie) oferowano z czarnym panelem supposed to highlight the modern character for the pane which covers the scale indicator. mają kształt zbliżony do klamek i wyraziste ilustrującym, jak z pozoru nieznaczne mo- avant-garde consumer radio than a specialist distinctive. Their pivots were aligned with the ne pokrętła optycznie stapiają się z ciemnym frontowym osadzonym w błękitnej obudowie. of the product. The lower one, painted directly on the panel, krawędzie. Ich osie obrotu zrównano z linią dyfikacje technologiczne i stylistyczne mogą vessel device. line which marks half of the casing’s height tłem, przez co sam panel frontowy wydaje się Pomimo że obie wersje radionamiernika są The oa-152/153 is also an example which is the carrier of the trademark “Unitra Rad- wyznaczającą połowę wysokości obudowy, zmienić wygląd produktu i odbiór jego formy. The casing is small and delicate. It has while the handles themselves were pointed bardziej monolityczny. Ten wyraźnie hory- identyczne funkcjonalnie i bardzo zbliżone illustrates how seemingly minor changes in mor” and the visual mark of its type14. The a same chwyty skierowano w dół. Ten zabieg W nowszym urządzeniu (opartym o tranzy- the form of a lying cuboid without round- down. This measure additionally stabilises zontalny układ kompozycyjny zaburzają dwa technicznie, wprowadzone w ich panelach technology and style can change a product’s black knobs blend with the dark background dodatkowo stabilizuje urządzenie, obniżając story krzemowe) zachowano ogólną koncepcję ings which strengthened the edges. The front the device by lowering its visual centre of pionowe uchwyty z silne wyeksponowanymi frontowych zmiany nadają im całkowicie od- appearance and the way its form is perceived. visually which makes the front panel itself jego optyczny środek ciężkości. Nowoczesność (w tym wymiary oraz obudowę) oraz własno- panel is clearly recessed into the casing which gravity. The whole form’s modern character is punktami mocowania. mienny charakter wizualny. In a newer device (based on silicone transis- seem more monolithic. This clearly horizon- całości formy uzupełnia neutralna jasnoszara ści eksploatacyjne i parametry techniczne. was emphasized by highlighting its edges; its complemented by the neutral light-grey colour Nadawanie urządzeniom ciemnego mono- Przełom lat 80. i 90. xx wieku to począ- tors), the general concept was kept (including tal compositional layout is disturbed by two tonacja kolorystyczna oraz sterylna oprawa Jednak zmiany dokonane w technologii pro- horizontal composition remains in close rela- scheme and the sterile layout. litycznego wyglądu to charakterystyczna dla tek okresu schyłkowego morskiej produkcji the measurements and casing) and so were vertical handles with strongly emphasized graficzna. dukcji płyty czołowej (korekta formy pokręteł tion to the device’s body. Instead of the central ok-152 in the radio cabin of the museum drugiej połowy lat 70. xx wieku radmorowska Radmoru. Z tego okresu pochodzi echosonda the operating features as well as the technical the fastening points. Blaszana płyta czołowa odbiornika oa-152 i uchwytów oraz zmiana kolorystki i opra- gauge, a linear indicator was used and placed ship ss Sołdek. We can see a slightly different maniera. Być może była ona pokłosiem uru- sp-450115. To zaawansowane cyfrowe urządze- parameters. However, the changes in produc- Choosing a dark, monolithic appearance jest nie tylko przykładem świetnie porząd- wy graficznej) nadały tej wersji całkowicie in a solidly framed window. You could control version of the receiver, which is distinguished chomienia w zakładzie produkcji urządzeń nie (wyposażone m.in. w układ pamięci) jest tion technology which were introduced (the for the devices was Radmor’s typical man- kowanej, funkcjonalnej i bardzo przejrzystej the device through the four knobs located on by different handles, photograph from the powszechnego użytku (radioodbiornik 5100 w omawianym tu kontekście szczególnie istot- correction of the knobs’ and handles’ forms ner in the second half of the 70s of the 20th c. kompozycji zaawansowanego urządzenia one compositional line. The one on the left author’s archive, source: http://sp7pki.iq24.pl oferowano w wersji czarnej) lub też mogła ne. Struktura techniczna urządzenia łączy It might have been a result of the Factory okrętowego. Zawiera w sobie detal, o którym 13 Tego typu oznaczenie nie jest wyjątkiem pośród rad- (for choosing the frequency on which the The tin front panel of the oa-152 is not just być próbą nadania urządzeniom bardziej w sobie zarówno komponenty mechaniczne 13 Marking of this type is not unusual among Radmor’s launching the production of consumer de- warto tu wspomnieć. Zresztą na wielu radmo- morowskich produktów. Podobne znaleźć można także device works) constitutes the visually dom- an example of a well-organised, functional and profesjonalnego, specjalistycznego wyglądu. products. You can find similar ones on the omnk-112 vices (the 5100 radio was offered in a black na produkowanym równolegle odbiorniku omnk-112, 15 W prace nad echosondą zaangażowany był kierowany receiver which was produced at the same time. However, rowskich urządzeniach doszukać się można z tym, że tu wygrawerowane jest tylko oznaczenie typu. inant point. The distance between the knobs very clear composition of an advanced vessel przez prof. Jacka Popka zespół projektantów wzornic- here only the type designation is engraved. The method różnego rodzaju „smaczków”, detali czy niu- Metoda trwałego nanoszenia oznaczeń jest typowa dla is connected to the width of the scale window device. There is a detail in it which is worth 14 Podobny sposób oznaczeń firmowych zastosowano twa z Katedry Wzornictwa Akademii Sztuk Pięknych of permanent marking is typical of shipbuilding where 14 In many other signal devices, a similar way of company okrętownictwa, gdzie służy do nanoszenia na poszycia w wielu innych urządzeniach sygnowanych jako Uni- w Gdańsku. Projektanci pracowali także przy projekcie it was used for placing shipowner’s marks on the ship identification was applied as Unitra Radmor, e.g.: og ansów. W przypadku oa-152 uwagę bacznego kadłubów oznaczeń armatorskich. and together with it, it was moved towards mentioning. As a matter of fact, you can find tra-Radmor, np. og-132, ok-106, arc-1402, arc-1403. logu elektromagnetycznego 4601. hulls’ planting. – 132, ok-106, arc-1402, arc-1403.

P E P E 20 21 The turn of the 80s and 90s of of the 20th c. esencjonalny i cechujący się wysoką czytel- tylko poprzez ich wartości plastyczne (arty- possibilities of the echo sounder’s work (e.g. features, conducted without knowing their was the last period of Radmor’s marine pro- nością panel sterowania znacząco podnosi styczne), jednakże taki sposób wypaczyłby the possibility to collect measurements at one, purposes, without the knowledge of the rea- duction. The sp-4501 echo sounder comes walory użytkowe echosondy. Eliminuje błędy istotę projektowania wzornictwa przemy- two or four points of the ship at once) was sons why they were made or the awareness of from this period15. This advanced digital de- i niepewność co do podjętych decyzji. Pozwala słowego, odejmując jego kluczowy składnik brought down to a simple graph connected to the conditions in which they were supposed to vice (among others, equipped with a memo- na łatwe opanowanie urządzenia, którego – odpowiedzialność twórców za skutki podję- four buttons and control lights. The depth of work would be too superficial, to be considered ry system) is, very significant in the context obsługa sprowadza się do umiejętności in- tych decyzji. Elektronika morska opracowana the measurement underwent a similar simpli- credible. He objects could undergo an analysis discussed here. The technological structure terpretacji jednoznacznych komunikatów w Radmorze jest przykładem takiego właśnie fication (the graph on the right). Such a clear based on their artistic (visual) value only, but of the device combines both mechanical el- wizualnych. W projekcie echosondy sp-4501 odpowiedzialnego, realnego i wiarygodnego control panel reduced to essentials improves this would distort the essence of industrial ements, which are responsible for printing czytelne są dwa różne porządki. Pierwszemu projektowania, którego kluczową wartością the echo sounder’s usefulness considerably. It design by removing its key component – the visual information, and their digital control podporządkowane jest wnętrze. Nadano mu pozostaje bezsprzecznie użyteczność. Jednak eliminates the errors and uncertainty when authors’ responsibility for the decisions they block. The hybrid structure of the technologi- optymalną, ściśle techniczną i logiczną po- mimo tego, co starałem się tu wykazać, wi- it comes to the decisions which are taken. It have taken. Marine electronics developed in cal system becomes visible when we compare stać. Drugi definiuje formę panelu starowania. zualna forma urządzeń, a tym samym ich allows the user to master the device easily as Radmor is an example of such responsible, the structure of the component arrangement Dzięki „rozluźnieniu więzów” możliwe było percepcja nigdy nie pozostaje przypadkowa. its operation comes down to the ability to in- realistic and credible design whose key val- in the control panel. precyzyjne uporządkowanie i dostosowanie Jest ukierunkowana i celowa. Do zwerbali- terpret clear visual messages. You can see two ue lies in its usefulness. However, as I have The central part of the casing’s inside is jego kompozycji do percepcyjnych możliwości zowania emocji towarzyszących percepcji different systems in the sp-4501 echo sound- already been trying to show, despite this, taken up by a print engine. In the lower part, i potrzeb użytkowników. tak racjonalnych, trudnych w odbiorze form er’s design. The first one governs the inside. It the devices’ visual form and therefore their there were electric engines and servomecha- Z końcem xx wieku Radmor wycofuje się plastycznych, wykorzystać możemy wiele was given an optimum, strictly technical and perception is never random. It is directed nisms while in the upper one there were rolls, z produkcji elektroniki morskiej. Głównym re- określeń. W kontekście dokonań Radmoru, logical form. The other one defines the form and purposeful. To verbalise the emotions on which paper was stretched and moved as jonem zainteresowania stanie się teraz jeszcze szczególnie odnosząc się do wyglądu urządzeń of the control panel. Thanks to “loosening the accompanying the difficult perception of such the ship moved. The mechanical part of the bardziej specjalistyczna i uwarunkowana ści- o ściśle technicznych przeznaczeniu, często ties”, it was possible to precisely arrange its rational visual forms, we can use many terms. SP-4501 system dominated the two pairs of small con- ślejszymi normami produkcja wojskowa. Jed- padają wyrażenia typu: „atrakcyjny wygląd”, composition and adjust it to the exact possi- In the context of Radmor’s accomplishments, trol blocks. The connections were led to the nakże pomimo tych ograniczeń relacje między „wystrój bardzo estetyczny”, „miły charakter bilities and needs of the users. especially as we refer to the appearance of the manipulators located outside the casing, onto funkcjonalnością urządzeń a ich formą tworzą wizualny” czy „przyjazny dla oka kształt”. Po- As the 20th century ends, Radmor discon- devices with strictly operational functions, ex- – odpowiedzialne za drukowanie informacji analogowe połączenia, osie obrotu czy po- version) or it could be an attempt to make the the control panel It was not done directly (as porównywalne do sp-4501 powiązania16. mimo ich oczywistej subiektywności i braku tinues the production of marine electronics. pressions like: “attractive appearance”, “really graficznych – jak i ich cyfrowe bloki stero- krętła, lecz cyfrowo poprowadzoną w górnej devices look more professional and specialist. it happened in the ok-151 which was discussed Z perspektywy dzisiejszej cyfrowej rzeczy- precyzji sądzę, że każdorazowo opisują one The even more specialist military production aesthetically pleasing decoration”, “nice visual wania. Ta hybrydyczna struktura ustroju części obudowy wiązką kabli. Możliwość no- Regardless of the reasons for the choices of here), through analogue connections, pivots or wistości radmorowskie urządzenia morskie trudne do wyrażenia słowami, a oparte ma which is governed by even stricter standards character” or “eye-friendly shape” are often technicznego staje się widoczna, gdy porów- men omen elastycznego połączenia części wy- colours, the black colour scheme was used knobs but digitally, through a bunch of wires mogą być odbierane jako estetyczne anachro- harmonijnym współgraniu funkcji i formy, becomes its main field of interest now. Howev- used. In spite of their obvious subjectivity namy strukturę rozkładu komponentów we konawczej ze sterującą pozwala na zupełnie consequently. Among others, it was chosen and cables led in the upper part of the casing. nizmy, niewarte uwagi relikty minionych piękno przemysłowej estetyki. er, in spite of these restrictions, the relations and a certain indecision, I think that they wnętrzu z kompozycją panelu sterowania. inne niż dotychczas porządkowanie formy for the family of automatic direction finders The possibility of an, as the name suggest, lat i wysłużonych technologii. Nic bardziej between the devices’ functionality and their always describe beauty which is difficult to Centralną część wnętrza obudowy zaj- urządzenia. arc-1402/1403 and the first one was available flexible connection of the operational part mylnego! Analiza cech wizualnych urządzeń [Paweł Gełesz] form create connections similar to those in express with words and consists in a balanced muje mechanizm drukujący. W dolnej części W panelu sterowania jednoznacznie odse- in two colours. The older variant (with an with the control part makes it possible to ar- prowadzona bez znajomości ich przeznaczenia, sp-450116. harmony of function and form. The beauty lokowano silniki elektryczne oraz serwome- parowano część informacyjną (okno z zapisem analogue frequency indicator) was bright and range the form of the device in a completely bez pogłębionej wiedzy o powodach powsta- From the perspective of today’s “digital” of industrial aesthetics. chanizmy, w górnej zaś rolki, na których na- rozkładu dna) od manipulacyjnej. Sterowanie silver while the newer one (with the display different way. nia, świadomości warunków, w jakich mają reality, Radmor’s marine devices may be seen pięty jest przesuwany wraz z ruchem statku rozbudowanymi możliwościami pracy echo- consisting of nixie lamps) was offered with In the control panel, the information part one funkcjonować, przez kogo i jak długo as aesthetic anachronisms or relics of the [Paweł Gełesz] papier. Część mechaniczna ustroju dominuje sondy (np. możliwości zbierania pomiarów a black front panel fastened in a light blue (the window with the record of the bottom mają być używane, byłaby działaniem zbyt old days and obsolete technologies which do nad umieszonymi po bokach dwiema parami w jednym, dwóch lub czterech punktach stat- casing. In spite of the fact that both versions layout) was clearly separated from the one powierzchownym, by uznać je za wiarygodne. not deserve attention. You could not be more niewielkich bloków sterujących. Wyprowadze- ku naraz) została sprowadzona do prostego of the direction finder were identical when for manipulation. Controlling the elaborate Oczywiście obiekty można poddać analizie wrong! The analysis of the devices’ visual nie połączeń do manipulatorów ulokowanych wykresu powiązanego z czterema przyciska- it came to functions and the technology was 15 The team of designers from the Faculty of Design at na zewnątrz obudowy, na panel sterujący, nie mi i diodami sygnalizacyjnymi. Podobnemu very similar, the changes introduced in the the Academy of Fine Arts in Gdańsk led by Prof. Jacek 16 Więcej o projektowaniu i produkcji w Radmorze urzą- 16 More about design and production of military devices odbywa się (tak jak to miało miejsce choćby uproszczeniu poddano zmianę głębokości front panels gave them completely different Popek was part of the work on the echo sounder. The dzeń wojskowych w wywiadzie z Grzegorzem Bojke, by Radmor in the interview with Mr. Grzegorz Bojke, designers worked on designing the logo for the elec- kierownikiem Pracowni Konstrukcji Mechanicznych the head of the Mechanical Construction Unit in the przy omawianym tu ok-151) wprost, poprzez pomiaru (wykres po prawej stronie). Tak visual characters. tromagnetic distance recorder. w Biurze Rozwoju Radmor S.A., s. 87–95. Development Office in Radmor sa, p. 86–95.

P E P E 22 23 2. 2. shortages, the company Morska Obsługa Ra- Zasada konstrukcyjna formy znaku Z TARCZĄ graficznego Unitry [w:] Kompleks informacji VICTORIOUS diowa Statków (Maritime Radio Service for I NA FALI Plakietka z logotypem, umieszczona na wizualnej dla Zjednoczenia Przemysłu AND ON A ROLL Ships) commonly known as mors was estab- froncie panelu operatora automatycznego Elektronicznego i Teletechnicznego „Unitra”, 17 odbiornika alarmowego mors AA-121, Ośrodek Wzornictwa Przemysłowego lished . The name of the author of mors’s Są słowa, znaki i symbole, które wpisują produkowanego w latach 1958–1974 Przedsiębiorstwa Techniczno-Handlowego There are words, signs and symbols which be- distinctive trademark and the date of its de- Unitech, Warszawa 1969, s. 5/ się w tożsamość społeczności – wnikają do Plate with the logo on the front of the come a part of a community’s identity – they velopment remain unknown. The logo’s form operator’s panel in the automatic emergency Construction Principle of Unitra Logo’s Form lokalnego słownika i współdzielonej ponad- receiver mors AA-121 produced in 1958–1974 [in:] Kompleks informacji wizualnej dla infiltrate the local vocabulary and the shared is very traditional. It is a shield based on a styl- pokoleniowo pamięci. Krążą w krwioobiegu Zjednoczenia Przemysłu Elektronicznego cross-generational memory. They circulate in ized anchor divided into four equal parts with i Teletechnicznego „Unitra” (Visual miejskiego organizmu, kształtując miejsca Information Complex for the Electronic and a city’s bloodstream and they shape places or the name mors crossing it diagonally. i ludzi. Budują historię – zarówno tę przez Telecommunication Engineering Industry people. They build the history – both the one The logo in the form of a metal enamel- Association Unitra), Industrial Design Centre wielkie H, jak i tę najbardziej codzienną. Trud- pth Unitech, Warsaw 1969, p. 5 “with a capital H” and the most casual history ware plate was placed on the casings of the no byłoby znaleźć wśród gdynian osobę, która which each of us has. It would be difficult to devices which came from the company’s pro- na hasło „Radmor” rozłożyłaby bezradnie ręce find someone among Gdynians, who would duction halls. It was made with a lot of at- w geście zakłopotania – przez ponad 70 lat spread his or her arms awkwardly when hear- tention to detail which was expressed in the funkcjonowania zakład zatrudniał tysiące ing the word “Radmor”. For over 70 years of the shape of the letters and the particular mieszkańców Wybrzeża, stając się dla wielu Radiowa Obsługa Statków, powszechnie zna- the company’s operation, it has hired thou- structural elements of the anchor’s subtle out- z nas także częścią rodzinnych mikrohistorii, ne pod skrótem mors17. Nazwisko autora oraz sands of the Polish coast’s inhabitants. This line. The fields in a delicate metal frame filled przekazywanych przez rodziców, dziadków data powstania charakterystycznego znaku way, it became part of their families’ microhis- with enamel in contrasting colours made it i krewnych. W przeciwieństwie do równie graficznego, którym posługiwał się mors, tories passed down by grandparents, parents possible to immediately identify the producer. rozpoznawalnych Polskich Linii Oceanicznych nie są znane. Logotyp jest bardzo tradycyjny and relatives. Contrary to the equally well They also visually stood out of the cool, steel (plo) czy Dalmoru Radmor przetrwał, pozo- w formie: przez podzieloną na cztery równe known Polish Ocean Lines or Dalmor, Rad- hammer paint which often covered mors’s stając przemysłową chlubą regionu. Wpisując pola tarczę herbową opartą na stylizowanej mor has survived and remained the region’s radios. The mors logo, which was a reference się w morski rodowód Gdyni, wrósł w historię kotwicy biegnie zapisana w układzie diago- industrial pride. As a part of Gdynia’s marine to the maritime profile, was a combination of miasta i jego mieszkańców, będąc nie tylko nalnym nazwa mors. origins, it took root into the history of the city traditional and modern forms. It contains the świadkiem, ale także uczestnikiem zmienia- Logotyp w formie metalowej emaliowa- and its inhabitants. It was not only a witness tale of the early days of the post-war radio jącej się rzeczywistości. nej plakietki umieszczano na obudowach to the changing reality but also its participant. communication on the Polish coast. Miejsce Radmoru w meandrach historii urządzeń opuszczających hale produkcyjne Radmor’s position in the twists and turns In 1971, a part of mors company’s produc- wyraża się przede wszystkim w rozwoju zakładu. Detal ten wykonany był z dużą dba- of the history is, above all, expressed in the tion was transformed into Zakłady Radio- technologicznym produktów, ma też swoje łością o szczegóły, wyrażoną w dopracowanym technological development of its products; it we Radmor (Radmor Radio Factory), which odzwierciedlenie w ich wysmakowanym kształcie liter oraz poszczególnych elementów is also reflected in the sophisticated design. became a part of the Electronic and Tele- wzornictwie. Wraz z przemianami historycz- konstrukcyjnych nienachalnie zarysowanej Together with the historical, political and aes- communication Engineering Industry Asso- nymi, politycznymi i estetycznymi zmieniała kotwicy. Ujęte w subtelną metalową ramkę thetic transformations, the company’s visual ciation unitra. From this moment onwards, się również identyfikacja wizualna przedsię- pola, wypełnione emalią w kontrastujących ze branding system changed too. It became an- the Gdynia company used a logo based on biorstwa. Stała się ona kolejnym świadectwem sobą kolorach, umożliwiały natychmiastową other testimony to the history of the Gdynia the unitra logo shared by all the companies dziejów gdyńskiej firmy, reprezentując prze- identyfikację producenta, wizualnie odcinając company, as it represented the transforma- which were members of the association. It was miany i zawirowania, z którymi przyszło się się od chłodnego, stalowego lakieru młotko- tions and turbulence which Radmor had to developed in Ośrodek Wzornictwa Przemys- Radmorowi mierzyć. wego, którym często pokrywano morsowskie face. łowego pth unitech (Industrial Design Centre Początki zakładu sięgają lat 40. xx wieku. radioodbiorniki. Nawiązujący do morskiego The origins of the company go back to the pth unitech) run by Andrzej J. Wróblewski. Wówczas, z potrzeby odradzającej się branży 40s of the 20th century. Then, as a response morskiej, w obliczu powojennych niedoborów, 17 Historię przedsiębiorstwa i jego związki z Gdynią to the needs of the maritime sector which 17 The history of the company and its connections to Gdy- omawiają szczegółowo Dariusz Małszycki i Marcin nia are discussed in detail by Dariusz Małszycki and powołane zostało przedsiębiorstwo Morska Szerle w tekście Radmor a Gdynia, s. 29–44. was being reborn, in the face of the post-war Marcin Szerle in the text Radmor and Gdynia, p. 29–44.

P P E 24 25 profilu produkcji logotyp mors, będący połą- Not only devices for professional users czeniem form tradycyjnych i nowoczesnych, were produced under the aegis of Unitra Rad- zawiera w sobie opowieść o początkach powo- mor. Consumer equipment was too. Opening jennej radiokomunikacji na polskim wybrzeżu. to individual consumers was one of break- W 1971 roku część produkcyjna zakła- throughs in Radmor’s history. In 1976, the du mors przekształcona została w Zakłady prototype series of the first consumer radio Radiowe Radmor, które wkrótce włączono offered by the company saw the light of day. do Zjednoczenia Przemysłu Elektronicznego It was the hi-fi Radmor 5100 radio, whose i Teletechnicznego unitra. Od tego momen- production was launched a year later and it tu gdyńskie przedsiębiorstwo posługiwało Okładka instrukcji obsługi odbiornika soon became a real hit which won prestigious się logotypem opartym na wspólnym dla radiowego Radmor 5102, produkowanego industry awards20. In the early 80s of the w latach 1980–1982/ wszystkich zakładów Zjednoczenia znaku 20th century, an improved version of the hi-fi Cover of the user’s manual for the Radmor graficznym unitry, opracowanym w kiero- 5102 radio produced in 1980–1982 was launched. It was marked with the 5102 wanym przez Andrzeja J. Wróblewskiego symbol21. Ośrodku Wzornictwa Przemysłowego pth As a part of the economy’s centralization, unitech. Opatentowany w 1969 roku projekt the Gdynia company became a component of Janusza Ferenca i Wiesława Wencla obejmował a countrywide institution. However, it did not system identyfikacji wizualnej dla całego lose its identity in the process. Every music Zjednoczenia18. W przedmowie otwierającej lover in the Poland of those times dreamt of dokument, który dziś nazwalibyśmy księgą Siedziba Radmoru przy ul. Hutniczej, 2007/ his or her own “Radmor”, though the name znaku unitry, pisano: „W rozwijającej się Radmor’s seat in Hutnicza Street, 2007 of the association shared by many compa- technice drugiej połowy dwudziestego wie- nies and the standardized visual branding ku – elektronice wyznaczone zostało jedno system (which involved user’s manuals and z czołowych miejsc. Rozwój elektroniki jest the products’ packagings as well) imposed jednym z podstawowych warunków deter- się m.in. łódzka Fonica, dzierżoniowska Diora, Z początkiem lat 80. xx wieku wypuszczono work culture in the Association and in the a collective vision of unitra and blurred the minujących tempo progresji technicznej we wrześnieński Tonsil czy gdański Unimor. na rynek ulepszoną wersję hi-fi, opatrzoną external contacts”19. unique characters of the particular factories. wszystkich bez mała dziedzinach. Fakty te Pod szyldem Unitra Radmor powstawały symbolem 510221. The distinctive signet – “the union logo” The political transformation and unitra pozwalają uświadomić sobie wielką odpo- nie tylko urządzenia produkowane na po- W ramach centralizacji gospodarki gdyń- – is inscribed within a square. The massive let- association’s closedown, the company’s privat- wiedzialność i rolę, jaką ma do spełnienia trzeby użytkowników profesjonalnych, ale skie przedsiębiorstwo stało się częścią ogól- ter “U” with rescaled serifs emerges from the ization and, as a consequence, opening to the przemysł elektroniczny. (…) Realizacja kom- także sprzęty powszechnego użytku – jed- nokrajowej instytucji. Nie zatraciło jednak black background patch. The unitra logo is West, resulted in the need to develop a visual pleksu informacji wizualnej w Zjednoczeniu Wyrazisty sygnet – „znak związkowy” – Janusz Ferenc and Wiesław Wencel’s design of the 20th century, electronics received one nym z przełomowych momentów w dziejach w tym procesie swojej tożsamości – każdy completely different from the Mors “emblem” identity which would be in line with the aes- Przemysłu Elektronicznego i Teletechnicznego wpisany jest w kwadrat. Z czarnej plamy tła patented in 1969 encompassed a visual brand- of the leading positions. The development Radmoru było otwarcie się na odbiorców in- miłośnik muzyki w ówczesnej Polsce marzył – it is modernist, simple and modern. It is as thetic trends of the new, commercial reality. jest świadomym działaniem obliczonym na wyłania się masywna litera U o przeskalowa- ing system for the entire association18. The of electronics is one of the basic conditions dywidualnych. W 1976 roku światło dzienne o własnym „Radmorze”, choć wspólna dla specific as the field which it is supposed to rep- In 1993, the Radmor company announced usprawnienie organizacji i podnoszenie kul- nych szeryfach. Znak Zjednoczenia unitra preface to the document which we would which determine the rate of technological ujrzała prototypowa seria pierwszego radia wielu zakładów nazwa Zjednoczenia oraz resent. At the same time, it is striped of liter- a competition to design a new logo. Based on tury pracy wewnątrz Zjednoczenia, a także jest zupełnie inny niż morsowskie „godło” – today call unitra’s brand book said: “In the progress in nearly all fields. The facts allow powszechnego użytku w ofercie gdyńskiej zunifikowana identyfikacja graficzna (obej- alism. The name of the entire association and the winning concept, the company’s graphic w kontaktach zewnętrznych”19. modernistyczny, prosty i nowoczesny. Kon- developing technology of the second half to acknowledge the great and significant role firmy, odbiornika radiowego klasy hi-fi Radmor mująca także instrukcje obsługi i opakowa- a particular plant was placed next to the logo. designer Ryszard Hoga developed a signet kretny i techniczny jak dziedzina, którą ma of the electronic industry. (...) The preparation 5100, który już rok później wszedł do produkcji, nia produktów) narzucała kolektywną wizję So the unitra logo was used not only by Rad- reprezentować, a jednocześnie odarty z dosłow- 18 Kompleks informacji wizualnej dla Zjednoczenia Prze- of the visual information in the Electronic szybko stając się prawdziwym przebojem zdo- unitry, zacierając jednocześnie odrębność mor but also by the Łódź Fonica, Dzierżoniów 18 Kompleks informacji wizualnej dla Zjednoczenia Prze- mysłu Elektronicznego i Teletechnicznego „unitra” 20 Piotr Metz discusses Radmor’s hi-fi’s in pop culture in 20 mysłu Elektronicznego i Teletechnicznego „unitra”, ności. Przy znaku umieszczano nazwę całego (Visual Information Complex for the Electronic and and Telecommunication Engineering Industry bywającym prestiżowe nagrody branżowe . poszczególnych zakładów. Diora, Września Tonsil or Gdańsk Unimor. the text Radmor Forever, p. 61–63. Ośrodek Wzornictwa Przemysłowego Przedsiębiorstwa Zjednoczenia oraz danego zakładu. I tak logo- Telecommunication Engineering Industry Association Association is a conscious activity aimed at 21 Zuzanna Pękalska, Sprzęt powszechnego użytku (Con- Techniczno-Handlowego unitech, Warszawa 1969, s. 6. unitra), Industrial Design Centre pth unitech, War- 20 O radmorowskich hi-fi w kulturze popularnej wspomina 21 Zuzanna Pękalska, Sprzęt powszechnego użytku [w:] sumer Equipment) [in:] “Radmor 1947–2007”, Gdynia 19 Tamże, s. 5. typem unitry oprócz Radmoru posługiwały saw 1969, p. 6 streamlining the organization and improving Piotr Metz w tekście Radmor wiecznie żywy, s. 61–63. „Radmor 1947–2007”, Gdynia 2007, s. 129–130. 19 Idem, p. 5. 2007, p. 129–130.

P E P E 26 27 Transformacja ustrojowa, likwidacja łączność odradzającej się żegludze, w krót- inspired by an acoustic wave. The logo was their production which provided radio com- Dariusz Małszycki + Marcin Szerle Zjednoczenia unitra, prywatyzacja zakła- kim czasie przechodząc od serwisowania dynamic and modern, just like the company’s munication at sea and onshore. du i w konsekwencji otwarcie się na Zachód, ocalałych z wojennych zgliszczy sprzętów do profile, yet it was elegant and measured – far Apart from the innovative technical zrodziły potrzebę opracowania tożsamości samodzielnej produkcji. Pomimo trudnych from the crazy post-modernist concepts which solutions, the products of the Gdynia plant wizualnej wpisującej się w trendy este- czasów upływających pod znakiem niedo- were the leading trend in the visual commu- were distinguished by their form. The look Dział Historyczny MMG History Department of the Gdynia City Museum tyczne nowej, komercyjnej rzeczywistości. borów i gospodarki centralnie planowanej, nication at the turn of the 80s and 90s of the of Radmor equipment which was ancillary W 1993 roku przedsiębiorstwo Radmor ogłosiło Radmor stale się rozwijał, opracowując i wdra- 20th century. Radmor’s distinctive wave which to its functions is full of sophisticated artistic konkurs na nowy znak graficzny. Na podsta- żając do produkcji kolejne urządzenia zapew- overlooked Radmor’s seat in Hutnicza Street expression which reflects the aesthetic and wie zwycięskiej koncepcji plastyk zakładowy niające komunikację radiową na morzach for many years is remembered by the inhab- technological trends of the consecutive dec- Ryszard Hoga opracował sygnet inspirowany i na lądzie. itants of the Tricity as one of the elements of ades. The refined simplicity which is typical falą akustyczną – znak dynamiczny i no- Oprócz innowacyjnych rozwiązań tech- Gdynia’s local iconography. of classic industrial design can also be noticed woczesny, tak jak profil produkcji firmy, nicznych produkty gdyńskiego przedsiębior- in the civilian consumer musical equipment. ale wciąż elegancki i wyważony, daleki od stwa wyróżnia forma – podporządkowany “The Legend of Radmor” Its most famous example – the 5100 Radmor szalonych, postmodernistycznych koncepcji, funkcji wygląd radmorowskiego sprzętu pełen in the Gdynia City Museum radio – became cult, both in the Polish design wiodących prym w komunikacji wizualnej jest wyrafinowanego plastycznego wyrazu, lovers’ circles and among the analogue sound przełomu lat 80. i 90. xx wieku. Charakte- odzwierciedlającego estetyczne i technolo- The exhibition in the Gdynia City Museum lovers. rystyczna radmorowska fala, przez długie giczne tendencje kolejnych dekad. Typowa is based on three interweaving threads: the In over 70 years of the plant’s history, lata górująca nad siedzibą Radmoru przy dla klasycznego wzornictwa przemysłowego company’s history, the products’ design as well thousands of the Polish seaside’s inhabitants ul. Hutniczej, zapisała się w pamięci miesz- szlachetna prostota cechuje także formy wy- as the tale of the company’s operation and passed through its laboratories and work- kańców Trójmiasta jako jeden z elementów twarzanego na potrzeby odbiorców cywilnych its employees. The fate of Radmor, its foun- shops. The whole careers of some of them were lokalnej, gdyńskiej ikonosfery. sprzętu muzycznego, którego najbardziej zna- ders and staff is inextricably linked with the connected with Radmor. Their everyday work ny przedstawiciel – odbiornik radiowy Rad- seaside and especially Gdynia. The spirit of built the Gdynia legend – the legend of Rad- „Legenda Radmoru” mor 5100 – zyskał miano kultowego, zarówno progress which accompanied it from the very mor. This publication is dedicated to them. w Muzeum Miasta Gdyni w gronie miłośników polskiego projektowania, beginning gave enthusiasm to the entrepre- jak i w środowisku pasjonatów analogowego neurs who had decided to pursue the dreams [Agnieszka Drączkowska] RADMOR RADMOR Wystawa w Muzeum Miasta Gdyni opiera się brzmienia. connected with their careers in the modernist na trzech przeplatających się wątkach: historii W ciągu ponad 70 lat funkcjonowania city on the Baltic seaside. The dynamically przedsiębiorstwa, wzornictwie produktów przedsiębiorstwa przez jego biura, hale pro- developing port provided new possibilities A GDYNIA AND GDYNIA oraz opowieści o pracy i pracownikach zakła- dukcyjne, laboratoria i warsztaty przewinęły for the progress of the widely understood ma- du. Losy Radmoru oraz jego założycieli i zało- się tysiące mieszkańców polskiego wybrze- ritime industry. Therefore, it does not come gi są nierozerwalnie splecione z Wybrzeżem, ża. Wielu z nich związało z Radmorem całe as a surprise that right after World War ii INICJATYWA Remontową Nauta, Stocznią Marynarki Wo- INITIATIVE Paris Commune Shipyard, Naval Shipyard, a zwłaszcza z Gdynią. Towarzyszący temu swoje zawodowe życie, codzienną pracą bu- this was the location of the company which jennej, armatorem Gdynia – Ameryka Linie Gdynia’s shipowner Gdynia America Shipping miastu od samych jego początków duch po- dując gdyńską legendę – legendę Radmoru. provided communication devices for the ri- Okres Polski Ludowej to czas nowego otwar- Żeglugowe (gal, od 1950 roku Polskie Linie The period of People’s Poland is the time of Lines (gal, after 1950 Polish Ocean Lines) stępu napawał entuzjazmem przedsiębiorców, To im dedykujemy wystawę oraz niniejszą sing water transport. In a short time, it went cia na morze, wówczas znacznie bardziej do- Oceaniczne) oraz szeregiem innych firm i linii the country’s reopening to the sea, which as well as a number of other companies and którzy decydowali się realizować swoje zawo- publikację. from providing maintenance services for the stępne niż przed ii wojną światową, a tym żeglugowych. Od lat 40. szybko rozwijała się was much more accessible than before World shipping lines. From the 40s onwards, the dowe marzenia w modernistycznym mieście equipment which survived war damage to pro- samym konieczności odbudowy i rozwoju również polska flota rybacka, a jej gdyńskim War ii and, at the same time, the necessi- Polish fishing fleet developed rapidly too nad Bałtykiem. Prężnie rozwijający się port [Agnieszka Drączkowska] ducing its own. In spite of the difficult times specjalistycznych branż gospodarki. Przed- symbolem stało się Przedsiębiorstwo Połowów ty to rebuild and develop the specialised and Przedsiębiorstwo Połowów Dalekomors- stwarzał zupełnie nowe możliwości rozwoju which were marked by shortages and centrally siębiorstwa morskie odgrywały dużą rolę Dalekomorskich Dalmor. Jedną z firm, które sectors of economy. The companies from kich Dalmor (Dalmor Long-Distance Fishing dla szeroko rozumianej branży morskiej. Nie planned economy, Radmor kept developing również w Gdyni, która jest kojarzona z por- miały ogromny wkład w obecność Polski na the marine sector had an important role in Company) became its Gdynia symbol. One dziwi więc, że to właśnie tu tuż po ii wojnie by preparing new devices and implementing tem i jego połączeniami międzynarodowymi, morzu, była Morska Obsługa Radiowa Statków Gdynia – a city which is associated with the of the companies which contributed greatly światowej ulokowała się firma zapewniająca ze Stocznią im. Komuny Paryskiej, Stocznią (mors), późniejsze Zakłady Radiowe Radmor, port and its international connections, the to Poland’s presence on the sea was Morska

P E P E 28 29 a obecnie Radmor S.A. Dla jednych to napis, roli. Tym, co jeszcze bardziej podkreśla wagę Obsługa Radiowa Statków (mors) (Maritime operation as well as technological and trade zakończeniu. Urządzeń brakowało, więc każde Co prawda główne zaplecze kadrowe stanowi- University of Technology5. The seat in Gdy- Narwik. It was a complex of wooden buildings mijany podczas przejazdu Estakadą Kwiatkow- decyzji, był fakt, że inicjatywa założycielska Ship Radio Service) – the later Radmor Radio cooperation with foreign companies3. There było na wagę złota. Do obsługi technicznej ła Politechnika, co zresztą nie uległo zmianie nia was already under construction at that which were built as a German labour camp skiego, dla innych dzieło całego zawodowego wyszła oddolnie, od przedsiębiorstw najle- Factory and today’s Radmor S.A. For some, were no similar enterprises in Poland at i serwisowej zatrudniano 20 osób 7. przez następne dziesięciolecia, ale w Gdyni time. For the time being, the company was and after the war it was used for handling życia. Dla nas legenda. Choć nazwa Radmor piej zorientowanych w potrzebach własnych it is a logo they pass as they travel along that time, which shows how pioneering it Ten początkowy okres zakończył się swoje siedziby miały gal i Dalmor. Już w akcie located in Gdańsk, in Jana z Kolna Street6. repatriated people9. This was a temporary pojawiła się po raz pierwszy dopiero w 1971 i oczekiwaniach branży. the Kwiatkowski Flyover while for others, was. What makes the decision even more w 1949 roku, formalnie 8 lutego, kiedy przed- założycielskim przewidywano lokal biuro- In the initial year, the company dealt mostly location again. What is more, it was makeshift, roku, przybliżamy protoplastę firmy – mors. Powojenne, trudne realia gospodarcze it is their entire professional output. For us, significant is the fact that the initiative to siębiorstwo upaństwowiono8. Odpowiadało to wy w Gdyni w Dalmorze, zresztą pierwsze with various equipment which survived the however, the neighbourhood was select and Zarówno ze względu na ciągłość idei, sposo- wymusiły oparcie się w obsłudze łączności it is a legend. establish the company was a grassroots one ówczesnej polityce przejmowania własności posiedzenia Rady Nadzorczej Spółki odby- war or was brought after its end. Devices varied – among others there was Centrala bu myślenia o pracy, wspólne zaplecze infra- radiowej na wykonawstwie zewnętrznym, Though the name Radmor only appeared which came from the companies which had prywatnej, ale nie ma co ukrywać, że decyzja wały w tym mieście11. W marcu 1948 roku were in short supply, so each was worth Produktów Naftowych, Centrala Zaopatrzenia strukturalne, ale przede wszystkim biorąc pod prowadzonym przez belgijską firmę sait i po- in 1971 for the first time, we present its pre- the best knowledge of their own needs and ta pozwoliła mors przetrwać w nowych re- mors otrzymał w Gdyni tereny rozwojowe po its weight in gold. 20 people were hired for Hutniczego, Labour Inspectorate, Board of uwagę pracowników – kadry, które stanowiąc dobne podmioty z zagranicy4. Z pewnością decessor – mors. We do so to show the con- the expectation of the sector. aliach, a także się rozwijać. Łatwiej było moż- wschodniej stronie ul. Waszyngtona. Chodzi- maintenance services 7. Education, Społem and several educational o sile przedsiębiorstwa, budując jego markę, generowało to wysokie koszty, nie mówiąc tinuity of ideas, the way of thinking about The difficult post-war economic reality na uzyskać środki na działalność, kontrakty ło o budynek magazynowy stalowo-ceglany The initial period ended in 1949, on 8th institutions10. This part of today’s Nowy Port wychowały pokolenia swoich następców. Ci już o względach wizerunkowych oraz aspek- work, the shared infrastructure but, above forced relying on outsourcing when it came na usługi oraz, co okazało się później, zbyt na o pow. 1200 m2 na Molo Węglowym, wyposa- February to be exact, when the company district was vibrant with life, though it was zaś pracują w Radmorze do dziś. tach bezpieczeństwa, mowa wszak o zagad- all, we take into account the staff, which to operating radio communications. It was produkowane od lat 50. urządzenia radiowe. żony w niezbędne instalacje, a także o cztery was nationalized8. It was coherent with the mainly focused on work. nieniu komunikacji w czasach opadającej constituted the company’s strength, built provided by the Belgian company sait and hale, z których jedną tymczasowo zajmowała policy of taking over private property at that The company was waiting for a permanent POCZĄTKI tzw. żelaznej kurtyny. Niekorzystną sytuację the brand and trained the generations of similar foreign entities4. This definitely gen- ORGANIZACJA Marynarka Wojenna. Całość nosiła skutki dzia- time. However, it must be pointed out that seat and Gdynia seemed the right direction. zmieniono 19 listopada 1947 roku, powołując their successors. And the latter still work erated large costs, not to mention the public- łań wojennych, ale nadawała się do szybkiej this decision allowed mors to survive in the The Gdańsk University of Technology was still Zaczęło się od siedmiu pracowników1. Jak po spółkę mors i powierzając jej prowadzenie for Radmor. ity issues and the aspect of safety. After all, mors Państwowe Przedsiębiorstwo Wyod- adaptacji12. Dokumenty nie wskazują, jakie new reality and to develop. It was easier to its main staffing background, which did not latach oceniał Jan Krzewiński, „byli to pasjo- prof. Pawłowi Szulkinowi z Politechniki we are talking about communication at the rębnione przeniesiono do obiektów przy ul. działania czy aktywności w nich podjęto. Stan obtain funding for the operation, contracts change for the coming decades, but gal and naci, którzy myśleli o konstruowaniu i pro- Gdańskiej. Pierwszą siedzibą firmy była piw- EARLY DAYS times when the iron curtain was lowering. Marynarki Polskiej 14, w tzw. Narwiku. Był posiadania mors na koniec 1950 roku to cztery on services and, as it turned out later, a mar- Dalmor’s seats were located in Gdynia. Even dukowaniu polskich urządzeń radiotechniki nica w budynku na terenie pg, prawdopodob- The unfavourable situation was changed on to zespół drewnianych budynków powstałych baraki magazynowo-biurowe i warsztatowe ket for radio devices which were produced in the founding act, there was a planned office morskiej”2. Tymczasowo jednak musieli się nie w Zakładzie Radiotechniki. Zachowały się It began with seven employees1. As Jan Krze- 19th November 1947, when the mors company jako niemiecki obóz pracy, a po wojnie wyko- oraz mniejsze budynki w Gdańsku, magazyn from the 50s. in Dalmor in Gdynia and the first meeting of zająć naprawą i serwisowaniem urządzeń za- projekty dobudówki do historycznego gmachu wiński said many years later, “they were was established. Prof. Paweł Szulkin from rzystywanych do obsługi repatriantów9. Znów sprzętu w Gdyni przy ul. Polskiej i „placówka the company’s Supervisory board took place stanych. Celem przyświecającym założycielom Wydziału Elektrotechniki, którą miał zająć passionate and thought about designing and the Gdańsk University of Technology was była to zatem lokalizacja tymczasowa, a do- konserwacyjna” w budynku Dalmoru. Podob- ORGANIZATION in this city11. In March 1948, mors received i udziałowcom mors sp. z o.o., którymi byli mors, jednak udało się je zrealizować, w więk- producing Polish marine radiotechnology entrusted with running it. A cellar at the datkowo prowizoryczna, ale organizowano się ną zorganizowano w Szczecinie przy ul. Wały land for development on the east side of gal, Dalmor i Zjednoczenie Stoczni Polskich, szej skali, dopiero w 1951 roku dla Wydziału devices”2. However, they temporarily had Gdańsk University of Technology was the w doborowym i urozmaiconym sąsiedztwie Chrobrego 113. Przynajmniej w 1953 roku ko- mors Państwowe Przedsiębiorstwo Wyod- Waszyngtona Street. The place in question przy wsparciu Politechniki Gdańskiej, było Łączności pg5. Wówczas w budowie była już to repair and provide maintenance for the company’s seat. It was probably at the Ra- – do innych budynków przeniosły się m.in. mórki przedsiębiorstwa mieściły się również rębnione was transferred to the facilities in was a steel and brick 1200 m2 warehouse zapewnienie konserwacji i remontów syste- siedziba w Gdyni. Na razie spółkę umieszczo- existing devices. mors sp. z o.o.’s founders diotechnology Unit. The plans for an exten- Centrala Produktów Naftowych, Centrala w Świnoujściu, Kołobrzegu, Darłowie, Ustce 14 Marynarki Polskiej Street in the so called building on the Coal Pier (Molo Węglowe) mów techniki radiowej na lądzie i na statkach, no w granicach Gdańska na ul. Jana z Kolna 46. and shareholders’ – gal, Dalmor and Polish sion of the historic Faculty of Electronics Zaopatrzenia Hutniczego, Inspektorat Pra- i Władysławowie14. fitted with the necessary systems as well as 5 State Archives in Gdańsk Gdynia Branch (hereinafter: projektowanie, produkcja i instalacja takich W ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy zaj- Shipyard Union with the support of Gdańsk building. mors was supposed to be located cy, Kuratorium Szkolne, Społem oraz kilka apgog), collection Morska Obsługa Radiowa Statków four halls which were temporarily occupied 10 Przedsiębiorstwo Państwowe w Gdyni (Maritime Ship urządzeń, pośrednictwo w dostawie części mowano się różnego rodzaju sprzętem, który University of Technology – goal was to provide there but the plans were only completed placówek oświatowych . Ta część obecnego PRZEPROWADZKA Radio Service State Company) (hereinafter: mors), by the Navy. The entire place was affected i podzespołów, ulepszanie sprzętu zgodnie ze przetrwał wojnę lub został sprowadzony po jej maintenance and repairs for radiotechnology in a larger scale in 1951, for the Faculty of Nowego Portu tętniła życiem, choć toczącym 58/259, Projekt dobudówki murowanej piętrowej (Plan by the war but it could be adapted quickly12. of a multi-storey brick extension, 1948, no pagination; zdobyczami techniki, pomoc księgowa przy ashore and at sea, designing, producing and Communication Technology of the Gdańsk się głównie wokół pracy zawodowej. Dotychczasowa infrastruktura była niewy- Faculty of Electronics and Automation, https://eia. 4 J. J. Pawłowicz, Radmor, [w:] Zarys historii elektroniki pg.edu.pl/historia/budynki (31.07.2020). obsłudze telegrafów oraz współpraca tech- w Polsce: my to tak pamiętamy, Warszawa 2015, s. 279; installing such devices, brokerage in the pro- Firma czekała na stałą siedzibę i kierunek starczająca wobec zadań stawianych przed 9 Gedanopedia.pl, Obozy w Narwiku, https://www. niczna i handlowa z firmami zagranicznymi3. Protokół konstytucyjnego posiedzenia Rady nadzorczej vision of parts and sub-assemblies, improv- gdyński wydawał się jak najbardziej słuszny. 6 State Archives in Gdańsk Gdynia Branch (hereinafter: gedanopedia.pl/gdansk/?title=obozy_w_narwiku spółki „mors”, 20.11.1947 r., reprodukcja w: Radmor: apgog), collection Morska Obsługa Radiowa Statków (30.07.2020 r.). Podobnych przedsięwzięć, ale polskich wów- ing the equipment according to technological 11 Protokół…, s. 11. Przedsiębiorstwo Państwowe w Gdyni (Maritime Ship 1947–2007, Gdynia 2007, s. 11. 3 Chronicle…, p. 1–2. 10 J. Daniluk, J. Wasielewski, Narwik – długie życie obo- 7 Kronika…, s. 2, J. J. Pawłowicz, dz. cyt., s. 279. 12 apgog, zespół mors, sygn. 98/259, Protokół z przekazania Radio Service State Company) (hereinafter: mors), czas nie było, co świadczy o jego pionierskiej 5 Archiwum Państwowe w Gdańsku Oddział w Gdy- achievements, accounting help in telegraph zowych baraków (pl: Narwik. Long Life of Camp Bar- 4 J. J. Pawłowicz, Radmor, [in:] Zarys historii elektroniki i podziału terenów Stoczni Nr. 12 w Gdyni, 03.03.1948 58/259, Projekt dobudówki murowanej piętrowej (Plan ni (dalej: apgog), zespół Morska Obsługa Radiowa 8 Zarządzenie Ministra Żeglugi z dnia 8 lutego 1949 r., racks), „30 Dni”, no. 4/5 2016, p. 34. w Polsce: my to tak pamiętamy (Outline of the History r., bez paginacji; tamże, Protokół zdawczo-odbiorczy of a multi-storey brick extension, 1948, no pagination; 1 Kronika Morskiej Obsługi Radiowej Statków 1947–1960, Statków Przedsiębiorstwo Państwowe w Gdyni (dalej: 1 Kronika Morskiej Obsługi Radiowej Statków (pl:The reprodukcja w: Radmor…, s. 13. 11 Protokół…, p. 11. s. 2. Maszynopis w archiwum zakładowym Radmor S.A. of Electronics in Poland: This is How We Rememebr spisany dnia 5 marca 1948 r., bez paginacji. Faculty of Electronics and Automation, https://eia. mors), 58/259, Projekt dobudówki murowanej piętrowej, Chronicle of Marine Ships’ Radio Service) 1947–1960, It), Warsaw 2015, p. 279; Protokół konstytucyjnego 9 Gedanopedia.pl, Obozy w Narwiku, https://www.geda- 12 apgog, zespół mors, catalogue number 98/259, Protokół 13 Tamże, sygn. 98/148, Sprawozdanie z przebiegu prac pg.edu.pl/historia/budynki (31.07.2020). 2 J. Krzewiński, Dlaczego przetrwaliśmy 60 lat?, 2007. 1948 r., bez paginacji; Wydział Elektroniki i Automa- p. 2. Typescript in Radmor S.A.’s company archive. posiedzenia Rady nadzorczej spółki “mors” (pl: Minutes nopedia.pl/gdansk/?title=obozy_w_narwiku (dostęp z przekazania i podziału terenów Stoczni Nr. 12 w Gdyni inwentaryzacyjnych akcji inwentaryzacyjnej na dzień 7 Kronika…, p. 2, J. J. Pawłowicz, Id., p. 279. Rękopis artykułu okolicznościowego w archiwum tyki, https://eia.pg.edu.pl/historia/budynki (dostęp 2 J. Krzewiński, Dlaczego przetrwaliśmy 60 lat? (pl: Why of the mors Company Supervisory Board’s Constitu- 30.07.2020 r.). (pl: Minutes from the handover of the Shipyard land 31.xii.1950 r., bez paginacji. zakładowym Radmor S.A. 31.07.2020 r.). We Have Survived 60 Years?) , 2007. Manuscript of the tional Meeting) , 20.11.1947, reproduction in: Radmor: 10 J. Daniluk, J. Wasielewski, Narwik – długie życie obo- 8 Directive of the Minister of Navigation of 8th February No. 12 ) , 03.03.1948, no pagination, Idem, Hand-over 3 Kronika…, s. 1–2. 6 J. J. Pawłowicz, dz. cyt., s. 279; Protokół…, s. 11. occasional article in Radmor’s company archive. 1947–2007, Gdynia 2007, p. 11. zowych baraków, „30 Dni”, nr 4/5 2016, s. 34. 14 Radmor: 1947–2007…, s. 17. 1949, reproduction in: Radmor..., p. 13. report written on 5th March 1948, no pagination.

P E P E 30 31 TRANSFER W każdym projekcie zaproponował inną sty- PRODUKCJA proposed an edifice whose ground floor eleva- communication on vessels and rk-1 for cutters. listykę. Przedwojenna inwestycja mieszkal- tion’s windows were separated by pilasters in A bit later, the production of echo sounders The existing infrastructure was insufficient in na z handlowo-usługowym parterem była Jeszcze zanim firma urządziła się w Gdyni, a rhythmical pattern and on the higher floors – devices for checking depth – was launched. the face of the tasks it was facing. Therefore, modernistyczna. Nowa różniła się nie tylko w 1950 roku wyprodukowała pierwsze wła- he drew square fields which were marked off The first product batches were small, e.g. in in autumn 1949, efforts were made for lands ze względu na inną funkcję, choć przewidzia- sne urządzenia – komunikacyjne. Były to by strips of plaster of different texture and 1952 only about a dozen Es-1s were produced21. to be granted and for funds to be planned no w niej również mieszkania. Była dekoro- autoalarm aa-2 oraz rozgłośnia koncertowa colour. The cellar and ground floor windows In Gdynia, mors had much better oppor- for an ultimate, as it then seemed, seat. In wana charakterystycznie dla socrealizmu rk-120. Rok później produkowano służące do were to be protected by ornamental wrought- tunities. It was possible to produce bigger January 1950, Gdynia Town Hall chose plots – architekt zaproponował gmach o elewacji komunikacji na jednostkach pływających iron bars with vertical accents. According amounts of much more modern equipment. in Zygmunta Augusta Street as appropriate parteru z rytmicznym układem pilastrów rozgłośnie manewrowe rm-1 i rozgłośnie to the suggestion from the Town Hall, the We must not forget that with the support for this purpose. They needed to be expropri- oddzielających okna, a na wyższych piętrach kutrowe rk-1. Nieco później rozpoczęto pro- frontage was partly withdrawn. It had well-lit of the Gdańsk University of Technology, the ated15. There was no other location available rozrysował kwadratowe pola wyróżnione pa- dukcję echosond, czyli urządzeń do pomiarów basements and a high ground floor, with no company kept up with the new electronics Projekt budynku MORS przy and this one – as it was said – “is relatively sami tynku o odmiennych fakturze i kolorze. głębokości. Pierwsze serie produkcyjne były establishments with entrances directly on the trends. As early as in 1955, the production of ul. Zygmunta Augusta 5–7 w Gdyni, 1950 r., zasób Archiwum Wydziału close to the commercial port and far from Okna piwnicy i parteru miały być chronione niewielkie, np. es-1 z 1952 roku powstała street level. The utility part and the warehous- the first Polish fm-252 radiotelephones start- Architektoniczno-Budowlanego the trolleybus line’s wires which hinder the ozdobnymi żelaznymi, kutymi kratami ak- zaledwie w kilkunastu egzemplarzach21. es were located in the cellar. On the ground ed22. Electronics all over the world was not Urzędu Miasta Gdyni/ work of the company in question”16. From centowanymi wertykalnie. Zgodnie z suge- W Gdyni znacznie wzrosły możliwości floor, there were supposed to be workshops only becoming more precise and sensitive but Design of the MORS building in 5-7 Zygmunta Augusta Street in Gdynia, September 1950, the Social Construction En- stią Zarządu Miasta wprowadzono częściowo mors, można było wytwarzać więcej i to and on the first floor laboratories, a canteen also miniature. It was also the plan for this 1950, part of the collection of the Archive terprise did construction works based on ar- cofniętą linię zabudowy, o doświetlonych znacznie nowocześniejszego sprzętu. Trzeba and a day room. On the second floor, offices company’s assortment. While the first radio- of the Architecture and Construction Department of the City Hall in Gdynia chitectural documentation prepared at the suterenach i podniesionym parterze, bez lokali pamiętać, że firma wspierana przez pg za- were planned. In the two small rooms of the telephone produced by mors weighed 29 kg, State Office for Harbour Engineering. It is very wychodzących bezpośrednio na poziom ulicy. wsze nadążała za nowoczesnymi trendami third floor which was withdrawn from the the transportable equipment whose produc- likely that the design was prepared by Feliks W piwnicy ulokowano część techniczną i ma- w elektronice. Już w 1955 roku rozpoczęto street, there were experiment rooms. The plan tion began in the early 21st century weighed Godlewski M.Sc. which is very interesting as gazyny, na parterze przewidziano warsztaty, produkcję pierwszych polskich radiotele- included two apartments as well18. They were only 1.4 kg23. In the 60s of the 20th century in 1935, a time of completely different political piętro wyżej pracownie, bufet oraz świetlicę, fonów fm-25222. Cechą charakterystyczną abandoned when the design was updated in more and more modern radiotelephones of dif- reality, he designed the neighbouring Julian na drugim piętrze biura, a w dwóch małych elektroniki na całym świecie, poza zwięk- 1951. Then, some workshops were moved to the ferent types were still produced: the onshore, Maciejewski’s tenement house (Zygmunta Au- pomieszczeniach cofniętego od ulicy trzeciego szeniem precyzji i czułości produktów, była first floor and the canteen as well as the day marine, fixed or transportable ones as well as gusta 9)17. He proposed different styles for piętra kabiny doświadczalne. Plan zakładał ich miniaturyzacja. Tak planowano również room to the second floor19. The building was alarm receivers and echo sounders. przedsiębiorstwem. Stąd podjęte jesienią linii trolleybusowych, zakłócających pracę Documents do not indicate what actions or each of the designs. The pre-war investment również dwa mieszkania18. Zrezygnowano asortyment przedsiębiorstwa. Podczas gdy finished in the late 1952. Then, mors trans- 1949 roku starania o przyznanie stosownych danego przedsiębiorstwa”16. Od września 1950 activities were undertaken there. mors’s as- with the ground floor devoted to business z nich przy aktualizacji projektu w 1951 roku, pierwszy wyprodukowany w mors radiote- ferred from Gdańsk. PRESENCE gruntów oraz zaplanowanie funduszy na roku Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane sets at the end of 1950 were four office and was modernist. The new one was different wówczas przeniesiono również część warsz- lefon ważył 29 kg, sprzęt przewoźny 3801, docelową, jak wówczas uważano, siedzi- prowadziło prace na podstawie dokumenta- warehouse barracks and smaller buildings in not only due to its different function, though tatów na pierwsze, a bufet i świetlicę na którego wytwarzanie rozpoczęto na początku PRODUCTION The transfer in 1952 coincided with a rapid bę. W styczniu 1950 roku gdyński Zarząd cji architektonicznej przygotowanej w Pań- Gdańsk, an equipment warehouse in Gdynia apartments were planned there too. Its décor drugie piętro19. Gmach ukończono w drugiej xxi wieku, ważył już tylko 1,4 kg23. W latach development of Polish Merchant Fleet. In Miejski wskazał jako odpowiednie parcele stwowym Biurze Projektów Budownictwa in Polska Street and a “maintenance facili- was typical of socialist realism – the architect połowie 1952 roku, wówczas mors przeniósł 60. xx wieku nadal produkowano coraz to Before the company even settled in Gdynia, it 1950, the Polish Steamship Company was es- przy ul. Zygmunta Augusta, które należało Morskiego. Bardzo prawdopodobne, że twórcą ty” in Dalmor’s building. A similar one was się z Gdańska. nowocześniejsze różnego typu radiotelefo- produced its first communication devices in tablished and the Paris Commune Shipyard 15 15 Idem, letter of the Technical Department of Gdynia na ten cel wywłaszczyć . Innej dostępnej projektu był inż. Feliks Godlewski, co jest organised in Szczecin in 1 Wały Chrobrego Town Hall to Gdańsk Voivodship Office, 12.01.1950, Narodowej w Gdyni, 28.09.1950 r., bez paginacji; tamże, ny: brzegowe, morskie, stacjonarne, noszone 1950. It was the aa-2 car alarm and the rk-1 became a ship-producing plant. At the same lokalizacji nie było, a – jak pisano – za tą o tyle interesujące, że w 1935 roku, czyli w po- Street13. At least in 1953, the company’s sec- no pagination. Projekt podstawowy 1:1000 budynku administr.-labora- i przewoźne, odbiorniki alarmowe, a także concert equipment20. A year later, manoeuvre time, the Polish fishing fleet was growing 16 Idem, letter of the Technical Department of Gdynia toryjnego M.O.R.S w Gdyni przy ul. Zygmunta Augusta przemawiały „stosunkowa bliskość do por- litycznie zupełnie odmiennych realiach, był tions were located in Świnoujście, Kołobrzeg, 3/5/7, 1950 r., bez paginacji; tamże, sygn. 18/9, Projekt echosondy. stations rm-1 were produced for and consolidating. All of this brought mors 14 Town Hall to Gdańsk Voivodship Office, 12.01.1950, tu handlowego i oddalenie od przewodów on twórcą sąsiadującej kamienicy Juliana Darłowo, Ustka and Władysławowo . no pagination. domu czynszowego dla W/Pana Juljana Maciejewskiego, new opportunities, not only in the form of 17 1935 r., bez paginacji. 18 Idem, catalogue number 18/3–7, [Feliks Godlewski], Maciejewskiego (ul. Zygmunta Augusta 9) . 17 Idem, letter of mors director to the Construction De- Technical specification of the administrative and labo- 15 Archiwum Wydziału Architektoniczno-Budowlanego partment of the Town Council in Gdynia, 28.09.1950, 18 Tamże, sygn. 18/3-7, [Feliks Godlewski], Opis techniczny 20 Radmor: 1947–2007…, s. 16. 16 Tamże, pismo Wydziału Technicznego Zarządu Miej- 13 Idem, catalogue number 98/148, Sprawozdanie z prze- domu administr.-labort. „Mors” w Gdyni, 1950/1951 r., ratory building “Mors” in Gdynia, 1950/1951, no pagi- 21 Idem, p. 36. Urzędu Miasta Gdyni (dalej: awab), sygn. 18/3-7, pismo no pagination; Idem, Basic 1:1000 design of mors 21 Tamże, s. 36. nation, Idem, Basic design 1:1000..., no pagination. Wydziału Technicznego Zarządu Miejskiego m. Gdyni skiego m. Gdyni do Urzędu Wojewódzkiego Gdańskiego, biegu prac inwentaryzacyjnych akcji inwentaryzacyjnej administrative and laboratory building in Gdynia in bez paginacji; tamże, Projekt podstawowy 1:1000…, 22 30 lat minęło… (pl: 30 years have passed...), [in:] Infor- do Morskiej Obsługi Radiowej Statków, 13.01.1950, 12.01.1950 r., bez paginacji. na dzień 31.xii.1950 (pl:Inventory Protocol of 31.xii.1950)., 3/5/7 Zygmunta Augusta Street, no pagination, Idem, bez paginacji. 22 30 lat minęło…, [w:] Informacja zakładowa, Zakłady 19 Idem, Technical design of an administrative and labo- macja zakładowa (pl: Company News), Zakłady Radiowe bez paginacji. Materiały z awab pozyskano dzięki 17 Tamże, pismo dyrektora Morskiej Obsługi Radiowej no pagination catalogue number 18/9, Design of tenement house for 19 Tamże, Projekt techniczny budynku administracyjno-la- Radiowe Unitra Radmor, Gdynia 1979, s. 6. ratory building mors in Gdynia, 1951, no pagination. Unitra Radmor, Gdynia 1979, p. 6. uprzejmości Weroniki Szerle. Statków do Wydziału Budowlanego Miejskiej Rady 14 Radmor: 1947–2007…, p. 17. Mr. Juljan Maciejewski, 1935, no pagination. boratoryjnego M.O.R.S. w Gdyni, 1951 r., bez paginacji. 23 Radmor: 1947–2007…, s. 87. 20 Radmor: 1947–2007…, p. 16. 23 Radmor: 1947–2007…, p. 87.

P E P E 32 33 OBECNOŚĆ projektu z 1957 roku planowano dostawienie providing maintenance for old radio devices The investment was completed in 1959 and the skrzydła o sześciu kondygnacjach, nadbudowę which at that time were conducted on the capacity of the plot of land was used to the Przeprowadzka w 1952 roku zbiegła się istniejącego budynku o jedno, cofnięte piętro entire coastline, from Władysławowo, through maximum28. It remained in this distinctive z szybkim rozwojem Polskiej Floty Handlo- oraz mniejsze obiekty w podwórzu. Bryła zy- Ustka, Darłowo and Kołobrzeg to Świnoujście shape until it was demolished in 2008. wej. W 1950 roku powstała Polska Żegluga skała funkcjonalne domknięcie od strony pół- and Szczecin but also installing new foreign Then, the building disappeared from the Morska, Stocznia im. Komuny Paryskiej stała nocnej, z przejazdem bramnym na dziedziniec, devices and producing its own. cityscape, but it has remained in the memo- 27 Produkcja odbiorników OK-102 w gdyńskim się zakładem produkującym statki, a równo- oraz dodatkową kondygnację . Inwestycję As early as in 1952, Jerzy Heidrich msc from ries of the older generation due to the role it MORS, 1962 r. Fot. Zbigniew Kosycarz/ KFP/ cześnie wzrastała i konsolidowała się polska zamknięto w 1959 roku, maksymalnie wy- the City Development Planning Department served. It was also thanks to mors that the Production of the OK-102 receivers in the flota rybacka. To wszystko powodowało, że dla korzystując możliwości dostępnej działki28. suggested that mors should complete the Gdynia Radio station could successfully con- Gdynia MORS, 1962. Photograph by Zbigniew Kosycarz/ KFP mors pojawiły się nowe możliwości związane W tym kształcie pozostała, charakterystyczna frontage by developing the plot between the nect with the Polish ship crews who stayed at nie tylko z serwisowaniem starych urządzeń i rozpoznawalna, do rozbiórki w 2008 roku. corner Tutkowski family’s tenement house sea for many months. Families communicated radiowych, które przeprowadzano wówczas Gmach zniknął wówczas z pejzażu miasta, and the building under construction24. It soon via radio. Friends and family members as well na całej długości polskiego wybrzeża od Wła- ale pozostał w pamięci starszego (już) poko- turned out that it was also insufficient for the as co-workers could talk. After several decades, dysławowa, przez Ustkę, Darłowo, Kołobrzeg, lenia ze względu na wyjątkową rolę, którą developing company. Though the employees in the era of common wireless communication, po Świnoujście i Szczecin, ale także z monta- pełnił. To również dzięki mors stacja Gdynia said the new conditions were sufficient, it the 3–7 Zygmunta Augusta Street is an impor- żem nowych urządzeń zagranicznych oraz Radio udanie łączyła się z załogami polskich was so only for the previous scale of oper- tant address on Gdynia’s sentimental map not produkcją własnych. statków podczas ich często wielomiesięcznych ations and a significant increase was being only for the employees of the company. Już w 1952 roku inż. Jerzy Heidrich z Od- rejsów. Drogą radiową kontaktowały się ze planned. New room was urgently needed so When the expansion of the plant was działu Planowania Zabudowy Miasta sugero- sobą rodziny, rozmawiali bliscy, komuniko- that mass production of new devices could coming to an end, it made itself noticeable wał, aby mors zamknął pierzeję, zabudowując wali się współpracownicy. Po kilku dekadach, begin25. At least from 1956 onwards, works in Central Gdynia because of another, near- parcelę między narożną kamienicą Tutkow- w erze powszechnej łączności bezprzewodo- were conducted to expand the facility which by investment. In 1–3 Abrahama Street, the skich a powstającym gmachem24. Szybko wej, ul. Zygmunta Augusta 3–7 to na senty- was considered conditional. The further oper- construction of an architecturally distinctive okazało się też, że jest on niewystarczający mentalnej mapie Gdyni adres ważny nie tylko ation of the company in a residential district and functional residential building began in dla rozwijającego się zakładu. Co prawda pra- dla pracowników zakładu. was planned until 1960 only26. In spite of this, 1957. Above all, the employees needed it a lot. cownicy określili nowe warunki lokalowe jako Kiedy kończono rozbudowę przedsię- according to the design of 1957, it was planned It was an interesting example of the so-called dostateczne, ale jedynie dla dotąd wykonywa- biorstwa, zaznaczało ono swoją obecność to build a six-storey wing and add another deck-access block which not only accommodat- nej skali działań, a planowano ich znaczne w Śródmieściu inną, pobliską inwestycją. withdrawn storey to the existing building as ed 27 small flats. Two business premises were zwiększenie. Pilnie potrzebowano nowych Pod adresem ul. Abrahama 1–3 od 1957 roku well as smaller buildings in the backyard. The planned in its ground floor29. The cuboid ex- przestrzeni, by rozpocząć seryjną produkcję powstawał wyrazisty architektonicznie, a przy body of the building was closed functionally pression of the thaw of 1956 was designed by urządzeń25. Przynajmniej od 1956 roku pro- tym funkcjonalny i – przede wszystkim – on the north side, with a gateway into the the team of Miastoprojekt and finished in the wadzono pracę nad rozbudową obiektu, którą bardzo potrzebny pracownikom budynek backyard as well as an additional storey27. summer of 1959 by Gdyńskie Przedsiębiorst- uznawano za warunkową, a dalsze funkcjono- mieszkalny. Był to ciekawy przykład tzw. wo Budownictwa Miejskiego (Gdynia Urban 24 awab, catalogue number 18/3–7, letter of the City De- wanie zakładu w dzielnicy mieszkaniowej za- galeriowca, który nie tylko mieścił 27 nie- velopment Planning Department to the Architecture Construction Company). In spite of the budget kładano tylko do 1960 roku26. Mimo to według dużych mieszkań, ale przewidywał również and Construction Department of Gdynia, 14.02.1953, no pagination. of the mors building in Gdynia. (part I), 1958, no pag- 24 awab, sygn. 18/3-7, pismo Kierownika Oddziału Pla- rządu Morskich Stoczni Remontowych, Warszawa 25 apgoG, zespół mors, catalogue number 98/344, ination. nowania Zabudowy Miasta do Oddziału Architekto- 25.09.1956 r., bez paginacji. Long-term layout plan pp – mors for years 1954–1960, 28 H. Wójcicka, Nie od razu Radmor zbudowano (pl: Rad- niczno-Budowlanego miasta Gdyni, 14.02.1953 r., bez 27 Tamże, Protokół Nr 24/57, 10.07.1957 r., bez paginacji; 09.05.1953 no pagination. mor Wasn’t Built in a Day), [in:] Informacja zakładowa paginacji. tamże, Projekt techniczno-roboczy przebudowy budyn- 26 awab, catalogue number 18/3–7, letter of the director of (pl: Company News), Zakłady Radiowe Unitra Radmor, 25 apgoG, zespół mors, sygn. 98/344, Projekt założeń ku Morskiej Obsługi Radiowej Statków w Gdyni. (część the Investment Department of Ministry of Navigation Gdynia 1979, p. 9. planu perspektywicznego pp – mors na lata 1954–1960, I), 1958 r., bez paginacji. to the Central Management of the Repair Shipyards, 29 awab, catalogue number 19/1–3, Final acceptance 09.05.1953 r., bez paginacji. 28 H. Wójcicka, Nie od razu Radmor zbudowano, [w:] In- Warszawa 25.09.1956, no pagination. protocol for the residential building “mors” in Gdynia 26 awab, sygn. 18/3-7, pismo dyrektora Departamentu formacja zakładowa, Zakłady Radiowe Unitra Radmor, 27 Idem, Protocol No. 24/57, 10.07.1957, no pagination; 5 Starowiejska Street prepared on 27.07.1959, no pagi- Inwestycji Ministerstwa Żeglugi do Centralnego Za- Gdynia 1979, s. 9. Idem, Working plans and specifications for alternation nation.

P E 34 35 dwa lokale handlowo-usługowe na parte- INWESTYCJA cuts, which resulted in abandoning several was between the rails and Hutnicza Street. jednak jego lokalizacja już niekoniecznie. Jak mors z innymi zakładami branży. Oceniano, stops at the barriers”35. In spite of the difficul- would no longer be managed by the Ministry rze29. Swoisty kubiczny wyraz odwilży 1956 solutions, it is one of the most interesting post- Since 1963, the entire complex was expanded pisał redaktor „Głosu Wybrzeża”: „Zakłady Ra- że ta gałąź gospodarki nie nadąża za potrze- ties and thanks to the land reserve, it provided of Navigation. However, it was still seen as roku wyszedł spod ręki zespołu gdańskiego W związku z rosnącym brakiem miejsca jesz- war residential buildings in the city centre30. and the gradual transfer of the first work diowe w Gdyni znajduję w miejscu bami, a przedsiębiorstwa, choć państwowe, perspectives. In 1977, there was a decision to a production plant and the attempts to bring Miastoprojektu, a ukończony został latem cze pod koniec lat 50. postanowiono przenieść According to the preserved materials, the stations began in 1965, after the launch of wybranym z szatańską złośliwością: między nie współpracują ze sobą. W koncentracji expand the plant. A year later, apart from it under the control of the Association of Elec- 1959 roku przez Gdyńskie Przedsiębiorstwo zakład w bardziej dogodne miejsce. Potrzeby building accommodated mors’s Office for De- today’s Mechanics Department hall33. Modern, torami kolejowymi, biegnącymi na wschód widziano poprawę efektywności zarządzania many technological and production facilities, tronic and Teletechnical Industry Unitra were Budownictwa Miejskiego. Pomimo cięć bu- przedsiębiorstwa ze zrozumieniem traktowa- velopment for some time. It was the company’s roomy office buildings were constructed. So i na północ gdyńskiego węzła pkp. Dojazd i produkcji, istotny był przy tym czynnik there was the characteristic, eleven-storey not tantamount to the creating a separate dżetowych, które wpłynęły na rezygnację ły władze Gdyni, zdając sobie sprawę z jego key unit31. In 1–3 Abrahama Street people not were factory halls which followed the trends z reguły więc znaczony jest długotrwałymi polityczny – wzmocnienie nadzoru oraz building called “Manhattan” which towered Radio Factory – the subsequent T-2138. Soon, z kilku rozwiązań, należy on do najciekaw- znaczenia dla rozwoju przemysłu w mieście. only lived and worked but also relaxed togeth- of those days. However, the works were not postojami pod szlabanami”35. Pomimo trud- wyjęcie mors spod kurateli Ministerstwa over the vicinity36. the radical change became a fact. szych powojennych realizacji mieszkanio- Zaproponowały kilka lokalizacji w dzielnicy er. For years, they gathered in the company fast enough and in the same year, there were ności a dzięki rezerwie terenowej była to Żeglugi. Wciąż jeszcze myślano o przedsię- As the Zakłady Radiowe (zr) (Radio Plant), wych Śródmieścia30. Zgodnie z zachowanymi przemysłowej i ostatecznie zdecydowano się club which was located on the ground floor. press articles about the company’s venue pro- lokalizacja perspektywiczna. W 1977 roku biorstwie jako produkcyjnym, a dążenia ku TRANSFORMATIONS the future Radmor, became a separate entity materiałami w budynku przez pewien czas na plac na dzisiejszych Leszczynkach, między It remained in the memories of the future blems. Though the budget was approved and zapadła decyzja o rozbudowie zakładu, który podporządkowaniu go Zjednoczeniu Prze- in 1968, the existing property was divided mieściło się również Biuro Rozwojowe mors torami kolejowymi a ul. Hutniczą. Od 1963 Radmor employees for a long time, especially the location for the new plant was chosen, due rok później, obok szeregu obiektów technicz- mysłu Elektronicznego i Teletechnicznego The ultimate seat in Hutnicza Street was set very thoroughly. The new company received – kluczowa jednostka przedsiębiorstwa31. roku trwała budowa rozległego kompleksu, for those who worked for mors as well. This to the contractor’s problems, the construction nych i produkcyjnych, zyskał charakterystycz- Unitra nie były równoznaczne z wyodręb- up at the same time when significant transfor- some facilities of the Holiday Resort in Potę- Pod adresem ul. Abrahama 1–3 nie tylko a stopniowa przeprowadzka pierwszych was where the employees and their families was not moving forward. Over a thousand ny, dominujący nad kompleksem i pobliską nieniem Zakładów Radiowych, późniejszych mations of the company happened. On one of gowo, a residential building in Gdynia in 11 mieszkano i pracowano, ale również odpo- stanowisk rozpoczęła się w 1965 roku po met. Classes for children were organised there employees were crowded together in the com- okolicą, jedenastopoziomowy obiekt zwany T-2138. Wkrótce ta radykalna zmiana stała the envelopes with mors address on it there is Zamenhofa Street, the nearby assembly halls, czywano we wspólnym gronie. Przez lata uruchomieniu dzisiejszej hali Wydziału Me- and when it was needed, ideological gathering pany’s existing rooms. The above-mentioned Manhattanem36. się jednak faktem. a charming postal stamp with the ambitious garages and, above all, the entire complex of spędzano czas w urządzonym na parterze chanicznego33. Stawiano nowoczesne, prze- were held there too32. A similar place could article also said what was supposed to happen Podczas wyodrębniania Zakładów Radio- inscription saying: “Radio and tv in every the technical facilities in Hutnicza Street39. klubie zakładowym, który na długo zachował stronne budynki biurowe oraz hale fabryczne not be found in the vicinity of the company’s to the company’s seat in Zygmunta Augusta PRZEMIANY wych (zr) – późniejszego Radmoru – w 1968 household in the city and countryside”. The It was done methodically and meticulously się w pamięci pracowników późniejszego zgodne z ówczesnymi trendami. Tempo prac later seat in the industrial and remote Hut- Street. It was supposed to be transformed into roku przeprowadzono dokładny podział do- propaganda slogan accompanied the 10th an- – the resources of the company’s Technical Radmoru, szczególnie tych wywodzących nie było jednak wystarczające i jeszcze w tym nicza Street. a service base, which would be the only entity Urządzanie docelowej siedziby przy ul. Hut- tychczasowego majątku. Nowemu przedsię- niversary of the Zakładu Usług Radiotechnicz- Library were divided. But interestingly, the się bezpośrednio z mors. W nim spotykali samym roku na łamach prasy pisano o pro- to provide specialist repairs for a narrow spe- niczej zbiegło się w czasie ze znaczącymi biorstwu przypadły m.in. niektóre obiekty nych i Telewizyjnych (zurt) 1957–196737. We sports and tourist equipment was divided się pracownicy i ich rodziny, organizowano blemach lokalowych. Mimo przyjęcia budżetu INVESTMENT cialization for marine communication. There dla przedsiębiorstwa przekształceniami. Na Ośrodka Wypoczynkowego w Potęgowie, can assume that the restructuring which took at the 2:1 proportion to the benefit of zr. It zajęcia dla dzieci, a kiedy było trzeba, brano i wybrania lokalizacji na nowy zakład ze even was a plan to organise “flying repair jednej z kopert zaadresowanych do mors budynek mieszkalny w Gdyni przy ul. Za- place in the late 60s were a part of a broad included skis, backpacks, mattresses, balls udział w zebraniach ideologicznych32. Po- względu na trudności wykonawcy budowa e to growing problem of space shortages, in squads” in major ports34. widnieje wdzięczne odbicie pocztowego menhofa 11, pobliskie hale montażowe i warsz- economic and social plan. At least since 1966, or badminton sets40. Importantly, as a result dobnego miejsca próżno szukać w okolicy nie postępowała. Przeszło tysięczna załoga the late 50s a decision was made to move the The new complex in Hutnicza Street was stempla z ambitną treścią „Radio i telewizor taty samochodowe, a przede wszystkim cały there were plans for centralising the manage- of the restructuring, the Marine Electronics późniejszej siedziby zakładu, przy przemysło- musiała gnieździć się w dotychczasowych company to a more convenient place. The au- called mors ii. Everyone was happy about the w każdym domu w mieście i na wsi”. Pro- kompleks nowych zabudowań technicznych ment of radio production and mors’s merger Testing Unit was established in Gdynia and it wej, trudno dostępnej i odległej od centrum pomieszczeniach. Wspomniany artykuł za- thorities of Gdynia were understanding to- buildings themselves, however the location pagandowa formułka towarzyszyła 10-leciu przy ul. Hutniczej39. Działano metodycznie with other plants from the sector. According was supervised by zr41. A division for central- ul. Hutniczej. powiadał również, co się stanie z siedzibą wards the company’s needs as they realised its was a different story. As a journalist of “Głos Zakładu Usług Radiotechnicznych i Telewi- i drobiazgowo – podzielono zasób Biblioteki to the assessment, this sector could not keep 38 apgoG, zespół Podstawowa Organizacja Partyjna 37 przedsiębiorstwa przy ul. Zygmunta Augusta. significance for the development of industry Wybrzeża” said: “The radio factory zyjnych (zurt) 1957–1967 . Można przyjąć, Technicznej przedsiębiorstwa, ale również, up with the needs and the companies did not Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej in the State Miała zostać przekształcona w bazę usługową, in the city. They offered several locations in in Gdynia is located in a place which only że przeprowadzone w drugiej połowie lat co ciekawe, w proporcjach 2:1 na korzyść cooperate, though they were state owned. Con- Company mors in Gdynia (hereinafter: pop mors), catalogue number 515/7, Framework plan of the merger jako jedyny podmiot do prowadzenia napraw the industrial district and ultimately a square someone as malicious as the devil himself 60. zmiany restrukturyzacyjne wpisywały zr sprzęt sportowo-turystyczny, w tym solidation was seen as an improvement in of Gdańskie Zakłady Radiowe T-18, Gdańskie Zakłady 29 awab, sygn. 19/1-3, Protokół odbioru ostatecznego specjalistycznych dla wąskich specjalizacji in today’s Leszczynki district was chosen. It could choose: it is between the rails running się w ten szeroko nakreślony plan gospodar- effectiveness, management and production. Teletechniczne T-10, Wydział Zamiejscowy Warszawskich budynku mieszkalnego „mors” w Gdyni przy ul. Staro- Zakładów Radiowych in Białogard and “mors” company wiejskiej 5, spisany w dniu 27.07.1959 r., bez paginacji. komunikacji morskiej. Planowano nawet to the east and north of the Gdynia pkp hub. czo-społeczny. Przynajmniej od 1966 roku 38 apgog, zespół Podstawowa Organizacja Partyjna Pol- The political factor was significant here too. into one business organization, Gdańsk 09.1966, no skiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Przedsiębior- pagination. 30 Tamże, pismo Miasto-Projekt-Gdańsk do Prezydium organizację w większych portach „lotnych 30 Idem, letter of Miasto-Projekt-Gdańsk to the Board Commuting is usually interrupted by long przymierzano się do scentralizowania za- stwie Państwowym mors w Gdyni (dalej: pop mors), There would be more supervision and mors Miejskiej Rady Narodowej w Gdyni, 29.06.1957 r., bez ekip naprawczych”34. of the City People’s Council in Gdynia, 29.06.1957, no rządzania produkcją radiową i połączenia sygn. 515/7, Ramowy projekt połączenia Gdańskich 39 apgoG, zespół mors, catalogue number 98/471, Tangible paginacji; tamże, pismo Prezydium Wojewódzkiej Rady pagination; Idem, letter of the Board of the Voivodeship Zakładów Radiowych T-18, Gdańskich Zakładów Teletech- 35 Patent nie rozwiązuje sprawy (pl: Patent is not a Solu- Assets “001” – Zakłady Radiowe buildings, 01.1968, no Narodowej w Gdańsku do Prezydium Miejskiej Rady Nowy kompleks przy ul. Hutniczej nazy- People’s Council in Gdańsk to the Board of the City nicznych T-10, Wydziału Zamiejscowego Warszawskich tion), “Głos Wybrzeża”, no. 208 (7405), 02.09.1971 pagination; Idem, Tangible Assets “002” – Zakłady Narodowej w Gdyni, 25.07.1957 r., bez paginacji. Nie wano mors ii. Sam zespół budynków cieszył, People’s Council in Gdynia, 25.07.1957, no pagination. 33 J. Myśliwiec, M. Zeman, Okrągły jubileusz (pl: Round 35 Patent nie rozwiązuje sprawy, „Głos Wybrzeża”, nr 208 Zakładów Radiowych w Białogardzie i Przedsiębior- 36 R. Janowska, 40-lecie Zakładów Radiowych „Radmor” Radiowe Buildings, 01.1968, no pagination. dotarliśmy do informacji o autorze projektu architek- We could not find information concerning the author Jubilee), “Info Radmor. Biuletyn Informacyjny” (pl: (7405), 02.09.1971 r. stwa „mors” w jedną organizację gospodarczą, Gdańsk (pl: “40th Anniversary of Radmor Radio Factory”), oc- 40 Idem, Report on the handover of books for the Technical tonicznego. 33 J. Myśliwiec, M. Zeman, Okrągły jubileusz, „Info Radmor. of the architectural design. “Info Radmor. Information Bulletin”, no 2/2007, p. 4. 36 R. Janowska, 40-lecie Zakładów Radiowych „Radmor”, 09.1966 r., bez paginacji. casional leaflet 40 lat Radmor 1947–1987 (pl: 40 Years Library to pp mors Gdynia, 27.05.1968, no pagination; 31 Zbiór korespondencji z 1967 r., Kronika M.O.R.S. w ar- Biuletyn Informacyjny”, nr 2/2007, s. 4. 31 Correspondence collection of 1967 , mors Chronicle in 34 wś, Echosonda cyfrowa biletem eksportowym mors-u do ulotka okolicznościowa 40 lat Radmor 1947–1987 w ar- 39 apgog, zespół mors, sygn. 98/471, Środki trwałe „001” of Radmor 1947–1987) in the Radmor S.A. company Idem, Protocol on the committee division of sports and chiwum zakładowym Radmor S.A., bez paginacji. 34 wś, Echosonda cyfrowa biletem eksportowym mors-u do Radmor S.A. Company archive, no pagination. uprzemysłowionych krajów świata (pl: Digital Echo chiwum zakładowym Radmor S.A., bez paginacji. – budynki Zakładów Radiowych, 01.1968 r., bez pagi- archive, no pagination. tourist equipment…, 22.04.1968, no pagination. 32 Informacja pozyskana dzięki uprzejmości Michała Mie- uprzemysłowionych krajów świata, „Wieczór Wybrzeża”, 32 Information obtained thanks to the curtsy of Michał Sounder is mors’s Express Ticket to Industrailised Coun- 37 Korespondencja z 22.09.1967 r., Kronika M.O.R.S. w ar- nacji; tamże, Środki trwałe „002” – budowle Zakładów 37 Correspondence collection of 22.09.1967 , mors Chron- 41 Idem, Company Division Act pp mors in Gdynia as of gonia. Mejl M. Miegonia do M. Szerle z dn. 21.07.2020 r. nr 15 (2631), 10.02.1965 r. Miegoń. M. Miegoń’s email to M. Szerle of 21.07.2020 tries” ), “Wieczór Wybrzeża”, no. 15 (2631), 10.02.1965. chiwum zakładowym Radmor S.A., bez paginacji. Radiowych, 01.1968 r., bez paginacji. icle in Radmor S.A. Company archive, no pagination. 1.I.1968, 03.10.1968, no pagination.

P E P E 36 37 narty, plecaki, materace, piłki czy rakiety Według zachowanych dokumentów załoga isation – curious socialist idea – separated the which was typical of those time45. The prob- których podwaliny – co należy zaznaczyć – Wiedza, energia i zaangażowanie jego and start technological research”47. Dr.Eng. grew, just as the diversity of the manufac- do „kometki”40. Co było naprawdę istotne, mors z zaniepokojeniem, zaskoczeniem i duży- staff. Less than 30 per cent of the employees lem of housing shortages was common in the położono niemal dekadę wcześniej, bo w 1963 pracowników, w połączeniu ze wsparciem Adam Dering wrote the following about the tured products. Apart from the cutting-edge w ramach restrukturyzacji wykształcił się mi emocjami przyjęła w listopadzie 1967 roku stayed in mors42. Polish People’s Republic. It also afflicted the roku. Powołano wtedy bowiem Biuro Roz- otrzymywanym w innych pionach przedsię- reason’s for this unit’s establishments: “After radiotelephones or alarm receivers, new con- podległy zr Zakład Doświadczalny Elektroniki wiadomość o definitywnym podziale przed- A year after zr T-21 was established, it employees of the state companies, however wojowe, którego działalność miała na celu biorstwa, skutkowały nie tylko prototypami, three years of working as the main design sumer devices were produced too. Radmor Morskiej w Gdyni41. Podział w imię centra- siębiorstwa. Obawiano się o losy zakładu, ale was merged with Gdańskie Zakłady Tele- they could count on the system’s support. In „zmniejszenie dystansu między krajami przo- wynalazkami i patentami, ale i wprowadza- engineer in mors, I reached the conclusion became the main producer of overland radio lizacji – socjalistyczne kuriozum – rozłączył również – co znamienne dla tamtych czasów techniczne/Gdańsk Telecommunications the 80s, as a part of Radmor’s Company Hous- dującymi technicznie a nami [Polską – przyp. niem projektowanych urządzeń do seryjnej that we could and should abandon preparing communication devices. At the same time, it losy załogi. W mors zostało niespełna 30% – o mieszkania, na których przydział czekali Engineering Company (T-10) and Gdańskie ing Fund the so-called inputs were subsidised, aut.], wyjście z naśladownictwa, dokonywanie produkcji. Lata 70. były synonimem rozwoju. documentations which were mainly copies produced echo sounders, direction finders and pracowników42. pracownicy45. Problem braku mieszkań był Zakłady Radiowe/Gdańsk Radio Company single-family houses were constructed and rozeznania technicznego”47. Dr inż. Adam De- Wzrosły możliwości produkcyjne, zwiększyła of imported devices to an attempt to move manoeuvre stations for the maritime economy. Rok po powołaniu zr T-21 połączono je w prl zjawiskiem powszechnym, dotyczył (T-18). Gdańsk Zakłady Elektroniczne Unimor/ help in redecorations was provided. The Youth ring o genezie powstania tej komórki pisał tak: się różnorodność wytwarzanych produktów, forward, through independent use of the sub- Many of the products were exported abroad, z Gdańskimi Zakładami Teletechnicznymi również pracowników przedsiębiorstw pań- Unimor Gdańsk Electronic Company was the Housing Association “Na Wzgórzu” was also „Po 3-ech latach pracy na stanowisku głównego a obok nowocześniejszych radiotelefonów czy -assemblies and the existing development of mainly to the so called people’s democracy (T-10) oraz Gdańskimi Zakładami Radio- stwowych, choć ci mogli liczyć na wsparcie outcome. In a way, the company was connect- subsidized so that it could provide apartments. konstruktora w mors-ie doszedłem do wnio- odbiorników alarmowych zaczęto produko- the radio communication systems”48. The staff countries. wymi (T-18), czego efektem były Gdańskie systemowe. W latach 80. w ramach Zakłado- ed to Gdańsk, however it was only through Housing was searched outside Gdynia too. sku, że możemy i powinniśmy przejść od ro- wać nowe urządzenia dla szerszego grona of the Development Office was very successful The launch of the modern hi-fi stereo’s pro- Zakłady Elektroniczne Unimor. W pewnym wego Funduszu Mieszkaniowego Radmoru the management. This did not last for a long The company started cooperating with the bienia dokumentacji stanowiących w dużym odbiorców. Radmor stał się głównym produ- in this field, which we also owed to the really duction meant for a broader group of consum- sensie przedsiębiorstwo znów związało się dofinansowywano tzw. wkłady mieszkaniowe, time – from 1st January 1971 independence Inter-Enterprise Housing Cooperative Klif stopniu kopiowanie urządzeń importowanych centem urządzeń radiokomunikacji lądowej. good atmosphere in the team. As Czesława ers in 1977 was a novelty for the company51. z Gdańskiem, przy czym jedynie zarządczo. prowadzono budowę domów jednorodzinnych came back, under a new, appropriate name in Reda to build a number of single-family do próby pewnego wyjścia do przodu, przez sa- Jednocześnie nadal wytwarzał echosondy, ra- Ciedziółka recalls, strong bonds formed be- The Radmor brand which was only known Nie trwało to jednak długo – od 1 stycznia czy wspierano prace remontowe. Subwen- – Zakłady Radiowe Radmor/Radmor Radio houses in Pieleszewo46. There were attempts modzielne wykorzystanie dziejącego się stale dionamierniki i rozgłośnie manewrowe na tween the employees who were mainly the among specialists became popular all over 1971 roku powróciła samodzielność pod nową, cjonowano też Młodzieżową Spółdzielnię Na Factory43. Though it was still connected to to support the company’s employees and to postępu w produkcji podzespołów oraz istnie- potrzeby gospodarki morskiej. Wiele z jego pro- young graduates of the Gdańsk University the country. trafną nazwą – Zakłady Radiowe Radmor43. Wzgórzu, aby otrzymać od niej przydziały na Unitra, it worked for its own brand. make them form a stronger link to Gdynia jącego rozwoju systemów radiokomunikacji”48. duktów eksportowano za granicę, głównie do of Technology. What is more, they had a lot Mimo że wciąż związane z Unitrą, pracowały mieszkania. Lokali szukano również poza What were the results of the transfor- and the widely understood Tricity. Pracownicy Biura Rozwojowego odnosili wiele krajów tzw. Demokracji Ludowej. Nowością of opportunities for academic development. ENGAGEMENT już na własną markę. Gdynią, nawiązując współpracę z Międzyza- mation period? As the press said after this sukcesów w tej dziedzinie, na co miała też dla zakładu było uruchomienie w 1977 roku All of the above resulted in frequent private Czym skutkował okres przekształceń? Jak kładową Spółdzielnią Mieszkaniową Klif w Re- experiment, the company’s engagement in DEVELOPMENT wpływ bardzo dobra atmosfera w zespole. produkcji nowoczesnego odbiornika stereofo- meetings of the team, even many years after Just as it was done at the times when the pisano w prasie już po tym eksperymencie, dzie celem budowy domów jednorodzinnych tv production diverted its focus from the Jak wspominała Czesława Niedziółka, między nicznego klasy hi-fi, skierowanego do szerokiej the Office was closed49. Another innovative company functioned, it engaged in local com- zaangażowanie przedsiębiorstwa w produk- w Pieleszewie46. Starano się zatem wspierać production of marine devices. Only after Becoming independent was the end of the pracownikami – młodymi absolwentami wy- rzeszy odbiorców51. Znana dotychczas tylko unit was the Marine Electronics Testing Unit mon interests. Initially,it was done according cję telewizorów odciągnęło jego uwagę od pracowników przedsiębiorstwa, a przy tym zr Radmor was formed, it had a chance to period of trial and, more accurately, error, in wodzącymi się głównie z pg – wytworzyły się wśród wyspecjalizowanych klientów marka established in 1965 by Zbigniew Piwakowski to top-down orders. As the years passed, the produkcji urządzeń morskich. Dopiero po silniej związywać ich z Gdynią i szeroko ro- go back to its previous path of development the centralized management of the compa- silne więzi. Dodatkowo mieli duże możliwości Radmor stała się popularna w całym kraju. msc and Hipolit Sokólski msc50. grassroots initiatives of the employees became wykształceniu się zr Radmor miało moż- zumianym Trójmiastem. and implementations in its original field of ny and its staff. The time of innovation and rozwoju naukowego. To wszystko sprawiło, The knowledge, energy and engagement more frequent too. As a part of the so-called liwość powrotu na tory rozwoju i wdrożeń operation44. increased production began. It must be men- że często organizowano prywatne spotkania ZAANGAŻOWANIE of its employees combined with the support “community actions”, various maintenance w zakresie pierwotnej działalności44. ROZWÓJ According to the documents which have tioned that its foundations were laid nearly zespołu, nawet wiele lat po likwidacji Biu- of the other departments of the company, works were done. Participation in the 1st May been preserved, the staff of mors was anx- a decade earlier, in 1963. The Development ra49. Inną innowacyjną komórką był Zakład Stosownie do czasów, w jakich przyszło funk- resulted not only in prototypes, inventions parades was seen as a duty. Some did not see

40 Tamże, Protokół przejęcia przez pp mors Gdynia książek Usamodzielnienie kończyło okres prób i, bar- ious, surprised and moved by news about Office was established then. Its purpose was Doświadczalny Elektroniki Morskiej, powoła- cjonować przedsiębiorstwu, lokalnie anga- and patents but also in launching mass pro- it a sad one. You can see the staff of zr Unitra dla Biblioteki Technicznej, 27.05.1968 r., bez paginacji; dziej, błędów w centralnym prowadzeniu the unprofitable division of the company in to “reduce the gap between the countries ny w 1965 roku z inicjatywy inż. Zbigniewa żowano się w sprawy wspólne, początkowo duction of the designed devices. The 70s were Radmor in the photographs of the parades in tamże, Protokół komisyjnego podziału sprzętu sporto- 50 wo-turystycznego…, 22.04.1968 r., bez paginacji. przedsiębiorstwa i jego pracowników. Rozpo- November 1967 They were worried about the which were technology leaders and us [Po- Piwakowskiego i inż. Hipolita Sokólskiego . zgodnie z odgórnymi wytycznymi. Z upły- the synonym of progress. Production capacity the centre of Gdynia. Political presence was 41 Tamże, Akt podziału przedsiębiorstwa pp Morska Ob- czął się czas innowacji i wzmożonej produkcji, company but also about the apartments which land – author’s note], to stop merely imitating wem lat wzrastała także inicjatywa oddolna, combined with product placement – on the sługa Radiowa Statków w Gdyni na dzień 1.I.1968 r., were supposed to be assigned to the employees, pracownicza. W ramach tzw. czynu społecz- 47 Idem, zespół pop mors, catalogue number 515/5, Minutes signs they carried, there was a photograph 03.10.1968 r., bez paginacji. 47 Tamże, zespół pop mors, sygn. 515/5, Protokół Nr 23 z po- no. 23 of the meeting of the Executives of the Enterprise 45 apgog, zespół pop mors, sygn. 515/5, pismo Rady Za- 45 apgoG, zespół pop mors, catalogue number 515/5, letter 52 42 Dokładnie 382 z 1417 osób. Patrz: tamże, Protokół 42 Exactly 382 out of 1417 people. Idem, Minutes from the siedzenia Egzekutywy Komitetu Zakładowego w dniu nego wykonywano różne prace porządkowe. Committee on 13.01.1967 at P.P. mors, no pagination. of the hi-fi 5100 module . kładowej i Komitetu Zakładowego pzpr do Komitetu of the Company Commission and the Company Polish 13.01.1967 r. przy P.P. mors, bez paginacji. z posiedzenia komisji powołanej Zarządzeniem z dnia Miejskiego pzpr w Gdyni, 04.11.1967 r. meeting of the committee appointed with the Decision United Workers’ Party Committee to the City United Udział w pochodach pierwszomajowych 48 Radmor. Biuro Rozwojowe tr 1963–1990 (pl: Radmor. Only a few archive materials pertain to 27.03.1968 r. do prac związanych z przekazaniem części of 27.03.1968 for works connected with the handover of Workers’ Party Committee in Gdynia, 04.11.1967 48 Radmor. Biuro Rozwojowe tr 1963–1990, Gdynia 2008, Development Office tr 1963–1990), Gdynia 2008, p. 2. Funduszu Zakładowego i Mieszkaniowego wg stanu na 46 Tamże, zespół Zakłady Radiowe Radmor w Gdyni (dalej a part of Company and Housing Fund as of 1.01.1968, no s. 2. Maszynopis w archiwum zakładowym Radmor S.A. traktowany był jako obowiązek, dla niektó- Typescript in Radmor S.A.’s company archive. the student protests in March 1968. It is said dzień 1.01.1968 r., bez paginacji. zr Radmor) sygn. 648/1, Sprawozdanie z działalności pagination. 46 Idem, zespół Zakłady Radiowe Radmor w Gdyni (dalej rych niekoniecznie przykry. Załogę zr Unitra that a poster appeared in the company. It said: przedsiębiorstwa za okres 1.01.1984 – 30.04.1985 r., zr Radmor) catalogue number 648/1, Report of the 49 Archiwum Cyfrowe Muzeum Miasta Gdyni (dalej: 49 Gdynia City Museum Digital Archive (hereinafter: ac 43 G. Żuchowska, A. Szczepański, Unitra Radmor. Infor- s. 75; tamże, Protokół z posiedzenia Rady Pracowniczej 43 G. Żuchowska, A. Szczepański, Unitra Radmor. Inform- company’s activity in the period 1.01.1984–30.04.1985, ac mmg), sygn. mmg_ac_na_52, notacja z Czesławą Radmor widać w pochodach uchwyconych na mmg), catalogue number mmg_ac_na_52, notation with mator, Gdynia 1977, s. 7. z dnia 85.10.30, s. 243–244; tamże, Protokół Nr 8/84 ator (pl: Unitra Radmor. A Guide), Gdynia 1977, p. 7. p. 75; Idem, Minutes of Work Council meeting of 85.10.30, Niedziółką, 2.07.2019 r. Czesława Niedziółka, 2.07.2019 51 Chronicle…, p. 20. 44 Patent nie rozwiązuje sprawy, „Głos Wybrzeża”, nr 208 z Plenarnego posiedzenia Rady Pracowniczej odbytego 44 Patent nie rozwiązuje sprawy (pl: Patent is not a Solu- p. 243–244; Idem, Minutes No. 8/84 from the plenary 50 Późniejsza nazwa – Zakład Doświadczalny Radioko- 50 Future name – Radio Communication Testing Unit. 52 Unarranged photographs in the company archive of (7405), 02.09.1971. w dniu 21.02.1984 r., s. 219–220. tion), “Głos Wybrzeża”, no. 208 (7405), 02.09.1971 meeting of the Work Council of 21.02.1984, p. 219–220. munikacji. Patrz: Radmor: 1947–2007…, s. 20, 191. 51 Kronika…, s. 20. See: Radmor: 1947–2007…, p. 191. Radmor S.A.

P E P E 38 39 zdjęciach z centrum Gdyni. Polityczną obec- in the protest against the increase in prices ność połączono z lokowaniem produktu – na and a gathering in front of the Polish United Msza święta w pobliżu Zakładów Radiowych 55 niesionych planszach pojawia się zdjęcie mo- Radmor podczas strajków, sierpień 1980 r. Workers’ Party Committee . These who were dułu hi-fi 510052. Fot. ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni/ taking the skm train in the morning of 17th Zaledwie pojedyncze archiwalia dotyczą Holly Mass near Radmor Radio Factory during December had to change trains at the Gdynia the strikes, August 1980. Photograph from protestów studenckich w marcu 1968 roku. the collection of the Gdynia City Museum Stocznia station to avoid being shot and they Na terenie przedsiębiorstwa miał się pojawić involuntarily became participants or witness- afisz z hasłem „Za studenta żywego 1000 zł za es of the events56. The document prepared in martwego 300 zł. po odbiór pieniędzy zgłaszać mors which has survived shows the emotions się w Komendzie mo”53. Odebrano to jako po- aroused by the tragedy of the Gdynia and parcie dla „burd”, na które członkowie partii Pomerania community. The party meeting nie mogli pozwolić. Z drugiej strony postawę which was organised less than a month after samych studentów również usprawiedliwiano, the tragedy and lasted for many hours ended pisząc: „Były to wystąpienia szczere, może with a discussion during which people were nierozważne, młodzieńcze, ale nie mające not afraid to raise difficult questions like why nic wspólnego z wystąpieniami antysocjali- there were the shots and who ordered them, stycznymi”54. O ile Marzec ’68 niekoniecznie why the trains which kept bringing people to bezpośrednio wiązał się z gdyńskim przed- the Gdynia Stocznia station were not stopped siębiorstwem, o tyle wydarzenia Grudnia ’70 and why the press underreports the numbers już tak. Pracownicy uczestniczyli w prote- of casualties and the injured. This shows how ście przeciw wprowadzonym podwyżkom shocking December 1970 was, even to the local cen i zgromadzeniu pod komitetem pzpr55. kumentu opracowanego w mors odczytujemy roku. Gdynia była miejscem, w którym po raz “1000 zł for a live student, 300 zł for a dead one. party members57. Ci z nich, którzy 17 grudnia rano jechali ko- emocje, które towarzyszyły tragedii gdyńskiej pierwszy w czasach Polski Ludowej powołano Collect your money at the Police Station”53. The company employees were not sepa- lejką skm, aby uniknąć kul, zmuszeni byli do i wybrzeżowej społeczności. Wielogodzinne do życia protoplastę późniejszego Międzyza- This was seen as support of the “brawls” which rated form the life of the city. To some ex- przesiadki na przystanku Gdynia Stocznia zebranie partyjne zorganizowane w niespeł- kładowego Komitetu Strajkowego – Główny the members of the party could not allow. tent, they participated in all the workers’ i stali się mimowolnymi uczestnikami bądź na miesiąc po masakrze kończyła dyskusja, Komitet Strajkowy dla Miasta Gdyni. W jego However, on the other hand, the students’ atti- protests which took place after 1970. Gdynia świadkami wydarzeń56. Z zachowanego do- podczas której nie bano się poruszać trud- skład wszedł również Izydor Chłędowski, tudes were defended as well: “These were hon- is the place where the first predecessor of nych kwestii. Pytano m.in. dlaczego strzelano pracownik gdyńskiej filii Gdańskich Zakła- est youthful speeches. They may have been the Inter-Enterprise Strike Committee was 52 Nieuporządkowane fotografie w archiwum zakłado- i kto wydał rozkaz, czemu nie wstrzymano dów Elektronicznych Unimor58. Sierpień ’80 imprudent, but they definitely had nothing to established – the Main Strike Committee for wym Radmor S.A. 54 53 apgog, zespół pop mors, 515/5, Protokół 60 z posiedze- ruchu pociągów, dowożąc ludzi na przystanek znamionowało zorganizowane działanie we do with anti-socialist speeches” . Though the the City of Gdynia. Izydor Chłędowski, the nia Egzekutywy Komitetu Zakładowego w dn. 18.03.68 Gdynia Stocznia, dlaczego prasa zaniża dane wspólnym celu. Od 20 sierpnia pracownicy zr Gdynia company was not directly linked to employee of the Gdynia branch of Gdańsk r., bez paginacji. Dokument powstał w trakcie prze- kształceń i wyodrębnienia Zakładów Radiowych, jed- o zabitych i rannych. Potwierdza to, jakim szo- Radmor strajkowali razem z innym zakładami the events of March 1968, those of December Electronic Company Unimor was its member nak przytaczamy go, gdyż ówczesną społeczność obu kiem, również dla lokalnych członków pzpr, pracy Trójmiasta. Już następnego dnia, wyko- 1970 were. Its employees were taking part too58. August 1980 was characterised by or- przedsiębiorstw stanowiło praktycznie to samo grono był Grudzień ‘7057. rzystując swoją wiedzę i dostęp do sprzętu, pracowników. 55 ac mmg, catalogue number mmg_ac_na_12, notation 53 apgoG, zespół pop mors, 515/5, Minutes No. 60 from the 54 Tamże, sygn. 515/7, Sekretarz pop, Informacja o nastro- Pracownicy zakładu nie żyli w oderwaniu załoga Radmoru i ich koledzy z mors weszli with Czesława Niedziółka, 10.09.2015 meeting of the Executives of the Enterprise Committee jach w grupie pracowników inżynieryjno-technicznych 56 Idem, catalogue number mmg_ac_na_52, notation with od życia miasta. W mniejszym lub większym na częstotliwość Milicji Obywatelskiej i pod- on 18.03.68, no pagination. The document was prepared po ostatnich wydarzeniach w Warszawie, Gdańsku Czesława Niedziółka, 2.07.2019 during the transformations and divisions of the Radio i innych ośrodkach w Polsce, Gdynia 19.03.1968 r., bez Pracownicy Zakładów Radiowych Unitra Radmor w czasie pochodu stopniu brali udział we wszystkich protestach słuchiwali rozmowy. Wymusiło to na wła- Factory, but we are quoting it as at that time, they had 57 apgoG, zespół pop mors, 515/7, Information about paginacji. 1-majowego na ul. Świętojańskiej, 1977 r., archiwum zakładowe robotniczych, które miały miejsce od 1970 dzach ograniczenie przekazywanych danych the course of the meeting pop in P.P. Mors, Gdynia Radmor S.A./ practically the same employees. 55 ac mmg, sygn. mmg_ac_na_12, notacja z Haliną Młyń- 15.01.1971, no pagination. 54 Idem, catalogue number 515/7, pop secretary, Informa- czak, 10.09.2015 r. Employees of the Unitra Radmor Radio Factory during the May Day 57 apgog, zespół pop mors, 515/7, Informacja z przebiegu 58 A. Nadarzyńska-Piszczewat, R. Chrzanowski, Przywód- march in Świętojańska Street, 1977, Radmor S.A. Company archive 58 A. Nadarzyńska-Piszczewat, R. Chrzanowski, Przywód- tion about the feeling among the engineering and techni- 56 Tamże, sygn. mmg_ac_na_52, notacja z Czesławą Nie- zebrania pop w P.P. Mors, Gdynia 15.01.1971 r., bez cy gdyńskiego Grudnia’70, „Biuletyn ipn”, nr 12, 2010, cal staff after the recent events in Warsaw, Gdańsk and cy gdyńskiego Grudnia’70 (pl: Leaders of the Gdynia dziółką, 2.07.2019 r. paginacji. s. 89–100. other Polish cities, Gdynia 19.03.1968, no pagination. December 1970), “Biuletyn ipn”, no. 12, 2010, p. 89–100.

P P E 40 41 i z pewnością utrudniło komunikowanie się. w okolicach przystanku Gdynia Stocznia, ganised activity for a common goal. From 20th that people wanted equal chances of getting że w konkursie na „najlepsze formy i treści zapalając światła w pomieszczeniach biuro- know exactly who he passed them on to and action was taken against the Minister, which Co więcej, specjaliści obu przedsiębiorstw opra- gdzie przewidywano umieszczenie tablicy August, the employees of zr Radmor were luxury goods in Pewex and Baltona. propagandy wizualnej” za 1967 rok wówczas wych w odpowiednim układzie70. for what purpose67. required courage and a sense of community. cowali metodę transmisji na żywo z obrad pamiątkowej64. on strike, together with other enterprises of Members of the Radmor Solidarity became jeszcze mors został sklasyfikowany na ostat- It seems that the company’s employees The employees who have worked for the Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego Duże znaczenie dla Radmoru miało wpro- the Tricity. On the following day, the staff of engaged in the idea of commemorating the vic- nim miejscu w województwie w grupie śred- PRZEŁOM have always though independently and were company for a long time remember a unique w Gdańsku, dzięki czemu pracownicy byli wadzenie 13 grudnia 1981 roku stanu wojen- Radmor and their Colleagues from mors used tims of December 1970. On behalf of the staff, nich przedsiębiorstw. Jak podsumowano: „(…) quite defiant for the times in which they hap- manifestation during pope John Paul ii’s visit na bieżąco z przebiegiem rozmów59. Przekaz nego. Ze względu na specyficzną produkcję na their knowledge and the equipment that was they lay a wreath with the ribbon saying: nie zatroszczono się o popularyzowanie wy- W latach 80. Polskę ogarnął kryzys gospo- pened to live and work. The structures of Pol- to Gdynia in June 1987. A cross was formed działał na zasadzie swoistego „radia strajkowe- potrzeby formacji państwowych: wojska, mili- at their disposal to find the Police frequen- “The the casualties of 17th December 1970 in dajności pracy, oszczędności materiałów, nie darczy, a rozwój firmy został nieco zahamo- ish United Worker’s Party were present and on Radmor’s tower block by turning on the go”, które wykorzystywało sieci radiowęzłów cji, straży pożarnej, przedsiębiorstwo zostało cy and listen in on the conversations. This a March Towards Hope [...]” at the place where pokazano w gablotach względnie planszach wany. Związane to było m.in. z problemami they had an active Basic Party Organisation light in some offices70. zakładowych60. zmilitaryzowane i przez kilka miesięcy na jego forced the authorities to limit the amount of a monument was planned. They were also najlepszych pracowników zakładu i dobrych materiałowymi, ograniczonym dostępem do but they were not particularly eager compared Na przewodniczącego Komitetu Strajko- terenie stacjonowało wojsko65. Z prześladowa- transferred data and definitely hindered their present in the vicinity of the Gdynia Stocznia organizatorów”68. Mniej humorystyczna, za to nowoczesnych technologii, a także trudnościa- to other enterprises. Suffice it to say that in BREAKTHROUGH wego w Radmorze wybrano Józefa Karsznię, niami czasu stanu wojennego związana jest communication. What is more, the specialists station where a commemorative plaque was bardziej znacząca była sprawa z 1983 roku, kie- mi ze zdobyciem klientów, głównie tych zagra- the competition for the best forms and con- który był następnie pierwszym przewodni- historia redaktorów podziemnego czasopisma from the two companies developed a meth- planned64. dy pracownicy stanęli w obronie zwolnionego nicznych. Trzeba też pamiętać, że duża część tent of visual propaganda of 1967, mors was In the 80s an economic crisis swept through czącym zakładowej Solidarności. Łączność „Krzyk”, które było wydawane i kolportowane od to broadcast the Inter-Enterprise Strike The introduction of martial law on 13th De- dyrektora, podejmując zdecydowane kroki. zubożałego społeczeństwa nie mogła sobie the last of the voivodeship’s medium-sized Poland and the development of the company z Gdańskiem zapewniał Józef Okoń61. Pełen w Trójmieście66. Wśród założycieli czasopisma Committee discussions live, which kept the cember 1981 was very significant for Radmor. Rada Pracownicza skierowała pismo do mi- pozwolić na sztandarowy produkt zakładów – enterprises. As it was summed up: “(…) work was slightly hindered. It was connected with skład Komitetu Strajkowego zr Radmor wy- byli głównie pracownicy Radmoru: Krzysztof employees updated59. The broadcast worked Due to its distinctive production for the state nistra hutnictwa i przemysłu maszynowego, wieżę stereofoniczną. Autorzy jubileuszowego efficiency or material saving were not pro- material shortages, limited access to modern glądał następująco: Józef Karsznia, Leon Kali- Kapica, Ryszard Urbaniak, Adam Kasprzak, as a kind of “strike radio” and was based on services: the military, police and fire depart- wskazując m.in. na złamanie przepisów oraz wydawnictwa Radmoru pisali: „o ile w koń- moted. The company’s best employees or good technologies as well as difficulty winning nowski, Wojciech Niedzielski, Andrzej Szostek zmuszeni do ukrywania się przed służbami. the network of company radio broadcasting ment the company was militarized and troops ingerencję w wewnętrzne sprawy przedsię- cówce lat siedemdziesiątych prezentowały organisers were not shown in the displays”68. clients, especially the foreign ones. We must oraz delegaci do mks – wspomniany Józef Jak wspomina Edward Tomaszewski, pra- systems60. were stationed in it for several months65. The biorstwa. Wobec braku odpowiedzi domagano one [produkty – przyp. aut.] średni poziom The situation in 1983, when the employees also not forget that a large part of the impo- Okoń oraz Tadeusz Michalak62. Ciekawostką cownicy Radmoru prawdopodobnie współ- Józef Karsznia was chosen as the head story of the journalists of the underground się roszczeń, również za „straty moralne” Rad- europejski, to w miarę upływu czasu dystans were determined to defend the sacked direc- verished society could not afford the compa- jest to, że jednym z postulatów było żądanie pracowali również z Radiem Solidarność. of the Strike Committee in Radmor. He was magazine “Krzyk” (“Scream”) which was pub- moru, czyli utratę wizerunku. Zespół poszedł ten zdecydowanie się powiększał”71. Dopiero tor, was less funny and more significant. The ny’s flagship product – the hi-fi stereo. The wypłaty części pensji w dewizach63, co było Sam wynosił z zakładu anteny radiowe, ale the first leader of this enterprise’s Solidarity. lished and distributed in the Tricity is connect- jeszcze dalej – zgłosił sprawę do sądu, aby ten w drugiej połowie lat 80. xx wieku kondycja work council sent a letter to the Minister of authors of Radmor’s jubilee publication said: wyrazem dążności do zyskania równych szans zgodnie z zasadami konspiracji nie wiedział Communication with Gdańsk was provid- ed with the persecution during the Marcial ustalił, czy odwołanie dyrektora było zgodne zakładu zaczęła się poprawiać. Przemiany Metallurgy and Machine Industry to point “Though in the late 70s, the products were on w dostępie do luksusowych towarów w skle- dokładnie, komu i w jakim konkretnym celu ed by Józef Okoń61. The full composition of Law66. Among its founders, there were mainly z przepisami69. Prawnie wystąpiono zatem społeczno-gospodarcze po 1989 roku wymogły out the breach of regulations and interference an average European level, with time, the pach Pewexu i Baltony. je przekazuje67. the Strike Committee of zr Radmor was the the employees of Radmor: Krzysztof Kapica, przeciw ministrowi, do czego trzeba było od- na zarządzających przedsiębiorstwem działa- with the company’s internal business. Due to gap widened”71. Only in the late 80s of the Członkowie radmorowej Solidarności Wydaje się, że pracownicy przedsiębior- following: Józef Karsznia, Leon Kalinowski, Ryszard Urbaniak, Adam Kasprzak, who were wagi i poczucia grupowej wspólnoty. nia organizacyjne i produkcyjne dostosowu- a lack of response, they demanded compen- 20th century, the company’s situation began zaangażowali się w ideę upamiętnienia stwa zawsze byli niezależni w myśleniu i dość Wojciech Niedzielski, Andrzej Szostek and the forced to hide from the services. As Edward W pamięci pracowników starszych stażem jące je do gospodarki wolnorynkowej. Przede sation, also for Radmor’s punitive damages, to improve. ofiar Grudnia ’70. W imieniu pracowników, niepokorni, jak na czasy, w jakich przyszło im Inter-Enterprise Strike Committee delegates: Tomaszewski recalls, the employees of Radmor zachowała się również nietypowa manife- wszystkim zmodernizowano wyposażenie i.e. Loss of reputation. The staff went even The social and economic transformations w miejscu planowanej budowy pomnika przy żyć i pracować. Owszem, funkcjonowały struk- the above-mentioned Józef Okoń and Tadeusz probably cooperated with Radio Solidarity as stacja z czasu gdyńskiej wizyty papieża Jana zakładu, co pozwoliło dotrzymać kroku kon- further – it filed a lawsuit in order to check after 1989 forced the company’s management dzisiejszym Urzędzie Miasta, złożyli wieniec tury pzpr z aktywną komórką Podstawowej Michalak62. It is an interesting fact that there well. He himself stole radio aerials from the Pawła ii w czerwcu 1987 roku. Na wieżow- kurentom w branży. W 1994 roku Radmor if the director’s dismissal was legal69. He legal to undertake organisational and production z szarfą „Zabitym 17 grudnia 1970 Roku W Po- Organizacji Partyjnej, ale bynajmniej nie wy- was a demand for a part of the salaries to be plant but the principle was that he did not cu Radmoru uformowano wówczas krzyż, przekształcono w spółkę Skarbu Państwa. activities which would adapt it to the free chodzie ku nadziei […]”. Byli również obecni różniały się one gorliwością na tle podobnych paid in foreign currencies63, which showed Otwarcie na Zachód ułatwiało zdobywanie market economy. Above all, the company’s

w innych zakładach pracy. Dość powiedzieć, 59 D. Sadowska, E. Szmit, Solidarna Gdynia (pl: Loyal nowych technologii, a także kooperantów – 67 ac mmg, catalogue number mmg_ac_na_12, notation equipment was modernised, which allowed it 59 D. Sadowska, E. Szmit, Solidarna Gdynia. Sierpień 80, Gdynia) August 1980, Gdynia 2010, p. 60–67. 68 apgog, zespół pop mors, sygn. 515/5, Ocena w działalno- w połowie lat 90. xx wieku podpisano umo- with Edward Tomaszewski, 25.06.2019 to keep up with its competitors. In 1994, Rad- Gdynia 2010, s. 60–67. ści propagandy wizualnej na terenie zakładu jak i poza 68 apgoG, zespół pop mors, catalogue number 515/5, 64 Nieuporządkowane fotografie w archiwum zakłado- 60 G. Majchrzak, Radio Solidarność w czasie „karnawału” wę licencyjną z francuską firmą Thomson mor was transformed into a company owned 60 G. Majchrzak, Radio Solidarność w czasie „karnawału”, wym Radmor S.A. Pełna treść napisu nie jest czytelna (pl: Radio Solidarity During the “Carnival”), „Biuletyn Gdańsk 2015, p. 213. zakładem, 1968 r., bez paginacji. Assessment of the visual propaganda in the enterprise and outside it, 1968, no pagination. „Biuletyn ipn”, nr 9–10, 2010, s. 113–118, przypis. 2; ze względu na węzeł na szarfie, zdjęcie wykonano po ipn”, no. 9–10, 2010, p. 113–118, footnote 2; ac mmg, 64 Unarranged photographs in the company archive of 69 Tamże, zespół zr Radmor, sygn. 648/1, pismo Rady (obecnie Thales). Ta owocna współpraca jest by the State Treasury. Openness to the West ac mmg, sygn. mmg_ac_na_56, notacja z Ewą Skelnik, 9.1980 r. catalogue number mmg_ac_na_12, notation with Ewa Radmor S.A. It is impossible to read the full inscription Pracowniczej zr Radmor do Ministra Hutnictwa i Prze- prowadzona do chwili obecnej72. Należy pod- 69 Idem, zespół zr Radmor, catalogue number 648/1, made it easier to obtain new technologies 22.07.2020 r. 65 ac mmg, sygn. mmg_ac_na_56, notacja z Ewą Skelnik, Skelnik, 22.07.2020 because there was a knot on the ribbon. The photo- mysłu Maszynowego, 17.11.1983 r., s. 17; tamże, Protokół letter of the zr Radmor Work Council to the Minister 61 Tamże, sygn. mmg_ac_na_51, notacja z Edwardem 22.07.2020 r. 61 Idem, catalogue number mmg_ac_na_12, notation with graphs were taken after 9.1980. nr 12/83 z Plenarnego posiedzenia Rady Pracowniczej kreślić, że z niezwykle trudnego dla polskiej of Metallurgy and Machine Industry, 17.11.1983, p. 17; as well as partners – in the mid-90s of the Tomaszewskim, 25.06.2019 r. Edward Tomaszewski, 25.06.2019 odbytego w dniu 28.12.1983 r., s. 33; tamże, Sprawoz- Idem, Minutes No. 12/83 of the Plenary meeting of the 20th century a license agreement was signed 66 Internetowa Encyklopedia Solidarności, http://www. 65 ac mmg, catalogue number mmg_ac_na_12, notation danie z działalności Rady Pracowniczej zr Radmor za Work Council of 28.12.1983 , p. 33; Idem, report of the 62 Gdynia’80, http://www.gdynia-1980.pl/?gdynskie-za- encysol.pl/wiki/%E2%80%9ekrzyk%E2%80%9D_ 62 Gdynia’80, http://www.gdynia-1980.pl/?gdynskie-zak- with Ewa Skelnik, 22.07.2020 70 Informacja przekazana przez Zbigniewa Furmana, okres od 18.10.83 r. do 17.05.1984 r., s. 49; Protokół Nr dyrektora Radmor S.A. Operation of the zr Radmor Work Council for the period klady-pracy,71, (dostęp 22.07.2020 r.). (Gda%C5%84sk), (dostęp. 22.07.2020 r.). lady-pracy,71, (22.07.2020). 66 Internetowa Encyklopedia Solidarności, http://www. 1/84 z posiedzenia Rady Pracowniczej odbytego w dniu from 18.10.83 to 17.05.1984, p. 49; Minutes No. 1/84 of the 70 Information provided by Zbigniew Furman, the director 63 A. Machcewicz, Bunt. Strajki w Trójmieście sierpień 67 ac mmg, sygn. mmg_ac_na_51, notacja z Edwardem 63 A. Machcewicz, Bunt. Strajki w Trójmieście sierpień encysol.pl/wiki/%E2%80%9ekrzyk%E2%80%9D_ 5.01.84 r., s. 239. Nie udało nam się ustalić, jaki był finał 71 Radmor: 1947–2007…, s. 24. Meeting of the Work Council of 5.01.84, p. 239. We have of Radmor S.A. 1980, Gdańsk 2015, s. 213. Tomaszewskim, 25.06.2019 r. 1980 (pl: Rebellion. Strikes in the Tricity in August 1980), (Gda%C5%84sk), ( 22.07.2020 tej sprawy. 72 Tamże, s. 24–26. been able to find out how the situation ended. 71 Radmor: 1947–2007…, p. 24.

P E P E 42 43 gospodarki okresu Radmor wyszedł jeszcze Wspominając o roli przedsiębiorstwa w ży- with the French company Thomson (today’s find important life moments like weddings Czesława Frejlich silniejszy, co w skali kraju było osiągnięciem ciu jego pracowników, zdajemy sobie sprawę, Thales). This fruitful cooperation still lasts72. or births of “Radmor” children. They worked wyjątkowym. że nasza ocena z zewnątrz może nie oddawać It must be stressed that Radmor came out of in Gdynia, touched its history and made it. relacji, które powstały w ramach tej wyjątko- the period which was very difficult for Polish When talking about the company’s role LEGENDA wej społeczności. Dlatego przywołujemy głos economy as an even stronger company which in the lives of its employees, we realise that Wydział Form Przemysłowych ASP w Krakowie Faculty of Industrial Design at the Academy of Fine Arts in Kraków jednego z jej przedstawicieli – Marka Petryka: was exceptional. the way we see it from the outside may not Tekst nie wyczerpuje tematu mors i Radmoru. „wspaniali, koleżeńscy i pomocni ludzie to reflect the relations which were formed in Część wątków sygnalizujemy, a wiele pozosta- moje najlepsze wspomnienie z radmoru!”75. LEGEND this unique community. This is why we would je do późniejszego opracowania: wynalazki I dodajemy – to właśnie wzór na jego legendę. like to quote one of its members – Marek Pet- i patenty, nagrody, targi w Lipsku i Poznaniu, This text does not exhaust the topic of mors ryk. „the wonderful, friendly and helpful wymiana międzynarodowa, zakładowa przy- and Radmor. Some themes are merely touched people make my best memory of radmor!”75. chodnia lekarska, ośrodek wczasowy w Po- upon and need a separate study: the inven- And – let’s also add: its legend’s formula. tęgowie, pokoje dla urlopowiczów w Rytrze, tions, patents, awards, the Leipzig and Poznań mieszkania zakładowe, filia przedsiębiorstwa fairs, international exchange, the company w Kościerzynie, Zasadnicza Przyzakładowa clinic, the tourist resort in Potęgowo, rooms Szkoła Zawodowa, pracownicze ogródki for tourists in Rytro, the company apartments, RADMOR. RADMOR. działkowe w Chyloni… Nie one są jednak the company’s branch in Kościerzyna, the Ba- najważniejsze. sic Vocational School Attached to Work, em- Jak pisała w broszurze informacyjnej ployee’s allotments in the Chylonia district... PRZYCZYNEK CONTRIBUTION z 1979 roku Brygida Piesik, „zakład – to przede However, they are not key here. wszystkim ludzie”73. Przywoływani po latach As Brygida Piesik said in the leaflet from zapaleńcy, „którzy podjęli się trudu tworzenia 1979, “the company is above all about the peo- DO POLSKIEJ TO THE POLISH czegoś z niczego”74. I ci, którzy do nich dołą- ple”73. The enthusiasts that she mentions years czyli, również kolejni, przychodzący później. later “made the effort to create something out Pokolenia. Absolwenci szkoły przyzakłado- of nothing”74. And those who joined them as HISTORII WZORNICTWA HISTORY OF wej, praktykanci i stażyści, dyplomanci. Tu well as those, who came later. Generations. stawiali pierwsze zawodowe kroki, realizo- Graduates of the Vocational School, interns, wali się zawodowo, rozwijali. Zawiązywali students working on their diplomas. This is PRZEMYSŁOWEGO INDUSTRIAL DESIGN trwałe przyjaźnie, czasem budowali związki. where they took their first steps profession- Pochodzili z Gdyni, a często w niej osiada- ally and made progress. They built lasting li. Tu się pobierali, doczekiwali potomstwa. friendships and sometimes relationships. They Dorobek Radmoru sięgający 1947 roku nie bę- oraz bezpieczeństwo, czyli cechy w tym przy- Radmor’s achievements which go back to of functions, ergonomics, especially the way Ważne momenty z życia poza pracą znajduje- came from Gdynia or often settled here. This dzie zrozumiały bez przybliżenia kontekstu padku kluczowe. 1947 cannot be understood without a pres- a device is operated, and safety. These features my w zachowanych kronikach zakładowych, is where they got married and expected babies. historycznego – politycznego i gospodarcze- Dwa lata po wojnie, gdy ze zgliszcz rodziły entation of the historical context of politics are key in this case. odnotowujących śluby czy narodziny „radmo- In the preserved company chronicles, we can go – który wpłynął na to, co i w jaki sposób się zręby polskiej gospodarki w ramach rządo- and economy which determined what the Two years after the war, when the founda- rowskich” dzieci. W Gdyni działali, dotykali 72 Idem, p. 24–26. firma produkowała, a co ostatecznie zawiera wego planu trzyletniego, w pierwszej kolejno- company produced and how it did it, which tions of Polish economy were born from the historii i ją współtworzyli. 73 B. Piesik, Zakład – to przede wszystkim ludzie (Above się w kształcie produktów. Poprzez kształt ści środki przeznaczono na odbudowę najmniej ultimately comes together in the products’ ruins as a part of the Government’s three-year All, the Company Is About People), [in:] Informacja należy rozumieć nie tylko formę estetyczną – zniszczonych przedsiębiorstw. Jeśli powstawa- shape. Through the shape, we must not only plan, funds were primarily allotted to the 73 B. Piesik, Zakład – to przede wszystkim ludzie, [w:] In- zakładowa (pl: Company News), Zakłady Radiowe Uni- formacja zakładowa, Zakłady Radiowe Unitra Radmor, tra Radmor, Gdynia 1979, p. 9. w tego rodzaju wyrobach kryterium to uznaje ły nowe, to takie jak przyszły Radmor, który understand its aesthetic form – in products reconstruction of the least-affected enterpris- Gdynia 1979, s. 9. 74 30 lat minęło… (pl: 30 years have passed...), [in:] Infor- 75 M. Petryk, Wspomnienia z zr radmor 1974–1985 (pl: się za mniej ważne (choć nie bez znaczenia, jako spółka z ograniczoną odpowiedzialnością of such kind, this criterion is deemed less es. If new ones were established, they were 74 30 lat minęło…, [w:] Informacja zakładowa, Zakłady 75 M. Petryk, Wspomnienia z zr radmor 1974–1985, 2020, macja zakładowa (pl: Company News), Zakłady Radiowe Memories of zr radmor), 2020, copy of the typescript o czym później) – ale także realizację funkcji, zajmował się pracami instalacyjno-remonto- important (but not meaningless, which will like the future Radmor, which was a limited Radiowe Unitra Radmor, Gdynia 1979, s. 7. Wielkie kopia maszynopisu w archiwum zakładowym Radmor Unitra Radmor, Gdynia 1979, p. 7. Capitalization as in in the company archive of Radmor S.A. Capitalization litery przytaczane za oryginałem. S.A. Wielkie litery przytaczane za oryginałem. the original. as in the original. ergonomię, w tym szczególnie sposób obsługi, wymi sprzętu radiotechnicznego na ocalałych be discussed later) – but also the fulfilment liability company dealing in installation and

P E P E 44 45 z wojny statkach żeglugowych i rybackich1. own team of design engineers, just like many and later on with chip logs, load calculators results from the metal sheet bending tech- W 1949 roku w ramach nacjonalizacji przemy- later products. Its form depicts the distinctive or manoeuvre stations. New personal and nology. The form itself became less robust. It słu zakład przekształcono w przedsiębiorstwo attitude towards design at that time. The op- transportable radiotelephone models were communicated technological advancement państwowe pod nazwą mors (Morska Obsługa eration of the device and the casing’s shape introduced, also for other economy sectors. and followed the tendencies in commercial Radiowa Statków). Na własną produkcję mu- had to, above all be safe, reliable, have high In 1971, the company’s name was changed to devices’ industrial design. siano poczekać do 1950 roku. Pierwsze wyroby, mechanical resistance and be able to work the one we are familiar with today – Radmor. A few factors induced a change in the at- jak np. fm 252 z 1951 roku czy echosonda es-1 in difficult conditions – among others, with The introduction of transistors and integrated titude to designing devices of this type. In z 1952 roku, nie były jeszcze opracowaniami vibrations, which at that time were common circuits in the mid-70s was a breakthrough. the 50s and 60s, Poland primarily developed firmy. Ważnym krokiem było przejście na ra- on ships, extreme temperatures or humidity. It not only improved the technical quality heavy industry, including the machine-build- diokomunikację ukf. The devices had to comply with strict regula- Echosonda SP-4501, of the devices but also made them small- ing sector, which was understandable in the proj. Jacek Popek, Andrzej Perkowski, 1980/ Własną konstrukcję wdrożono dopiero tions of the insurance companies, like British er, allowed to add more features and made post-war economy. On the other hand, the SP-4501 echo sounder, designed by w 1957 roku, a rok później podjęto produkcję Loyd, or the Office of Technical Inspection and Jacek Popek and Andrzej Perkowski, 1980 it possible to change the attitude towards work tools – machines and devices – were już bardziej zaawansowanego technicznie Classification which were applicable in the the casing design, especially when it came becoming more and more complex, which 2 radiotelefonu przewoźnego fm-302. To ostat- Radiotelefon przewoźny FM-302, 1958/ Comecon countries . These were lamp devices. to information and control elements. The was connected with technological progress nie urządzenie jest godne uwagi z dwóch po- FM-302 mobile radiotelephone, 1958 They were easy to operate and reliable, with change may be illustrated by the compar- and new functional possibilities which were wodów – było produkowane do 1974 roku, a bent steel sheet casing. The orifice around ison of the echo sounders 4 es-1 from 1952 emerging. Adding new functions to the al- czyli stosunkowo długo, i opracowane, tak jak its panel, which was removed from the later [➡ p. 100] and sp-4501 from 1980. The first one ready existing devices was a standard design wiele późniejszych wyrobów, przez własny zabezpieczała pokrętła przed przypadkowym renovation of radio equipment on shipping models, stiffened the construction additionally manewrowe. Wprowadzono kolejne modele później, znacznie poszerzała funkcję, m.in. was equipped with only two transducers – the practice at that time. Many machines and de- zespół konstruktorów. W formie zawarte jest uruchomieniem. Niewielka liczba elementów and fishing vessels which had survived the and secured the knobs from an accidental radiotelefonów – przenośnych i przewoźnych, identyfikowała ławicę ryb, umożliwiała ob- transmitter and receiver ones – as well as the vices got new elements, which made them dif- charakterystyczne dla tego czasu podejście sterowniczych komunikowała łatwość i jed- war1. In 1949, as a part of industry’s nation- start. Few control elements meant an easy również na użytek innych branż gospodarki. serwację sondowanego wycinka w większej so called wet paper records. The solid casing ficult to operate. To deal with these problems, do projektowania. Sposób obsługi i kształt noznaczność obsługi, czyli pożądane cechy alization, the company was transformed into and unambiguous operation, which were the W 1971 roku zmieniono nazwę przedsiębior- rozdzielczości czy pozwalała na pomiar głębo- was a result of the cast iron technology. The the knowledge of ergonomics was applied. It obudowy musiały przede wszystkim speł- w tego typu urządzeniach. Radiotelefon był a state-owned enterprise Morska Obsługa Ra- desired features of devices of this kind. The stwa na znany nam dzisiaj Radmor. Prze- kości w czterech punktach (dziób, rufa, prawa latter, which was designed twenty years later, developed during World War ii, mainly in niać wymogi bezpieczeństwa, niezawodności, na wyposażeniu Milicji Obywatelskiej, Straży diowa Statków mors (Maritime Radio Service radiotelephone was a part of the equipment of łomem było wprowadzenie w połowie lat i lewa burta)5. Urządzenie zmniejszyło swoje has much more extended functions. Among the usa. It came to Poland in the 60s6, and wytrzymałości mechanicznej i odporności Pożarnej, Pogotowia Ratunkowego. Ta „szczera” for Ships). They had to wait for their own pro- Citizens’ Militia, Fire Brigade and Emergency 70. tranzystorów i układów scalonych. Nie gabaryty mimo większej liczby funkcji, co wy- others, it allowed to identify a shoal of fish became part of the practice only in the next na trudne warunki pracy, m.in. na wibrację, konstrukcja, wynikająca z układu wewnętrz- duction until 1950. Its first products, like fm Ambulance Service. This “authentic” construc- tylko poprawiło to jakość techniczną urzą- nikało z mniejszych podzespołów. Dodatkowe and observe the sounded section in higher decade. The Institute of Industrial Design7 was w tym czasie na statkach powszechną, skrajne nego dość dużych podzespołów, była charak- 252 from 1951 or the echo sounder es-1 of 1952 tion which resulted from the internal system dzeń, zmniejszyło ich gabaryty, pozwoliło na funkcje wymagały wprowadzenia kolejnych resolution or allowed to measure depth at its promoter. It introduced ergonomic anal- zmiany temperatury czy wilgotność. Urządze- terystyczna dla wielu urządzeń i maszyn tego were not devised by the company. The switch of rather big sub-assemblies was typical of poszerzanie funkcji, ale również umożliwi- elementów sterowniczych, a zwiększona ilość four points (bow, stern, left and right side)5. yses into the design process. The magazine nia musiały też spełnić rygorystyczne prze- okresu. to the vhf radio communications was an im- many devices and machines of that period. ło inne podejście do projektowania obudów, informacji poszerzyła rejestrację na szerokość The device was smaller, in spite of its larger “Wiadomości iwp”8 published data and pre- pisy ubezpieczycieli takich jak British Loyd Takie podejście do projektowania utrzy- portant step. This attitude towards design prevailed a w szczególności elementów informacyjnych piętnastocentymetrowego papieru. Czytelny number of functions. This was a result of few- sented examples of the completed production czy przepisy intk obowiązujące w krajach mywało się przez kolejną dekadę. Zmienił się Its own construction was implemented for another decade. The range changed – the i sterowniczych. Ilustracją tej zmiany może podział na część informacyjną i manipulacyj- er sub-assemblies. The additional functions measures. The machines and devices became rwpg2. fm 302 był urządzeniem lampowym, asortyment, wzrosła liczba produkowanych only in 1957. A year later, they started pro- number of the devices produced grew. The być porównanie echosond4 es-1 z 1952 roku ną oraz uporządkowanie elementów manipu- required additional control elements. The the subject of industrial design which defined prostym w obsłudze i solidnym, z obudową urządzeń. Początek lat 60. był dobrym czasem ducing the more technologically advanced early 60s were a good time for the Polish [➡ s. 100] i sp-4501 z 1980 roku. Pierwsza lacyjnych w grupy funkcjonalne było logiczną increased amount of information extended z giętej blachy stalowej. Kryza dookoła pulpi- dla polskiej gospodarki morskiej. Koniunk- fm 302 mobile radiotelephone. The latter maritime economy. The prosperous situation była wyposażona jedynie w dwa przetwor- zasadą projektową. Prostokreślność obudowy the registration to 15 cm-wide paper. The clear 6 https://ergonomia-polska.com/07_ergonomia.htm 3 3 7 https://www.iwp.com.pl/o_instytucie_60_lat_iwp_his- tu, w późniejszych modelach zlikwidowana, tura trwała do połowy lat 70. . mors miał device is worth attention for two reasons – it lasted until the mid-70s . mors had clients not niki – nadawczy i odbiorczy – oraz w zapis wynikała z technologii gięcia blachy. Sama division into the the information and manual toria_instytutu_1960_1971 była dodatkowym usztywnieniem, ale też odbiorców nie tylko w rodzimym przemyśle was produced until 1974, which is relatively only in the Polish maritime sector. It equipped na tzw. mokrym papierze. Solidna obła obu- forma stała się mniej solidna, komunikowała part as well as putting the manual elements 8 „Wiadomości Instytutu Wzornictwa Przemysłowe- morskim. Wyposażał jednostki pływające long, and it was developed by the company’s vessels with radiotelephones, navigation in- dowa wynikała z technologii odlewu żeliw- zaawansowanie technologiczne, podążała rów- into functional groups was a logical project go” (“The Institute of Industrial Design News”) was 1 Spółka powstała z inicjatywy Zjednoczenia Stoczni a low circulation magazine. In 1973, its circulation Polskich, Gdynia–Ameryka Linie Żeglugowe S.A. oraz w radiotelefony, urządzenia nawigacyjne, struments, echo sounders, specialist devices nego. Druga, zaprojektowana dwadzieścia lat nież za tendencjami w projektowaniu wzorni- principle. The ruled-character of the casing was 1,000 copies. The 1–2 issue from this year was Dalmoru. Udział w jej powstaniu miała Politechnika echosondy i urządzenia specjalistyczne, póź- 1 The company was established at the initiative of the czym technicznych urządzeń komercyjnych. entirely dedicated to the subject of “Industrial design Gdańska, a personalnie fizyk Paweł Szulkin, kierownik Polish Shipyards’ Union, Gdynia-America Shipping 4 An echo sounder is a hydroacoustic device for measur- an machine production industry”. On page 59, there Katedry Radiotechniki Wydziału Elektrycznego. niej w logi, kalkulatory załadunku, rozgłośnie Lines S.A. and “Dalmor”. The Gdańsk University of 2 Polish Register of Shipping was the institution which 4 Echosonda to urządzenie hydroakustyczne służące ing water depth and the distance from solids floating was information about “Small Anthropometric Atlas” 2 Instytucją certyfikującą w kraju urządzenia morskie Technology contributed for its establishment. More certified marine devices in Poland at that time. The do pomiaru głębokości wody oraz odległości od uno- in it, usually for navigational or fishing needs. being published. Number 5–6 discussed Czechoslova- był w tym czasie Polski Rejestr Statków. Instytucja precisely, it was the physicist Paweł Szulkin the head institution still functions today. szących się w niej ciał stałych, najczęściej na potrzeby 5 Więcej na ten temat: https://radmor.pl.tl/Hydroaku- 5 More on this subject https://radmor.pl.tl/Hydroakusty- kian design. The largest emphasis was placed on the działa do tej pory. 3 https://www.prs.pl/o-nas/historia-prs of the Department of Radio Engineering. 3 https://www.prs.pl/o-nas/historia-prs nawigacyjno-rybackie. styka.htm. ka.htm tool and machine design (p. 15–30)

P E P E 46 47 Na zmianę podejścia do projektowania Instytutu Wzornictwa Przemysłowego była work culture. Ergonomics, on the other hand and development company – Unitech Engi- badawczo-rozwojowym pod nazwą Przed- obudowy wykonano z profilu aluminiowego16, it came to quality and aesthetics, the device design aspects were developed by Ryszard urządzeń tego rodzaju wpłynęło kilka czyn- organizacja kursów z zakresu podstaw wzor- was the tool which provided rational premises neering and Commerce Company in Warsaw, siębiorstwo Techniczno-Handlowe Unitech ale góra i boki były wykonane z płyty wió- could compete with western products. It was Hoga who worked there permanently from ników. W latach 50. i 60. Polska w pierwszej nictwa przemysłowego dla konstruktorów for design. Organising courses covering the where in the Centre of Industrial Design new z siedzibą w Warszawie, gdzie w Ośrodku rowej wykończonej ciemnym fornirem. Pod an expensive product which was hard to get the early 80s19. Radmor 5500 [➡ p. 179] which kolejności rozwijała przemysł ciężki, w tym przemysłu maszynowego9. Na poziomie cen- bases of industrial design for the machine products for the commercial market were de- Wzornictwa Przemysłowego opracowywano względem jakości i estetyki urządzenie dorów- but it was desired by the Polish consumers17. he designed in 1993 (1990 design) consisted of maszynowy, co było zrozumiałe w powo- tralnego zarządzania podejmowano więc dzia- building industry design engineers was an- veloped13. Radmor, which produced devices for nowe produkty na rynek komercyjny13. Rad- nywało wyrobom zachodnim. Było wyrobem At the same time, it was a flagship product five separate devices (amplifier, tuner, sound jennej gospodarce. Z drugiej strony środki łania wspierające wzornictwo, choć z rzadka other activity of the Institute of Industrial maritime economy and the military, fell into mor, wytwarzający urządzenia na potrzeby drogim, trudno dostępnym, ale pożądanym which satisfied the ambitions of the authori- equalizer, two-cassette player and a cd player). pracy – maszyny i urządzenia – stawały się przekładało się to na samą produkcję. Jędrzej Design9. At the central management level, recession, just like other companies. The solu- gospodarki morskiej i wojska, tak jak inne przez polskiego odbiorcę17. Jednocześnie było ties and the producer18. In 1981, Ryszard Hoga The shorter casing, produced according to the coraz bardziej skomplikowane, co wiązało Starzyński w artykule z 1970 roku zauważa: actions were taken to support design, how- tion was sought in the production of market przedsiębiorstwa w tym czasie popadał w re- produktem wizerunkowym, zaspakajającym designed the am ta5122 tuner for it. It received standards of those days, was made of a black się z rozwojem technicznym i pojawiającymi „Należy położyć zdecydowanie większy na- ever, they rarely translated into production products, so the work on the new design was cesję. Rozwiązania upatrywano w podjęciu ambicje centrali i producenta18. W 1981 roku medium and short waves. The good quality of material. A large number of manipulators się nowymi możliwościami funkcjonalnymi. cisk na estetykę podzespołów stosowanych itself. Jędrzej Starzyński notices in his article entrusted to the Union. The design for the hi-fi produkcji wyrobów rynkowych, dlatego prace Ryszarda Hoga doprojektował tuner am ta the short waves reception encouraged consum- of coordinated sizes or electroluminescent Standardowa praktyka projektowa z tego w aparaturze kontrolno-pomiarowej, zwłasz- from 1970: “A much greater emphasis must be stereo was authored by Grzegorz Strzelewicz nad nowym wzorem powierzono Zjednocze- 5122 do odbioru fal krótkich i średnich. Dobra ers to buy an additional device which allowed displays were the features expected by the okresu polegała na dodawaniu nowych funk- cza płytach czołowych. Nie do pomyślenia jest placed on the aesthetics of the sub-assemblies who worked for Unitech at that time14. The niu. Autorem projektu wzorniczego stereofo- jakość odbioru na falach krótkich zachęcała to listen to the Polish radio programmes from fans of good quality music, which was guar- cji do istniejących rozwiązań. Wiele maszyn na dalszą metę sytuacja, że np. nieestetycz- used in monitoring and measuring equipment, construction was developed in 1976, under the nicznego odbiornika radiowego klasy hi-fi był do nabywania dodatkowego urządzenia, gdyż the west, for example in Free Europe. anteed by mostly foreign sub-assemblies and i urządzeń obrastało w dodatkowe elementy, na obudowa mierników wychyłowych prod. especially the front panels. It is unthinkable supervision of Marian Prawdzik, a Radmor zatrudniony w tym czasie w Unitechu Grze- można było na nim słuchać polskich audycji To understand the style of or-5100, we suggested by the appearance associated with co sprawiało, że stawały się trudne w obsłudze. eltra nie ulega zmianie od 10 lat”10. Warto in the long run that the unaesthetic casing engineer, in collaboration with the Industrial gorz Strzelewicz14. Konstrukcja, opracowana z Zachodu, np. Wolnej Europy. must refer to what was happening in the West the western style. The next 5502 version from Aby sprostać tym problemom, zaczęto stoso- wspomnieć jeszcze o jednym ważnym czynni- of the gauges produced by “eltra” has not Institute of Telecommunications. It was built pod kierownictwem Mariana Prawdzika, in- Aby zrozumieć stylistykę or-5100, trzeba a decade earlier. In the 60s, Dieter Rams, the 1992 (implementation in 1993) was remotely wać wiedzę ergonomiczną. Rozwinięta w cza- ku. W tym samym artykule czytamy: „Szanse changed for 10 years”.10 Another important based on Polish and foreign sub-assemblies. żyniera z Radmoru, powstała w 1976 roku odnieść się do tego, co się działo na Zachodzie chief designer for the Braun company, pro- controlled, based on integrated circuits and sie ii wojny światowej głównie w Stanach eksportowe, zwłaszcza do krajów strefy dola- factor is worth mentioning too. The same ar- Radmor or-5100 [➡ p. 152]. In the 70s, it was we współpracy z Przemysłowym Instytutem dekadę wcześniej. W latach 60. Dieter Rams, posed a radical change in style when it came to microprocessors. These tendencies were ex- Zjednoczonych, do Polski dotarła w latach rowej, są w olbrzymim stopniu uzależnione ticle says: “The chances of export, especially to the most advanced radio receiver when it Telekomunikacji. Zbudowano go w oparciu naczelny projektant niemieckiej firmy Braun, commercial technological products like radios pressed in the language as well – this kind of 60.6, a w praktyce zaczęto ją stosować dopie- od opracowania plastycznego i ergonomicz- the countries of the dollar zone depend largely came to technology and design. It was an av o polskie i zagraniczne podzespoły. Radmor zaproponował radykalną zmianę stylistyki or record players. Technical character was de- radios were called “the equipment” while the ro w następnej dekadzie. Propagatorem był nego wyrobu”11. Po roku 70. zaciągane przez on a product’s visual design and ergonomics.11 receiver which meant there was an amplifier or-5100 [➡ s. 152]. w końcu lat 70. był najbar- produktów komercyjnych o charakterze tech- sired. Radios which were a sort of furniture in sets were called “stacking hi-fis”. Instytut Wzornictwa Przemysłowego7, który ekipę Edwarda Gierka kredyty musiały być After 1970, the loans taken by Edward Gierek’s and a tuner in one casing15. The front panel dziej zaawansowanym technicznie i wzorni- nicznym, takich jak radioodbiorniki czy gra- a wooden French-polished casing before, now The 80s were the hardest period for the na potrzeby projektowania przeprowadzał spłacane. Eksport był priorytetem i wytypo- camp had to be paid back. Export was a pri- of the casing was made of an aluminium pro- czo krajowym odbiornikiem radiowym. Był to mofony. Techniczność stała się cechą pożądaną. became rectangular solids with ordered knobs Polish economy and they were twice as hard badania ergonomiczne. Czasopismo „Wiado- wane zakłady opracowywały wyroby rów- ority and selected plants developed products, file16 but the top and the sides were made of amplituner, czyli w jednej obudowie znajdo- Radioodbiorniki, które dawniej był rodzajem and buttons or clear information. Dieter Rams for design. Admittedly, there was the Gov- mości iwp”8 publikowało dane i prezentowało nież pod względem jakości wzorniczej, aby also with a focus on design quality, so that chipboard, finished with dark veneer. When wał się wzmacniacz i tuner15. Przednią płytę mebla w drewnianej politurowanej obudowie, reduced the number of control instruments ernment’s directive of 1977 that an industrial przykłady dobrze opracowanych środków pro- mogły konkurować na rynkach zachodnich. they could compete on the western markets. w nowej odsłonie stały się prostopadłościenny- and made the form as simple as possible. He designer should take part in all the phases of 13 During the development of the Radmor 5100 radio, dukcji. Maszyny i urządzenia stały się przed- Produkcja na rynek krajowy nie wymagała Production for the domestic market did not some organisational changes took place. In the Asso- 13 W trakcie opracowywania radioodbiornika Radmor mi bryłami z uporządkowanymi pokrętłami was one of the most influential designers of a design process but in reality, complying with miotem projektowania wzorniczego, co było takich standardów, bo gospodarka centralnie need to comply with such standards, as the ciation of Polish Consumer Electronics Manufacturers, 5100 nastąpiły zmiany organizacyjne. W Zjednocze- i przyciskami, z czytelną informacją. Dieter the second half of the 20th century. Grzegorz it was impossible. Agnieszka Wróblewska, in a research and development unit was established with niu Przemysłu Elektronicznego powołano jednostkę wyznacznikiem kultury pracy, a ergonomia zarządzana nie kierowała się rynkowymi re- centrally managed economy was not driven by the Trade Centre of Industrial Design in it. badawczo-rozwojową, a w niej Branżowy Ośrodek Rams minimalizował liczbę sterowników Strzelewicz was inspired by these tendencies her article from, 1987, discusses Ryszard Ho- narzędziem dostarczającym racjonalne prze- gułami popytu i podaży. the market principles of supply and demand. 14 Grzegorz Strzelewicz, a graduate of the Faculty of In- Wzornictwa Przemysłowego. i upraszczał do minimum formę. Był on jed- but as he designed over ten years later, he also ga’s output and the work conditions in Rad- słanki do projektowania. Inną aktywnością W latach 70. i 80. Radmor stał się czę- In the 70s and 80s, Radmor became a part dustrial Design at the Academy of Fine Arts in Warsaw 14 Grzegorz Strzelewicz, absolwent Wydziału Wzornictwa nym z najbardziej wpływowych projektantów based his work on other trends. This kind of mor. She mentions a decrease in production specialised in designing radio and tv equipment. In Przemysłowego warszawskiej asp, specjalizował się ścią Zjednoczenia Przemysłu Elektroniczne- of unitra – Association of Polish Consumer 1866–1977, he designed for the Unitra plant in the w projektowaniu urządzeń, zwłaszcza sprzętu radio- drugiej połowy xx wieku. Grzegorz Strzele- product was supposed to communicate tech- which resulted from material and sub-assem- 6 https://ergonomia-polska.com/07_ergonomia.htm. go i Technicznego unitra12. Była to centralna Electronics Manufacturers12. It was a central Design Centre of pth Unitech and in 1978–1982, he wo-telewizyjnego. W latach 1866–1977 projektował dla wicz inspirował się tymi tendencjami, ale nological advancement and professionalism. bly shortages. At the same time, she mentions 7 https://www.iwp.com.pl/o_instytucie_60_lat_iwp_hi- was in charge of the Trade Centre of Design at the zakładów Unitry w Ośrodku Wzornictwa pth Unitech, storia_instytutu_1960_1971. jednostka, skupiająca wiele zakładów z bran- entity which gathered many companies of the Research and Development Centre for Consumer Elec- a w latach 1978–1982 kierował Branżowym Ośrodkiem projektując kilkanaście lat później w innych This was noticeable in the large number of deteriorated quality “...in the details on the tronic Equipment in Warsaw. In 1982–2008, he was 8 „Wiadomości Instytutu Wzornictwa Przemysłowego” ży elektrotechnicznej, z własnym ośrodkiem electrotechnical sector. It had its own research Wzornictwa w Centralnym Ośrodku Badawczo-Rozwo- realiach gospodarczych, oparł się również na switches, the lit sensor buttons or strongly outside, texture of the surface which is far connected with his Alma Mater and in 1997–2002, he jowym Elektronicznego Sprzętu Powszechnego w War- były czasopismem niskonakładowym, w roku 1973 was the Dean of the Faculty of Industrial Design. nowszych tendencjach. Tego rodzaju produkt emphasized gauges. This trend was even from the desired, worse print on the front nakład wynosił 1000 egzemplarzy. Numer 1–2 z tego 9 „Wiadomości iwp”, Warszawa 1974, no. 1–2, p. 13 szawie. W latach 1982–2008 związany z macierzystą 15 The device could receive vhf waves but also the long uczelnią, w latach 1997–2002 pełnił funkcję dziekana roku w całości był poświęcony tematyce „Wzornictwo 9 „Wiadomości iwp” nr 1–2, 1974, s. 13. 10 Jędrzej Starzyński „Wzornictwo w produkcji przyrządów 16 Stosowano trzy wersje kolorystyczne: srebrną, czarną more noticeable in the next versions whose panel. To save money and make it simpler, przemysłowe w przemyśle maszynowym”, a na stronie ones. It resulted from the top-down necessity to receive Wydziału Wzornictwa Przemysłowego. 10 J. Starzyński, Wzornictwo w produkcji przyrządów elektronowych” (“Design in Electron Tools’ Production”), the radio station no. 1 which broadcast on long waves. i miedzianą. 59 znajdowała się informacja o ukazaniu się „Małego elektronowych, „Wiadomości iwp” nr 11–12, 1970, s. 50. „Wiadomości iwp” no. 11–12 1970, p. 50. 15 Urządzenie odbierało fale ukf, ale też długie. Wyni- 19 Ryszard Hoga, an industrial designer and a graduate atlasu antropometrycznego”. W numerze 5–6, oma- In the case of a war risk, it was supposed to broadcast kało to z odgórnej konieczności odbioru pierwszego 17 W latach 70. produkowano miesięcznie ok. 2 tys. tych 17 In the 70s, about 2 thousand of these radios were of the Higher School of Fine Arts (1972), worked for wiającym wzornictwo czechosłowackie, największy 11 Tamże. 11 Idem. mobilization messages. programu radiowego nadawanego na falach długich, radioodbiorników. produced every month. Radmor in 1979–2013. He designed casings for the nacisk położono na projektowanie narzędzi i maszyn 12 https://whotalkin.wordpress.com/tag/elektroniczne- 12 https://whotalkin.wordpress.com/tag/elektroniczne- 16 Three colour versions were created: silver, black and który w razie zagrożenia wojennego miał nadawać 18 Więcej na ten temat: https://www.youtube.com/ 18 More on this subject https://www.youtube.com/ devices or functional graphics, e.g. Radmor’s logo from (s. 15–30). go -u n itra/. go-unitra/ brass. komunikaty mobilizacyjne. watch?v=fSvw0hkn1ta. watch?v=fSvw0hkn1ta 1991.

P E P E 48 49 miał komunikować zaawansowanie technicz- Ryszarda Hogi i warunki pracy na etacie złote medale w roku 1983 – w czerwcu na termiczne, zanurzenia. Stosunkowo niewiel- will be completed based on a long-lasting li- majority shareholding. Current production ne i profesjonalizm. Uwidoczniło się to w dużej w Radmorze, pisała o zmniejszaniu się pro- Targach Poznańskich oraz w październiku kie gabaryty i mała masa pozwalają na nosze- cense agreement concluded with the military is focused mainly on transceivers: for civilian liczbie przełączników, użyciu podświetlanych dukcji wynikającym z braku materiałów i po- w Plovdiv”22. nie jej w kieszeni bluzy uniformu i wygodną electronics tycoon, the French company Thom- purposes – the police, fire brigade, emergency przycisków sensorycznych czy mocno eks- dzespołów, ale również o obniżaniu jakości: Zmiany polityczne w 1989 roku przyniosły obsługę manipulatorów umieszczonych na son-csf”23. It allowed technological moderni- ambulance service and public safety services ponowanych wskaźnikach wychyłowych. „w opracowaniu detali zewnętrznych, nie taka całkowitą reorganizację gospodarczą. Radmor górnej i bocznej części urządzenia. To typo- zation of the plant, according to the western – as well as military ones, among others, the Tendencja ta była jeszcze bardziej widoczna jak chciał faktura powierzchni, gorsza jakość Log elektromagnetyczny 4601, proj. Jacek przekształcono w spółkę Skarbu Państwa i jak we rozwiązanie wojskowe dostosowane do standards, which was expressed by the iso hand-held radios or car, backpack and per- Popek, Andrzej Perkowski, 1984. Fot. ze w kolejnych wersjach, które opracowywał nadruku na płycie czołowej. Dla oszczędno- zbiorów Katedry Wzornictwa Akademii Sztuk czytamy w piśmie „Świat Radio” z 1998 roku: warunków bojowych i charakterystyczne dla 9001 certificate in 1998 and three years later sonal ones. wzorniczo zatrudniony na etacie od początku ści czy upraszczania kierownictwo produkcji Pięknych w Gdańsku, dzięki uprzejmości „Wieloletnie starania o nawiązanie współpracy współczesnej produkcji Radmoru. W latach 90. the nato aqap-110 certificate24. Poland join- Looking back at Radmor’s production, dr. hab. Marka Średniawy/ lat 80. Ryszard Hoga19. Zaprojektowany przez świadomie decyduje się zignorować sugestie z partnerem zagranicznym przyniosły spek- oprócz urządzeń nadawczo-odbiorczych dla ing nato in 1999 and product modernization from the perspective of over 70 years, we Electromagnetic chip log 4601, designed by 20 niego (projekt z 1990 roku) Radmor 5500 projektanta” . I dalej: „Mniej więcej czwarta Jacek Popek and Andrzej Perkowski, 1980. takularny sukces w postaci wygrania w 1996 wojska dla potrzeb cywilnych produkowano gave the company a chance for development can see that the devices produced mainly for [➡ s. 179] składał się już z pięciu oddzielnych część produkcji Radmoru ukazuje się bez jego Photo from the collection of the Design roku przetargu na dostawy dla polskiej ar- nadal wyroby rynkowe: radioodbiorniki hi- and a market. One of the first products devel- the military purposes or for the secret services Faculty at the Art Academy in Gdansk, 26 urządzeń (wzmacniacza, tunera, korektora [projektanta] udziału”. Był świadomy swojej courtesy of dr hab. Marek Średniawa mii nowoczesnych radiostacji pola walki dla -fi oraz zestawy głośnikowe . W 2011 roku oped according to the new standards for the had to be reliable, safe and ergonomic. The dźwięku, magnetofonu dwukasetowego i od- roli: „Marzy mu się rozmach, chciałby pro- taktycznego szczebla dowodzenia. Dostawy wb Electronics – prywatna firma przemysłu army was the personal radio 3501 introduced design was secondary, except for the consum- twarzacza płyt cd). Krótsza obudowa, zgodna jektować z wyprzedzeniem. [...] Wytwarzać te będą realizowane w oparciu o wieloletnią obronnego powstała w 1997 roku, specjalizu- into production in 1996 [➡ p. 188] designed by er products which were an important part z obowiązującymi standardami, wykonana bardziej zunifikowane obudowy, można obni- umowę licencyjną zawartą z potentatem jąca się w elektronice i informatyce dla celów Ryszard Hoga which is still produced now – of the production in the 70–90s. Features z czarnego tworzywa, duża liczba manipu- żyć koszty produkcji jednostkowego wyrobu. w dziedzinie elektroniki militarnej, francu- wojskowych – odkupiła większościowy pakiet though with some modifications and in sever- attributed to industrial and military objects latorów skoordynowanych wymiarowo, wy- Powstawałyby jednorodne konstrukcje, cha- the production management cautiously de- with the maritime sector, among others, with ską firmą Thomson-csf”23. Pozwoliło to na akcji Radmoru. Produkcja współczesna obej- al versions25. The solid cast aluminium casing influenced the constriction and quality of the świetlacze elektroluminescencyjne to cechy rakterystyczne dla wyrobów danej fabryki, cides to ignore the designer’s suggestions”20. Radmor. The chip log which was a device for modernizację technologiczną zakładu zgodną muje głównie urządzenia łączności: radiote- does not let in dust, sand, water or moist. It products. The design, on the other hand, went oczekiwane w tym czasie przez fanów muzyki firmowy kolor itp.”. W tych niesprzyjających And then: “About a quarter of >>Radmor’s<< measuring a ship’s speed and the distance it z zachodnimi standardami, co wyraziło się lefony dla celów cywilnych – policji, straży is shock and vibration-proof and resistant to in the same direction and softened the final dobrej jakości, jaką gwarantowały w więk- czasach powstało jednak kilka nowych cie- production is release without his [the design- has covered was designed in a simple and w otrzymaniu certyfikatu jakości iso 9001 pożarnej, pogotowia ratunkowego i służb bez- low and high temperatures or temperature character of the product and made i slightly szości zagraniczne podzespoły, a sugerował kawie opracowanych urządzeń, m.in. w 1980 ers’] participation.” He was aware of his role: clear way. When the device was discussed w 1998 roku, a trzy lata później certyfika- pieczeństwa publicznego – oraz radiostacje shocks. It can be submerged in water too. The more friendly. The market appreciated it, not wygląd kojarzony z zachodnią stylistyką. Ko- roku log elektromagnetyczny 4601 projektu “He dreams of momentum, he would like to in the specialist magazine “Elektronizacja” tu nato aqap-11024. Wejście Polski do nato wojskowe, m.in. doręczne, przewoźne, pleca- relatively small size and mass allows carrying only at the time when the devices were being lejna wersja 5502 z 1992 roku (wdrożenie 1993) Jacka Popka i Andrzeja Perkowskiego. Obaj design things in advance. [...] To make more (“Electonization”), it was emphasized that “... w 1999 roku oraz unowocześnienie wyrobów kowe, osobiste. it in the pocket of a uniform’s jumper. The developed. The or-5100 radio, with the warm była zdalnie sterowana, oparta na układach projektanci byli związani z gdańską Pań- standardized casings which would reduce the the technology is modern and the décor is re- dały firmie szansę na rozwój i zbyt. Jednym Patrząc z perspektywy ponad siedemdzie- manipulators on the top and side part of nickname “Radmoryna”, is stil interesting for scalonych i mikroprocesorach. Tendencje te stwową Wyższą Szkołą Sztuk Plastycznych21, cost of a single product. Consistent construc- ally aesthetically pleasing. The device won two z pierwszych produktów opracowanych we- sięciu lat na produkcję Radmoru, widać, że the device can be operated comfortably. It is the fans of radio technology. It became a per- wyrażał również język – tego rodzaju radiood- w której w 1964 roku na Wydziale Architektu- tions would be made – they would be typi- gold medals in 1983 – in June at the Poznań dług nowych standardów dla potrzeb wojska urządzenia projektowane głównie dla celów a typical solution adjusted to the conditions on manent element of the Polish design history biorniki zaczęto nazywać „sprzętem”, a zespół ry Wnętrz powołano Katedrę Projektowania cal of a given factory, in the company colour, Fair and in October in Plovdiv”22. była radiostacja noszona 3501 wprowadzona wojskowych lub służb specjalnych musiały battlefield. It is also distinctive for Radmor’s too. urządzeń „wieżą”. Architektury Okrętów i Form Przemysłowych. etc.” At that unfavourable time several new, The political changes in 1989 brought do produkcji w 1996 roku [➡ s. 188] projektu spełniać wymogi niezawodności, bezpieczeń- today’s production. In the 90s, apart from the Lata 80. były najtrudniejsze w polskiej Starano się współpracować z przemysłem interestingly developed devices were made. a complete economic reorganization. Radmor Ryszarda Hogi, która – modyfikowana i zapro- stwa i ergonomii. Wzornictwo pozostawało devices for the army and for civilian purposes, P.S. While writing this text, I am looking at gospodarce, a dla wzornictwa w dwójnasób. morskim, m.in. z Radmorem. Log służący do Among others, in 1980, an electromagnetic was transformed into a state-owned company jektowana w kilku wersjach – wytwarzana na drugim planie, z wyjątkiem wyrobów consumer devices were still produced: hi-fi ra- the picture of my Mum [➡ p. 50]. She worked Co prawda obowiązywało zarządzenie pre- pomiaru prędkości statku i przebytej przez chip log 4601 designed by Jacek Popek and and, as the magazine “Świat Radio” (“World of jest nadal25. Solidna obudowa z odlewu alum- rynkowych, które w latach 70., 80. i 90. były dios or speaker sets26. In 2011, wb Electronics as a radio-officer on commercial ships of the zesa Rady Ministrów z roku 1977, że projek- niego drogi był zaprojektowany prosto i czy- Andrzej Perkowski. Both designers were con- Radio”) of 1998 says: “The long-lasting efforts iniowego zapewnia szczelność na kurz, piasek, ważną częścią produkcji. Cechy przypisa- – a private defence industry company estab- Polish Ocean Lines from the late 60s to 1987. tant wzornictwa powinien uczestniczyć we telnie. Omawiając urządzenie w piśmie spe- nected with the Gdańsk State Higher School to begin cooperation with a foreign partner wodę i wilgoć, jest wytrzymała na wstrząsy, ne obiektom przemysłowym i wojskowym lished in 1997, which specialized in electronics At that time, she was the only woman in this wszystkich fazach projektowania, jednak cjalistycznym „Elektronizacja”, zaznaczono, of Fine Arts21, where in 1964, at the Faculty resulted in a spectacular success in the form wibracje, niską i wysoką temperaturę, szoki wpłynęły na konstrukcję i jakość wyrobów, and it for the military – bought Radmor’s position in the Polish fleet and she must have w rzeczywistości spełnienie tego warunku że: „technologia jest nowoczesna, a wystrój of Interior Design the Department of Ship of winning a tender in 1996 to deliver mod- natomiast wzornictwo, podążając w tym sa- used Radmor’s devices. było niemożliwe. W artykule z 1987 roku bardzo estetyczny. Urządzenie to zdobyło dwa Architecture Design and Industrial Forms ern battlefield radio stations for the tactical 22 R. Janowska, Elektronika morska w Zakładach Radio- mym kierunku, nieco „zmiękczyło” ostateczny 23 Roman Korolko, Radmor S.A. Tradycja i nowoczesność, wych „Radmor” – stan obecny i przyszły, „Elektronizacja” (Radmor S.A. Tradition and Modernity) „Świat Radio”, Agnieszka Wróblewska, omawiając dorobek was established. The school tried to cooperate command of the Polish Army. These deliveries nr 2, 1984, s. 14. wyraz produktu, czyniąc go bardziej przyja- April 1998, p. 34.

20 A. Wróblewska, Osiem lat elektroniki, „Wiadomości 20 Agnieszka Wróblewska, Osiem lat elektroniki (Eight 23 R. Korolko, Radmor S.A. Tradycja i nowoczesność, „Świat znym. Docenił to rynek, nie tylko w czasach 24 http://www.obrum.gliwice.pl/upload/downloads/ 19 Ryszard Hoga, projektant wzornictwa, absolwent 22 Roma Janowska, Elektronika morska w Zakładach Radio”, kwiecień 1998, s. 34. spg/102/01_kownacki_foremny.pdf gdańskiej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (1972), Instytutu Wzornictwa Przemysłowego” nr 6, 1987, Years of Electronics), „Wiadomości Instytutu Wzor- Radiowych „Radmor” – stan obecny i przyszły (Marine gdy urządzenia powstawały. Współcześnie w Radmorze pracował w latach 1979–2013. Projekto- s. 15–16. nictwa Przemysłowego” 1987, no. 6, p. 15–16 Electronics in the Radio Factory Radmor – Current 24 http://www.obrum.gliwice.pl/upload/downloads/ 25 Until 2020, 10 versions of the device were produced. wał obudowy urządzeń i grafikę użytkową, m.in. logo 21 W 1996 roku pwssp uzyskała status Akademii Sztuk 21 In 1996, the State Higher School of Fine Arts received State and the Future), „Elektronizacja” (“Electroni- spg/102/01_kownacki_foremny.pdf. 26 Produkcję wyrobów rynkowych zakończono w 2001 26 The production of consumer products was ceased in Radmoru z 1991 roku. Pięknych. the status of the Academy of Fine Arts. zation”) 1984, no. 2, p. 14. 25 Do roku 2020 powstało dziesięć wersji urządzenia. roku. 2001.

P E P E 50 51 radioodbiornik or-5100, nazywany ciepło Wojciech Wybieralski Radmoryną, budzi wciąż zainteresowanie amatorów radiotechniki. Wpisał się również na trwałe w historię polskiego wzornictwa. Wydział Wzornictwa ASP w Warszawie Faculty of Design at the Academy of Fine Arts in Warsaw Ps. Pisząc ten tekst, mam przed oczami małą fotografię mojej Mamy. Pracowała jako radio- oficer na statkach handlowych Polskich Linii Oceanicznych od końca lat 60. do 1987 roku. Była wówczas jedną z dwóch kobiet pełnią- cych tę funkcję w polskiej flocie i z pewnością pracowała na urządzeniach Radmoru. SZKIC O WZORNICTWIE SKETCH ON POLISH POLSKIM DESIGN IN THE CONTEXT NA TLE PRZEMIAN OF THE SOCIAL SPOŁECZNO- AND ECONOMIC -GOSPODARCZYCH TRANSFORMATIONS PO ROKU 1945 AFTER 1945

Powodem zaproponowania mi opracowania autora projektu wzorniczego radioodbiornika I guess the reason why I was asked to draw the author of the design for the Radmor niniejszego wstępu do katalogu wystawy Radmor 5100. up this introduction for the catalogue of the 5100 radio. „Legenda Radmoru” przygotowywanej w Mu- W szkicu tym próbuję skrótowo przeka- exhibition “The Legend of Radmor” prepared This sketch is my attempt at presenting zeum Miasta Gdyni przez plastyka projektan- zać jeden (lecz nie jedyny) z możliwych po- in Gdynia City Museum by a visual artist one of the possible views on design (which ta wzornictwa, a nie historyka gospodarki, glądów na wzornictwo, jedną z legend lub and a designer, instead of a historian focused is not the sole option), one of the legends techniki, sztuki lub designu, był, jak sądzę, prawd o jego realiach. W oparciu o własne in economy, technology, art or design, was or truths on the realities. It is based on my

Barbara Gnyp-Frejlich obsługująca fakt istotnego udziału w opracowywaniu wieloletnie doświadczenia zarówno w prak- the fact that Radmor’s devices and products own long-standing experience of designer’s radiostację, przypuszczalnie dla Radmoru urządzeń i produktów przez tyce projektowania, jak i dydaktyce oraz pracy were largely developed by famous designers, job as well as teaching and work on some lata 60. xx w. Fot. ze zbiorów autorki/ znanych projektantów wzornictwa prof. Jac- nad pewnymi uogólnieniami w tym zakresie. Prof. Jacek Popek from the Academy of Fine generalisations in this field. I think there Barbara Gnyp-Frejlich operating a transceivers, probably in the 60s ka Popka z asp w Gdańsku i oraz st. wykł. Uważam, że tego wyjaśniania nigdy za wiele, Arts (asp) in Gdańsk and a senior lecturer can never be too much of such explanations, Grzegorza Strzelewicza z asp w Warszawie, ponieważ zawód ten, funkcjonujący na styku from the Warsaw asp, Grzegorz Strzelewicz, as this profession, which functions at the

P P E 52 53 wielu różnorodnych dyscyplin, nie jest w peł- potrzeb. Podstawą wszelkiego projektowania, meeting point of various disciplines, is not rationalisation, systematic thinking, which, w sensie ludzkim, jak i materialnym, a na- swojego zawodu i handlowe, nadawali formy of ussr dominance, trade, production and de- not forget that a new society was forming. It nirozumiany. Dlatego też starałem się wyja- szczególnie procesów przedprojektowych, jest fully understood. Therefore, I have been try- when we enter the fields of design (especially stępnie zdekomponowane w trakcie powo- produktom, kierując się własną wiedzą,wy- sign were re-born in various fields and on vari- consisted of the old and new and generally śnić jego ważne w moim przekonaniu aspekty dostrzeganie i analiza potrzeb, dalej racjona- ing to explain its aspects which, according to visual arts – defining the form and aesthet- jennych przemian polityczno-społecznych, czuciem czy też preferencjami estetycznymi. ous levels, as a result of the necessity to return impoverished intelligentsia and the new class i ukazać go jako integralną część zagadnień lizacja, myślenie systematyczne, które jednak me, are important and to recognize it as an ics) needs to take into account multi-layered w tym też kulturowych. W państwie po 1945 Często (co w takiej pionierskiej sytuacji moż- to a kind of civilisation normality. It often of small farm owners who combined their społeczno-gospodarczych, w tym kulturalnych gdy wkraczamy na obszary wzornictwa (szcze- integral part of this country’s socio-economic culture and social problems, often involving roku funkcjonującym pod hasłami socjalizmu, na uznać za naturalne) korzystając z wzorów happened in the form of the so-called private farm work with employment as workers in kraju, nie tylko dotyczących plastyki i sztuki. gólnie plastyki – definiowania formy, estetyki) issues, including the cultural ones, not only various emotions, an underspecified character włączonym w obszar dominacji imperium zagranicznych, starając się w ten sposób od- initiative, often against or outside the state’s other sectors, people who moved to cities and Wzornictwo, którym to terminem najczę- wymaga uwzględnienia wielowarstwowych those connected with visual arts and art. or soft factors which are significant for both zsrr, w rezultacie konieczności powrotu do powiedzieć na powszechne gusty odbiorców. official policy. The first, elementary level of factories who formed the new working class ściej posługujemy się obecnie w Polsce, na zagadnień kulturowych, społecznych, w tym Wzornictwo, which is the term we usually design and the market. In the conditions of to- pewnej normalności cywilizacyjnej odradzały Trzeba pamiętać, że kształtowało się w tym this unique rebirth of industry or, generally and, obviously, individual farmers as well as świecie (a także ostatnio i u nas) znane jako często różnorodnych emocji, niedookreślono- use in Poland nowadays, is globally (and re- day’s market economy, the history of design’s się w różnych dziedzinach i poziomach handel, czasie nowe społeczeństwo składające się ze speaking the economy, was the return of the the workers of the nationalised cooperatives. design, oznacza przede wszystkim twórczość ści, specyficznych miękkich czynników soft( cently here as well) known as design. Above development indicates a serious involvement produkcja oraz projektowanie. Działo się to starej i nowej, generalnie rzecz biorąc zuboża- owners, self-organization of the staffs as well This was certainly reflected in the func- projektową – projektowanie. Nie jest to aktyw- factors) ważnych tak dla projektowania, jak all, the term refers to creating designs – de- of the above-mentioned emotional factors, var- często w postaci tzw. inicjatywy prywatnej łej inteligencji oraz nowej warstwy tzw. chło- as the activity of engineering and managerial tional and aesthetic tastes of both the pro- ność realizowana jedynie w obszarze wzor- i rynku. W warunkach współczesnej gospo- signing. It is not an activity which is complet- ious motivations and even coincidence in the często wbrew lub poza oficjalną polityką pań- porobotników, ludności przenoszącej się do staff on the (literal and metaphoric) debris of ducers and customers and, as a result, in nictwa, stanowi proces myślowy zachodzący darki rynkowej historia rozwoju wzornictwa ed only in the field of design – on the contrary, design processes. stwa. Pierwszym elementarnym poziomem miast i fabryk tworzących nową klasę robotni- what was left. New products were often made a professional or unprofessional development w wielu dziedzinach życia (w tym nauce, tech- wskazuje na poważny udział w procesach pro- it is a though process which takes places in The basics of design studies in Poland tego swoistego odradzania się przemysłu, czą, oraz oczywiście rolników indywidualnych based on pre-war models and designs. of the products. At that time, the way of us- nice, sztuce czy też innej działalności praktycz- jektowania wspomnianych wyżej czynników many spheres of life (including science, engi- were created, among others, by the profes- a mówiąc ogólnie gospodarki, był powrót wła- i robotników upaństwowionych spółdzielni. Production usually took place in small, pri- ing things, the work ethos, skills, lifestyles nej), w tym także życia codziennego. Termin emocjonalnych, różnorodnych motywacji, neering, art or practicalities), including every- sors: Tadeusz Kotarbiński, Wojciech Gaspar- ścicieli, samoorganizacja załóg, aktywność ka- Miało to w oczywisty sposób odzwier- vate shops (which were not fully nationalised or national and environmental habits were projektowanie określa cały obszar działalności a nawet przypadku! day life. The term design describes the whole ski, Czesław Bąbiński, Tadeusz Pszczołowski, dry inżynieryjnej i menadżerskiej na gruzach ciedlenie w upodobaniach użytkowych i es- yet), cooperatives and manufacturing compa- brought from the places where the people koncepcyjnej na polu bardzo szeroko rozumia- Podstawy nauki o projektowaniu w Polsce field of creative activity in the sphere of very Janusz Dietrych and their teams as well as (przenośnie i dosłownie) tego, co pozostało. tetycznych tak wytwórców, jak i odbiorców nies which did not always function officially originally lived. This was the process of the nej gospodarki, techniki, nauk o człowieku stworzyli m.in. profesorowie Tadeusz Kotar- broadly understood economy, engineering, the environments connected with them. The Nowe produkty wytwarzano często na pod- produktów, a w konsekwencji w profesjo- – they were often semi-legal or illegal. In my so-called migration of people or relocations, i społeczeństwie oraz na szczególnie intere- biński, Wojciech Gasparski, Czesław Bąbiński, the studies of humans and societies and in following professors were the pioneers, active stawie wzorów i projektów przedwojennych. nalnym lub nie kształtowaniu produktów. opinion (and I am not an economic historian!), from the lost territories to the regained ones. sującym nas obecnie polu plastyki – formy Tadeusz Pszczołowski, Janusz Dietrych oraz the field of visual arts, which is particularly directly in the sphere of design (industrial Produkcja ta odbywała się najczęściej Przenoszono w tym czasie zarówno zwyczaje a significant part of consumer products of the New standards and everyday life patterns „nałożonej” niejako na rozwiązania użytkowo- zespoły i środowiska z nimi związane. Bezpo- interesting to us – a form which is “put on” the design): Andrzej Pawłowski, Jerzy Ginalski, w drobnych zakładach prywatnych (jeszcze użytkowe, jak i etos pracy, umiejętności, style 50s and 60s, which I saw for example in the were formed. In a way, they referred to the -techniczne, czyli wzornictwa-designu. średnio na obszarze wzornictwa (wzornictwa functional and engineering solutions: design. Jerzy Sołtan, Lech Tomaszewski, Andrzej Jan nie całkowicie upaństwowionych), spół- życia czy obyczaje narodowościowo-środo- Różycki Bazar in Warsaw or in many shops, ones people remembered from the past or Samą nazwę „design” język angielski za- przemysłowego) działali pioniersko w tym za- The name “design” was adapted by Eng- Wróblewski and Adam Haupt. dzielniach, a także wytwórniach nie zawsze wiskowe ze swoich przedwojennych miejsc had origins of this kind. I am going to risk the scarce information from beyond the iron adaptował z łaciny, w której „designo” ozna- kresie prof. Andrzej Pawłowski, Jerzy Ginalski, lish from Latin. The Latin “designo” means Coming back to the discipline which I prac- funkcjonujących oficjalnie, często półlegalnie, zamieszkania. Był to proces tzw. wędrówki lu- saying that thanks to this activity, the spirit curtain. Many examples for following as well cza określać, wskazać, odznaczać, odrysować, Jerzy Sołtan, Lech Tomaszewski, Andrzej Jan to determine, to indicate, to mark out, to copy, tice and try to describe, from the second half a nawet nielegalnie. Oceniam (a nie jestem dów, przesiedleń z ziem utraconych na ziemie of free entrepreneurship was saved, which as design and visual inspirations came from ukształtować. Tworzone przez projektantów Wróblewski, Adam Haupt. to shape. The drawings made by designers – of the 19th century, through the 20th century, historykiem gospodarki!), że poważna część odzyskane. Powstawały nowe wzorce, sposoby facilitated the re-birth of market economy parcels from abroad, also to the second-hand rysunki – odwzorowania przedstawienia Wracając na obszar dziedziny, którą upra- copies and representations of various kinds until our time, Poland has had interesting produktów powszechnego użytku w latach życia codziennego, w pewien sposób nawiązu- and private enterprises in the new political clothes markets, where you could buy more różnego rodzaju (i w różnych technikach) – wiam praktycznie i usiłuję opisywać, Polska (and in various techniques) – are, in a way, multicultural traditions – both artistic and 50. i 60., co obserwowałem np. na Bazarze Ró- jące do zapamiętanych z przeszłości, odnoszące situation after 1989. than just clothes. są na swój sposób desygnatami przyszłych miała od drugiej połowy xix wieku poprzez the referents of future products, devices. In fine arts or design ones, in the fields of visual życkiego w Warszawie oraz w wielu sklepach, się do skąpych informacji zza żelaznej kurtyny. In the larger production plants, especially During that time, until the end of the 50s, produktów, urządzeń. W języku polskim to wiek xx aż do naszych czasów interesujące Polish, this meaning is close to a model, cop- arts, functional object design, architecture miała taki rodowód. Zaryzykuję twierdzenie, Poważnym źródłem przykładów do naślado- in the 40s and 50s of the 20th century, the visual artists who were educated before the znaczenie bliskie jest słowu wzór, wzorować, wielokulturowe tradycje zarówno artystyczne, ying and reproducing. In design practice, we and graphic design, which created the bases że dzięki tej działalności ocalał duch wolnej wania, inspiracji projektowo-wizualnych była leading role, not only in engineering decisions, war or right after it started participating in odwzorować. W naszej praktyce projektowej jak i plastyczno-projektowe z obszaru sztuk use two-dimensional drawing, visualisations for the contemporary design thought, also in przedsiębiorczości, co ułatwiło odrodzenie się zawartość paczek z zagranicy docierających was played by engineers and technicians of shaping things. Most of them were sufficiently posługujemy się rysunkiem dwuwymiaro- wizualnych, projektowania przedmiotów and 3D modelling in various techniques. We this scope. gospodarki rynkowej i prywatnej w nowej również na bazary, zwane ciuchami – i to nie various specialization. As they simultaneous- prepared when it came to visual arts and aes- wym, wizualizacjami oraz kształtowaniem użytkowych, architektury i projektowania do not neglect verbal definitions either. What was developed in our country be- sytuacji politycznej po roku 1989. tylko w dziedzinie konfekcji. ly solved problems in their fields and trade thetics but they lacked the engineering skills. trójwymiarowym w różnych technikach, nie graficznego, co stworzyło podstawy do współ- As Prof. Wojciech Gasparski, a praxeologist fore the outbreak of World War ii, was largely W większych zakładach wytwórczych, W tym czasie od końca lat 50. w nadawa- issue, they gave products forms driven by They acquired these skills later on, in practice, zaniedbując również definiowania słowem. czesnego myślenia projektowego również and design expert, has defined it, “design is damaged, in both human and material sense. szczególnie w latach 40. i 50. xx wieku, a na- niu kształtu wyrobom zaczęli na większą ska- their knowledge, intuition or aesthetic pref- through cooperation with other participants Jak to określił prof. Wojciech Gasparski, i w tym zakresie. a creative preparation for a change”, to satis- Then, it was decomposed during the post-war wet później, wiodącą rolę, nie tylko w zakresie lę uczestniczyć plastycy wykształceni przed erences. It was often done based on foreign of the design and production process, in the prakseolog-projektoznawca, „projektowanie To, co udało się w naszym kraju wypra- fy given needs. The foundation of all design, political, social and cultural transformations. decyzji technicznych, odgrywali inżynierowie wojną lub tuż po wojnie, najczęściej dobrze models (which can be seen as natural in such conditions of the poor economy. jest koncepcyjnym przygotowaniem zmiany” cować do czasu wybuchu ii wojny światowej, especially the pre-design processes, is noticing In the country which, after 1945, functioned i technicy różnych specjalności, którzy rów- przygotowani plastycznie i estetycznie, lecz a pioneering situation). It was an attempt at Though I am not commenting on the events w celu zaspokojenia realizacji określonych zostało w poważnym stopniu zniszczone, tak the needs and analysing them. Then, there is under the banner of socialism and in the area nolegle rozwiązując zagadnienia z zakresu nie wystarczająco technicznie. Te umiejętności responding to general public’s tastes. We must before 1939, I think Wanda Telowska must

P E P E 54 55 zdobywali później w praktyce współpracy 2. Okres po roku 1956, tzw. odwilż, to pozorny be mentioned here. At that time, she was economic stagnation which ended in a general asortymentowej produktów powszechnego Szósty okres (lata 1989–1990) i siódmy (lata can observe modern design methods starting The history of the professional electronic z innymi uczestnikami procesu projektowa- liberalizm wczesnego Gomułki, redukowany a young graduate of asp in Warsaw and crisis at the turn of the 60s and 70s. użytku, towarów importowanych. Miało to 90., 2004 i dalsze) to czas głębokiej transforma- to develop (often with the application of de- devices producer Radmor is a perfect example nia i wytwarzania w warunkach ubogiej już na początku lat 60., konflikty społeczno- had just began working at the newly formed odbicie w większej swobodzie kształtowania cji gospodarki, a w niej projektowania ogólne- sign procedures). More and more often, they of the process described above. It functioned gospodarki. -polityczne, także okres stagnacji gospodarczej Ministry of Industry and Commerce, at “the 3. The years 1970–1979/80 – similarly to the plastycznego, konieczności dostosowywania go oraz projektowania wzorniczego w nowych were based on market research, as well as in Gdynia from 1952, under the name Mor- Pomimo że w tym artykule nie komen- zakończony ogólnym kryzysem na przełomie job centre” which connected visual artists previous stages, this one was also divided się do mód i stylów życia społeczeństw za- warunkach gospodarki rynkowej o orientacji R&D activities combined with marketing and ska Obsługa Radiowa Statków mors (Mari- tuję wydarzeń sprzed 1939 roku, uważam, lat 60. i 70. with industry. It was beneficial to both sides into two periods, with a turning point in the chodnich. W samym przemyśle obserwujemy liberalnej w sferze polityki i kultury. advertising. time Ship Radio Service). In 1971, it changed że koniecznie należy wspomnieć o Wandzie and the quality of products. However, the mid-70s. The first one was the time of surface początki wypracowywania nowoczesnych me- Doskonale wpisuje się w opisany wy- its name to Radmor and since 2011, it has Telakowskiej, wtedy młodej absolwentce asp 3. Lata 1970–1979/80 – podobnie jak poprzed- outbreak of the war thwarted these plans. development (illusion of consumption) sup- tod projektowania (często z udziałem procedur żej proces historia zakładu profesjonalnych 6. The beginning of the 21st century, especially been a part of the wb Electronics corpora- w Warszawie, która rozpoczęła pracę w nowo nie etapy ten także podzielony był na dwa In spite of the difficulties, this is when the ported by foreign loans. In the second part of wzorniczych), które opierano coraz częściej urządzeń elektronicznych Radmor, funkcjo- the time after Poland joined the European tion, which is an extraordinary example of utworzonym Ministerstwie Przemysłu i Han- okresy z cezurą mniej więcej w połowie lat idea was formed and the actual design for the three years, global economy crises which na badaniach rynku, działaniach typu B+R nującego w Gdyni od przedwojnia pod na- Union in 2004, was the time when our econ- development. dlu, „placówce pośrednictwa pracy” służącej 70. Pierwszy z nich był czasem pozornego industry began. Design, which actually led to a crises of the Polish centrally-controlled w powiązaniu z marketingiem i reklamą. zwą Morska Obsługa Radiowa Statków mors, omy was becoming more and more involved Thinking about the future of design profes- łączeniu plastyków z przemysłem z pożytkiem rozwoju (iluzja konsumpcji) wspomaganego is a reflection of he level of general and economy and huge shortages in supplies on upaństwowionego w roku 1949 właśnie pod in the economic and technological system of sions, we have to remember about the serious dla obu stron oraz jakości produktów. Wybuch przez kredyty zagraniczne. W drugiej poło- visual culture, is also a material (functional all levels led to socio-political tensions and, 6. Początek wieku xxi, a szczególnie okres po nazwą Radmor, który w 2011 roku wchodzi the European and global economy with all the economic, social and health difficulties occur- wojny pokrzyżował te plany. Mimo trudności wie tych lat kryzysy gospodarki światowej, and technical) part of economy. The cycle as a result, the end of the so-called “Gierek’s wejściu Polski do Unii Europejskiej w 2004 w skład koncernu wb Electronics, co stanowi consequences, concepts, gains and limitations ring now (2019–2020) globally. Therefore, we powstała wtedy idea oraz początki realnego a w konsekwencji i naszej, niewydolność sys- of Polish design, as the process cannot be decade”. roku, to czas coraz większego włączania się niezwykły przykład przetrwania i rozwoju. which we are still discussing extensively to- should not delude ourselves by thinking that projektowania dla przemysłu. Wzornictwo, temu gospodarki sterowanej odgórnie, potężne unquestionably called development, had the naszej gospodarki do ekonomiczno-techno- Myśląc o przyszłości zawodów projekto- day. Polish design experts are already partic- we can avoid a long period of difficulties and które w istocie rzeczy stanowi odzwiercie- braki w zaopatrzeniu ludności na wszystkich following stages: 4. The 1980–1989 period began with a short logicznego systemu gospodarek europejskiej wych, trzeba również pamiętać o pojawia- ipating in this process on multiple levels and socio-economic transformations in Poland, dlenie poziomu kultury ogólnej i wizualnej, poziomach wywołały napięcia społeczno-po- breakthrough and a short period of the Sol- i światowej ze wszystkimi wielokrotnie do jących się obecnie (2019–2020) poważnych in various specializations (sectors), in close Europe and the world. This pertains to the jest również materialną (użytkową i technicz- lityczne, a w konsekwencji kres tzw. dekady 1. The period of the 3-year plan (1947–1949) idarity. Then, there was the martial law, po- chwili obecnej dyskutowanymi konsekwen- trudnościach gospodarczych, społecznych connection with the construction and techno- whole economy, including all kinds of design ną) częścią gospodarki. Cykl życia polskiego Gierka. was the reconstruction of industry and the litical repressions, a complete slump of the cjami, koncepcjami, zyskami i ograniczeniami. i zdrowotnych w globalnym wymiarze. Nie logical processes, market research as well as and industrial design in all the manufacturing wzornictwa, ponieważ rozwojem tego proce- remains of private enterprises. The six-years economy, stagnation and a deep socio-political W procesie tym na wielu poziomach i w róż- należy w związku z tym mieć złudzeń, że omi- marketing and advertising. This is the ground sectors and functional areas, from clothing su bezdyskusyjnie nazwać chyba nie można, 4. Lata 1980–1989 to na początku przełom plan was about nationalizing most of the crisis as well as collapse of the ussr power nych specjalizacjach (branżach) uczestniczą nie nas kolejna długa faza trudności i prze- on which innovativeness and competitiveness to machines and devices, not to mention the przebiegał w następujących etapach: i krótki okres Solidarności, potem stan wo- enterprises, production facilities, even the which we were dominated by, which led to the już polscy specjaliści z zakresu wzornictwa kształceń gospodarczo-społecznych zarówno of the Polish ideas and products develop (also automotive sector. Even today, we can see that jenny, represje polityczne, całkowite załama- cooperative ones, as well as commerce and fall of the Polish People’s Republic. w ścisłym powiązaniu z aktywnością B+R, Polski, jak i Europy oraz świata. Dotyczy to in design). the young and middle-aged generations of 1. Okres planu 3-letniego (1947–1949) to od- nie gospodarki, stagnacja i głęboki kryzys agriculture. The introduction of planned pracami konstrukcyjno-technologicznymi, całej gospodarki, a w niej wszelkiego projekto- designers will have to face completely new budowa przemysłu, pozostałości gospodarki społeczno-polityczny, wraz z załamaniem economy. Subordinating to the economy of 5. The 90s were characterised by abandoning badaniami rynku, marketingu i reklamy. wania, w tym też wzorniczego we wszystkich During more than 50 years, from the end of challenges and professional situations. prywatnej. Okres planu 6-letniego (1950–1955) się siły dominującego nas imperium zsrr, co ussr, also as a part of the Comecon. Rapid planned economy, intense privatization, for- Na takim gruncie rozwija się innowacyjność branżach wytwórczości oraz obszarach użyt- World War ii to 1990, which is the end of the Returning to the history, it is worth not- – upaństwowienie większości gospodarki, za- doprowadziło do upadku prl. development of heavy industry and orienting eign capital entry and the transfer of many i konkurencyjność polskich projektów i wy- kowych, od konfekcji do maszyn i urządzeń, 20th century, 5 different stages of the Polish ing that the 70s, in spite of the political and kładów produkcyjnych, nawet spółdzielczych, all the industry to munitions production (or technologies or methods of running a busi- robów (w tym też w zakresie wzornictwa). nie wspominając o motoryzacji. Już obecnie People Republic’s period can be distinguished. economic limitations, were, after all, a period także handlu i rolnictwa. Wdrażanie koncep- 5. Lata 90. cechowało odejście od gospodarki the possibility of such production – cold war ness as well as a collapse of many production widać, że młode i średnie pokolenie projektan- They differed to some extent, when it came to of substantial growth or even creation of cji gospodarki planowej. Podporządkowanie planowej, intensywna prywatyzacja, wejście 1947–1970–1990). In 1950, based on the idea plants and the beginning of building a market W okresie ponad 50 lat, ktore upłynęły od tów czekać będą całkowicie nowe wyzwania the political conditionings and economic situa- new sectors of state-owned industry. This gospodarce zsrr, także w ramach rwpg. In- kapitału zagranicznego oraz transfer wielu of Prof. Wanda Telakowska, the Institute of economy. The state as a whole and its citizens czasu zakończenia ii wojny światowej do roku oraz sytuacje zawodowe. tions. This juxtaposition shows that it was not process resulted in many valuable projects tensywny rozwój przemysłu ciężkiego oraz technologii i metod prowadzenia biznesu, Industrial Design was established. It was an went through difficult periods or crises and 1990, czyli do końca xx wieku, daje się wy- Wracając do historii, warto zauważyć, a time of consistent development which would and implementations in all the sectors of ukierunkowanie całego przemysłu na pro- także upadek wielu zakładów produkcyjnych important institution for our professional sacrifices. The early days of building market różnić 5 „peerelowskich” etapów różniących że lata 70. mimo ograniczeń polityczno-go- favour constructive thinking or building the industry and, as a consequence, many new dukcję (lub możliwość produkcji) zbrojeniową i początki budowania gospodarki rynkowej. life which introduced the word “design” into economy, not just when it came to production się do pewnego stopnia uwarunkowaniami spodarczych były jednak okresem poważnej country’s “substance”, including all kinds of de- construction, technological and design projects (zimna wojna 1947–1970–1990). W 1950 roku Państwo jako całość i jego obywatele przecho- the official, widespread use. but also trade, soon became noticeable, espe- politycznymi oraz sytuacjami gospodarczymi. rozbudowy, a nawet tworzenia nowych branż sign. The sixth (1989–1990) and seventh (90s, understood as a whole. The products did not udało się z inspiracji prof. Wandy Telakowskiej dzili (szczególnie w latach 1992–1994) przez cially in the wide variety of consumer prod- Z zestawienia tego również wynika, że nie przemysłu państwowego. W rezultacie tego 2004 and later) period are the time of a deep only function on the domestic or Comecon powołać Instytut Wzornictwa Przemysłowego okres trudności, kryzysu i wyrzeczeń. Począt- 2. The period after 1956, the so called thaw, ucts, particularly the imported ones. This was był to czas ciągłości rozwojowej, sprzyjający procesu powstało wiele często wartościo- transformation of economy, including general markets, but also on the global market, in (iwp), ważną instytucję naszego życia zawo- ki budowania gospodarki wolnorynkowej, nie was the ostensible liberalism of the early reflected in more freedom of artistic creation konstruktywnemu myśleniu i budowaniu wych projektów i wdrożeń we wszystkich design and industrial design in the new condi- a given class and at a given price. At that time, dowego, wprowadzając do powszechnego ofi- tylko w zakresieprodukcji, ale i handlu, stały Gomułko, reduced as early as in the early 60s, or the necessity to adjust trends and lifestyles „materii” kraju, a w tym wszystkich odmian dziedzinach przemysłu, a co za tym idzie tions of market economy with a liberal orien- many trade conglomerates were established, cjalnego użytku nazwę „wzornictwo”. się wkrótce widoczne również w dużej gamie social and political conflicts and a period of of the western societies. In industry itself, we projektowania, też projektowania wzorniczego. wiele nowych opracowań konstrukcyjnych, tation when it came to politics and economy. based on the existing plants (e.g. following

P E P E 56 57 technologicznych i wzorniczych rozumia- strukturalno-konstrukcyjnym, jak i – co the example of South Korean chaebols), which concepts, user’s manuals, functional graphics, Uczestnictwo w gospodarce konkurencyj- zaczyna brać pod uwagę i realizować szeroko Contemporary societies, especially those nych jako całość. Wyroby te funkcjonowały oczywiste – plastyczno-estetycznym. Wy- were supposed to accelerate the qualitative corporate identity systems or even advertising. nej wymusza również tempo podejmowania rozumiane zagadnienia ekologiczne, społeczne, of the so-called developed countries, are re- nie tylko na rynku krajowym i rwpg, lecz kształcenie to umożliwiało przekraczanie and quantitative development of production as Such practice made it relatively easy for the decyzji oraz samego procesu projektowego. w tym też etyczne w kategoriach globalnych. ally varied. They are multi-layered when it często na rynkach światowych w określonej granic specjalizacji, także samokształcenia, a part of centrally planned economy. Among designers to adjust to the new conditions of Od końca lat 80. do chwili obecnej następu- Jeśli chodzi o formę, wyraża się to w tenden- comes to cultural traditions, levels of afflu- klasie i cenie. W tym czasie powołano do co było niezwykle użyteczne dla absolwen- them, there were pzo, the conglomerates market economy after 1990. ją głębokie zmiany w metodach i technikach cjach do jej swoistego „uspokojenia” czy „odryn- ence, education, sort of employment, residence, życia często na bazie istniejących zakładów tów życiowo. W wielu realnych sytuacjach Bumar, Unitra, Predom, Polsport, Pollena, To sum up, it is worth mentioning that one samego procesu projektowania (tu trzeba kowienia”, które, jak sądzę, w obecnej sytuacji etc. This results in a need or even a neces- wiele branżowych zjednoczeń (np. na wzór ściśle zawodowych ten sam projektant musiał Omel, Zremb, Cora and many others com- of the basic ideas which was the start of the uwzględnić różnice specjalizacyjne). przemian (wręcz kryzysów) polityczno-ekono- sity to design, produce and introduce onto południowokoreańskich czeboli), za pomocą i nadal musi jednocześnie podejmować decy- panies in different sectors of industry and contemporary understanding of architecture Ostatnie 20–25 lat przyniosły (co zrozu- miczno-społecznych będzie się utrwalać, lecz the markets a wide range of products which których spodziewano się w ramach centrali- zje w zakresie formy i kolorystyki wyrobów, commerce, managed by various ministries. and design was the brief statement of L. H. miałe) upowszechnienie stosowania metod także funkcjonować równolegle do innych compete against one another in many aspects, stycznej gospodarki planowej przyśpieszyć grafiki na produktach, koncepcji opakowań, This system’s functioning definitely resulted Sullivan’s (1856–1924), an architect from the cyfrowych w projektowaniu, proces ten wska- koncepcji czy sposobów widzenia i uprawiania including serious competition when it comes rozwój jakościowy i ilościowy produkcji. instrukcji obsługi, grafiki użytkowej, syste- in fragmentary development and industry so-called Chicago school that “form follows zuje na tendencje rozwojowe. tego zawodu. to form (which often is really unrestrained). Należały do nich m.in. zakłady pzo, zjed- mów informacji wizualnej, a nawet reklamy. modernization, to the extent which was pos- function”. It is simple and easy to understand Współczesne społeczeństwa szczególnie It is becoming a part of the consumer culture. noczenia Bumar, Unitra, Predom, Polsport, Tego rodzaju praktyka umożliwiła stosunkowo sible at that time (we must not forget the or remember. Historically, as these kinds of krajów tzw. rozwiniętych są bardzo zróżni- Since the mid-20th century, the processes have Pollena, Omel, Zremb, Cora oraz wiele in- łatwe przystosowanie się projektantów do serious limitations caused by the embargo design developed in the 19th and 20th century, cowane – wielowarstwowe pod względem been taking place on a broader scale, in an ac- nych, operujących pod zarządem różnych nowych warunkówgospodarki rynkowej po imposed on the countries of the so-called and even today, a whole complex of techno- tradycji kulturowych, stopnia zamożności, celerated mode, with much variation, around ministerstw w wielu dziedzinach przemysłu roku 1990. socialist block). However, this period brought logical issues was added to this, including wykształcenia, rodzaju zatrudnienia, miej- the world. i handlu. Rezultatem funkcjonowania tego Na zakończenie warto przypomnieć, że technological development, engineering staff’s mainly construction, technology, production sca zamieszkania itd. Stwarza to potrzebę, This kind of competition (also when it systemu był niewątpliwy cząstkowy rozwój, jedną z podstawowych koncepcji, od której training in various specializations, including economics and many more. So here are the a wręcz konieczność projektowania, wytwa- comes to design) does not only apply to con- unowocześnienie przemysłu, w granicach moż- rozpoczęły się współcześnie rozumiane archi- management and design. bases: form – function – engineering, consid- rzania i wprowadzania na rynki dużej gamy sumer products but also to machines, purely liwych w tym czasie (należy bowiem pamiętać tektura i wzornictwo, jest lapidarne stwier- Construction offices of these plants and ered in different combinations, conditionings, produktów konkurujących między sobą wie- functional devices, or even engineering ele- o poważnych ograniczeniach spowodowanych dzenie L. H. Sullivana (1856–1924), architekta conglomerates began “consciously” hiring variations and contexts. loma czynnikami, w tym w poważnym stop- ments meant for various systems. Form un- przez embargo nałożone na kraje tzw. bloku z tzw. szkoły chicagowskiej, że „forma podąża the graduates of design faculties (industrial The scope of the activities in which design niu formą (często bardzo swobodną). Stają derstood as industrial design, if seen in legal socjalistycznego). Mimo wszystko okres ten za funkcją”. Jest ono proste, łatwe do zrozu- design) of various specializations from uni- now participates in the market economy is się one częścią kultury konsumenckiej. Od terms, often has a very important role in the przyniósł rozwój technologiczny, kształcenie mienia i zaakceptowania. W miarę rozwoju versities in Cracow, Łódź, Warsaw, Gdańsk, broadening, among others, to participation około połowy xx wieku procesy te zachodzą conditions of market competition. kadry inżynierskiej w rozmaitych specjaliza- historycznego tych rodzajów projektowania Poznań and Wrocław. These studies provided in trials and marketing research. In na większą skalę w trybie przyśpieszonym, From the early 90s, we have been able cjach, w tym również w zakresie umiejętności w xix i xx wieku aż po dzień dzisiejszy doda- good general education, also in visual arts, the group of factors, which designers, and o dużej zmiennności w skali całego świata. to observe (and today the tendency is really menadżerskich oraz wzornictwa. no do tego układu cały kompleks zagadnień which allowed beginning a career as fine industrial designers, must take into account, Rywalizacja tego typu (także w zakresie noticeable) that all object or functional and en- Biura konstrukcyjne tych zakładów i zjed- technicznych, w tym głównie konstrukcję, artists and designers with industrial design we have to include economic issues, transport, wzornictwa) dotyczy nie tylko produktów gineering design, including industrial design, noczeń zaczynały w tym czasie zatrudniać technologię, ekonomikę produkcji (i wiele specializations, among others, in consumer storage, assembly and many more. powszechnego użytku, lecz również maszyn, take more and more notice and implement „świadomie” absolwentów wydziałów wzor- innych). Mamy więc układ podstawowy products, machines and devices, planning Participation in competitive economy urządzeń sprzętu „czysto” użytkowego, a na- broadly understood ecological, social and eth- nictwa (wzornictwa przemysłowego) różnych formę – funkcję – technikę rozpatrywane various kinds of space, elements of interior forces fast decisions. The design process it- wet elementów o przeznaczeniu techniczno- ical issues in global categories. When it comes specjalności z uczelni w Krakowie, Łodzi, War- w rozmaitych kombinacjach, uwarunkowa- décor in the aspects of general functions, self must be speedy as well. -instalacyjnym. Forma rozumiana jako wzór to the form, it is expressed in the tendencies szawie, Gdańsku, Poznaniu i Wrocławiu. Na niach, wariantach i kontekstach. structure and construction as well as the Since the end of the 80s, profound chang- przemysłowy, jeśli spojrzeć na to zjawisko for a kind of “quieting down” or “unmarket- studiach tych zdobywano dobre wykształ- Zakres działań, w których obecnie uczest- visual and aesthetic aspects. Such education es have been taking place in the methods w kategoriach prawnych, odgrywa często bar- ing”, which, as I think, in today’s situation of cenie ogólne, także plastyczne, umożliwia- niczy wzornictwo w gospodarce rynkowej, allowed to cross the boundaries of special- and techniques of the design process itself dzo istotną rolę w warunkach konkurencji political, economic and social transformations jące start w zawodzie plastyka projektanta powiększa się m.in. o udział w badaniach użyt- ization, also in self-education which was (specialization differences must be taken rynkowej. (or even crises) will become established and o specjalizacji wzorniczej w obszarze m.in. kowych oraz marketingowych. Do zespołu extremely useful in the graduate’s lives. In into account here). Już od początku lat 90. daje się zauważyć function parallel to other concepts or ways of produktów powszechnego użytku, maszyn czynników,które muszą uwzględniać projek- many actual strictly professional situations, The last 20–25 years have (understandably) (a obecnie ta tendencja jest bardzo widocz- seeing and practicing the profession. i urządzeń, aranżacji przestrzeni różnego prze- tanci, w tym również wzornictwa, dodać na- the same designer had to, and still has to, brought common use of digital methods in na), że wszelkie projektowanie przedmiotów znaczenia, elementów wyposażenia wnętrz, leży zagadnienia ekonomiczne, transportu, take decisions as to the form and colours of design. This process indicates developmental i obiektów użytkowo-technicznych, włączając tak w aspektach ogólnofunkcjonalnym, magazynowania, montażu i wiele innych. products, their graphic design, the packaging trends. w to wzornictwo, w coraz większym stopniu

P E P E 58 59 Piotr Metz

RADMOR RADMOR WIECZNIE ŻYWY FOREVER

Moim pierwszym sprzętem hi-fi był słynny Moja jedyna wówczas „prawdziwa” pły- My first hi-fi was the famous Mister Hit – a re- My only “real” record at that time – the Jerzy Krzyżanowski, Gerard Zielonka i Zbigniew Rybiński przy radioodbiornikach Mister Hit – gramofon na licencji Telefun- ta – „Let it be” Beatlesów – miała szczerbę cord player under a Telefunken license. It had Beatles’ “Let It Be” – had a two-song deep Radmor 5100, 1976/ kena, wyposażony w głośnik i wzmacniacz. na głębokość dwóch utworów – spadła ko- a loudspeaker and an amplifier. It replaced the crack. It fell off my friend’s table which Jerzy Krzyżanowski, Gerard Zielonko and Zastąpił ponadczasowe Bambino w odtwa- ledze ze stołu i tylko dlatego wymienił ją timeless Bambino in playing the cardboard was the only reason why he would trade it Zbigniew Rybińskii next to the Radmor 5100 radios, 1976 rzaniu pocztówek dźwiękowych – fenomenu ze mną na piłkę nożną typu „biedronka”. records – a phenomenon of the Soviet block for my “ladybug” football. For a long time, (także socjologicznego) ówczesnych demo- Przez dłuższy czas podnosiłem więc przy countries (also a sociological one). After all, I would raise the record player’s pick-up arm ludów – mieliśmy bądź co bądź jako jedyni każdym obrocie talerza ramię gra- we were the only ones in this part of Europe at every turn, to spot the few seconds. w tej części Europy bieżący dostęp do nowej mofonu, żeby wychwycić te parę sekund. to have constant access to music which was Before, there was only a portable Soviet radio, muzyki niedostępnej gdzie indziej. I to za Wcześniej było tylko przenośne radio pro- unavailable elsewhere. And its prices were which my father brought from a business trip. przystępną cenę. Fenomen wart osobnej dukcji radzieckiej, ale z cudownie brzmią- affordable. This phenomenon deserves a sep- However, its fm band sounded wonderful. rozprawy. cym zakresem ukf, czyli fm, przywiezione arate paper. So much for the introductory background.

P E 60 61 przez ojca z delegacji. Tyle wstępnego back- inny, ale i z wyraźnym nawiązaniem do Panasonic, no i czterokanałowe płyty, te w sys- in the Polish People’s Republic. Meluzyna was recently joined by its larger “cousin” – groundu. korzeni Radmoru – profesjonalnych radio- temie sq i qs, kompatybilne ze stereofonią – (Melusine) or Elisabeth were also names of Radmor’s naval ok-106 is no joke. It is 30 kg Z perspektywy czasu widzę, że ówczesnym odbiorników komunikacyjnych. Marzyłem Mike Oldfield, Pink Floyd i „Imagine” Johna the audio equipment which were supposed to of live weight and, as the beginning of the japońskim standardem sprzętu audio był de- o serii icf Sony – model 6800 to moja duma Lennona w japońskim tłoczeniu cd-4. subconsciously work as something ahead of user’s manual says: sign quasi-militarny. Dużym chłopcom dawał do dziś. Na 320 nigdy nie było mnie stać. Ale its time, like the term waf (Wife Acceptance ułudę radiostacji wojskowej wprost z armii przystawka do Radmora 5100, czyli tuner Factor) used in reviews which copied it from The ok-106/4 radio is designed for independ- amerykańskiej. Złamała go wtedy w kraju am (ładniej to brzmi niż fale średnie), do specialist magazines. Even the outstanding ent ~work~ on ships of up to 300 brt. In wiśni kwitnącej Yamaha, zatrudniając włoską dziś robi ogromne wrażenie. am to teraz Koncert – a reel-to-reel tape recorder with the whole band of frequencies it receives legendę – Mario Belliniego – do zaprojekto- szczyt hipsterstwa – w takiej Kanadzie pod- Revox components which was most often sent (160 kHz – 28 mhz) it provides reception of Okładka instrukcji obsługi odbiornika wania magnetofonu kasetowego tc-800. Do radiowego Radmor 5100, stawowy zakres słuchania radia – na jednej to the East, as a part of forced export – had the emissions A1, A2, A2H, A3 i A3H. Apart dziś jest w podręcznikach designu i na stronie produkowanego w latach 1977–1979/ częstotliwości w całym kraju i w pięknym a name which was more appropriate for Bo- from that, in the bands: iii (1.6–3.8 mhz) studia Bellini. Przypadkowo zobaczyłem to Cover of the user’s manual stereo. W mojej wieży kilkunastu tunerów gusław Kaczyński, a famous classical music and iv (13.4–7 mhz) it is possible to receive for the Radmor 5100 radio, cudo-dziwo na okładce angielskiego maga- produced in 1977–1979 w jednym racku (m.in. Sumo, Nikko i Klein/ critic, than Krzysztof Hołowczyc, a champion emissions A3A and A3J. zynu w krakowskim antykwariacie i moje Hummel) – jako radiowiec postanowiłem rally driver. And then came radmor 5100. It życie nigdy już nie było takie samo. Mam tę zmieniać stacje, zmieniając tunery, nie krę- was different from the very first sight. -Af The wheel has turned full circle. Radmor gazetę do dziś, a magnetofonów uzbierałem cąc gałką, to przecież trywialne – tuner am ter all, it had touch-sensitive diodes for forever. już dziewięć, w tym wersję dla reportera marki Radmor wciąż błyszczy pierwszym changing stations. As it turned out later on, radiowego z torbą na ramię. blaskiem. Ale od niedawna ma na mojej its guts were world class, compared to every- P.S. And the frosting on the cake – quasi Anglicy też mieli swój wyspiarski desi- barce większego kolegę – odbiornik morski day life in Poland. And now I also know why quadro! Never mind the quasi – it is still gn – gramofony Transcriptors (jeden zagrał ok-106 marki Radmor to już nie przelewki. I liked it so much too. It was designed by the quadrophonic. There was no bigger swagger w filmie „Mechaniczna pomarańcza” Stanleya 30 kg żywej wagi i jak podaje w pierwszych awesome Grzegorz Strzelewicz – the expert than that – I had the first Sansui quadrophon- Kubricka) plus Lecsona, Gale (najrzadszy słowach instrukcja: and a student of Lech Tomaszewski from the ic amplifier in Cracow. There were four Tonsils prawdopodobnie gramofon świata – po- zadziałać, wyprzedzając epokę, na wylanso- In retrospect, I can see that the Japanese “Clockwork Orange”), Lecson, Gale (probably Department of Industrial Design at the Acad- in the corners of the room to go with and siadali go Elton John i Freddie Mercury) wany przez amerykańskie specjalistyczne audio equipment standard was quasi-military the world’s rarest record player which Elton Odbiornik ok-106/4 przeznaczony jest do emy of Fine Arts. It was beautiful and unique, a cd-4 system insert. And a special Panasonic i kilka innych albionów, a Skandynawowie magazyny audio używany w recenzjach termin design. It gave the big boys the illusion of John and Freddie Mercury had) as well as samodzielnej ~pracy~ na statkach o tonażu with a clear reference to Radmor’s roots – pro- demodulator as well as four-channel records, – ascetycznego Banga z Olufsenem. To były waf, czyli Wife Acceptance Factor. Nawet having a radio station right from the Ame- a few other Albions while Scandinavians do 300 brt. W całym zakresie odbieranych fessional radios for communication. I dreamt the sq and qs system ones which were com- jednak niezrozumiałe dla mężczyzn z zacię- wybitny koncert – szpulowy magnetofon na rican army. It was broken by Yamaha, in had their Bang & Olufsen. However, for men częstotliwości (160 kHz – 28 mhz) zapewnia of the icf Sony series – 6800 is still my pride. patible with stereo – Mike Oldfield, Pink Floyd ciem macho dziwnie wyglądające artefakty. podzespołach Revoxa znikający najczęściej the Cherry Blossom Land, as the company whose ideal was macho, these were strangely odbiór emisji A1, A2, A2H, A3 i A3H. Ponadto I could never afford the 320. But a Radmor and Japanese cd-4 of John Lennon’s “Imagine”. Prawdziwy sprzęt audio powinien wyglą- za wschodnią granicą wymuszonym eks- commissioned an Italian legend, Mario Bel- looking artefacts. na zakresach: iii (1,6–3,8 mhz) i iv (13,4–7 5100 extension – the am tuner (which sounds dać jak brunatno-miedziany Technics z serii portem – miał nazwę raczej dla Bogusława lini, to design the tc-800 cassette recorder. Real audio equipment should look like mhz) możliwy jest odbiór emisji A3A i A3J. way better than medium frequency) is still 9000. Im więcej segmentów, tym lepiej, im Kaczyńskiego, a nie Krzysztofa Hołowczyca. It is still in today’s design textbooks and on a brown and copper-coloured 9000 series very impressive today. am is the trendiest więcej pokręteł – tym bardziej, no i obowiąz- I wtedy pojawił się radmor model 5100. the Bellini studio website. I came across this Technics. The more segments the better. More Historia zatoczyła koło. Radmor wiecznie thing among hipsters now – for example, in kowe uchwyty jak do profesjonalnego racka Już na pierwszy rzut oka był inny. Miał marvel on the cover of an English magazine knobs? Better still. Handles were a must too żywy. Canada, this is the basic band for listening – tylko wtedy czuliśmy się jak herosi, nawet przecież dotykowe diody do zmieniania in a Cracow second-hand bookshop and my – just like those of a professional rack. Only to the radio – at one frequency all over the jeżdżąc wyścigowym modelem Skody. I tu stacji! A jak się później okazało – w środku life was never the same again. I still have the then we would feel like heroes, even if we P.S. I ta wisienka na torcie – quasi quadro! country and in beautiful stereo. In my stack dochodzimy do momentu, w którym nasz bebeszki światowe w porównaniu z polską magazine and I have collected ten of these drove Skoda’s racing model. And here we are No i co z tego, że kwazi – ale jednak kwadro. To of over 10 tuners in one rack (among others rynek audio postanowił naprawdę zbliżyć nas codziennością. Teraz też wiem już, dlaczego cassette recorders, including the version approaching the moment when our audio były wtedy Himalaje szpanerstwa – miałem Sumo, Nikko and Klein/Hummel) the Radmor do świata. Unitra, Diora i Tonsil próbowały tak mi się podobał. Bo zaprojektował go fa- with a shoulder bag for a radio reporter. market decided to really bring us closer to jako pierwszy w Krakowie kwadrofoniczny am tuner has kept its original brilliance. As jednak wpisać się raczej w poetykę prl-ow- chowiec nie lada pan Grzegorz Strzelewicz, The English had their own island design the rest of the world. But Unitra, Diora and wzmacniacz Sansui. Do tego cztery Tonsile a radio journalist, I have decided to change skiej meblościanki. Meluzyna, Elizabeth to student Lecha Tomaszewskiego z katedry too – the Transcriptors record players (like Tonsil were more consistent with the poet- w rogach pokoju, gramofon z wkładką sys- stations by changing tuners, turning a knob były też nazwy mające chyba podświadomie Wzornictwa Przemysłowego asp. Piękny był, the one which featured in Stanley Kubrick’s ics of the wall units which were so popular temu cd-4, do tego specjalny demodulator was below me. However, the Radmor am tuner

P E P E 62 63 Stanisław Kosicki

TECHNIKA RADMOR S.A.’S Inżynierowie Adam Dering i Jerzy Śmigielski przy radionamierniku ARC 1402, „Głos Wybrzeża”, 1974/ I TECHNOLOGIA ENGINEERING Engineers Adam Dering and Jerzy Śmigielski next to the ARC-1402 digital automatic direction finder, „Głos Wybrzeża”, 1974 RADMOR S.A. AND TECHNOLOGY

UWARUNKOWANIA firmy, skupionej na urządzeniach łączności ECONOMIC CONDITIONINGS which focused on the radio communication GOSPODARCZE radiowej oraz wyposażenia nawigacyjnego OF THE POLISH PEOPLE devices and navigating equipment installed on LAT PRL-U instalowanego na jednostkach pływających. REPUBLIC’S TIME vessels. With time, radio communication was Z czasem łączność radiowa została poszerzona extended to clients on the land and became Radmor jest spadkobiercą firmy mors utwo- o klientów lądowych i stała się główną spe- Radmor is the heir of the mors company Radmor’s main speciality. rzonej jako spółka w 1947 roku i przekształ- cjalnością firmy Radmor. which was created as a partnership in 1947 mors’s initial maintenance activity was conej w przedsiębiorstwo państwowe w roku Początkowa działalność serwisowa mors and transformed into a state company in 1949. soon complemented with construction works 1949. mors powstał z potrzeby zapewnienia została szybko uzupełniona o prace konstruk- mors was established because of the need to and production of the first ship equipment. In serwisowania urządzeń łączności i wypo- cyjne i produkcję pierwszych urządzeń wy- provide maintenance for communication de- 1950, the aa-2 car alarm, the ak-1automatic sażenia na polskich statkach handlowych. posażenia statków. Już w 1950 roku powstał vices on the Polish merchant ships. This need alarm signals’ key and the rk-1 concert equip- Ta potrzeba ukształtowała techniczny profil autoalarm aa-2, automatyczny klucz sygnałów shaped the technical profile of the company ment were developed.

P E 64 65 alarmowych ak-1 oraz rozgłośnia koncertowa zaowocowały powstaniem w miarę nowo- In 1953, in the company’s new seat in Zyg- ENGINEERING AND TECHNOLOGY produkcji realizowano jako średnioseryjną, Zmuszało to konstruktorów do ciągłej moder- of works which were aimed at expanding the frequency signal. The ak-1 key generated sos rk-1. czesnej bazy podzespołowej, aczkolwiek cią- munta Augusta Street, its profile was extended IN ZAKŁADY RADIOWE RADMOR z każdorazowym przygotowaniem aktualnej nizacji produkowanych urządzeń. plant and providing production equipment alarm signal. In the following years, a number W 1953 roku, już w nowej siedzibie firmy gle byliśmy znacznie z tyłu za technologiami by production of radio equipment. At the (RADMOR RADIO FACTORY) dokumentacji konstrukcyjnej i technologicznej, Opracowano i produkowano – w niezbyt which would encompass the mechanical de- of different alarm, spare and communication w Gdyni przy ulicy Zygmunta Augusta, włą- krajów zachodnich. same time, the construction works began. często z wprowadzaniem istotnych zmian dużych ilościach – spory asortyment urządzeń. partment, galvanizing plant and paint shop as receivers as well as manoeuvre stations which czono do profilu działalności przedsiębiorstwa They ended in 1955, with the creation of the Production Organization and Technology materiałowych i wykonawczych. Wymagało Pierwszymi opracowanymi w mors w latach well as the assembly departments and meas- were installed on vessels. The first device produkcję sprzętu i wyposażenia radiowego. TECHNIKA I TECHNOLOGIA first fm-251 radiotelephone. More than ten to znacznego zaangażowania technologów 1947–1951 urządzeniami były autoalarm aa-2, uring equipment. The need to provide high which complied with the requirements for Równocześnie rozpoczęto prace konstruk- W ZAKŁADACH RADIOWYCH devices were made in the workshop system, The company’s development accelerated con- w utrzymanie produkcji. Uczestniczyli też automatyczny klucz sygnałów alarmowych quality and reliability of the produced devices a vessel’s main radiocommunications receiv- cyjne zakończone w 1955 roku powstaniem RADMOR practically without any documentation or siderably after it was moved to today’s seat in w szeregu prac zmierzających do rozbudowy ak-1 oraz rozgłośnia koncertowa rk-1. Autoa- forced using a number of tests in production er was the omnk-111 receiver produced in pierwszego radiotelefonu fm-251. Kilkana- tooling. Hutnicza Street in Gdynia’s district Grabówek. zakładu i zapewnienia wyposażenia pro- larm był prostym odbiornikiem lampowym, which would detect faulty sub-assemblies. 1963–1966, an eleven-lamp superheterodyne ście sztuk urządzenia wykonano w systemie Organizacja i technologia produkcji The economic environment of the Polish The mechanics hall was put in use in 1965 and dukcyjnego obejmującego dział mechaniczny, przeznaczonym do odbioru sygnałów o czę- with two frequency variations. The eleven warsztatowym praktycznie bez dokumentacji People’s Republic was really Spartan. After the other buildings followed successively in galwanizerni i lakierni, działy montażowe stotliwości 500 kHz. Klucz ak-1 generował THE COMPANY’S sub-bands covering the frequencies from 14 i oprzyrządowania. Rozwój firmy znacznie przyspieszył z chwilą the damages of World War ii, industry was the coming years. At the same time, there oraz wyposażenie pomiarowe. Konieczność sygnał alarmowy sos. W następnych latach CONSTRUCTION WORKS kHz to 32 Mhz allowed to receive signals Otoczenie gospodarcze w czasach prl- jej przeniesienia do obecnej siedziby na ul. Hut- practically non-existent. Poland was incor- was the ongoing process of shaping and sec- zapewnienia wysokiej jakości i niezawodności opracowano szereg różnych odbiorników alar- with amplitude modulation, including ssb. -u było bardzo spartańskie, po zniszczeniach niczą w Gdyni Grabówku. Hala mechaniczna porated into the economy of the socialist tioning the departments and organisational produkowanych urządzeń wymusiła zastoso- mowych i zapasowych, komunikacyjnych oraz Marine Electronics A number of echo sounders were de- ii wojny światowej przemysł praktycznie nie została oddana do użytku w 1965 roku, pozo- countries supervised by the ussr. Unfortu- units which were typical of production plants. wanie w produkcji szeregu testerów, dzięki rozgłośni manewrowych, które były instalo- veloped, both for measuring the depth of istniał. Polska została włączona w gospodar- stałe budynki sukcesywnie w latach następ- nately, all of these countries were economi- Apart from production and construction de- którym wykrywane były wadliwe podzespoły. wane na różnych jednostkach pływających. The production of marine electronics was the waterway and detecting fish shoals. kę państw socjalistycznych nadzorowanych nych. Jednocześnie trwał proces kształtowania cally backward and treated heavy industry partments, unique organisational units were Pierwszym urządzeniem spełniającym wy- significantly different from the production The first es-1 echo sounder was developed przez zsrr. Niestety wszystkie te państwa i wydzielania typowych dla przedsiębiorstw as their priority. There was practically no formed. In 1963, a Development Office was es- WŁASNE PRACE magania stawiane głównemu okrętowemu of the other assortment. This pertained to in 1952. In the following years, a number były gospodarczo zacofane, priorytetowo produkcyjnych pionów i komórek organi- contact with western business which was tablished and in 1965, the Testing Unit. The De- KONSTRUKCYJNE odbiornikowi radiokomunikacyjnemu był both batch sizes and the requirements for of echo sounders with different purposes traktowano tzw. przemysł ciężki. Praktycznie zacyjnych. Oprócz działów produkcyjnych much more developed when it came to new velopment Office’s job was to check the actual odbiornik omnk-111 produkowany w latach the products. Most of the devices installed were developed. For example, the sp-402 pro- nie było kontaktów z przemysłem zachod- oraz konstrukcyjnych powstały nietypowe technologies (electronics, it). The central possibilities of using modern engineering and Elektronika morska 1963–1966, jedenastolampowa superhetero- on seagoing ships had to comply with the duced in 1962–1974 in the amount of 1280 nim, znacznie lepiej rozwiniętym zwłaszcza jednostki organizacyjne. Były to utworzone management of state companies also made technology in the company. The Testing Unit dyna z dwiema przemianami częstotliwo- conditions of the Polish Register of Shipping sets made it possible to measure depth up w obszarze nowych technologii (elektronika, w 1963 roku Biuro Rozwojowe, a w 1965 roku it impossible to buy western sub-assemblies. developed and produced necessary measuring Produkcja urządzeń elektroniki morskiej ści. Jedenaście podzakresów pokrywających (prs) and some were additionally tested for to 1040 m in the navigational version and informatyka). Centralne zarządzanie przed- Zakład Doświadczalny. Zadaniem Biura Roz- This was a considerable impediment for the and technology equipment for the production w zasadniczy sposób różniła się od produkcji zakres częstotliwości od 14 kHz do 32 mhz their compliance with the requirements of the 860 m in the fishing one. In the mid 60s, siębiorstwami państwowymi powodowało woju było sprawdzanie realnych możliwo- devices’ designers. and satisfied unique market needs. reszty asortymentu. Dotyczyło to zarówno umożliwiało odbiór sygnałów z modulacją Safety of Lives at Sea. The devices underwent a digital 464 indicator and the 465 repeater również brak możliwości zakupu zachodnich ści wykorzystania w firmie nowoczesnych The autarkical economic model which In the initial period of production, the ac- wielkości serii, jak i wymagań stawianych amplitudy, w tym ssb. tests to check their resistance to mechanical were developed and they were compatible podzespołów. Stanowiło to istotne utrudnie- technik i technologii. Zakład Doświadczalny dominated the socialist countries made it tivities assigned to the technological services tym wyrobom. Większość urządzeń instalowa- Opracowano szereg echosond służących and climate impact. The products installed with sp-402. These were the first Radmor nie dla konstruktorów urządzeń. opracowywał i wykonywał niezbędne oprzy- necessary to provide companies with auton- were performed by the employees who de- nych na statkach morskich musiało spełniać zarówno do pomiaru głębokości toru wod- on the weather deck or in the water had to products, which were based on transistors. Obowiązujący w krajach socjalistycznych rządowanie pomiarowe i technologiczne na omy – each company had to have all the veloped the products’ constructions. Because warunki Polskiego Rejestru Statków (prs), nego, jak również do wykrywania ławic ryb. comply with particularly high standards. The Apart from that, they made use of original, autarkiczny model gospodarczy powodował potrzeby produkcji oraz zaspokajał nietypowe necessary technologies. The solution was ex- of the production volume and its mode, in a niektóre dodatkowo były badane w zakresie Pierwsza echosonda es-1 powstała już w 1952 prs requirements, just like those of other patented solutions. The constantly modernised konieczność zapewnienia przez przedsiębior- potrzeby rynkowe. tremely expensive and caused duplication of Radmor there was piece production, small lot, zgodności z wymaganiami Międzynarodowej roku. W następnych latach opracowano szereg classification societies, were tightened up echo sounders were produced until mid 90s. stwa autonomiczności – każda firma musiała W pierwszym okresie działalności pro- efforts as well as investments. It also involved medium lot and in the following years, when Konwencji o Bezpieczeństwie Życia na Mo- echosond o różnym przeznaczeniu, przykła- with time and as the technological poten- The 4801 hydrophone developed in the 80s mieć w swoim posiadaniu wszystkie niezbęd- dukcyjnej czynności przypisane służbom wasteful use of resources. Cooperation was it came to consumer equipment production, rzu. Urządzenia poddawane były badaniom dowo wyprodukowana w latach 1962–1974 tial grew. This forced design engineers to was an interesting hydroacoustic product. ne technologie. Rozwiązanie niezwykle drogie, technologicznym wykonywali pracownicy limited to the necessary minimum. In the big lot production elements appeared. Most sprawdzającym ich odporność na narażenia w ilości 1280 zestawów sp-402 umożliwiała keep modernising the devices they produced. It was designed for providing underwater powielanie działań, inwestycji i nieekonomicz- przygotowujący konstrukcje wyrobów. Ze 70s, some changes to the better occurred. production was completed a medium lot and mechaniczne i klimatyczne. Szczególnie wy- pomiar głębokości do 1040 m w wykonaniu A rather large assortment of devices communication between the divers and bases. ne wykorzystanie posiadanych zasobów. Ko- względu na wielkość produkcji i jej sposób The Semiconductor Research and Production each time an updated construction and tech- sokie wymagania musiały spełniać wyroby nawigacyjnym oraz do 860 m w wykonaniu was developed and produced in quite small It worked in the single-sideband amplitude operacja była ograniczona do niezbędnego wytwarzania w Radmorze występowała pro- Centre was established. A number of licences nological documentation was prepared. It of- przeznaczone do instalacji na otwartym pokła- rybackim. W połowie lat 60. opracowano amounts. The first devices developed in mors modulation which provided communication minimum. Pewne zmiany na lepsze pojawiły dukcja jednostkowa, małoseryjna, średniose- was purchased, which led to the creation of ten involved significant material and working dzie czy w wodzie. Wymagania prs, podobnie wskaźnik cyfrowy 464 i powtarzacz 465 przy- in 1947–1951 were the aa-2 car alarm, the over up to 100 m. In the mid-80s, together się w latach 70. Powstało wówczas Centrum ryjna, a w kolejnych latach – w przypadku a more or less modern sub-assembly base. changes. This required the technologists to jak i innych towarzystw klasyfikacyjnych, stosowane do współpracy z sp-402. Były to ak-1automatic alarm signals’ key and the with the National Marine Fisheries Research Naukowo – Produkcyjne Półprzewodników, sprzętu powszechnego użytku – pojawiły się However, we were still significantly behind be much more engaged in production main- ulegały zaostrzeniom z upływem czasu oraz pierwsze wyroby Radmoru zbudowane na rk-1 concert equipment. The car alarm was Institute, the 4601 electromagnetic log was zakupiono również szereg licencji, które elementy produkcji wielkoseryjnej. Większość western countries’ technologies. tenance. They also participated in a number ze wzrostem możliwości technologicznych. tranzystorach, ponadto wykorzystywały a simple trf receiver for receiving 500kHz developed and its production was launched.

P E P E 66 67 oryginalne, opatentowane rozwiązania. użyteczności publicznej doceniły jej zalety It allowed to measure ship longitudinal and The fm-251 was the first radiotelephone częstotliwości pracy: 31,5–45 mhz, 70–78 mhz, 3001. Nowa konstrukcja charakteryzowała also improved their functionality, reliability In 1967, based on 3001, the production Ciągle unowocześniane echosondy były i dążyły do wyposażenia swoich pracowni- transverse velocity component. produced in 1955 in workshop conditions. 100–108 mhz i 148–174 mhz. się modułowością układów elektronicznych, and durability. They also made it possible to of railway radiotelephone 3006-160 was produkowane do połowy lat 90. Ciekawym ków w różnego rodzaju radiotelefony (urzą- Radio direction finders – navigation- Based on (octal) lamps, it worked in the 30 Od 1967 roku produkowano w firmie tran- w których w obwodach wejściowych wzmac- increase the production and reduce its costs. launched. Together with the fixed radiotele- wyrobem hydroakustycznym był opracowany dzenia nadawczo-odbiorcze). W mors szybko al devices – were a large group of marine Mhz bandwidth with the channel spacing 100 zystorowe radiotelefony noszone, ale brak kra- niaczy zastosowano obwody spiralne (helika- It was also a moment when the assembly phone and the handled radiotelephone 3106- w latach 80. hydrotelefon 4801, przeznaczony dostrzeżono potencjał rozwojowy, jaki dawała electronics devices. The first ship device pro- kHz. With the use of the experience which jowej bazy elementów półprzewodnikowych le), wprowadzono nowe pasma częstotliwości technology changed significantly. Instead of -160, it was a really modern communication do zapewnienia łączności podwodnej między radiokomunikacja, która z czasem stała się duced in Poland which made it possible to was gained, in 1956 the production of the ra- na zakres ukf oraz miniaturowych podze- tj. 300 mhz i 400 mhz. Elementy bierne tych a large construction on a metal chassis with system. płetwonurkami i stanowiskiem bazowym. dominującym obszarem opracowań i produkcji take bearings by radio was the lamp radio diotelephone fm-252 was launched. It was still społów biernych stanowił techniczną i eko- wzmacniaczy wykonano w postaci mikromo- the lamps which were not particularly resist- In 1978, based on 3001 functional blocks, Pracował w systemie jednowstęgowej modu- w Radmorze. Pierwsze produkowane w mors ok-102 produced in 1958. Developing a dig- a lamp one, however, these were miniature nomiczną barierę opóźniającą zastosowanie dułów techniką cienkowarstwową (technolo- ant to mechanical or climate impact, mount- the production of radiotelephones adapted for lacji amplitudy i zapewniał komunikację do radiotelefony były urządzeniami lampowymi, ital radio direction finder arc-1402 in the lamps. It worked in the 31–47 Mhz bandwidth półprzewodników w radiotelefonach przewoź- gia opracowana w Biurze Rozwoju Radmoru). ing on printed circuit boards was applied. It the needs of taxi companies, the production 100 m. W połowie lat 80. przy współpracy przewoźnymi i stacjonarnymi. W latach 60. 70s was Radmor’s special achievement. The on three simplex channels with the channel nych, stanowiących podstawę produkcji Rad- Nowoczesna była również obudowa wykonana brought order and, above all, the processes of taxi radiotelephones 3008 was introduced. z Morskim Instytutem Rybackim opracowano pojawił się tzw. radiotelefon przenośny jesz- device was fully automated and designed spacing 100 kHz. The transmitter’s power was moru. Mimo tych ograniczeń w firmie trwały ze stopu al (w zakładzie opanowano techno- repeatability. The soldering was still done by They worked in the 300–344 Mhz bandwidth i wdrożono do produkcji log elektromagne- cze lampowy, a w końcu lat 60. radiotelefon for locating radio beacons, slot buoys and 25 W and its oscillator worked with the use of prace zmierzające do uruchomienia produkcji logię zgrzewania stopów aluminiowych oraz hand. In 1970, the production of the first fm- on ten channels stabilised with crystal oscilla- tyczny 4601, umożliwiający pomiar wzdłużnej noszony już tranzystorowy. other radio transmitters. It was the world’s crystal oscillator. The frequency modulation radiotelefonów przewoźnych z zastosowaniem ich anodowania i nowoczesnego malowania). 306 transistor radiotelephone was started. tors with 25kHz channel spacing. It was a very i poprzecznej składowej prędkości statku. Pierwszym radiotelefonem wykona- second radio direction finder to point the was obtained in a magnetic modulator. The tranzystorów. Tranzystory nie tylko umożli- Identyczną obudowę posiadał zespół nadawczo It was a 12-channel, simplex radiotelephone popular radiotelephone which was used by Dużą grupę urządzeń elektroniki morskiej nym w 1955 roku w warunkach warsztato- radio beacon’s direction with respect to the receiver was a superheterodyne with two wiały zmniejszenie gabarytów urządzeń, ale – odbiorczy i zasilacz, co ułatwiało instalację which worked with frequency modulation in most taxi companies. stanowiły urządzenia nawigacyjne, czyli ra- wych był fm-251. Zbudowany na lampach ship’s axis and true north in a digital form. variations but at unique frequencies – the 1st przede wszystkim poprawiały funkcjonalność, i łączenie w zestawy eksploatacyjne. the bandwidth 148–174 mhz. In the first period, In 1980, the production of the first 3701 dionamierniki. Pierwszym wyprodukowanym (oktalowych) pracował w paśmie 30 mhz Its construction was based on the original, one – 6,15 mhz, and the 2nd one – 1.6 mhz. Its niezawodność i trwałość wyrobów. Umożliwia- W 1976 roku na bazie 3001 wdrożono do the channel spacing was 50 kHz and then 25 multichannel radiotelephone was started. w Polsce urządzeniem okrętowym umożliwia- z odstępem sąsiedniokanałowym 100 kHz. patented concept measurement of the low large size (445x400x230 mm) and the weight ły również zwiększenie produkcji i jej potanie- produkcji radiotelefon kolejowy 3006-160, kHz. The radiotelephone’s parameters allowed It was the first radiotelephone produced in jącym wykonanie namiarów radiowych był Wykorzystując zdobyte doświadczenie, w 1956 frequency voltage phase. In 1973, at the In- of about 28 kg were the reasons why in the car nie. Był to równocześnie moment gruntownej który łącznie z radiotelefonem stacjonarnym to make contact between radiotelephones at Radmor which was equipped with a modern lampowy odbiornik ok-102 produkowany od roku uruchomiono produkcję radiotelefonu ternational Leipzig Fair, the arc-1402 radio this radiotelephone could only be installed in zmiany technologii montażu. Zamiast prze- 3206-160 oraz radiotelefonem noszonym 3106- the distance of over 5 km. In the firstfm -306 frequency synthesizer which worked as a pll 1958 roku. Niezwykłym osiągnięciem Radmoru fm-252. Jeszcze lampowy, ale już na lampach direction finder won the gold medal. With the trunk. Another radiotelephone developed strzennej konstrukcji na metalowym chassis, 160 stanowił bardzo nowoczesny kolejowy radiotelephones germanium transistors were phase loop. It was designed for creating trans- było opracowanie w latach 70. radionamierni- miniaturowych, pracował w paśmie 31–47 the use of the experience that was gained, in 1958 was fm-302. It was the base of the z mało odpornymi na narażenia mechaniczne system łączności. used. In the following years, it underwent the portable and base sets. It worked in the band- ka cyfrowego arc-1402 – urządzenia w pełni mhz na trzech kanałach simpleksowych the automatic air radio compass arl-1601 company’s production. Until 1970, 55 thousand i klimatyczne lampami, zastosowano montaż W 1978 roku wdrożono do produkcji, so called siliconisation, and a switch to silicon width 148–174 mhz with F2 and F3 modulation, automatycznego, przeznaczonego do namierza- z odstępem sąsiedniokanałowym 100 kHz. was developed in the late 80s. of these devices were produced in various na płytkach drukowanych, wprowadzający w oparciu o bloki funkcjonalne 3001, radiote- transistors was made. with 25kHz channel spacing. The number of nia radiolatarni, radioboi ratunkowych oraz Moc nadajnika wynosiła 25 W, oscylator na- configurations. It was also modernised many uporządkowanie, a przede wszystkim powta- lefony przystosowane do potrzeb sieci taksów- In 1974, the production of the new trans- channels was 80, for simplex channels or 2x76 innych nadajników radiowych. Był drugim na dajnika pracował z wykorzystaniem rezona- Radiocommunications times. fm-302 was produced for using different rzalność procesu, przy czym samo lutowanie kowych 3008. Pracowały w paśmie 300–344 portable radiotelephone family 3001 was for duosimplex channels. The electronic sys- świecie radionamiernikiem, który wskazywał tora kwarcowego, modulację częstotliwości frequency bands: 31.5–45 mhz, 70–78 mhz, pozostało ręczne. W 1970 roku do produkcji mhz na dziesięciu kanałach stabilizowanych launched. The new construction had modular tems were mounted on printed double-sided kierunek radiolatarni względem osi statku uzyskiwano w modulatorze magnetycznym. After the World War ii, radiocommunications 100–108 mhz and 148–174 mhz. wdrożono pierwszy radiotelefon tranzystoro- rezonatorami kwarcowymi, z odstępem są- electronic systems whose amplifiers’ input circuit boards with the use of silicon discrete i północy geograficznej w postaci cyfrowej. Odbiornik był superheterodyną z dwiema began developing rapidly. Different public ser- Since 1967, handled transistor radiotele- wy fm-306. Był to 12-kanałowy simpleksowy siedniokanałowym 25 kHz. Był to bardzo circuits used spiral circuits (helicoils) and new semiconductors and monolithic integrated cir- Konstrukcja została oparta na oryginalnej, przemianami, ale na nietypowych często- vices appreciated its advantages and wanted phones were produced in the company. How- radiotelefon pracujący z modulacją częstotliwo- popularny radiotelefon, którego używała frequency bands were introduced, i.e. 300 mhz cuits with medium and large scale integration. opatentowanej koncepcji pomiaru fazy napię- tliwościach I p.cz. – 6,15 mhz, a ii p.cz. – 1,6 to equip its employees with various radiotele- ever, the lack of a domestic semiconductor ści w paśmie 148–174 mhz. W pierwszym okre- większość korporacji taksówkowych. and 400 mhz. The amplifiers’ passive elements The 3001 radiotelephone family was re- cia m.cz. W 1973 roku na Międzynarodowych mhz. Znaczne wymiary (445x400x230 mm) phones (transmitting-receiving devices). In base for the vhf range and the miniature sie odstęp sąsiedniokanałowy wynosił 50 kHz, W 1980 roku uruchomiono produkcję were produced in the form of micromodules placed by the 3003 family in 1985. The radiotele- Targach w Lipsku radionamiernik arc-1402 i masa około 28 kg powodowały, że w samo- mors, the radiocommunications’ potential for passive sub-assemblies was a technical and a następnie 25 kHz. Parametry radiotelefonu pierwszego radiotelefonu wielokanałowego in the thin layer technique (a technology phones made it possible to create transportable zdobył złoty medal. Wykorzystując zdobyte chodzie radiotelefon mógł być instalowany development was noticed quickly. With time, economic barrier which delayed the use of pozwalały na uzyskiwanie łączności pomię- 3701. Był to pierwszy produkowany w Radmo- developed in Radmor’s Development Office). and base sets in all the used bandwidths: doświadczenie, w końcu lat 80. opracowano tylko w bagażniku. Kolejnym opracowanym it became the dominant area of development semiconductors in transportable radiotele- dzy radiotelefonami w odległości ponad 5 km. rze radiotelefon wyposażony w nowoczesny The casing was also modern. It was made of 31–46 mhz, 148–174 mhz, 300–344 mhz automatyczny radiokompas lotniczy arl-1601. w 1958 roku radiotelefonem był fm-302. and production in Radmor. The first radiotele- phones which were the base of Radmor’s pro- W pierwszych radiotelefonach fm-306 zasto- syntezer częstotliwości pracujący na zasadzie aluminium alloy (the factory perfected the and 420–470 mhz. Compared to the previous Stanowił on podstawę produkcji firmy, do phones which were produced in mors were duction. In spite of the limitations, the works sowano tranzystory germanowe, w kolejnych pętli fazowej pll. Przeznaczony był do two- technology for welding aluminium alloys generation, they were smaller and lighter. Radiokomunikacja 1970 roku wykonano ponad 55 tysięcy tych lamp devices, both transportable and fixed. In went on in the company to start the produc- latach dokonano tzw. krzemizacji, przechodząc rzenia zestawów przewoźnych i bazowych. and anodizing them as well as their modern Even more changed inside the device. The urządzeń w różnych konfiguracjach, przy the 60s, the so called portable radiotelephone tion of transportable radiotelephones with the na tranzystory krzemowe. Pracował w zakresie częstotliwości 148–174 painting). The transceiver unit and power previous functional blocks were integrated Burzliwy rozwój radiokomunikacji nastą- czym był on wielokrotnie modernizowany. appeared. It was still a lamp device. In the late use of transistors. Transistors not only made W 1974 roku wdrożono do produkcji na- mhz z modulacją F2 i F3 z 25 kHz odstępem są- pack had identical casings which made it easi- in the form of two blocks: a receiver and pił po ii wojnie światowej. Różne służby fm-302 wykonywany był na różne zakresy 60s, the portable one was transistor. it impossible to reduce the devices’ size but stępną rodzinę radiotelefonów przewoźnych siedniokanałowym. Liczba kanałów wynosiła er to install and combine the operational sets. transmitter which were made with the use of

P EE P E 68 69 80 dla kanałów simpleksowych lub 2x76 dla 3005 zastosowano na szeroką skalę montaż silicon transistors and monolithic integrated kHz. They are offered together with the ctcss, W 1963 roku przystąpiono do opracowania w radiotelefonach 3101. Były produkowane sub-assemblies. As it was seen as reprehen- waterproof and resistant to mechanical im- kanałów duosimpleksowych. Układy elektro- powierzchniowy oraz wprowadzono wiele circuits, mounted together with the passive el- dtmf, selective calling and data transmission pierwszego tranzystorowego radiotelefonu no- we wszystkich eksploatowanych zakresach sible in the economic system at that time, it pact. The radiotelephone offered two-channel niczne zamontowane były na dwustronnych nowych rozwiązań układowych i nowych ements on double sided printed circuit boards. modules. The version with the separated ma- szonego o symbolu fm-341 na zakres częstotli- częstotliwości, na jednym z czterech kana- was necessary to launch production of their listening and data transmission with the flow płytkach drukowanych z wykorzystaniem funkcji, w tym możliwość transmisji danych Based on this radiotelephone, a number of nipulation allows to compose various trans- wości 148–174 mhz. Zastosowane tranzystory łów. Zasięgi łączności pomiędzy radiostacjami domestic counterparts. The list of sub-assme- of 2400 bits per second. Its advantages led to krzemowych półprzewodników dyskretnych z przepływnością 2400 bitów na sekundę. sets dedicated to particular types of users portable or fixed sets. germanowe pochodziły z importu, dlatego też wynosiły od 3 do 5 km. Waga z zasilaczem blies groups which were to be produced in its wide use in a number of ground and ma- i scalonych układów monolitycznych średniej W następnych latach prowadzono prace was developed and produced. They included pierwsze radiotelefony przeznaczone były wy- wynosiła niespełna 1 kg, co pozwalało na kom- Poland developed in pp mors had 51 items on rine services as well as on construction sites, i dużej skali integracji. konstrukcyjne zakończone wdrożeniami ko- sets installed in vehicles, on motorcycles or Handled Radiotelephones łącznie dla służb specjalnych: milicji i straży fortową eksploatację. W 1993 roku nastąpiła it and was an annex to the resolution of the in police forces, transport, etc. Rodzina radiotelefonów 3001 została za- lejnych wersji radiotelefonów 3007 w roku motorboats or ones which were used to create pożarnej. Radiotelefon pracował w systemie kolejna zmiana pokoleniowa w grupie radio- Economic Committee of the Cabinet. Not all stąpiona rodziną 3003 w roku 1985. Radio- 1998 i rodziny 3801 w roku 2001. 3801 są urzą- networks for ground handling of the airports. The first handled radiotelephone fm-311 was simpleksowym na jednym z trzech kanałów telefonów doręcznych o symbolach 31011-160 the sub-assemblies were successfully devel- Fixed Radiotelephones telefony umożliwiały tworzenie zestawów dzeniami o nowej konstrukcji mechanicznej In the following years, other whole fami- produced in 1965. It was capable of working z odstępem 50 kHz. Zasięg pomiędzy noszo- i 31011-330. Były to nowoczesne, wielokana- oped (in some cases, it was very uneconomic), przewoźnych i bazowych we wszystkich eks- i nowych rozwiązaniach elektronicznych ukła- lies of radiotelephones were modernised and with the 1 W power in the bandwidth 1–47 nymi radiotelefonami wynosił od 1 do 3 km. łowe radiotelefony wykonane w technologii however most of them were. The new domes- Fixed radiotelephones were the heart of every ploatowanych zakresach częstotliwości: 31–46 dowych i programowych. Zastosowanie ukła- in 1992, in the 3004 family a transmitter and mhz or 148–174 mhz with frequency modula- Zasilacz pozwalał na 8 godzin pracy, a zestaw montażu powierzchniowego z syntezą często- tic sub-assemblies which appeared successive- radio communications system. They provided mhz, 148–174 mhz, 300–344 mhz i 420–470 dów scalonych dużej skali integracji i montażu receiver signal frequency synthesizer in a cir- tion and 50 kHz channel spacing. The device gotowy do pracy ważył około 1,2 kg. Na bazie tliwości i wymienną pamięcią prom. Radio- ly, like silicon transistors, allowed constant various connections within the system as well mhz. W stosunku do poprzedników cha- powierzchniowego pozwoliło na zmniejszenie cuit with phase locked loop was introduced. was built with the use of special subminiature tego radiotelefonu w następnych latach po- telefony pracowały w paśmie częstotliwości modernisation of the products. as with the infrastructure of telecommunica- rakteryzowały się mniejszymi wymiarami gabarytów i zaoferowanie nowocześniejszego In 1994, based on the mechanical sub-assem- vacuum tubes with small energy consumption wstała cała rodzina radiotelefonów noszonych 160 i 330 mhz z modulacją częstotliwości F3 In 1979, the production of the new handled tions networks. These devices had extensive i masą. Jeszcze większe zmiany nastąpiły we- wystroju oraz interaktywny sposób progra- blies of the 3003 family, the next 3005 radio- of the hot cathode. In spite of that, the radio- na wszystkich eksploatowanych wówczas i odstępem sąsiedniokanałowym 12,5 lub 25 radiotelephone family 3101 was launched. It functions and they were often adjusted to wnątrz urządzenia. Dotychczasowe małe bloki mowania dostosowujący radiotelefony do telephone family was developed. Contrary to telephone which was ready to work (together zakresach częstotliwości. Produkcja tej rodziny kHz. Wybór kanału łączności dokonywany był was preceded with many years of research the individual needs of their users. A num- funkcjonalne zostały zintegrowane w postaci specyficznych potrzeb użytkownika. Radio- the 3004 radiotelephones, in which modern with the power pack) weighed 6 kg and its use radiotelefonów nie mogła być realizowana za pomocą 10 – lub 16-pozycyjnego przełącz- on the thin-film hybrid microcircuits in the ber of such devices was developed in Radmor. dwóch bloków: nadajnika i odbiornika, realizo- telefony zapewniają 511 kanałów w zakresie hardware solution was introduced, including with a harness on the back or chest was not w oparciu o wytwarzane wówczas w kraju po- nika, przy czym dane częstotliwości kanałów Development Office which allowed to minia- Together with other transportable and han- wanych z wykorzystaniem tranzystorów krze- częstotliwości 80 mhz, 160 mhz lub 450 mhz frequency synthesis, in the 3005 family sur- very comfortable. dzespoły elektroniczne, konieczny był import nadajnika i odbiornika przechowywane były turize the transceiving unit. This technology dled radiotelephones, aerial sets, power packs, mowych i monolitycznych układów scalonych, z odstępem sąsiedniokanałowym 12,5 kHz lub face-mount technology was used on a large In 1963, the development of the first dużej grupy podzespołów. W ówczesnym sys- w pamięci prom. Radiotelefony miały małe was used in the 3101 radiotelephones. They charging devices for battery power supplies, zmontowanych wraz z elementami biernymi 25 kHz. Oferowane są z sygnalizacjami ctcss, scale and many new hardware solutions and handled transistor radiotelephone began. temie gospodarczym było to wręcz naganne, wymiary przy stosunkowo dużym zasilaczu were produced in all the used frequency manipulators and other equipment, they were na dwustronnych płytkach drukowanych. Na dtmf, selektywnego wywołania oraz modu- functions were introduced, including the pos- Its symbol was fm-341 and the bandwidth koniecznym stało się uruchomienie produkcji i dzięki uszczelnionej obudowie z tworzywa bandwidths, on one of four channels. The a complex offer for various clients. It must be bazie tego radiotelefonu opracowano i produ- łami transmisji danych. Wersja z wydzieloną sibility of data transmission at the data flow was 148–174 mhz. The germanium transis- odpowiedników krajowych. Opracowana w pp były odporne na działanie wody i narażenia radio communication range was 3 to 5 km. mentioned that Radmor also offered install- kowano szereg wyspecjalizowanych zesta- manipulacją pozwala na tworzenie różnych capacity of 2400 bits per second. tors which were used were imported so the mors lista grup podzespołów do uruchomie- mechaniczne. Radiotelefon oferował nasłuch Its weight together with the power pack was ing the equipment that clients purchased in wów dedykowanych odbiorcom szczególnym, zestawów przewoźnych i stacjonarnych. In the following years, construction works first radiotelephones were for special services nia w kraju zawierała 51 pozycji i była załącz- dwukanałowy oraz transmisję danych z prze- less than 1 kg, which allowed comfortable permanent structures and vehicles. Warranty w tym zestawy instalowane w pojazdach, na were conducted and they were concluded with only: the police and fire department. The radi- nikiem do uchwały Komitetu Ekonomicznego pływnością 2400 bitów na sekundę. Dzięki use. In 1993, there was another generation and non-warranty service was also provided motocyklach, łodziach motorowych czy prze- Radiotelefony noszone the introductions of the subsequent versions otelephone worked in the simplex system on Rady Ministrów. Nie wszystkie podzespoły swoim zaletom znalazł szerokie zastosowanie change in the 31011-160 and 31011-330 hand for the devices produced by Radmor. znaczone do tworzenia sieci naziemnej obsługi of the 3007 radiotelephones in 1998 and the one of three channels, with 50 kHz channel udało się uruchomić (w niektórych przypad- w szeregu służb lądowych, morskich, na bu- radiotelephone group. These were modern The fm-321 was the first fixed radiotele- lotnisk. Pierwszy radiotelefon noszony fm-311 wypro- 3801 family in 2001. 3801 are devices with spacing. The range of the handled radiotele- kach było to ekonomicznie absurdalnie nie- dowach, w policji, transporcie etc. multi-channel radiotelephones made in the phone developed based on the hardware W następnych latach prowadzono kolejne dukowano w 1965 roku. Mógł pracować z mocą new mechanical construction as well as new phones was form 1 to 3 km. The power pack opłacalne), ale większość tak. Pojawiające się surface mount technology with frequency solutions of the fm-302 transportable radi- modernizacje całych rodzin radiotelefonów 1 W w zakresie częstotliwości 31–47 mhz lub hardware and software electronic solutions. allowed 8 hours of work and when the set sukcesywnie nowe podzespoły krajowe, np. Radiotelefony stacjonarne synthesis and replaceable prom memory. He otelephone. Its production began in 1960. In i tak w 1992 roku w rodzinie 3004 wprowadzo- 148–174 mhz z modulacją częstotliwości i 50 The use of the integrated circuits of a large was ready to work, it weighed 1.2 kg. Based tranzystory krzemowe, pozwalały na ciągłą radiotelephones worked in the bandwidth 160 the following years, the next modification of no syntezer częstotliwości sygnałów nadajnika kHz odstępem sąsiedniokanałowym. Urządze- integration scale and surface-mount technol- on this radiotelephone, in the following years modernizację wyrobów. Radiotelefony stacjonarne stanowiły serce and 330 mhz with F3 frequency modulation fixed radiotelephones were introduced into i odbiornika w układzie z pętlą fazową. W 1994 nie było skonstruowane z wykorzystaniem ogy allowed to reduce the size and offer the a whole handled radiotelephones’ family was W 1979 roku wdrożono do produkcji ro- każdego systemu łączności radiowej. Zapew- and channel spacing 12.5 or 25 kHz. The com- production. fm-325, fm-326, which still were roku na bazie podzespołów mechanicznych specjalnych subminiaturowych lamp elek- cutting edge design as well as the interactive created and they could be operated on all the dzinę radiotelefonów noszonych 3101. Było niały różne połączenia wewnątrz systemu, munication channel was chosen with a 10 or lamp devices. rodziny 3003 powstała kolejna rodzina ra- tronowych o małym poborze prądu żarzenia programming, which adjusts the radiotele- frequency bandwidths used at that time. The to poprzedzone wieloletnimi badaniami umożliwiały również połączenia z infrastruk- 16 mode switch and the data on the frequen- In 1981, the production of the Set of Ra- diotelefonów o symbolu 3005. W odróżnieniu katody. Mimo to radiotelefon gotowy do pracy phones to the users’ particular needs. The production of this radiotelephone family could w Biurze Rozwojowym cienkowarstwowych turą sieci telekomunikacyjnych. Były to urzą- cies of the transmitter’s channels were kept in diotelephone Devices zur 170 was launched. od radiotelefonów 3004, w których wprowa- (razem z zasilaczem) ważył 6 kg i jego użytko- radiotelephones offer 511 channels in the fre- not be completed based on the sub-assemblies mikroukładów hybrydowych pozwalających dzenia bardzo rozbudowane funkcjonalnie, the prom memory. The radiotelephones were It consisted of two devices: radio converter dzono nowoczesne rozwiązania układowe, wanie w uprzęży na plecach czy na piersiach quency bands of 80 mhz, 160 mhz or 450 mhz which were produced in Poland at that time. na miniaturyzację zespołu nadawczo-odbior- często szczególnie dostosowane do indywidu- small while their power pack was relatively and a control radiotelephone together with w tym syntezę częstotliwości, w rodzinie nie było zbyt komfortowe. with the channel spacing of 12.5 kHz or 25 It was necessary to import a large group of czego. Ta technologia została zastosowana alnych potrzeb użytkowników. W Radmorze big. Thanks to sealed plastic casing, they were the main and auxiliary dispatching device.

P E P E 70 71 opracowano szereg takich urządzeń, które pracy, selektywne wywołanie radiotelefonów The communications network was controlled radiotelephones were made: fm-3302, fm-309, produkcję podjęto w 1979 roku, przeznaczo- Sprzęt powszechnego użytku The rsła devices were very popular and The radio was produced in various versions wraz z pozostałymi produkowanymi radiote- ruchomych, połączenie dowolnego abonenta through the dispatching device through two fm-3307. The last ship radiotelephone pre- ne były do uzupełnienia publicznej lub re- it was possible to deliver them to the Council and was sold in about 150 thousand. Its high lefonami przewoźnymi i doręcznymi, jak rów- lokalnej centrali telefonicznej z dowolnym pair telephone line to the transmission unit pared for production in 1989 was fm-3304. sortowej sieci telefonicznej we wszystkich Rok 1975 postawił przed Radmorem nowe for Mutual Economic Assistance countries. parameters and reliability made it attractive, nież produkowanymi w Radmorze zestawami radiotelefonem, odbiór sygnałów zagrożenia. which was up to 10 km away and worked at Only eight of them were produced. The pro- przypadkach, w których niemożliwa lub wyzwanie. Zakład, który do tej pory zajmo- The construction of a completely new plant in in spite of the relatively high cost. To buy it, antenowymi, zasilaczami, urządzeniami ładu- W latach 90. wdrożono do produkcji no- the 450 Mhz frequency. The signal controlled duction was stopped due to the collapse of niecelowa była budowa przewodowych linii wał się wyłącznie sprzętem profesjonalnym, Kościerzyna was started to produce them. The you often had to queue in front of the shops jącymi zasilacze bateryjne, manipulatorami woczesne radiotelefony stacjonarne 32025, the radio converter from which communica- the Polish shipyard industry and the Polish telefonicznych. Urządzenia centralowe 3602 miał rozpocząć produkcję sprzętu rynkowego. investment was never completed due to the for a long time. The radio still has many fans i innym osprzętem, stanowiły kompleksową 32026 i 32027 o wielu funkcjach. Przeznaczo- tion with mobile radiotelephones was con- fleet switching flags. były przewidziane do współpracy z automa- Produkcja takiego sprzętu dawała szansę na change in the political and economic situation. who exchange information on internet forums ofertę dla różnych klientów. Należy tu wspo- ne były do pracy w zakresie częstotliwości ducted in the 148–174 Mhz bandwidth. The tycznymi łącznicami telefonicznymi wszel- modernizację parku maszynowego i wprowa- today. From the marketing point of view, this mnieć, że Radmor oferował swoim klientom 148–174 mhz i 299,5–345 mhz na jednym ze distance between the control radiotelephone Radiotelephone Subscriber Links kich typów stosowanych wówczas w Polsce. dzenie nowych technologii. Wymagała jed- Consumer Equipment was Radmor’s best product. In Poland, the również instalowanie zakupionego sprzętu stu zaprogramowanych kanałów. Umożliwiały and the radio converter could even be 50 km. Układ transmisyjny zapewniał przeniesie- nak odwagi, rozbudowy zakładu i pozyskania company had been recognised mainly thanks zarówno w obiektach stałych, jak i pojazdach. tworzenie rozbudowanych sieci radiowych The network operator had a wide choice of the The production of the devices for the radi- nie sygnału w paśmie 300–340 mhz. Jedno nowych zasobów pracowniczych oraz – co 1975 brought new challenges for Radmor. The to the 5100 radio. Prowadzony był również serwis gwarancyjny simpleksowych, duosimpleksowych i duplek- network’s work modes, including the control otelephone fixed subscriber link rsła3602 urządzenie centralowe mogło współpracować najważniejsze – opracowania atrakcyjnego factory which had used to specialize in pro- In 1982, the am 5122 was developed. It al- i pogwarancyjnych urządzeń wyprodukowa- sowych. W wersji dupleksowej radiotelefon bandwidth of the radio converter, a choice began in 1979. They were designed for comple- z jednym lub kilkoma (do pięciu) urządzenia- produktu rynkowego. Powstałe Biuro Kon- fessional equipment only was supposed to lowed to receive both lw and mw stations. In nych w Radmorze. mógł pracować jako stacja retransmisyjna. of four channels, selective selective mobile menting the public or departmental telephone mi abonenckimi rozmieszczonymi w terenie. strukcyjno-Technologiczne przy współpracy start producing consumer equipment. This 1984, the 5400 set was developed. The 5411 or Pierwszym radiotelefonem stacjonarnym Szereg z tych parametrów i funkcji mogła być radiotelephone call presentation, connection networks in all the cases when building wire rsła 3602 były wykonywane na dwa zakresy z Ośrodkiem Badawczo-Rozwojowym Sprzętu production provided a chance to modernise 5412av receiver, am 5421 or 5422 tuner and the był fm-321, opracowany na bazie rozwiązań programowana przez użytkownika. between any subscriber of the local telephone telephone lines was impossible or unreasona- częstotliwości 146–174 mhz i 300–340 mhz. Powszechnego Użytku w Warszawie skonstru- the machinery resources and introduce new 5471 equalizer were its parts. In 1991, the pro- układowych radiotelefonu przewoźnego fm- exchange and any radiotelephone, receiving ble. The 3602 exchange devices were designed W 1990 roku uruchomiono produkcję owało odbiornik radiowy radmor 5100. Był technologies. However, it required courage, duction of two additional devices for the 5400 302, a jego produkcję rozpoczęto w 1960 roku. Radiotelefony morskie alarm signals. for working with automatic switchboards of wielokanałowego radiotelefonicznego sta- to odbiornik klasy hi-fi, umożliwiający odbiór expansion of the company and acquiring new set began: the 5430 double tape recorder – it W następnych latach wprowadzano do pro- In the 90s, the production of modern fixed all types which were used in Poland at that cjonarnego łącza abonenckiego rsła 36011. programów stereofonicznych na zakresie ukf workforce. But most importantly, an attractive was a hi-fi stereo device with Japanese driving dukcji kolejne modyfikacje radiotelefonów Pierwszym radiotelefonem specjalnie opra- radiotelephones 32025, 32026 and 32027 be- time. The transmission system made signal Pracowało ono nie na jednym kanale, ale oraz monofonicznych na zakresie fal długich market product had to be developed. The Con- mechanism and Dolby B and C noise reduc- stacjonarnych: fm-325, fm-326, były to wciąż cowanym do utrzymania łączności radio- gan. They were designed for working in the transmission possible in the 300–340 Mhz na czterech kanałach w paśmie 330 mhz, co i ukf. Wewnętrzną strukturę odbiornika struction and Technology Office which was tion systems as well as the 5450 cd player. In urządzenia lampowe. wej w warunkach morskich i spełniającym 148–174 mhz and 299.5–345 mhz bandwidths bandwidth. One exchange device could cooper- umożliwiało obsługę od 20 do 40 abonentów tworzyło 17 oddzielnych bloków, łatwych do created together with the Consumer Equip- 1993, there was a complete change in its design W 1981 roku wdrożono do produkcji Ze- wszystkie obowiązujące wówczas wymagania on one of the hundred programmed chan- ate with one or several (up to five) subscriber radiowych. Obszar obsługiwany przez jedną wymiany w przypadku uszkodzenia. Radio ment Research and Development Centre in technology. The aluminium front panels were spół Urządzeń Radiotelefonicznych zur 170. międzynarodowe był wdrożony do produkcji nels. They provided the possibility to create devices distributed around the area. rsła 3602 centralę nie mógł znajdować się dalej niż 20 zbudowano na nowoczesnych podzespołach Warsaw designed the radmor 5100 radio. It replaced with plastic ones. In 1994, the produc- Składał się on z dwóch urządzeń: radioprze- w 1966 roku radiotelefon lampowy fm-331. extensive simplex, duosimplex and duplex were produced for two bandwidths 146–174 km. Urządzenia stacji centralowej umieszczone tranzystorowych, obwodach scalonych, fil- was a hi-fi which allowed to receive stereo tion of the 5502 set was launched. The remote miennika i radiotelefonu sterującego wraz Pracował w paśmie 156–162 mhz z odstępem radio networks. In the duplex version, the mhz and 300–340 mhz. były w dwóch stojakach 19”, z których jeden trach ceramicznych i hybrydowych. W 1978 radio stations in the vhf range and mono control of the set was a new element here. z urządzeniem dyspozytorskim głównym sąsiedniokanałowym 50 kHz, na 26 kanałach radiotelephone could work as a relay station. In 1990, the production of the multichan- zawierał urządzenie transmisyjne, a drugi roku na krajowych Targach Poznańskich radio stations in the lf and vhf. The radio’s inner In 1996, the audio product range was ex- i pomocniczym. Sterowanie siecią łączności morskich. W następnych latach powstały A number of these functions and parameters nel subscriber fixed radiotelephone link urządzenie komutacyjne. Mogły one stać zostało odznaczone złotym medalem. W 1981 structure was composed of 17 separate blocks tended by the Radmor speaker sets ls 10, ls odbywało się z urządzenia dyspozytorskie- kolejne radiotelefony morskie: fm-3302, fm- could be programmed by the user. rsła 36011 started. Instead of one channel, obok siebie lub być oddalone na odległość roku powstała zmodernizowana wersja od- which were easy to replace in case of damage. 20, ls 30 and ls 40. These were two-way shelf go poprzez dwuparową linię telefoniczną do 309, fm-3307. Ostatnim radiotelefonem stat- it worked in four in the band 330 Mhz which do 5 km. Stacja abonencka umieszczona była biornika 5102. Ten luksusowy odbiornik klasy It consisted of modern transistor sub-assem- sets with the bass reflex enclosure made from oddalonego do 10 km zespołu transmisyjnego kowym przygotowanym do produkcji w roku Marine Radiotelephones made it possible to operate 20 to 40 radio sub- w kroploszczelnej obudowie i połączona była hi-fi zyskał opinię najlepszego w kraju i stał się blies, integrated circuits as well as ceramic mdf which provided maximum stiffness and pracującego na częstotliwości 450 mhz. Ten 1989 był fm-3304, którego wyprodukowano scribers. The area operated by one exchange z typowym aparatem telefonicznym parą obiektem marzeń. Stale rosnąca popularność and hybrid filters. In 1978, at the domestic made it resonance proof. The speakers which sygnał sterował radioprzemiennikiem, z któ- zaledwie osiem sztuk. Produkcji zaprzestano The lamp radiotelephone fm-331 was the could not be further than 20 km away. The przewodów. wymusiła wzrost produkcji, a z nią rozbudowę Poznań Fair, the radio received a gold medal. were used were brought from the top speaker rego już na częstotliwości w paśmie 148–174 ze względu na upadek polskiego przemysłu first radiotelephone which was designed device of the central unit was placed in two Urządzenia rsła były bardzo popular- zakładu oraz udoskonalenia technologiczne In 1981, a modernised version of the 5102 ra- producers. The sets were praised for their sug- mhz prowadzono łączność z radiotelefonami stoczniowego i przejście polskiej floty pod for maintaining radio communication at 19” stands. One of them had a transmission ne i istniała szansa dostarczania ich do ów- i jakościowe, które korzystnie wpłynęły na dio was developed. The luxurious hi-fi radio gestive surround, dynamic sound, dynamics ruchomymi. Odległość pomiędzy radiotelefo- inne bandery. sea and complied with all the international device and the other one a switching device. czesnych państw zgrupowanych w Radzie jakość i niezawodność wyrobu. Odbiornik was considered the best one in the country and bass processing. nem sterującym a radioprzemiennikiem mogła requirements which were applicable at that They could stand next to each other or they Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Pod ich produkowano w różnych wersjach przez bli- and became everyone’s dream. Its growing wynosić nawet 50 km. Operator sieci miał sze- Radiotelefoniczne łącza abonenckie time. Its production was launched in 1966. It could be at the distance of up to 5 km. The produkcję rozpoczęto budowę całkowicie sko dziesięć lat i sprzedano łącznie około 150 popularity forced a production increase and THE ROLE OF DEVELOPMENT OFFICE roki wybór sposobu pracy sieci, w tym wybór worked in the 156–162 Mhz with the 50 kHz subscriber station was placed in a drip-proof nowego zakładu w Kościerzynie. Inwestycja tysięcy sztuk. Wysokie parametry oraz duża the plant’s expansion as well as a development kanału pasma sterowania radioprzemienni- Urządzenia radiotelefonicznego stacjonarne- channel spacing on 26 marine channels. In casing and it was connected with a typical nie została dokończona ze względu na zmianę niezawodność radia pomimo stosunkowo wy- in technology and quality which was benefi- The Development Office was established ka, wybór jednego z czterech kanałów pasma go łącza abonenckiego rsła 3602, których the following years, the subsequent marine telephone by a couple of wires. sytuacji politycznej i gospodarczej. sokiej ceny stanowiły o jego atrakcyjności na cial for the product’s quality and reliability. in early 1963 and existed until 1990. Adam

P E P E 72 73 rynku. Aby kupić to radio, często trzeba było szefem był dr inż. Adam Dering. Głównym Dering PhD, Eng. was its only head. The main Railways. The works were continued during przy opracowaniu zautomatyzowanej sieci Powstały tu bardzo nowatorskie konstruk- CRISIS OF THE 80S the rrc 9200 backpack radio and rrc 9500 stać w długich kolejkach przed sklepami. Do celem działania Biura Rozwoju było stymu- purpose of the Development Office was to the development of the bizon fixed dispatch łączności 8002-160 dla pkp. Kontynuowa- cje opisanych wcześniej radionamierników, AND COMPANY RESTRUCTURING vehicle radio. dziś jest wielu fanów radia, którzy wymieniają lowanie istotnego postępu technicznego w za- stimulate the engineering progress when it network for which very difficult technical and no prace przy opracowaniu stałej sieci dys- w tym arc 1402, i radiokompasów lotniczych. się informacjami na forach internetowych. kresie konstrukcji urządzeń i technologii ich came to constructing devices and their pro- operational requirements were made. It was pozytorskiej bizon, z narzuconymi bardzo The martial law which was introduced in MILITARY ELECTRONICS Produkt ten był najlepszym produktem Rad- wytwarzania. Trzon pracowników stanowili duction technology. The core of its team were necessary to master designing microprocessor trudnymi do spełnienia wymaganiami tech- KRYZYS LAT 80., 1980 had a negative impact on the compa- moru z punktu widzenia marketingowego. młodzi inżynierowie rozpoczynający po stu- young engineers who were beginning their systems for this project. In late 1974, began nicznymi i eksploatacyjnymi. W tym projekcie RESTRUKTURYZACJA FIRMY ny. The Forced Administrator liquidated the The history of military electronics in Rad- W Polsce firma była i jest do dziś rozpozna- diach swoją pracę zawodową, zaangażowani careers right after graduating. They scout- the development of a local calling network’s konieczne było opanowanie projektowania Testing Unit. The staff’s activity decreased mor began in the early 90s. In the face of the walna głównie dzięki radioodbiornikowi 5100. w rozpoznawanie nowych trendów postępu ed new trends in technology progress and devices which would make it possible to deliv- systemów mikroprocesorowych. W końcu 1974 Stan wojenny wprowadzony w 1980 roku od- significantly and international cooperation changes which were taking place in Poland, W 1982 roku powstał tuner am 5122, który technicznego i realizację modeli przyjętych prepared models for the new concepts which er verbal messages to a chosen subscriber or roku podjęto opracowanie urządzeń lokal- bił się negatywnie na firmie. Komisaryczny was blocked. Import of sub-assemblies was the company was forced to cease production umożliwiał odbiór programów na zakresach nowych koncepcji. Tu powstały przełomowe were adopted. This is where the constructions a group of subscribers. The project was very nej sieci przywoławczej, która umożliwiała Zarząd zlikwidował Zakład Doświadczalny. limited significantly. All of the above led to of whole product groups (marine electronics, fal długich i średnich. W 1984 roku opracowa- dla przyszłych wdrożeń konstrukcje nowo for the newly introduced frequency band 300 innovative and the thin-film microcircuits przekazanie informacji słownej wybranemu Nastąpił znaczny spadek aktywności załogi, a decrease in production and the technological consumer equipment, rsła radio telephone no zestaw 5400, w którego skład wchodziły wprowadzonego pasma częstotliwości 300 Mhz or a digital indicator for the sp 402 echo were used there on a large scale. Apart from abonentowi lub grupie abonentów. Projekt zablokowana została współpraca międzyna- level of the products. links) and introduce other ones which in- amplituner 5411 lub 5412, tuner am 5421 lub mhz czy cyfrowego wskaźnika do echosondy sounder were developed. So were the concepts that, to complete the project it was necessary bardzo nowatorski, w którym na szeroką ska- rodowa, wprowadzono znaczne ograniczenia The political breakthrough and the eco- volved more future prospects. Military devices 5422 i korektor 5471. W 1991 roku wprowadzo- sp 402 oraz koncepcje zastąpienia w radiote- of replacing the radio lamps with transistors to start producing a number of components lę wykorzystano celowo opracowane mikro- w imporcie podzespołów. Wszystko to spo- nomic crisis of 1989 led to a huge economic were its focus. The works on developing the no do produkcji dwa urządzenia uzupełniające lefonach noszonych lamp radiowych przez in the handled radios or he possibility of using in Poland: small speakers, ferrite antenna or układy cienkowarstwowe. Ponadto realizacja wodowało spadek wielkości produkcji oraz crisis in the entire country. Many sectors did new hand 3501 radio were already in progress zestaw 5400: magnetofon 5430 dwukasetowy, tranzystory czy możliwości zastosowania microelectronics in Radmor’s devices. They NiCd batteries. Unfortunately, the designer’s projektu wymagała uruchomienia produkcji poziomu technicznego produktów. not survive the encounter with free market – and self-financed by the company. It was stereofoniczny klasy hi-fi z japońskimi mecha- mikroelektroniki w urządzeniach Radmoru. were breakthrough for the future implemen- success in the development of this network w Polsce szeregu komponentów: głośniczka Przełom polityczny i gospodarczy roku and huge competition, including shipbuilding a cutting edge radio station produced in the nizmami napędowymi i układami redukcji To ostatnie zapoczątkowało szereg prac ba- tations. The latter began a number of research did not translate into a commercial success. o małych wymiarach, anteny ferrytowej, aku- 1989 spowodował ogromny kryzys całej gospo- and electronics which were very significant surface mount technology with the use of szumów Dolby B i C, oraz odtwarzacz płyt dawczych, które doprowadziły do produkcji na works which led to the production of many One of the major successes of the De- mulatorków NiCd. Duży sukces konstruktorów darki kraju. Przed wolnym rynkiem i ogrom- for Radmor. electronic sub-assemblies. It worked in the kompaktowych 5450. W 1993 roku nastąpiła potrzeby własne wielu typów mikroukładów thin film thin-film and thick-film integrated velopment Office was mastering the digital w opracowaniu tej sieci na poziomie euro- ną konkurencją nie obroniło się wiele branż, Radmor was not spared by the crisis. For- entire tactical frequencies bandwidth 30–80 całkowita zmiana technologii wystroju. Alu- cienkowarstwowych i grubowarstwowych. circuits for the company’s own needs. The Mi- modulation technique. In spite of a really lim- pejskim niestety nie przełożył się na sukces w tym istotne dla działalności Radmoru tunately, its staff at that time realised how Mhz on ten programmable channels with F3 miniowe płyty czołowe zastąpiły płyty z two- Dział Mikroelektroniki już w połowie lat 70. croelectronic department did research aiming ited exchange of information, based on very komercyjny. branża stoczniowa i elektroniczna. serious the situation was. The management’s modulation as well as digital modulation. This rzywa sztucznego. W 1994 roku uruchomiono prowadził prace badawcze zmierzające do to master the thin-film technology and using few theoretical premises, the team of young Jednym z większych sukcesów Biura Roz- Kryzys nie ominął również Radmoru. Na actions saved the company and helped it find radio station became a hit and it is practical- produkcję zestawu 5502, w którym nowością opanowania technologii cienkowarstwowej it in radiocommunications devices as early as engineers managed to develop methods of woju było opanowanie techniki modulacji szczęście ówczesna załoga zdawała sobie spra- a way to develop in the new conditions. The ly produced until today. It was sold to many było zdalne sterowanie zestawem. i zastosowania jej do urządzeń radiokomunika- in the mid-70s. The ambitious team managed simulating modulation and develop proper cyfrowych. Pomimo bardzo ograniczonej wy- wę z powagi sytuacji. Działania kierownictwa restructuring was very painful: it involved countries all over the world. The licence for W 1996 roku gamę wyrobów audio uzu- cyjnych. Ambitny zespół pracowników dopro- to master the processes of the thin-film tech- modulation and demodulation systems as miany informacji, w oparciu o bardzo skąpe doprowadziły do uratowania firmy i odnale- reduction of employment, elimination of ma- tits production was sold to Czech Republic pełniły zestawy głośnikowe Radmor ls 10, ls wadził do opanowania procesów technologii nology as well as the thick-film technology. well as analogue to digital converters (delta przesłanki teoretyczne udało się młodemu zienia swojej drogi rozwoju w nowych wa- rine electronics and consumer products but it and Lithuania. 20, ls 30 i ls 40. Były to dwudrożne zestawy cienkowarstwowej, a następnie grubowar- Thanks to proper equipment, it produced the codec) in an innovative way. The research zespołowi inżynierów opanować metody runkach. Działania restrukturyzacyjne były also forced radical actions which encompassed The real breakthrough came in 1996, when regałowe z obudową typu bass-refleks, wyko- stwowej i dzięki stosownemu wyposażeniu microcircuits for the company’s own needs. works were crowned with obtaining more symulacji metod modulacji i w nowatorski bardzo bolesne: ograniczenie zatrudnienia, both organization changes (e.g. Combining the a call for tenders was issued for delivering naną z płyt mdf zapewniających maksymalną produkował mikroukłady na potrzeby firmy. Thanks to gaining experience and overcom- than ten patents. As a result of the works, the sposób opracować stosowne układy modu- likwidacja elektroniki morskiej oraz wyrobów Construction and Technology Departments), tactical level digital radio stations to the Pol- sztywność i odporność na rezonanse. Zasto- Pracownicy tego działu, dzięki zdobytemu ing many difficulties, this department’s team production of devices for data transmission lacji, demodulacji i przetworniki analogo- powszechnego użytku, ale wymusiły również obtaining an iso certificate, rapid changes in ish armed forces. Ultimately, it was won by sowane głośniki sprowadzano z firm czoło- doświadczeniu i pokonaniu wielu wyzwań, was the core staff, which soon mastered the in radio channels began. The works were the wo-cyfrowe (kodek delta). Prace badawcze radykalne działania, które objęły zarówno the radiotelephone construction: introduction Radmor’s offer prepared in collaboration with wych producentów kolumn głośnikowych. byli podstawową kadrą, która opanowała surface mount technology and created the base for developing the 3501 radio station and zostały ukoronowane uzyskaniem kilkuna- zmiany organizacyjne (np. połączenie Dzia- of the frequency synthesis systems, micropro- the French company Thomson csf (today’s Zestawy były chwalone za dużą, sugestywną w krótkim czasie technologię montażu po- department of block production for practically the subsequent woks connected with the pro- stu patentów. W wyniku prac rozpoczęto wy- łów Konstrukcyjnego i Technologicznego), cessor control, technological changes like the Thales). In 1997, Radmor and Thomson csf przestrzeń, dynamiczne brzmienie, dynamikę wierzchniowego i stworzyła dział produkcji all the devices produced in Radmor. grammable radio technology. konywanie urządzeń do transmisji danych uzyskanie certyfikatu iso, szybkie zmiany introduction of surface mount, undertaking signed the contract on the transfer of technol- i przetwarzanie basów. bloków na potrzeby praktycznie wszystkich The Radiocommunications Department The Radio Navigation Department, on the w kanałach radiowych. Prace te były również w konstrukcji radiotelefonów: wprowadzenie actions aiming at obtaining a new client i.e. ogy and launching the production of modern urządzeń produkowanych w Radmorze. conducted innovative work in vhf radiocom- other hand, conducted innovative radio navi- bazą do opracowania radiostacji 3501 i później- układów syntezy częstotliwości, sterowania the Polish Armed Forces through develop- tactical digital radio stations: the trc 9200 ROLA BIURA ROZWOJU Dział Radiokomunikacji prowadził no- munications’ automation and the use of dig- gation works. The very modern constructions szych prac związanych z technologią radia mikroprocesorowego, zmiany technologicz- ing the 3501 radio station construction and backpack and trc 9500 aircraft radio station. watorskie prace w zakresie automatyzacji ital technology for it. The research was used of the radio direction finders which were de- programowalnego. ne jak wprowadzenie montażu powierzch- beginning cooperation with the French com- The transfer process was divided into three Biuro Rozwoju powstało na początku 1963 radiokomunikacji ukf i zastosowania w niej in developing the automatised communica- scribed before, including the arc 1402, and Z kolei Dział Radionawigacji prowadził niowego, podjęcie działań zmierzających do pany Thomson csf crowned by the signing stages: the ready-made devices delivery, skd roku i istniało do 1990 roku. Jego jedynym techniki cyfrowej. Prace zostały wykorzystane tions 8002-160 network for the Polish State aircraft radio compass were developed here. nowatorskie prace w zakresie radionawigacji. pozyskania nowego klienta tj. Sił Zbrojnych of a license agreement on the production of phase (assembling devices from ready-made

P E P E 74 75 rp poprzez własne opracowanie konstruk- csf na transfer technologii i uruchomienie modules) and ckd, which is a complete produc- (sdr – software defined radio). The complete- w zakresie około 1 km i umożliwia jednoczesną jednocześnie niezwykle trudne i wymagające The company participates in the interna- cji radiostacji 3501 oraz podjęcie współpracy w Radmorze produkcji nowoczesnych cyfro- tion takeover. In 1997, the first radio stations ly new technology and design of the radio łączność pomiędzy kilkoma użytkownikami. dużej inwencji prace. tional essor programme which aims at devel- z francuską firmą Thomson csf ukoronowane wych radiostacji taktycznych: plecakowej trc produced in France were delivered to the Min- station provide the user with unprecedented Najnowszym dzieckiem w tej grupie urzą- Radmor S.A. samodzielnie opracował oping a standard of new architecture for radio podpisaniem umowy licencyjnej na produkcję 9200 i pokładowej trc 9500. Proces transferu istry of National Defence. As far as the hand possibilities. However, they were a huge chal- dzeń jest radiostacja doręczna Comp@n. To ra- nowoczesną doręczną radiostację Comp@n communications devices which use the sdr radiostacji plecakowej rrc 9200 i pojazdowej został podzielony na trzy etapy: dostawę urzą- 3501 radio is concerned, Radmor became the lenge for Radmor’s young design engineers. diostacja należąca do grupy urządzeń opartych wykonaną w technologii radia programowal- technology. It is also a leader in the national rrc 9500. dzeń gotowych, fazę skd (składanie urządzeń main supplier of the tactical level radio com- But Radmor’s team managed the challenge. na nowej technologii radia programowalnego nego, dzięki temu zdobył doświadczenie w cał- programme financed by the National Centre z gotowych modułów) i ckd, tj. całkowite prze- munications equipment for the Polish military The radio station works in a broad frequency (sdr – software defined radio). Kompletnie kowicie nowej technologii software defined for Research and Development to develop ELEKTRONIKA jęcie produkcji. W 1997 roku dostarczono do forces. In 1998, staff training in a radio station bandwidth 30–520 mhz with different digi- nowa technologia i niespotykana do tej pory radio, przez co postrzegany jest w Europie jako tactical mobile communication on battlefield WOJSKOWA mon pierwsze radiostacje wyprodukowane production plant in France began. After the tal modulations, optimized depending on the architektura radiostacji dają użytkowniko- liczący się gracz na rynku radiokomunikacji with the use of sdr radio. Radmor S.A. also we Francji. Biorąc pod uwagę produkowaną testers were installed and the training was user’s needs, including deliberate interference wi niespotykane dotychczas możliwości, ale militarnej. works on maintaining the current production Historia elektroniki wojskowej w Radmorze radiostację doręczną 3501, Radmor stał się held, the first radio stations were produced resistance as well as various cryptogtaphic były ogromnym wyzwaniem dla młodych Firma bierze udział w międzynarodowym and developing new products. zaczęła się na początku lat 90. W obliczu głównym dostawcą sprzętu radiokomunika- in Radmor in 1998. Thanks to the employees solutions. konstruktorów Radmor S.A. Wyzwaniu temu programie essor, który zmierza do opraco- zmian zachodzących w tym czasie w Polsce cyjnego szczebla taktycznego dla polskich sił commitment, the technology implementation pracownicy Radmoru sprostali. Radiostacja wania standardu nowej architektury dla When preparing this compilation, I used the information firma zmuszona była zakończyć produkcję zbrojnych. W 1998 roku rozpoczęły się szko- process was completed within the planned ST pracuje w szerokim zakresie częstotliwości urządzeń radiokomunikacyjnych wykorzy- from the book radmor 60 published on the company’s 21 CENTURY 60th anniversary. całych grup wyrobów (elektronika morska, lenia pracowników we Francji, w zakładzie limit of time and budget. In 2005, another IN RADMOR S.A.’S ENGINEERING 30–520 mhz, z różnymi cyfrowymi modula- stujących technologię radia programowalnego. sprzęt powszechnego użytku, radiowe łącza produkującym radiostacje. Po zainstalowaniu contract with the Thales company was signed cjami, optymalizowanymi w zależności od Bierze również udział jako lider w realizacji telefoniczne rsła) i wprowadzić w to miejsce testerów i szkoleniach pierwsze radiostacje on the transfer of the technology of new radio The Radmor of the 2000s is very different potrzeb użytkownika, włączając w to tryby narodowego programu finansowanego przez inne, bardziej perspektywiczne. Postawiono w Radmorze wyprodukowano w 1998 roku. stations’ (compatible with the previous ones) – from the Radmor in the Polish People’s Re- łączności odpornej na zakłócenia celowe oraz ncbr – opracowanie sytemu mobilnej łączno- na urządzenia militarne. Trwały już prace Dzięki dużemu zaangażowaniu pracowników the backpack rrc 9210 and and aircraft radio public. It looks different, its structure is dif- różne rozwiązania kryptograficzne. ści taktycznej pola walki z wykorzystaniem – finansowane ze środków własnych – nad cały proces wdrożenia technologii odbył się station rrc 9310. Production implementation ferent and the products it offers are different. technologii radia programowalnego. Rad- opracowaniem nowej radiostacji doręcznej w założonym czasie i budżecie. W 2005 roku took an extremely short period of one year. However, just as before, the employees are WIEK XXI mor S.A. realizuje również prace zmierzające 3501. Była to na wskroś nowoczesna radio- podpisano z firmą Thales kolejny kontrakt The radio stations are produced in module really committed to their work and focused W TECHNICE RADMOR S.A. do utrzymania produkcji bieżącej oraz nowych stacja produkowana w technologii montażu na transfer technologii nowych radiostacji versions, i.e. the aircraft rrc 9310 consists of on satisfying the clients’ needs as well as pur- wyrobów. powierzchniowego z wykorzystaniem najnow- (kompatybilnych z poprzednimi) – plecakowej the backpack radio station rrc 9210 and the suing their own professional ambitions. Radmor S.A. w latach 2000 różni się znacz- szych podzespołów elektronicznych. Zapew- rrc 9210 i pokładowej rrc 9310. Wdrożenie dedicated high frequency power amplifier. The changes in assortment and the tech- nie od firmy z lat prl-u. Różni się wizualnie, Przy spisaniu tego opracowania wykorzystałem infor- niała pracę w całym zakresie częstotliwości do produkcji nastąpiło w rekordowo krótkim They are also more modern than the previous nologies used led to a significant decrease in różni się w swojej strukturze wewnętrznej, macje zawarte w książce radmor 60 wydanej z okazji 60-lecia firmy. taktycznych 30–80 mhz, na dziesięciu pro- czasie jednego roku. Radiostacje są wykonane version and offer more functions. employment and its structure. Almost 30 per różni się oferowanymi produktami, ale jak gramowalnych kanałach z modulacją F3, ale w wersji modułowej, tzn. radiostacja pokłado- When the license started, Radmor did not cent of the employees are the Development dawniej pracownicy są bardzo zaangażowani również z modulacją cyfrową. Radiostacja ta wa rrc 9310 składa się z radiostacji plecako- stop its own construction works on military Department staff. The company’s future de- w swoją pracę, skoncentrowani na zaspokoje- stała się przebojem, produkowana jest prak- wej rrc 9210 i dedykowanego wzmacniacza radio stations. The 3501 hand radio was com- pends on them. A lot is required from them niu potrzeb klientów oraz własnych ambicji tycznie do dziś. Sprzedano ją do wielu krajów mocy w.cz. Są też nowocześniejsze od wersji plemented with the transportable version professionally and they are expected to be zawodowych. na całym świecie. Licencję na jej produkcję poprzedniej i oferują więcej funkcji. with an external high frequency power ampli- very committed. The young staff completes not Zmiany asortymentu produkowanych sprzedano do Czech i na Litwę. Z chwilą uruchomienia licencji Radmor fier. In 2007, the production of a new soldier’s only extremely interesting but also extremely urządzeń oraz stosowanych technologii pro- Prawdziwy przełom nastąpił w 1996 roku, nie zaprzestał swoich własnych prac kon- personal radio R35010 was started. This is the difficult jobs which require inventiveness. dukcji doprowadziły do znacznego zmniejsze- kiedy ogłoszono przetarg na dostawy dla strukcyjnych nad radiostacjami wojskowymi. world’s smallest radio station which offers Radmor S.A. developed the modern nia poziomu zatrudnienia i jego struktury. polskich sił zbrojnych radiostacji cyfrowych Radiostacja doręczna 3501 została uzupeł- contact range of about 1 km and provides the Comp@n hand radio which is produced in Prawie 30% pracowników stanowią pracowni- szczebla taktycznego. W przetargu ostatecznie niona o wersję przewoźną z zewnętrznym possibility for several users to connect. the software defined radio technology. This cy Pionu Rozwoju. To od nich zależy przyszłość wygrała oferta Radmoru przygotowana we wzmacniaczem mocy w.cz. W 2007 roku uru- The hand radio Comp@n is the latest has given it experience in the field of a com- firmy, stawiane są im niezwykle wysokie wy- współpracy z francuską firmą Thomson csf chomiono produkcję nowoczesnej radiostacji “child” in this collection. This is a radio sta- pletely new technology thanks to which it is magania zawodowe i oczekiwane jest duże (obecnie Thales). W 1997 roku podpisany został osobistej żołnierza R35010. Jest najmniejszą ra- tion which belongs to the group of devices seen in Europe as a significant player on the zaangażowanie w pracę. Ta młoda kadra re- kontrakt pomiędzy Radmorem a Thomson diostacją na świecie oferującą zasięg łączności based on new programmable radio technology military radio communication market. alizuje z jednej strony niezwykle ciekawe, ale

P E P E 77 77 Andrzej Synowiecki

prezes Radmor S.A. President of Radmor S.A.

RADMOR RADMOR DZISIAJ TODAY

W 1947 roku kilku inżynierów założyło pry- różnego rodzaju. Były wśród nich dziesiątki In 1947, a few engineers established a private various types. Among them, there were tens watną spółkę akcyjną mającą na celu remonty typów radiotelefonów, radiomodemy, echo- joint stock company to offer repairs and main- of radiotelephone types, radio modems, radio i konserwację morskich urządzeń radiowych sondy, radionamierniki, rozgłośnie manewro- tenance of maritime radio devices installed direction finders, manoeuvre stations, stere- zainstalowanych na polskich statkach, którą we, wieże stereo, radiostacje wojskowe i inne on Polish ships which was transformed into os, military radio stations and other devices. po dwóch latach przekształcono w przedsię- urządzenia. Szereg z tych urządzeń firma wy- a stated company after two years. After pro- A number of these items have been exported biorstwo państwowe. Po okresie serwisowania eksportowała za granicę. Produkowane przez viding maintenance services for various de- by the company. The radio stations produced różnych urządzeń przyszedł czas na opraco- Radmor radiostacje służą obecnie w ponad vices, it was time to develop its own original by Radmor are used by more than 20 armies wanie własnych konstrukcji i nastąpił dyna- 20 armiach świata. constructions and the whole company started all over the world.

Montaż radiostacji F@stnet/ miczny rozwój firmy. W 2011 roku historia Radmoru zatoczyła developing dynamically. In 2011, Radmor’s history came a full cir- F@stnet radio assembly W ciągu ponad 70-letniego istnienia Rad- koło – firma jest znowu prywatnym przedsię- In over 70 years of its existence, Rad- cle – the company is private again and it is mor wyprodukował ponad milion urządzeń biorstwem wchodzącym w skład wb Group, mor has produced over a million devices of a part of B Group, the largest private group

P E 78 79 wyznacza nowe europejskie standardy radio- Wiodące armie świata rozpoczęły obecnie We also offer licensed pr4G system back- from relying on classic radios and switching komunikacji militarnej opartej o technologie przechodzenie na łączność radiową opartą pack and transportable radios. Radmor’s co- to using software defined ones. softwarowe (program essor). Jest liderem o tzw. radiostacje softwarowe (programowal- operation with the company Thales began Europe is also preparing for using sdr ra- Radiostacja osobista 35010 to jedno w krajowym projekcie nowej, programowalnej ne). Są to radiostacje oznaczane czasami jako in 1996 when we concluded an agreement dios. Since 2009, as a part of the essor pro- z najmniejszych tego typu urządzeń na świecie. Fot. Frag Out!/ radiostacji przewoźnej dla Wojska Polskiego. sdr (Software Defined Radio), których para- on cooperation with the French company gramme (European Secure Software Defined The 35010 personal radio is one of Opracowuje wspólnie z wb Electronics nową metry oraz funkcjonalność można zmieniać Thompson, which later became a member Radio), a European standard for a programma- the smallest devices of this type of the Thales group which was forming. In ble radio is being developed to make it possible in the world devices of this type. radiostację doręczną w programie żołnierza wyłącznie poprzez zmianę zainstalowanego Photograph by Frag Out! przyszłości Tytan oraz produkuje i dostar- oprogramowania. Tak naprawdę są to kompu- 1997, Thales transferred the prg4 radio family for communication systems of the armies of cza na rynki zagraniczne szereg radiostacji tery z łączem radiowym. Do tych komputerów production technology to Radmor. The radios different European Union countries to work osobistych, w tym nową rodzinę doręcznych z łączem radiowym pisane jest oprogramo- became part of Polish army’s equipment and together. Radmor is the Polish participant radiostacji programowalnych Comp@n. wanie zwane waveformem, które po zain- created a modern wireless tactical commu- of the project and together with the Italian, W swojej ofercie dla wojska Radmor ma stalowaniu definiuje sposób pracy radiostacji. nication system. Eleven years later, in 2007, the French, the Spanish, the Finnish and the dziś kilkanaście różnych radiostacji. Są wśród Powstaje szereg waveformów o różnym prze- Thales provided us with the technology for German, it has been defining the directions of nich urządzenia opracowane w firmie – ra- znaczeniu – podstawowy waveform będzie producing the next generation of commu- development and a new generation of radios. diostacja osobista R35010, najmniejsza i naj- służył do łączności taktycznej (bms), ale już nications devices – the F@stnet platform. It is one of the few European military pro- communication systems as well as systems for lżejsza na świecie, programowalne radiostacje inny będzie przesyłał informacje w systemie Thanks to this cooperation and technolo- grammes in which our country takes part and command, military intelligence and weaponry Comp@n (w wersji doręcznej, plecakowej obrony przeciwlotniczej i przeciwrakietowej, gy transfers, over 10 thousand pr4G system is successful. Thanks to Radmor’s engineers’ management, unmanned systems of different i przewoźnej) oraz produkowana i używa- a inny będzie służył do łączności koalicyj- radio platforms produced in Radmor were work, Poland co-owns the technologies which classes, it systems and cybersecurity systems na w polskiej armii od wielu lat radiostacja nej. W przyszłości będzie powstawało wiele delivered to the Polish Army. The radios are have been developed. The Polish Ministry of as well as military equipment fittings and 3501. różnych waveformów do różnych zastoso- used in all the contemporary theatres. Defence is the owner of the rights to all the modernisation. Oferujemy również licencyjne radiostacje wań, podobnie jak to się dzieje z aplikacjami The world’s leading armies have began world’s most modern technology. The company is still developing dynamical- plecakowe i przewoźne systemu pr4G. Współ- w smartfonach. Użytkownicy wojskowi wy- switching to radio communication based on Radmor is the Polish member of the essor ly. Together with its European partners, it sets praca Radmoru z firmą Thales rozpoczęła się cofują się ze stosowania klasycznych radiosta- the so-called software-defined (programmable) programme and thanks to its participation news standards in military radio communi- w 1996 roku, kiedy zawarliśmy porozumienie cji i przechodzą na użytkowanie radiostacji radios. Sometimes, the radios are marked in it, it acquired the knowledge and experi- cation based on software technologies (essor o współpracy z francuską firmą Thomson, softwarowych. as sdr (Software Defined Radio). Their pa- ence in implementing and using essor hdr programme). It is the leader of a national pro- która później stała się członkiem tworzącej Europa również przygotowuje się do uży- rameters and features can be changed only waveform and sdr platforms. This knowledge, ject concerning a programmable portable radio się grupy Thales. W 1997 roku Thales doko- wania radiostacji sdr. Od 2009 roku, w ra- by changing the installed software. In fact, combined with 70 years of experience in radio station for the Polish Army. Together with wb nał transferu technologii produkcji rodziny mach programu essor (European Secure they’re computers with radio links. A soft- communication, allows to design and produce Electronics, it is developing a new hand radio radiostacji pr4G do Radmoru. Radiostacje Software defined Radio), opracowywany jest ware called waveform is developed for these modern Polish military radios which provide in the “Tytan” soldier of the future programme. znalazły się na wyposażeniu polskiej armii standard europejskiego radia programowal- computers with radio links. After the soft- the highest degree of safety for the transferred It also produces and delivers to foreign markets i utworzyły nowoczesny system bezprzewo- nego, umożliwiającego współpracę systemów ware is installed, it defines the way the radio data. It all indicates that the standard of safe a number of personal radios, including the new dowej łączności taktycznej. Jedenaście lat łączności wojsk różnych państw ue. Radmor works. A number of waveforms for different digital military communication will become największej prywatnej grupy kapitałowej kompleksowe rozwiązania dla sił zbrojnych of companies in Polish defence industry. All hand programmable radios Comp@n. później, w 2007 roku, Thales przekazał nam jest polskim uczestnikiem tego projektu purposes are being developed – the basic commonplace in Europe. The introduction of w polskim przemyśle obronnym. Wszystkie z całego świata w takich obszarach jak sys- the companies in the group, among others Radmor offers over ten different radios for technologię wytwarzania kolejnej generacji i wspólnie z Włochami, Francuzami, Szweda- one will be for tactical communication (bms). this solution will make it possible to use the firmy z grupy, m.in. wb Electronics, Rad- temy łączności, dowodzenia, rozpoznania wb Electronics, Radmor, Arex, MindMade the military. Among them, there are devices urządzeń łączności – platformy F@stnet. mi, Hiszpanami, Finami i Niemcami wytycza Another one will transfer information in reliable coded communication between Euro- mor, Arex, MindMade oraz Flytronic, pro- i kierowania uzbrojeniem; systemy bezza- and Flytronic work for the country’s defence developed in the company – personal radio Dzięki tej współpracy i transferom tech- nowe kierunki rozwoju i tworzy nową gene- the anti-aircraft and anti-missile defence pean armies. His should result in an increase wadzą działalność na potrzeby obronności łogowe różnych klas; systemy informatyczne and security. The Polish armed forces and R35010, the smallest and the lightest in the nologii ponad 10 tysięcy platform radiowych rację radiostacji. Jest to jeden z nielicznych eu- system and yet another one will be used in their interoperability. This will allow to i bezpieczeństwa państwa. Polskie wojsko i cyberbezpieczeństwa; wyposażenie oraz the widely understood uniformed services world, the programmable Comp@n radios (in systemu pr4G, wyprodukowanych w Rad- ropejskich programów militarnych, w którym for coalitional communication. In the future, create mobile networks which connect dif- i szeroko pojęte służby mundurowe są naszy- modernizacja sprzętu wojskowego. are our main and key clients. As wb Group, hand, backpack and transportable versions) morze, zostało dostarczonych polskiej armii. nasz kraj bierze udział i w którym odnieśliśmy various waveforms for various uses will be ferent national communication systems for mi głównymi i najważniejszymi klientami. Firma nadal dynamicznie się rozwi- we offer cutting edge solutions for armed and the 3501 radio,which the Polish military Radiostacje te wykorzystywane są na wszyst- sukces. Dzięki pracy inżynierów z Radmoru developed, similarly to smartphone applica- joint activities. Thanks to its participation in Jako Grupa wb oferujemy najnowocześniejsze ja. Wspólnie z europejskimi partnerami forces from all over the world in fields like has been using for years. kich współczesnych teatrach działań. Polska jest współwłaścicielem opracowanych tions. The military users are withdrawing the essor programme, Poland is among the

P E P E 80 81 technologii – polskie Ministerstwo Obrony which make it possible to smoothly go from Narodowej jest właścicielem praw do całości classic technologies (Stanag 4204, Stanag 4205) najnowocześniejszej obecnie technologii radio- to the bms modern battlefield systems. The komunikacji militarnej na świecie. waveform may be proposed by Radmor or Radmor jest polskim członkiem programu tailor-made according to the client’s order. essor i w wyniku uczestnictwa w tym pro- Currently, the company offers 3 wave- gramie posiadł wiedzę oraz doświadczenie forms H07 (am/fm, 100 hop/s), H08 (am/ Radiostacja F@stnet jest nowoczesnym w implementacji i wykorzystaniu waveformu środkiem łączności używanym fm, 300 hop/s) and H09 (ip, nbwf). It is also essor hdr, a także platform sdr. Wiedza ta, przez Wojsko Polskie/ possible to implement the Tetra waveform in wraz z 70-letnim doświadczeniem w dziedzi- The F@stnet radio is a modern a radio station. These are hand radios which, communication equipment nie radiokomunikacji, umożliwiła zaprojekto- used by the Polish Army together with a car adapter and a power am- wanie oraz produkcję nowoczesnych polskich plifier can constitute mobile or fixed radio radiostacji wojskowych, zapewniających naj- stations. The Comp@n platform is designed wyższy stopień bezpieczeństwa przesyłanych for both regular troops and the Territorial informacji. Wszystko wskazuje na to, że budo- Defence Forces. In both cases, it will make it Radiostacja doręczna 3501 wany w ten sposób standard bezpiecznej woj- jest używana w Wojsku Polskim w kraju, possible to communicate inside the units and skowej łączności cyfrowej stanie się w Europie oraz podczas misji pokojowych/ cooperate with different kinds of troops. powszechny. Wprowadzenie tego rozwiązania The 3501 personal radio is used Radmor also takes part in the Polish in the Polish Army in our country umożliwi stosowanie niezawodnej, kodowanej and during peacekeeping missions Guarana programme whose aim is to design łączności pomiędzy europejskimi armiami. a transportable radio station. A Consortium To powinno przyczynić się do wzrostu ich was established for its completion and Radmor interoperacyjności. Pozwoli na tworzenie mo- world leaders in the work on this new technol- zagwarantuje pełną kontrolę nad całym syste- Comp@n. Te szerokopasmowe urządzenia codes and algorithms in Poland. In the case is its leader. Several companies and research bilnych sieci, łączących różne narodowe syste- ogy. It would be hard to find Poland’s similar mem. Urządzenia tworzące go będą posiadały umożliwiają współpracę różnych rodzajów of a conflict, we must eliminate the threat of centres, including the Military University of my łączności w celu prowadzenia wspólnych achievements and such a high position in any krajową certyfikację. Oznacza to posiadanie wojsk oraz pozostałych służb we wszelkich our communication systems being paralysed, Technology and Military Communication In- działań. Dzięki udziałowi w programie essor other European programme. Thanks to the w kraju pełnej wiedzy i dokumentacji, w tym sytuacjach kryzysowych. Na wspólnej plat- including the remote-controlled munitions. stitute are its parts. The work is co-financed Polska jest dziś wśród światowych liderów participation in the essor programme, the kodów źródłowych i algorytmów. W przy- formie hardwarowej można zaimplementować Our country has sufficient scientific and in- by the National Centre of Research and Devel- prac nad tą nową technologią. Trudno było- Polish entities have all the knowledge which padku konfliktu musimy wykluczyć groźbę waveformy umożliwiające łagodne przejście dustrial potential to use Poland’s role in the opment. The goal of the project is to develop by znaleźć podobne osiągnięcia i tak wysoką is needed for building national radio stations paraliżu naszych systemów łączności, w tym pomiędzy klasycznymi systemami (Stanag development of this technology for developing a modern transportable radio station in the pozycję Polski w jakimkolwiek innym progra- (platforms) and develop all the national wave- paraliżu zdalnie sterowanych środków raże- 4204, Stanag 4205) a systemami nowoczesnego and implementing its next elements. sdr technology which ultimately will be the mie europejskim. Dzięki udziałowi w progra- form in our country, without depending on nia. Mamy w kraju wystarczający potencjał pola walki bms. Waveform może zostać za- This is not Radmor’s first experience with base for developing a fixed, ship and aircraft mie essor polskie podmioty posiadają pełną foreign providers, and guarantee safety of naukowy i przemysłowy, by wykorzystując proponowany przez Radmor lub wykonany sdr technology – the works began over ten radio station. Together with the radio station, wiedzę, aby zbudować narodowe radiostacje all the transferred information. The devel- rolę Polski w rozwoju tej technologii, opraco- zgodnie z życzeniem odbiorcy. years ago. In 2004, we showed the first Polish a cryptographic system will be developed. It (platformy) oraz narodowy waveform wy- opment of a Polish equipment platform, key wać i wdrażać kolejne jej elementy. Firma oferuje obecnie 3 waveformy H07 programmable radio station – it was a hand will provide safety of the transferred infor- łącznie w kraju, całkowicie uniezależniając generation station, cryptographic data media Nie są to pierwsze doświadczenia Radmo- (am/fm, 100 hop/s), H08 (am/fm, 300 hop/s) 3505 radio, the company’s technology show- mation and a management system which will się od dostawców zagranicznych i gwarantu- together with the software and the develop- ru z technologią sdr – prace rozpoczęto kil- i H09 (ip, nbwf). Istnieje również możliwość case. Right now, Radmor offers sdr program- encompass the radio station’s configuration, jąc bezpieczeństwo przesyłanych informacji. ment of planning system software as well as kanaście lat temu. W 2004 roku pokazaliśmy zaimplementowania w radiostacje wavefor- mable radios sdr (Software Defined Radio) of mission planning and management of the Opracowanie polskiej platformy sprzętowej, the distribution of the cryptographic data will pierwszą polską radiostację programowalną mu Tetra. Są to radiostacje doręczne, które the Comp@n family. These broadband devices available frequency spectrum. This will make stacji generacji kluczy, nośników danych kryp- guarantee full control of the entire system. – była to doręczna radiostacja 3505, stanowią- z adapterem samochodowym oraz wzmac- make it possible for various kinds of troops it possible to create a scalable, reliable and mo- tograficznych wraz z oprogramowaniem oraz The devices which are parts of it will have na- ca firmowy demonstrator technologii. W tej niaczem mocy mogą utworzyć radiostacje mo- and other services to cooperate in all types of bile system of radio communications, which wykonanie oprogramowania systemu plano- tional certification. This means having all the chwili Radmor oferuje radia programowal- bilne i stacjonarne. Platforma Comp@n jest emergencies. The shared hardware platform would comply with the requirements of net- wania i dystrybucji danych kryptograficznych knowledge and documents, including source ne sdr (Software Defined Radio) z rodziny przeznaczona zarówno dla wojsk regularnych, makes it possible to implement waveforms work-centric activities.

P P E 82 83 jak i dla Wojsk Obrony Terytorialnej. W obu → zapewnienie interoperacyjności, podstawo- Developing sdr radio stations in Poland and more elaborate components. Design engi- którą wyposażono m.in. w nowoczesną linię przypadkach umożliwi ona komunikację we- wego warunku działań koalicyjnych; and making them a part of our army’s equip- neers have smaller and more delicate elements do montażu powierzchniowego. Dla ugrun- wnątrz oddziałów oraz współpracę pomiędzy → dostęp do sieci globalnych (np. Internet), ment is the perspective of many years of pro- and integrated circuits at their disposal. When towania pozycji lidera na rynku dostawców różnymi rodzajami wojsk. resortowych oraz systemów sojuszniczych; duction and equipment deliveries not only for such components are used, it is necessary to środków łączności oraz zwiększenia zaufa- Radmor uczestniczy również w polskim → zapewnienie interoperacyjności ze środ- Radmor but for many other Polish companies equip the production departments not only nia do firmy Radmor poddał certyfikacji swój programie pod kryptonimem Guarana na wy- kami łączności instytucji rządowych as well. It is also the possibility of modifying with the devices for mounting them but also system jakości. Pierwszy certyfikatiso firma konanie projektu „Radiostacja przewoźna”. Do i pozarządowych, odpowiedzialnych za and modernising equipment and the whole for controlling the entire technological pro- uzyskała w 1998 roku, a od 2001 roku ma też jego realizacji zostało powołane Konsorcjum, bezpieczeństwo publiczne; system without limitations. All of the above cess. Since 1991, Radmor has constantly been natowski certyfikat aqap 2110. Wszystkie w którym Radmor jest liderem. W jego skład → stworzenie bazy do prac nad następną ge- will benefit the Armed Forces of the Republic modernising its equipment resources used for działania inwestycyjne zapewniły wysoką wchodzi kilka firm i ośrodków badawczych, neracją radiostacji. of Poland for many years: production. Its production halls are modern- jakość oferowanego sprzętu i sprawniejszą w tym Wojskowa Akademia Techniczna → fulfilment of the requirements of today’s ised, from the final assembly of the devices obsługę klientów. oraz Wojskowy Instytut Łączności. Praca jest Przemysł natomiast rozbuduje swój potencjał battle field; to the electronic block production hall which, Radmor stał się przedsiębiorstwem pod współfinansowana ze środków Narodowego rozwojowy i wytwórczy w zakresie nowo- → reducing the number of types of radio sta- among others, was equipped with a modern każdym względem nowoczesnym. Postawi- Centrum Badań i Rozwoju (ncbr). Celem pro- czesnych środków łączności radiowej. Należy tions in use; surface mount line. To strengthen its position liśmy na nowe technologie produkcji, doko- jektu jest opracowanie nowoczesnej radiostacji oczekiwać rozwoju firm programistycznych → providing interoperability – the basic con- of the leader on the market of communication naliśmy udanego zakupu licencji na transfer przewoźnej w technologii sdr, która doce- oferujących coraz bardziej zaawansowane dition of coalition military operations; means and to increase the trust in the Radmor technologii radiostacji rodziny pr4G, opraco- lowo będzie stanowić bazę do opracowania aplikacje, możliwe do zastosowania w radio- → access to global networks (e.g. Internet), as company, it has submitted its quality manage- waliśmy własną rodzinę radiostacji progra- Wizualna kontrola jakości modułu elektroniki radiostacji F@stnet/ radiostacji stacjonarnej, okrętowej i lotniczej. stacjach. Rodzina radiostacji sdr może stać się well as departmental or ally systems; ment system to certification. The company re- mowalnych Comp@n, a wyeksploatowane Visual quality control of radio F@stnet Razem z radiostacją powstanie system kryp- poważnym produktem eksportowym, a krajo- → providing interoperability with the gov- ceived its first iso certificate in 1998 and since budynki i pomieszczenia przeszły kapitalny electronic module tograficzny, zapewniający bezpieczeństwo we rozwiązania systemów łączności wzmoc- ernmental and non-governmental means 2001, it has also had the nato certificate aqap remont i zostały wyposażone w nowoczesne samego systemu i przekazywanych infor- nią także możliwości eksportowe polskich of communication responsible for public 2110. All the investment activities provided urządzenia do produkcji. macji oraz system zarządzania, obejmujący producentów systemów obronnych i platform safety; high quality of the offered equipment and Wszystkie te zmiany nie byłyby jednak grupy zawodowe Radmoru to pracownicy communication systems. Tens of thousands years, many young people have joined the konfigurowanie radiostacji, planowanie misji bojowych. Program umożliwi zaangażowanie → creating a base for the work on the next more efficient customer service. możliwe bez ludzi. Wieloletnie sukcesy firmy Biura Rozwoju oraz pracownicy produkcji. of employees have set foot in the company company’s staff. i zarządzanie dostępnym widmem częstotli- się kadry naukowej w opracowanie koncepcji generation of radio stations. Radmor became a company which is mod- były i są zasługą jej pracowników. To dzięki W obu tych grupach pracuje po sto kilkadzie- to contribute their knowledge, creativity and We look boldly into the future, as we de- wości. Umożliwi to stworzenie skalowalnego, przyszłościowych rozwiązań, które będą mo- Industry on the other hand, will increase ern in every respect. We have focused on new nim Radmor jako jedna z pierwszych firm na siąt osób. Zatrudnieni w Radmorze konstruk- dedication. It is thanks to them that Radmor velop modern technologies. niezawodnego i mobilnego systemu łączności gły być implementowane w platformach sdr. its development and production potential as production technologies, successfully pur- świecie opracował system pagerów, system torzy, programiści czy testerzy to najczęściej has the well-established position of a highly radiowej, spełniającego wymagania działań Projektowanie urządzeń elektronicznych, far as modern radio communication means chased the license to transfer the pr4G radio cyfrowej łączności mobilnej (przed telefonią absolwenci Politechniki Gdańskiej. Pozostała reliable devices’ producer and one of Poland’s sieciocentrycznych. takich jak np. radiostacje programowalne, wy- are concerned. We should expect the develop- station family technology and developed our komórkową), wysokiej klasy systemy audio część załogi to handel, logistyka, utrzymanie most innovative companies. Opracowanie w Polsce radiostacji sdr maga stosowania coraz bardziej wyszukanych ment of it companies which offer more and own Comp@n programmable radio station czy wreszcie nowoczesne, cyfrowe systemy ruchu i administracja. W ostatnich latach do Radmor S.A. and its two subsidiaries – Gal- i przyjęcie ich na wyposażenie naszej armii podzespołów. Konstruktorzy mają do swojej more advanced applications, which can be family. The worn out buildings and rooms radiokomunikacji militarnej. Przez mury firmy przyszło wielu młodych ludzi. wanizernia-Radmor sp. z o.o. oraz Mechani- to perspektywa wieloletniej produkcji i do- dyspozycji coraz to mniejsze i delikatniejsze used in radio stations. The sdr radio station went through a major renovation and were firmy przewinęło się kilkadziesiąt tysięcy Rozwijając nowoczesne technologie, śmiało ka-Radmor sp. z o.o. – provide employment to staw sprzętu nie tylko dla Radmoru, ale wielu elementy i układy scalone. Przy zastosowaniu family may become a significant export prod- equipped with new production devices. pracowników, wnosząc do niej swoją wiedzę, patrzymy w przyszłość. the staff of about 600. Radmor’s two largest innych polskich firm. To również możliwość takich podzespołów konieczne jest wyposaże- uct and the domestic communication system However, none of these changes would kreatywność i zaangażowanie. To dzięki nim professional groups are the employees of its modyfikowania i modernizowania sprzętu nie wydziałów produkcyjnych w urządzenia solutions will also strengthen the export ca- have been possible without the people. The Radmor od lat posiada ugruntowaną pozycję Department of Development and the ones re- i całego systemu bez ograniczeń. Wszystko to nie tylko do ich montażu, ale również do kon- pacity of the Polish defence systems’ or weap- credit for the years of the company’s successes producenta wysoce niezawodnych urządzeń sponsible for production. In each group, there przyniesie korzyści Siłom Zbrojnym rp przez troli całego procesu technologicznego. Od 1991 on platforms’ producers. The programme will goes to its employees. Thanks to them, Rad- i jednej z najbardziej innowacyjnych firm are between 100 and 200 people. Most of the okres wielu lat: roku Radmor stale unowocześnia wykorzysty- enable academic staff to engage and develop mor was one of the world’s first companies polskich. design engineers, programmers or testers → spełnienie wymagań współczesnego pola waną do produkcji bazę sprzętową. Modernizo- plans for future solutions which could be im- to have developed a pager system – an effi- Radmor S.A. oraz dwie spółki zależne – employed by Radmor are graduates of the walki; wane są hale produkcyjne, począwszy od hali plemented on sdr platforms. cient system of mobile communication, which Galwanizernia-Radmor sp. z o.o. oraz Mecha- Gdańsk University of Technology. The remain- → zmniejszenie ilości typów używanych montażu finalnego urządzeń, a skończywszy Designing electronic devices, like program- came before mobile telephones or advanced nika-Radmor sp. z o.o. – dają dziś zatrudnienie ing part of the staff are sales, logistics, mainte- radiostacji; na hali produkcyjnej bloków elektronicznych, mable radio stations, requires the use of more audio systems and digital military radio około 600 pracownikom. Dwie największe nance and administration teams. In the recent

P E P E 84 85 Definiowana programowo (SDR) radiostacja doręczna Comp@n/ Personal Software Defined Radio (SDR) Comp@n

O RADIOSTACJI COMP@N ON THE COMP@N RADIO I JEJ PROJEKTOWANIU AND ITS DESIGN – ROZMAWIAJĄ GRZEGORZ BOJKE GRZEGORZ BOJKE TALKS TO I PAWEŁ GEŁESZ PAWEŁ GEŁESZ

PAWEŁ GEŁESZ: GRZEGORZ BOJKE: PAWEŁ GEŁESZ: GRZEGORZ BOJKE: Radiostacja Comp@n to najnowsze dziecko Można powiedzieć, że bezpośrednim przod- Let’s start from the beginning. The Comp@n We could say that Comp@n’s direct prede- Radmoru – nowoczesny sprzęt przeznaczo- kiem Comp@na jest opracowana w latach radio is Radmor’s youngest child: modern cessor is the hand-held radio 3501 developed ny do zastosowań militarnych. Zdaję sobie 90. xx wieku radiostacja doręczna 3501, któ- portable equipment for military use. We do in the 90s of the 20th century. It was still sprawę, że w związku z tym większość infor- ra była jeszcze wtedy radiostacją analogową. realise that for these reasons, much of the an analogue radio. So years later, the time macji dotyczących urządzenia nie jest jawna Po latach nadszedł moment, kiedy zdecydo- information concerning the device, is clas- came when the decision was made to devel- i że nie będzie mnie Pan mógł zasypać masą wano się opracować nową radiostację, która sified and that you won’t be able to shower op a new radio, which would be more uni- ciekawostek i przykładów. Jednak chciał- będzie bardziej uniwersalna, a konfiguracja us with interesting facts or examples. How- versal and could be set in such a way that bym w miarę możliwości oswoić się z tym umożliwi wykorzystanie jej do różnych za- ever, we’d like to get to know the myste- it could be used for various purposes. This tajemniczym obiektem. Ciekawi mnie, jak dań. Tę zdolność do konfiguracji zapewnia rious object. How did Comp@n come into configurability is provided by properly devel- powstał Comp@n. odpowiednio napisane oprogramowanie. Stąd existence? oped software. Therefore, the name Software

P E 86 87 często powtarzające się w kontekście Comp@ możliwości transmisji danych przy nieco Defined Radio often appears in the context of of the radio to a particular use or purpose. czy też potrzeb zgłaszanych przez poten- Dlatego też wspomniana faza analizy oraz a Quality Policy and works according to the define not only the detailed assumptions na określenie Software Defined Radio (radio mniejszym zasięgu. Dlatego do konkretnego Comp@n. This is the main assumption of the srd radio cjalnych użytkowników? współpracy jest tak istotna. adopted principles. It produces things which but also the scope of possibilities. Does this definiowane programowo). zastosowania/celu użytkownik może precy- production. Today’s users expect the radios are a response to the demand and require- package go back to the client later, for con- zyjnie dostosować funkcje i usługi radiostacji. Is srd a kind of international standard? to be programmable by users, as a part of Przede wszystkim trzeba wspomnieć, że Analizując rynek – w tym wypadku klien- ments of our clients. In Radmor, Customer sultation and to get its opinion? sdr to rodzaj międzynarodowego standardu? Takie jest główne założenie radiostacji sdr. particular scenarios. The radios are a part Radmor posiada swój System Jakości, który tów specjalnych – Radmor określa parame- Service is the department which works closely Dzisiejsze oczekiwania odbiorców są takie, I’d rather say that sdr defines the architecture of the equipment for a defined group of us- został potwierdzony odpowiednimi certyfi- try potencjalnych przyszłych produktów. with the clients. It collects information from This would be a perfect model of full inte- Raczej ująłbym to tak, że sdr określa architek- aby w ramach określonych scenariuszy użycia of the software defined radios. A program- ers which should have particular functions. katami. Oznacza to, że firma posiada Politykę Po fazie analiz wewnętrznych definiujecie them. Then, the collected information is ver- gration with a client. Unfortunately, that de- turę radiostacji definiowanych programowo. można było samodzielnie zaprogramować mable radio is particularly useful in rapidly The possibility to encode the transmission is Jakości, działa zgodnie z przyjętymi zasadami nie tylko szczegółowe założenia, ale także ified and analysed. Based on this, we define pends... There are clients who have their own Radio programowalne jest szczególnie przy- określone radiostacje stanowiące wyposa- developing communication systems, which a good example here. So is the work on defined i wytwarza produkty będące odpowiedzią zakres możliwości. Czy tak przygotowany the requirements clients have for products teams of analysts. We can ask them questions. datne w szybko rozwijających się systemach żenie zdefiniowanej grupy użytkowników, are often modernised and their configura- frequencies or functioning in the mentioned na zapotrzebowanie i wymagania naszych pakiet wraca do klienta w celu dalszego za- which are produced now or will be produced But it’s not always possible to get the con- komunikacyjnych, które często podlegają uno- tak aby realizowały konkretne funkcje. Tu tions change. particular group of users. To make things even odbiorców. W Radmorze działem, który ściśle opiniowania, konsultacji? in the future. firmation: “yes, this is a good solution, keep wocześnianiu i zmianom konfiguracji. dobrym przykładem jest możliwość szyfro- more interesting, changes in the software or współpracuje z klientami, zbiera od nich in- following this path.” wania transmisji albo pracy na wskazanych In other words, Comp@n is a response to the modifications of devices can be done remotely, formacje, jest Biuro Obsługi Klienta. Zebrane To byłby idealny model pełnej interakcji Are there situations when a particular client Czyli innymi słowy Comp@n jest odpowie- częstotliwościach czy też praca tylko we wspo- technological changes and it is the evolution through radio transmission. All you have to dane są następnie weryfikowane, poddawane z klientem. Niestety różnie z tym bywa. Zda- comes to you with a well-defined need? Let’s imagine a situation in which after in- dzią na zmiany technologiczne i kolejnym mnianej określonej grupie użytkowników. of Radmor’s previous designs, which were do, is send properly set software packages. analizie i na tej podstawie definiuje się wy- rzają nam się klienci mający własne zespoły ternal analyses, you are convinced that you krokiem w ewolucji wcześniejszych projek- Żeby było jeszcze ciekawiej, zmian w opro- of a more analogue character. So Comp@n More specific information about the features magania stawiane aktualnie produkowanym analityczne, którym możemy zadawać pyta- As far as I know, we mainly participate in can design a device like Comp@n – that it is tów Radmoru, które miały charakter raczej gramowaniu, modyfikacji urządzeń, można is a versatile computer for special communi- of the device can be provided by our Customer lub przyszłym produktom. nia, jednak nie zawsze możliwe jest potwier- calls for tenders, during which we can get going to have some fundamental features, analogowy. Comp@n to wszechstronny kom- dokonywać zdalnie przy pomocy transmisji cation which is built into a small but really Service. dzenie „tak, to dobre rozwiązanie, prosimy to know predefined requirements. When we like complying with the sdr standard and puter do komunikacji specjalnej zamknię- radiowej. Wystarczy przesłać odpowiednio robust case? A czy zdarza się, że przychodzi do Państwa podążać dalej tą drogą”. start developing a product, we define the de- other military norms. How do you start ty w niewielkiej, ale bardzo wytrzymałej skonfigurowane pakiety oprogramowania. All of this is possible thanks to software? klient z bardzo konkretnie zdefiniowanym tailed requirements – for example, we specify working on the project? obudowie? Konkretnych informacji dotyczących funk- Oh, no. Comp@n involves several computers zapotrzebowaniem? Wyobraźmy sobie taką sytuację: po we- the size of the future device, the material it cjonalności urządzenia może udzielić nasze which may, among others, be used for voice Yes, but it’s not so simple. The software is re- wnętrznych analizach jesteście Państwo is going to be made from or the scope of the Well, the team meets. We discuss the require- O nie, Comp@n to kilka komputerów mogą- Biuro Obsługi Klienta. communication. They are built into a small sponsible for the changes in functions and Z tego, co mi wiadomo, głównie są to prze- przekonani, że urządzenie takie jak Com- software it needs. We also perform analyses ments and we propose the ways of meeting cych m.in. służyć do realizacji funkcji komuni- but really robust case. The philosophy behind services indeed, but hardware (the electronic targi, podczas których możemy się zapoznać p@n jesteście w stanie zaprojektować; że to see if we are able to adjust a device which them. After developing them, the electronics kacji głosowej, zamkniętych w niewielkiej, ale I to wszystko dzięki oprogramowaniu? this product is that thanks to the possibility systems and components) is what “performs” z określonymi wstępnie wymaganiami. Przy- będzie ono miało pewne fundamentalne is already produced by Radmor to the new design engineers are usually the first ones to bardzo wytrzymałej obudowie. Filozofia tego of programming the product in any way, we them. It is thanks to the configuration of soft- stępując do opracowania produktu, definiuje- dla jego funkcjonalności cechy – takie jak requirements. Cooperation with the client or say that on “these surfaces” of the electronic produktu polega na tym, że dzięki możliwości Tak, ale to nie jest tak jednoznaczne. Rzeczy- can get various features in one case. ware and electronic equipment, that a prop- my wymagania szczegółowe, czyli określamy spełnienie standardu sdr i inne normy woj- its representative is crucial for us at this stage. boards (pcbs), they will be able to fit the com- dowolnego zaprogramowania w jednej obudo- wiście oprogramowanie jest odpowiedzialne erly programmed radio allows changes in choćby wielkość przyszłego urządzenia, ma- skowe. Jak zaczynacie prace projektowe? This is a really complex and significant phase ponents needed for the required functions. wie możemy otrzymać różne funkcjonalności. za zmiany funkcji czy usług, jednak to har- So, to translate this feature into the con- performance characteristics. teriał, z jakiego będzie wykonane, czy zakres of a new product’s development. It’s so impor- I still remember when we were starting the dware (układy i komponenty elektroniczne) sumer market, we have a personal computer potrzebnego oprogramowania. Analizujemy Cóż, wtedy spotykamy się w zespole, omawia- tant, that if some significant requirements work on Comp@n. The electronics design engi- Czyli przekładając tę cechę na rynek kon- jest ich „wykonawcą”. To dzięki konfiguracji here. Thanks to the right optimization of We’ve already found out what such a ra- także, czy jesteśmy w stanie dostosować do no- my wymagania i proponujemy sposoby ich change later, when we’ve already got a pretty neer gave me a thumbnail sketch – you could sumencki, mamy tu komputer osobisty, oprogramowania i elektroniki odpowiednio drivers, the user can profile the effective- dio is and what its distinctive features are. wych wymagań urządzenia już produkowane realizacji. Po ich wypracowaniu zwykle kon- advanced model and many decisions have call it a pcb board sandwich. The drawing w którym dzięki odpowiedniej optymali- zaprogramowana radiostacja pozwala na osią- ness of its use, depending on the current Radmor made the decision to produce such w Radmorze. Niezmiernie ważna na tym eta- struktorzy elektronicy jako pierwsi mówią, been taken, it prologues the development and showed a preliminary section of the system zacji sterowników użytkownik sam może gnięcie zmienności parametrów użytkowych. tasks or needs. a device. Where does the output data come pie jest dla nas współpraca z klientem lub jego że na takich a takich powierzchniach płytek introduction of a given product. This is why – where to locate which boards and at what profilować efektywność jego wykorzystania from? Is it a result of the necessity to comply przedstawicielem. To bardzo złożona i zarazem elektronicznych (pcb) będą w stanie pomieścić the mentioned phase of analysis and cooper- distances, where we could put joints, etc. Based w zależności od bieżących zadań czy potrzeb. Już wiemy, czym jest takie radio i jakie są Exactly. The simplest example that comes to with international standards or the needs istotna faza powstawania nowego produktu. komponenty niezbędne dla realizacji wyma- ation is so important. on this, you can make a preliminary estimate jego wyjątkowe cechy. Radmor podejmuje my mind is for example one version which reported by potential users? Na tyle ważna, że zmiana istotnych wymagań ganych funkcji. Pamiętam jak dziś, gdy rozpo- of the device’s thickness. I could add the key Dokładnie. Najprostszy przychodzący mi na decyzję, że będzie projektował tego typu has larger voice communication range and w późniejszym etapie, gdy mamy już zawanso- czynając prace przy Comp@nie, otrzymałem When analysing the market – in this case elements of the casing to such a sketch – the myśl przykład to jedna wersja charaktery- urządzenie. Skąd pochodzą dane wyjścio- another one which offers data transmission Above all, we must mention Radmor’s Quality wany model oraz szereg decyzji i rozstrzygnięć od konstruktora elektronika odręczny szkic, the special clients – Radmor defines the pa- thickness of the shell, the shapes of the inner zująca się np. większymi zasięgami komu- we? Są one tylko wynikiem konieczności with a slightly smaller range. So a user may System which has been confirmed with proper konstrukcyjnych, często powoduje wydłuże- można powiedzieć taką „kanapkę” z płytek rameters of the potential future products. walls of the main body and the fastenings. nikacji głosowej, a inna oferująca większe spełnienia międzynarodowych standardów precisely adjust the functions and services certificates. This means that the company has nie czasu opracowania i wdrożenia produktu. pcb, czyli rysunek pokazujący w przekroju, After the phase of internal analyses, you This allowed us to create a rectangular box

P E P E 88 89 jak ma wyglądać wstępnie układ, które płytki w materiale docelowym, staramy się wykonać which, above all, reflected the preliminary we stay in touch with the technologists from o analizy wytrzymałościowe, wersjach pracu- Cała obudowa – korpus, pokrywa przednia gdzie mają być ulokowane, w jakiej odległości model fizyczny i z reguły udaje się nam unik- size of the device. At the same time, the visual the Mechanika-Radmor Sp. z o.o. company jemy obecnie. i tylna, elementy mechaniczne wnętrza, mo- od siebie, gdzie znajdować się mogą złącza nąć „grubych błędów” – są to raczej drobne artist/industrial designer who worked with us which specializes in mechanical processing. Jednak wczesne wersje Comp@na po- cowania – to rejony mojej ówczesnej ingerencji. etc. Na tej bazie można było wstępnie osza- korekty. Tym bardziej, że obecnie mamy do at that time – Mr. Ryszard Hoga, could make Thanks to this, we don’t work “blindly” and we wstawały jeszcze w czasie, gdy głównym Jednakże jej rezultaty nie mają charakteru cować grubość urządzenia. Do takiego szkicu dyspozycji rozbudowane parametryczne na- a product design, which was the external part try for the construction, which also includes narzędziem były komputerowe rysunki dwu- wizualnego i wynikały w znacznej mierze mogłem dodać kluczowe elementy obudowy rzędzia do komputerowego wspomagania pro- of the device’s body. And I must say, the size particular mechanical details, to be optimum wymiarowe. I w takiej postaci – jako rysunki z wymagań dotyczących elektroniki. Celem takie jak grubość skorupy i ukształtowanie jektowania, które ułatwiają eliminację błędów of the casing is an outcome of the assumed technologically and possible to make. wykonawcze – trafiały do naszego ówczesnego mojej pracy było nadanie częściom składowym wewnętrznych ścian korpusu oraz mocowań. jeszcze na ekranie – zanim zlecone zostanie requirements – this was what happened in the Zakładu Mechanicznego, gdzie na ich pod- obudowy postaci gwarantującej poprawne Dzięki temu udało się stworzyć prostokątne fizyczne wykonanie detali. Jednocześnie stale case of Comp@n, which is a hand-held device If so, than I’m assuming Comp@n was made stawie technolog wprowadzał programy do działanie urządzenia – np. odpowiednie osa- pudełko, które przede wszystkim oddawało współpracujemy i jesteśmy w bezpośrednim that you can operate while holding it in your in a virtual parametric environment from frezarek cnc, na których wykonywane były dzenie ekranu, zapewnienie wymiany ciepła, wstępną wielkość urządzenia. Równolegle kontakcie z technologami w firmie Mechani- hand. At this advanced but still preliminary the start? fizycznie poszczególne detale. szczelności obudowy czy odseparowanie do nasz ówczesny plastyk/wzornik – Ryszard ka-Radmor Sp. z o.o. specjalizującej się w ob- stage of the mechanical design, you can see Wracając do projektowania samej obudowy, siebie komponentów elektronicznych – wspo- Hoga – mógł stworzyć projekt wzorniczy, czy- róbce mechanicznej. Dzięki temu nie pracujemy the shape of the future device. Today, with Oh, no... When I was beginning to work for to współpracując z Ryszardem Hogą, otrzy- mnianych już komputerów. Oczywiście w za- li stronę zewnętrzną korpusu. Oczywiście „po omacku” i staramy się, aby konstrukcja, the 3D print technology, you could even touch Radmor in 1998, we still had drawing boards mywałem rysunki wzornicze do charakte- kresie opracowania konstrukcji mechanicznej trzeba powiedzieć, że gabaryty obudowy są a więc i poszczególne detale mechaniczne it. This way, in cooperation with a team of in our office. The old school engineers worked rystycznych elementów obudowy takich jak były też kwestie odpowiedniej wytrzymało- 1 wynikiem przyjętych wymagań – tak było były optymalne technologicznie i możliwe do mechanical engineers, electronical engineers at them. They used them for spreading the pokrywy przednia i tylna oraz korpus. Były ści konstrukcji. Trzeba powiedzieć, że od tego Model 3D radiostacji Comp@n/ w przypadku Comp@na, który jest urządze- wykonania. and a pcb designer, a preliminary form of the printed technical drawings on which they to bardzo dokładne dyspozycje obejmujące czasu wprowadzono zmiany i modyfikację The 3D model of the SDR Radio Comp@n niem doręcznym, czyli noszonym i dającym device emerges and we subject it to further made corrections or added their remarks by takie detale jak choćby promienie zaokrągleń mechaniki, ale kształt zewnętrzny udało się się trzymać oraz obsługiwać jedną ręką. Na Skoro tak, to zakładam, że Comp@n po- verification. hand. The Development Office obviously had i krawędzi. Pracowałem wtedy trochę pod utrzymać. tym dość już zaawansowanym, choć nadal wstawał od razu w wirtualnym środowisku the cad software, but it was a two-dimension- nadzorem plastyka, który pilnował, by końco- I got industrial design drawings for the dis- focused, above all, on the aesthetic side of wstępnym etapie projektu mechanicznego parametrycznym? How many of such “rough-hewn” attempts al one – a digital counterpart of a drawing wy rezultat pozostał „przyjazny dla oka” i był A jak duży wpływ na końcowe rozwiązanie tinctive elements of the casing, like the front the device. What I’m interested in is your można było zobaczyć kształt przyszłego urzą- are there? How long can the process of ad- board. At the turn of the centuries, the first odzwierciedleniem jego zamysłu. To był bardzo miała optymalizacja technologiczna zwią- or back cover and its body. These were very role in the project. Is it possible to point outs dzenia. Dzisiaj, dysponując technologią wydru- Oj, nie… Gdy w 1998 roku rozpoczynałem pracę justments and fine-tuning take? programme which worked in the 3D envi- dobry okres pracy. Miło go w wspominam; zana z procesem produkcji? detailed instructions which encompassed de- its elements in which it is noticeable? ku 3D, moglibyśmy go nawet dotknąć. W ten w Radmorze, to w naszej pracowni stały jesz- ronment appeared in our company. However, pracowaliśmy właściwie we dwóch, ja przy tails like the radiuses of the curves and edges. sposób, przy współpracy zespołu inżynierów cze deski kreślarskie, przy których pracowali In our situation, above all, the efficiency of it was not a very intuitive tool. Fortunately, komputerze, Ryszard często ołówkiem. Korzy- Bardzo duży, ponieważ przez produkcję na- At that time, I was kind of supervised by the The whole casing – its body, the front and mechaników, elektroników i projektantów pcb, starszej daty inżynierowie. Używali ich do work depends on the mentioned team of de- the progress in it was so fast that soon in the stając z wcześniejszych doświadczeń wdroże- leży rozumieć nie tylko wytwarzanie części, designer who made sure the ultimate outcome back covers, the mechanical elements of the wyłania się wstępna postać urządzenia, którą rozpinania wydrukowanych rysunków tech- sign engineers and their experience. Usually, Mechanical Construction Studio of the Devel- niowych związanych choćby z malowaniem, ale przede wszystkim montaż i składanie would be aesthetically pleasing and would inside or the fastenings were in the scope of poddajemy dalszej weryfikacji. nicznych, na których ręcznie nanosili uwagi there is not much iteration, as we have experi- opment Office, the first versions of parametric frezowaniem czy szeroko rozumianą obróbką gotowych już urządzeń. Przy projektowaniu reflect his idea. This was a very good period my interference at that time. However, its czy korekty. Oczywiście już wtedy w Biurze enced design teams which work well together. software were introduced. We’re still using its poszczególnych elementów, staraliśmy się poszczególnych części ściśle współpracujemy at work. I remember it with affection. The two effects are not of a visual character and they Ile jest takich „grubo ciosanych” prób? Jak Rozwoju stosowane było oprogramowanie Additionally, we have a time limit for a given newest versions, which have been extended, nadać całości realność wykonawczą, ale przy z technologami produkcji oraz podwykonaw- of us did the work. I worked at the computer, largely resulted from the requirements as długo trwać może proces „docierania”? cad, ale było to oprogramowanie dwuwymia- job. When the mechanical part of the device is for example with strength analyses. zachowaniu walorów wizualnych. Pod koniec cami. Łatwo zauważalnym wpływem techno- Ryszard with a pencil. We used our experience to the electronics. The purpose of my work rowe – cyfrowy odpowiednik deski kreślar- completed and coordinated to such an extent However, the early versions of Comp@n pracy – już dzięki modelowi 3D – mogliśmy logii produkcji na wizualną formę urządzenia from the previous implementations connected was to give the elements of the casing forms W naszych warunkach efektywność pracy skiej. Na przełomie wieków pojawił się u nas that we can model it in the target material, were made at the time when two-dimensional stale kontrolować zmiany, dopracowywać jest styk przedniej i tylnej pokrywy z korpu- with painting, milling or the broadly under- which would guarantee proper functioning zależy przede wszystkim od wspomnianego pierwszy program pracujący w środowisku we try to make a physical design. We usual- computer-made drawings were still the main detale. [➡ fot. 1] sem. Po odlaniu z aluminium [➡ fot.2] i obrób- stood processing of particular elements to of the device – e.g. proper mounting of the zespołu konstruktorów i ich doświadczenia. 3D. Jednak było to jeszcze wtedy narzędzie ly manage to avoid “huge mistakes” – what tool. And in this form – as working drawings ce mechanicznej te trzy składowe odbudowy make the project viable but without losing display, providing heat exchange, water tight- Zwykle iteracji nie ma zbyt dużo, ponieważ mało intuicyjne. Na szczęście rozwój techniki we need are small corrections. Especially as – they went to our Mechanical Department at Wiemy już, że w przypadku Comp@na kom- są ze sobą łączone i przekazywane do lakierni, its aesthetic value. When the work was nearly ness of the casing or separating the electron- mamy doświadczone i zgrane zespoły projekto- komputerowej był na tyle szybki, że w niedłu- now we can use extensive parametric devices that time. There, based on them, a technologist petencje plastyka zakładowego skupiały gdzie na obudowę nanosi się farbę proszkową. done, a 3D model allowed us to monitor the ic components from one another. When it we, a do tego ogranicza nas czas przeznaczony gim czasie w Pracowni Konstrukcji Mecha- for computer aided design. They allow us to would programme the cnc milling machines się przede wszystkim na wizualnej stronie Ze względu na specyfikę zastygania stoso- changes and refine the details. ➡[ photo: 1] came to the development of the mechanical na wykonanie pracy. Gdy część mechaniczna nicznych Biura Rozwoju wdrożono pierwsze eliminate mistakes on the screen – before the with which some details were made. urządzenia. To, co mnie interesuje, to pański wanej farby dobrze jest, aby obudowa była construction, there were issues connected urządzenia jest ułożona, skoordynowana do wersje oprogramowania parametrycznego. physical production of the details is ordered. Coming back to the design of the casing udział w projekcie. Czy może Pan wskazać, zamkniętą całością. Po malowaniu obudowa We already know that in the case of Comp@n, with its structure’s sufficient strength. I must takiego stopnia, że może być modelowana Na jego najnowszych, rozbudowanych choćby At the same time, we keep cooperating and itself, when I was cooperating with Mr Hoga, w których jego elementach jest on widoczny? wraca do Radmoru, gdzie jest rozdzielana, the authority of the company’s designer was say that the mechanical aspects have been

P E P E 90 91 modified since then, but the external shape and friendlier, it has no sharp edges. You’ve się zgrywały, a jednocześnie była zachowana 4 was maintained. replaced them with clear curves, delicate odpowiednia grubość skorupy… Pojazdowy Copmp@n gotowy do badań na wstrząsarce…/ arches or the suggestively bent sides of the Compan with a dock and an amplifier ready And how big was the impact of the tech- front cover. Probably on the one hand, it Zostawmy na chwilę wygląd i porozma- for vibration test.... nological optimization connected with the results from a well thought out style con- wiajmy o funkcji. Zapewne projektowanie production process on the final solutions? cept. However, these decisions probably have urządzeń tak specjalistycznych jak Comp@n technological justifications as well. ograniczone jest także normami. W jaki spo- Very big, as by production we should under- sób jesteście w stanie dowieść, że rzeczywi- stand not just manufacturing the parts but, Exactly – this kind of softening is either re- ście dane wymagania są spełnione? above all, assembling the devices and putting moving unnecessary material (which leads to them together. When designing particular mass reduction as well) or reduction of some Urządzenie takie jak Comp@n musi spełniać parts, we cooperate closely with production kind of practical problems, e.g. the radio get- ściśle określone wymagania środowiskowe. process engineers and subcontractors. The ting caught on some elements of clothing or W związku z tym, aby mieć stuprocentowe joint of the front and back walls with the body personal equipment of the user. However, we potwierdzenie spełnienia wymagań, w na- is an easily noticeable impact of production mustn’t forget that such changes are not free szym Laboratorium wykonywane są bada- technology on the device’s visual form. After from problems. The seemingly easy chang- nia na zgodność z odpowiednimi normami. 2 3 casting it in aluminium [➡ photo: 2] and some es often require many trials, the analysis of Typowe dla tego typu urządzeń są badania mechanical processing, the three components effects and hours of work. However, this is środowiskowe, czyli testowanie odporności of the casing are put together and they go to worthwhile, in order to finally get a perfected mechanicznej oraz klimatycznej [➡ fot. 4]. Wy- następnie wyposażana w komponenty elek- zagięcie boków pokrywy czołowej. Jest to the paint shop, where powder coating is put product (…) We had to bend over backwards, magania, parametry i sposoby prowadzenia potwierdzenie zastosowanych rozwiązań, the tests are described in standards and only for introducing corrections. The tests which troniczne i powtórnie zamykana jako gotowy pewnie z jednej strony rezultat przemyśla- on them. Due to the unique way in which for the smooth transition between the rec- badań są opisane w normach i dopiero po ich albo jako dyspozycje do wprowadzenia ko- after they are confirmed through lab tests, can involve a device’s operation in extreme cli- produkt. Aby proces otwierania obudów po nej koncepcji stylistycznej, jednak te decyzje the paint we use dries, it is good if the casing tangular handling part – the one with the potwierdzeniu podczas badań laboratoryjnych rekty. Innymi bardzo wymagającymi bada- we talk about a design’s correctness. mate conditions are very demanding too. For malowaniu przeszedł sprawnie – w szczegól- miały prawdopodobnie też uzasadnienia is a sealed whole. After the painting, the cas- keyboard – and the wider one with the screen możemy mówić o poprawności projektu. niami są testy obejmujące pracę urządzenia example there is temperature above zero and ności aby uniknąć niekontrolowanego uła- technologiczne? ing comes back to Radmor, where it is taken [➡ photo: 3], for the radiuses to match but for w skrajnych warunkach klimatycznych – np. And this is what the Radmor’s Laboratory then it quickly goes below zero or there’s high mania czy odprysków farby – wprowadzono to pieces and fitted with the electronic com- the thickness of the shell to remain correct… I temu służy Laboratorium Radmoru? najpierw w temperaturze dodatniej, a potem is for? humidity [➡ photo: 5]. What we learn from the charakterystyczne zagłębienie rodzaj rowka Dokładnie, każde tego typu zmiękczenie to ponents. Then, it is closed again, as a ready- szybkie przejście do temperatury ujemnej test is a huge knowledge base for us. We keep okalającego styk pokryw z korpusem. Jest on albo odjęcie niepotrzebnego materiału (tym made product. For the process of the casings’ Let’s leave the appearance for a moment. Tak, w większej części badania wykonujemy [➡ fot. 5], czy też w warunkach podwyższonej Yes, we do most of the tests in the Labora- expanding it and we make use of it in every wynikiem naszych obserwacji i doświadczeń samym redukcja masy), albo zredukowanie opening after painting, and especially to avoid Let’s talk about functions. Designing special- w Laboratorium znajdującym się w Radmorze. wilgotności. Doświadczenia z badań są dla nas tory in Radmor. Importantly, this happens project completed at the Development Office. z technologią malowania proszkowego, gdzie problemów użytkowych np. miejsc potencjal- uncontrolled paint breaking off or chipping, ized devices like Comp@n is probably also Co ważne, dzieje się tak zarówno na etapie ogromną bazą wiedzy, którą stale rozbudowu- both during the design process, when we are musieliśmy stosować dodatkową separację nego zahaczenia radiostacji o elementy ubioru a distinctive hollow was introduced – a kind restricted by standards. How can you prove projektowania, kiedy do czynienia mamy wła- jemy i wykorzystujemy w każdym z projektów actually dealing with a model or a prototype. Are the prototypes you’ve mentioned used części, a to z kolei niepotrzebnie komplikowało czy wyposażenia osobistego użytkownika. of groove which surrounds the covers’ and the that given requirements have been met? ściwie z modelem lub prototypem, staramy prowadzonych w Biurze Rozwoju. Then, we try to identify and eliminate some for tests in the laboratory only? cały proces. Trzeba jednak mieć świadomość, że realizacja body’s joint. This is a result of our observations się wtedy zdiagnozować i wykluczyć pewne problems which could occur in the future. tego typu zabiegów nie jest bezproblemowa. and experience with the powder coating tech- Devices like Comp@n must comply with problemy, które mogą wystąpić w przyszłości, Czy wspomniane przez Pana prototypy słu- We also test the ready-made products. Ran- No, not only for that. We practice our produc- Zaskakujące jest to, że w przeciwieństwie do Często te z pozoru drobne zmiany wymagają nology, as we had to additionally separate the strictly defined environmental requirements. jak i mając już gotowy produkt. Badania wy- żą tylko do badań w Laboratorium? dom products from the current batches are tion and assembly technologies on the models poprzednich radiostacji doręcznych, które wielu prób, analizy efektów i godzin pracy. parts, which was an unnecessary complication So to have a 100 per cent confirmation of com- konuje się także na losowych egzemplarzach tested too, in order to confirm their quality. and prototypes. We fine-tune it and define it wyglądają raczej surowo i groźnie, Com- Jednak warto je podejmować, by na końcu to the whole process. pliance with the requirements, our Labora- z bieżącej produkcji, by potwierdzać jej jakość. Nie, nie tylko. Na modelach i prototypach ćwi- Usually we do strength tests conducted with for particular sub-assemblies. We try to make p@n ma dość miękkie oblicze. Jest jakby otrzymać dopracowany produkt. Ile myśmy się tory performs conformity tests. Devices of Najczęściej wykonujemy badania wytrzymało- czymy technologię zarówno produkcji części, a laboratory shaker. The conclusions from prototype series directly in our production de- lekko napompowany, bardziej przyjazny, „nagimnastykowali”, żeby przejście pomiędzy It is surprising that in comparison to the this kind typically undergo environmental ściowe prowadzone przy pomocy wytrząsarki jak i montażu. Docieramy ją i definiujemy dla these tests, for example the strength values partment. Then, documentation is prepared as pozbawiony ostrych kantów. W ich miejscu prostopadłościenną częścią chwytową – z kla- previous hand-held radios, which looked testing – their mechanical endurance and wibracyjnej, z których wnioski, np. warto- poszczególnych podzespołów. Serię prototy- at which damage occurs, go to the design well. So are the assembly instructions which zastosowaliście Państwo wyraźne zaokrą- wiaturą – a szerszą, w której osadzony jest austere and threatening, Comp@n has climate resistance are tested [➡ photo: 4]. The ści sił, przy których dochodzi do uszkodzeń, pową staramy się wykonać już bezpośred- team – either as a confirmation of the solu- allow to prepare mass production. It’s worth glenia i delikatne łuki czy tak sugestywne ekran, było płynne [➡ fot. 3] , żeby promienie a rather soft face. It is slightly more oval requirements, parameters and ways of doing trafiają do zespołu projektowego albo jako nio w naszym dziale produkcji. Wtedy też tions which were applied or as instructions emphasizing that the experience we get from

P E P E 92 93 tworzona jest dokumentacja oraz instrukcje 5 Oczywiście ewentualne zmiany w części me- wykorzystana w tym projekcie. Jeśli tak się Yes, this possibility for the radio to be reconfig- Yes, press articles do say that the Comp@n ra- montażowe, które pozwalają na przygotowa- ...i w komorze pyłowej/ chanicznej czy hardwarowej także są możliwe. stanie, to będzie to świadczyło o wysokim ured may be seen as its key feature. Obviously, dio will be used in this project. If this happens, nie produkcji seryjnej. Warto podkreślić, że ...and during dust test Jednak jeśli wystąpią, to idealnie byłoby, aby poziomie zaawansowania tego urządzenia, changes in the mechanical or hardware parts it will prove this device’s high advancement doświadczenia zdobyte podczas wykonania były to zmiany nieznaczne i niegenerujące a jednocześnie potwierdzi, że firma Radmor are also possible. However, if they occur, it and confirm that Radmor is among the best. modeli czy prototypów bezpośrednio w Biurze istotnych kosztów. Można przewidywać, że jest w gronie najlepszych. would be perfect if they are minor and do Currently, I’m the head of the Mechanical Rozwoju umożliwiają nam późniejsze przy- na pierwszy rzut oka następna generacja Obecnie jestem kierownikiem Pracowni not generate significant costs. We may predict Construction Unit in the Development Office gotowanie stanowisk pracy, np. przyrządów Comp@na zapewne nie będzie się wizualnie Konstrukcji Mechanicznych w Biurze Rozwoju, that the next generation of Comp@n will not so I don’t deal with Comp@n directly. I’m in montażowych wspomagających wykonywanie wiele różniła od obecnej. Tu dobrym przykła- więc nie zajmuję się Comp@nem bezpośrednio. differ visually from the current one at the first charge of mechanical design engineers’ team. większych partii produkcyjnych. W tej kwestii dem jest nie tylko możliwość modyfikowania Kieruję pracą zespołu konstruktorów mecha- glance. We have a good example here: not only There is a person in it, who tends to this de- współpracujemy z działem odpowiedzialnym making the models or prototypes, directly in samej radiostacji, ale także opracowania do ników, w którym znajduje się osoba będąca the possibility to modify the radio itself, but vice and for some time, this person has been za odpowiednie przygotowanie technologii the Development Office, allows us to prepare niej akcesoriów zwiększających możliwości jej niejako „opiekunem” tego urządzenia i to ona also to develop accessories for it, which would responsible for the modifications and mechan- produkcji. the work stations later: for example assembly wykorzystania. W swoim pierwotnym założe- od pewnego czasu odpowiada za aktualnie expand the possibilities for its use. According ical changes which are being implemented, as instruments which help make larger batches. niu Comp@n miał służyć jako radio doręczne. prowadzone modyfikacje i zmiany mechaniki to the original assumption, Comp@n was sup- a result of the needs and requirements of our Wspomniał Pan o komputerowych symula- In this field, we cooperate with the depart- Jednakże w pewnym momencie pojawiła się wynikające z bieżących potrzeb i wymagań posed to serve as a hand-held radio. However, clients. But many people were engaged in the cjach. Jaka jest ich rola w projektowaniu? ment which is responsible for the appropriate potrzeba, aby z tego doręcznego radia moż- naszych klientów. Ale w opracowanie Comp@ at a certain point there was a need to turn the development of Comp@n. They had various preparation of production technology. na było zrobić zestaw przewoźny. Stosując na zaangażowanych było wiele osób posiada- hand-held radio into a radio transported by skills connected with the design of elements Obecnie dzięki oprogramowaniu dążymy do odpowiedni adapter i wzmacniacz, możliwe jących różne kompetencje do projektowania car. By using a proper adapter and amplifier, like the mentioned hardware (electronics), przyjęcia standardu pracy: sprawdź wszystko You’ve mentioned computer simulations. jest zwiększenie mocy i zasięgu urządzenia. takich elementów jak wspomniany hardwa- you can increase the power and range of the software or mechanics and technology. The na ekranie komputera (ewentualnie wspomóż What’s their role in designing? [➡ s. 208] Produkujemy takie zestawy. To re (elektronika), mechanika, technologia czy device. [➡ p. 208] We produce such sets. This device was made and can be produced in Rad- się wydrukami 3D), dopiero potem wykonaj także kierunek rozwoju urządzenia możliwy oprogramowanie. Dzięki naszym konstruk- is also the direction in the development of mor today thanks to our design engineers fizyczne modele, a w badaniach laboratoryj- Today, thanks to the software, we try to dzięki architekturze radia sdr. torom i ich doświadczeniu to urządzenie the device which is possible thanks to the and their experience. It must be stated clear- nych potwierdź tylko wyniki wcześniejszych adopt the following work standard: “check powstało i dzisiaj może być produkowane architecture of the sdr radio. ly: Comp@n is a completely domestic, Polish analiz. Niestety w czasie, gdy rozpoczynano everything on the computer screen (or use 3D Pomimo że „Legenda Radmoru” jest wysta- w Radmorze. Trzeba jasno powiedzieć, że Com- product. We do not just mean the casing on prace nad radiostacją Comp@n, takich narzę- prints to help you). Only then make physical wą historyczną, zwróćmy uwagę w stronę p@n jest w pełni naszym, polskim produktem, Though The Legend of Radmor is a historical which our conversation was focused but also dzi jeszcze nie mieliśmy. Obecnie wykonujemy models and use the lab tests to confirm the przyszłości. Według dostępnych informacji przy czym nie mam na myśli tylko jego obu- exhibition, let’s focus on the future now. the software, which needs to be emphasized. symulacje wytrzymałościowe oraz bardzo dla results of your earlier analyses.” Unfortunate- prasowych Comp@n został wybrany jako dowy, której poświęciliśmy tę rozmowę, ale According to information which you can It was written in Radmor in Gdynia and it nas ważne symulacje cieplne, pozwalające na ly, when the work on the Comp@n radio was istotny komponent do projektu badawczego także, co warto podkreślić, oprogramowanie, find in the press, Comp@n was chosen as can still be modified and developed, according określenie jakie temperatury i w jakim miej- beginning, we had no such tools. Currently, we softanet1 realizowanego przez Europejską które powstało w firmie Radmor w Gdyni a significant component for a research pro- to the expectations and requirements of our scu obudowy się wytworzą. Już na wczesnym do strength simulations and heat simulations Agencję Obrony. Udział w projekcie będzie i może być dalej modyfikowane i rozwijane ject softanet1 completed by the European clients. It guarantees a high level of safety in etapie projektowania można symulować pracę which are really important to us. They allow kolejnym pretekstem do skorzystania z moż- zgodnie z oczekiwaniami i wymaganiami na- Defence Agency. Is the participation in the communications, which is a very important urządzenia w środowisku o określonej tempe- to specify what temperatures will there be liwości sdr? szych klientów. Gwarantuje to wysoki stopień project is another pretext for using the ca- feature of the device. It is significant for tour raturze i zweryfikować, czy będzie możliwe in particular parts of the casing. At an ear- bezpieczeństwa łączności, a to bardzo ważna pacity of sdr? country’s defence. odprowadzenie ciepła wytworzonego przez ly stage of designing, you can simulate the Faktycznie, w informacjach prasowych można cecha tego urządzenia, istotna dla obronności układy elektroniczne. operation of a device in the environment of przeczytać, że radiostacja Comp@n będzie naszego kraju. All we can do now is hope that this conver- a given temperature and verify whether it is 1 The purpose of the softanet project is to test the sation hasn’t revealed any secrets... Thank Podsumowując, wróćmy na chwilę do istoty possible to dissipate the heat produced by the 1 Celem projektu softanet jest zbadanie zalet sieci Na koniec pozostaje tylko mieć nadzieję, że advantages of a software defined network for the you very much for the conversation. definiowanej programowo dla wojskowych systemów military tactical or operational level systems and to radiostacji sdr, do jej „otwartości”. To cecha electronic systems. taktycznego i operacyjnego szczebla oraz opracowanie tą rozmową nie zdradziliśmy żadnych ta- develop a new European standard for data exchange. zapewniająca Comp@nowi długie życie? nowego europejskiego standardu wymiany danych. jemnic… Dziękuję bardzo. The completion of the project will make it possible to Realizacja projektu umożliwi wykorzystanie wyników make use of the results and improve the possibilities To sum up, let’s briefly go back to the essence w rozwoju zdolności Sił Zbrojnych rp. Źródło: https:// of the Polish Army. Source: https://www.gov.pl/web/ Tak, tę zdolność do przekonfigurowania of the sdr radio – its “open” character. Will www.gov.pl/web/obrona-narodowa/polska-przystapi- obrona-narodowa/polska-przystapila-do-kolejnych-pro- la-do-kolejnych-projektow-badawczych-europejskiej-a- jektow-badawczych-europejskiej-agencji-obrony, ac- radia można uznać za jego kluczową cechę. this feature give Comp@n a long life? gencji-obrony (dostęp 22.10.2020 r.). cessed: 22.10.2020.

P E P E 94 95

Od 2011 r. Radmor jest częścią WB Group. W 2012 r. do logotypu została dodana nazwa grupy./ Since 2011 Radmor is a part of ® WB Group. In 2012, the group’s name was added to the logotype. WB Group

M O

LATA 80. W latach 80. XX w. na sprzę- LATA 70. tach produkcji Radmoru zaczął LATA 90. Na początku lat 70. XX w., część pojawiać się wyrazisty logotyp Wraz ze zmianą ustroju i likwidacją produkcyjna firmy MORS prze- z nazwą firmy i niewielkim sygnetem Zjednoczenia UNITRA, Radmor ogło- kształcona została w Zakłady Zjednoczenia./ sił konkurs na nowy znak graficzny. Radiowe Radmor, przynależące In the 1980s, a distinctive logo Na podstawie zwycięskiej koncepcji, do Zjednoczenia Przemysłu Elek- with the name of the company and plastyk zakładowy Ryszard Hoga tronicznego i Teletechnicznego a small UNITRA sign began to ap- w 1993 r. opracował emblemat LATA 50. I 60. UNITRA. Od tego momentu zakład pear on Radmor’s products. inspirowany falą akustyczną – znak 2018 Pierwotnie przedsiębiorstwo posługiwał się znakiem opartym dynamiczny i nowoczesny, tak jak Jesienią 2017 r. dla firm wcho- MORS posługiwało się bardzo na logotypie UNITRY, w który wpi- profil produkcji firmy. Ten charakte- dzących w skład Grupy WB został tradycyjnym w formie logotypem sana była nowa nazwa gdyńskiego rystyczny symbol, przez długie lata opracowany wspólny, jednolity nawiązującym do herbu./ zakładu./ górujący nad siedzibą Radmoru przy system identyfikacji wizualnej. In the 1950s and 1960s, the MORS In the early 1970s, the production ul. Hutniczej, trwale zapisał się w pa- Wszystkie firmy zachowały swoje company used a traditional logo in part of the MORS company was mięci mieszkańców Trójmiasta./ indywidualne nazwy, otrzymując the shape of the coat of arms. transformed into Zakłady Radiowe With the change of political system wspólny sygnet. Liternictwo z do- Radmor, belonging to the Union and the liquidation of the UNITRA tychczasowego logotypu Radmoru of Electronic and Teletechnical Union, Radmor announced a com- zostało zachowane./ Industry UNITRA. Since then, the petition for a new logo. On the basis In the fall of 2017, a unified system company used a logo based on the of the winning concept, the com- of visual identification was develo- UNITRA sign, with the new name pany artist Ryszard Hoga designed ped for the companies belonging to of the company integrated into in 1993 an emblem inspired by an the WB Group. All companies kept the logo. acoustic wave – a dynamic and mo- their individual names and received dern form, just like the company’s a common symbol. The lettering production profile. The distinctive from the previous Radmor logo has symbol, for many years towering been preserved. over the Radmor headquarters at ul. Hutnicza, will remain in the me- mory of people of Tricity. ES-1 ECHOSONDA/ ECHO SOUNDER PROT. 1951 PROD. 1952-1953 SKONSTRUOWANY W ZAKŁADZIE MORS GDYNIA/ BUILT IN THE MORS GDYNIA

40x34x16 cm

W echosondzie ES-1 zastosowano prze- The ES-1 echo sounder employed ma- tworniki magnetostrykcyjne oraz pozo- gnetostriction transducers, as well as stałe z II Wojny Światowej niemieckie WWII-era German electric engines used silniki elektryczne, stosowane na okrę- on submarines. The echo was registe- tach podwodnych. Rejestracja echa red on an indicator with a rotating wheel, następowała na indykatorze z kołem on so-called wet paper. The ES-1 echo obrotowym na tzw. mokrym papierze. sounder worked in a set with the 464 W zestawie z echosondą działał repe- repeater [➡ p. 122].  tytor 464 [➡ s. 122]. 

102 103 OA-151 FM-252 ODBIORNIK AWARYJNY/ RADIOTELEFON/ EMERGENCY RECEIVER RADIOTELEPHONE PROD. 1955-1972 PROD. 1954–1959

30x33x27 cm SKONSTRUOWANY W ZAKŁADZIE MORS GDYNIA/ BUILT IN THE MORS GDYNIA Odbiornik rezerwowy przeznaczony do An emergency receiver used in case of 50x45x29 cm użycia w przypadku awarii głównych malfunction of the ship’s main commu- urządzeń komunikacyjnych statku. Wy- nication devices. Built using the tube Pierwszy skonstruowany w całości przez The first radiotelephone built entirely konany w technologii lampowej, zasilany technology, powered using an inde- MORS radiotelefon, przeznaczony do za- by MORS, meant for use aboard marine z niezależnej baterii 24 V. Używany na pendent 24 V battery. It was meant for stosowania na statkach morskich. ships. statkach pasażerskich. passenger ships. Urządzenie składa się z montowanego The device consists of a hanging tran- Obudowa typu skrzynkowego wykonana Steel, box-type casing, the base featured na ścianie urządzenia nadawczo-odbior- sceiver, mounted on the wall, and a small ze stali, w podstawie zawarte amortyza- dampers. Meant for setting in radio ca- czego oraz niewielkiego manipulatora, manipulator installed where the crew tory. Przeznaczona do ustawiania w ka- bins. The faceplate’s arrangement is do- instalowanego w miejscu pracy załogi, works, e.g. on the bridge or inside the binach radiowych. Układ płyty czołowej minated by the indicator with a control np. na mostku czy w kabinie kapitana.  captain’s cabin.  podporządkowany jest wskaźnikowi knob. The faceplate is an integral part z pokrętłem sterującym. Płyta czołowa of the receiver’s tube module, stabilised stanowi integralną część wysuwanego using two side tightening clips.  z obudowy modułu lampowego odbior- nika, stabilizowanego przez dwie boczne klamry zaciskowe. 

Odbiornik OA-151 był elementem wypo- The OA-151 receiver was an element of sażenia radionawigacyjnego statku TSS the TSS Stefan Batory’s radio-navigation „Stefan Batory”.  equipment. 

104 105

AA-121 AUTOMATYCZNY ODBIORNIK ALARMOWY/ AUTOMATIC ALARM RECEIVER PROD. 1958–1974

51x42x26 cm

Przeznaczony do automatycznego Meant for the automatic reception of ra- odbierania alarmowych sygnałów ra- diotelegraphic distress signals transmit- diotelegraficznych przekazywanych ted at the international safety frequency, na międzynarodowej częstotliwości 500 kHz. It ensured uninterrupted mo- bezpieczeństwa – 500 kHz. Zapewniał nitoring and signalled, both visually and nieprzerwany nasłuch i optycznie oraz sonically, the arrival of a distress signal. akustycznie sygnalizował nadejście sy- gnału alarmowego. A box-type steel casing with a charac- teristic, soft collar on the faceplate’s Obudowa typu skrzynkowego wykonana circuit. Suitable for hanging on walls. ze stali o charakterystycznym, miękkim Two ejectable panels (receiver blocks) kołnierzu na obwodzie płyty czołowej. on the front. Access inside possible only Przystosowana do wieszania na ścianach. by ejecting the panels. Blocks built as Od frontu dwa wysuwne panele (bloki a compact structural framework with odbiornika). Dostęp do wnętrza możliwy series of tube systems. jest poprzez ich wysunięcie. Bloki wyko- nane jako zwarta rama konstrukcyjna The alarm signalling devices were loca- z szeregami układów lampowych. ted in a few places on the ship, and were meant to alert the radio operator or the Sygnalizatory autoalarmu zlokalizowane watchmen of an incoming alarm signal.  były w kilku miejscach na statku i miały za zadanie zaalarmować radiooperatora lub załogę pełniącą wachtę o nadcho- dzącym sygnale alarmowym. 

108 109 110 111 FM-302 RADIOTELEFON PRZEWOŹNY/ MOBILE RADIOTELEPHONE PROD. 1958-1970

14x22x35 cm

Pierwszy masowo produkowany radio- The first mass-manufactured mobile ra- telefon przewoźny. Przeznaczony był diotelephone. It was meant for operation do pracy w sieciach łączności lądowej within land and marine communication oraz morskiej jako stacja dyspozytor- networks as a dispatch station. The ska. Wyprodukowano 55 000 egzem- company produced 55 thousand units plarzy w różnych wersjach (morskich of various versions of the radiotelephone i przewoźnych). (marine and movable).

Monolityczna, stalowa obudowa typu Monolithic, steel, box-type casing. Featu- skrzynkowego. W wariancie morskim red here: the version with an additional, z dodatkowym zewnętrznym, blasza- external sheet roof with a storm-re- nym daszkiem oraz z sztormoodpornym sistant earpiece mounting.  mocowaniem słuchawki. 

Radiotelefon przewoźny FM-302 po After re-adjustment, it was used by Po- przestrojeniu był masowo wykorzysty- lish short-wave radio enthusiasts to cre- wany przez polskich krótkofalowców do ate the first amateur-run FM networks tworzenia pierwszych w kraju amator- in the country.  skich sieci FM. 

112 113 OK-102 ODBIORNIK KOMUNIKACYJNY/ COMMUNICATION RECEIVER PROD. 1955-1972 SKONSTRUOWANY W ZAKŁADZIE MORS GDYNIA/ BUILT IN THE MORS GDYNIA

48x29x35 cm

Standardowy morski odbiornik radio- Powered using a low-voltage 110 V in- wy, zasilany z niskonapięciowej instalacji stallation. In case of need, pressing the 110 V. W razie potrzeby, po naciśnięciu “battery” button switched the device to przycisku „bateria”, zasilany był całko- supply its power entirely from a 24V bat- wicie z baterii o mocy 24 V. Umieszczone tery. The lamps situated in the corners w rogach pola skali lampki sygnalizowały of the scale’s field signalled the status stan pracy anten. Namiar na daną czę- of antenna operations. The frequency stotliwość odczytywano ze skali, jed- indication was read from the scale whi- nocześnie obserwując umieszczony po le simultaneously watching the signal prawej wskaźnik siły sygnału.  strength indicator situated on the right. 

Odbiornik OK-102 używany był na naj- The OK-102 receiver was used on the bardziej znanym polskim statku pasa- most famous Polish passenger ship, żerskim MS „Batory”.  MS “Batory”. 

114 115 FM-325 RADIOTELEFON BAZOWY/ BASE RADIOTELEPHONE PROD. 1963–1975

58x50x80 cm (centrala/ control panel), 30x25x20 cm (manipulator)

Radiotelefon używany przede wszyst- The radiotelephone is used primarily as kim jako stacja bazowa, współpracująca a base station cooperating with mobile z radiotelefonami przewoźnymi w syste- radiotelephones in a simplex communi- mie komunikacji simpleksowej. cation system.

Wykorzystywany głównie przez służby Mainly used by public services, e.g. the publiczne, np. MSW, zarządy portów. Ministry of the Internal Affairs, port au- W obudowie mieścił się zarówno od- thorities. The housing housed both the biornik główny, jak i rezerwowy. W skład main and the backup receiver. The set zestawu wchodził zespół nadawczo-od- included a transmitting-receiving part biorczy oraz manipulator.  and a manipulator. 

116 117 OMNK-111 S MORSKI ODBIORNIK RADIOKOMUNIKACYJNY/ MARINE COMMUNICATION RECEIVER PROD. 1963–1966

50x72x46 cm

Pierwsze radmorowskie urządzenie Radmor’s first device which complied spełniające wymagania stawiane with the requirements for the main ma- głównemu morskiemu odbiorniko- ritime radio communications receiver. wi radiokomunikacyjnemu. W latach In the 60s of the 20th c., 150 receivers 60. XX w. wyprodukowano 150 takich of this kind were produced. It was an odbiorników. Była to jedenastolampowa 11-tube superheterodyne receiver with superheterodyna z dwiema przemiana- two frequency conversions. The large mi częstotliwości. Duża skala częstotli- frequency scale facilitated tuning exac- wości ułatwiała dokładne dostrojenie tly to the received signal.  do odbieranego sygnału. 

118 119 FM-311 RADIOTELEFON NOSZONY/ PORTABLE RADIOTELEPHONE PROD. 1965-1972

20x25x12 cm, 120 cm (antena/ antenna)

Przeznaczony dla różnego rodzaju służb Meant for various types of state services, państwowych, m.in dla MSW. Pierwszy e.g. the Ministry of Internal Affairs. The w Polsce radiotelefon przenośny o kon- first Polish portable radiotelephone of strukcji lampowo-tranzystorowej, mają- a tube-transistor structure, with a range cy zasięg do 5 km. Do dnia dzisiejszego of up to 5 km. Very few specimens have ocalały nieliczne egzemplarze. survived until today.

Urządzenie ma bardzo ciekawą kon- The device features an uncannily intere- strukcję – składa się z dwóch meta- sting structure: it’s made of two metal lowych kaset połączonych zawiasem cassettes joined together by a hinge, fa- i spinanych klamrą zaciskową. W pozycji stened with a tightening clamp. In the użytkowania obie kasety zamykają się operating position, both cassettes are w jedną całość, jak książka. Wnętrze jed- locked together into one, resembling nej kasety przeznaczone jest na układ a book. The inside of one cassette is me- zasilania (bateria), w drugiej umieszczo- ant for the power system (battery), with no układy lampowe. Obie części łączy the second one containing tube systems. mostek zasilający.  The two parts are joined together with a feeding bridge. 

120 121 122 123 464 REPETYTOR/ REPEATER PROD. 1965-1966 SKONSTRUOWANY W ZAKŁADZIE MORS GDYNIA/ BUILT IN THE MORS GDYNIA

40x34x16 cm

Repetytor to urządzenie oddalone od The repeater is a device located remote zasadniczej części echosondy, umoż- from the echo sounder, enabling digital liwiające cyfrowy odczyt aktualnie reading of the currently measured water mierzonej głębokości wody. Repetytor depth. The repeater 464 was a device 464 był urządzeniem uzupełniającym complementing the ES-1 echo sounder echosondę ES-1 [➡ s. 100].  [➡ p. 100]. 

124 125 FM-331 RADIOTELEFON MORSKI Z MANIPULATOREM/ MARINE RADIOTELEPHONE WITH MANIPULATOR PROD. 1966-1973

40x34x16 cm (centrala/ control panel), 30x40x15 cm (manipulator)

Więcej informacji ➡ s. 126.  More information ➡ p. 126. 

126 127 Radiotelefon FM-331 przeznaczony The FM-331 radio was used aboard był do pracy na statkach morskich. Za- marine ships. It ensured bilateral com- pewniał dwustronną łączność pomię- munication between ships, connection dzy statkami, połączenie statków ze between ships and shore stations, as well stacjami nabrzeżnymi oraz abonentami as landline subscribers. Makes up a set lądowej sieci telefonicznej. Działał w ze- along with the manipulator used to con- stawie z manipulatorem, zapewniającym trol the radiotelephone from a distance sterowanie radiotelefonem na odległość of up to 40 meters. do 40 metrów. Steel, box-type radiotelephone casing. Obudowa radiotelefonu typu skrzynko- Suitable for hanging on walls. Access wego wykonana jest ze stali, przystoso- inside possible following the removal wana do wieszania na ścianach. Dostęp of the cover. Manipulator casing is of do wnętrza możliwy jest demontażu a compact build, meant for hanging całej pokrywy. on walls.

Obudowa manipulatora przeznaczona The faceplate features a set of analog jest do wieszania na ścianach. Na płycie indicators (lamps) and manipulation czołowej znajdują się lampki sygnaliza- knobs, as well as a communication cyjne oraz pokrętła do manipulacji oraz channels table and a speaker. On the left, tabela kanałów komunikacji i głośnik. Po an earpiece hung on a storm-resistant lewej stronie słuchawka zawieszana na handle piece.  sztormoodpornym uchwycie. 

128 129 OA-152 OK-106 MORSKI ODBIORNIK ALARMOWY/ ODBIORNIK KOMUNIKACYJNY/ MARINE EMERGENCY RECEIVER COMMUNICATION RECEIVER PROD. 1968–1975 PROD. 1969-1981

17x35x20 cm 29x48x40 cm

Zastępował pracę głównych radiowych It replaced the work of the main ra- Przeznaczony był do samodzielnej pracy It was designed to work independently urządzeń komunikacyjnych na statku dio communications devices on a ship na statkach o tonażu do 300 BRT. W sy- on vessels up to 300 BRT. In emergency w razie ich awarii, chociaż głównie wy- in the event of their failure, though it tuacjach nadzwyczajnych, gdy ważny był situations, when low power consumption korzystywany był do nasłuchu na czę- was mainly used for listening watch at mały pobór mocy, po wyłączeniu oświe- was important, after switching off the stotliwości alarmowej 500 kHz na skali the emergency frequency 500 kHz on tlenia mógł być zasilany z baterii 24V. lighting it could be powered from a 24V zaznaczonej na czerwono. Był to odbior- a scale marked with red. It was a su- battery. nik superheterodynowy, zbudowany na perheterodyne receiver based on ger- Zastosowanie oscylatora kanałowego tranzystorach germanowych. Wyprodu- manium transistors. In total, 229 such umożliwiało pracę na dziesięciu dowol- The use of a channel oscillator made it kowano ich łącznie 229 sztuk.  receivers were produced.  nie wybranych kanałach, przy jednocze- possible to work on ten freely selected snej wysokiej stabilności i dokładności channels with high stability and tuning strojenia.  accuracy. 

130 131 OMNK-112 ODBIORNIK KOMUNIKACYJNY/ COMMUNICATION RECEIVER PROD. 1969-1973

42x64x50 cm

Powszechnie stosowany na statkach It was commonly used on sea-going ves- morskich, stacjach nabrzeżnych i sta- sels or aeronautical and onshore stations. cjach lotniczych. Służył do odbioru It was used for receiving navigation and komunikatów nawigacyjnych i meteo- meteorological information. It also re- rologicznych. Odbierał także sygnały ceived safety signals. bezpieczeństwa. It is the first receiver which makes it Jest to pierwszy odbiornik umożliwia- possible to set frequencies quickly, with jący szybkie ustawianie częstotliwości accuracy to half a kilohertz across the z dokładnością do pół kiloherca w całym entire spectrum. A frequency setting zakresie częstotliwości. W urządzeniu reading error correction solution which zastosowano wówczas unikalne rozwią- was innovative at that time was applied zanie korekcji błędu odczytu ustawienia in the device. Apart from the moving częstotliwości. Oprócz ruchomej wska- pointer, a scale which moved sideways zówki, zastosowano także ruchomą skalę was used too. For this purpose, specially wykonującą ruchy lewo/prawo. W tym adjusted cams were made for every re- celu do każdego odbiornika wykonywa- ceiver. The original solution was develo- no indywidualnie dopasowane krzywki. ped by Tadeusz Szwakopf Eng.  Autorem tego oryginalnego rozwiązania był inż. Tadeusz Szwakopf. 

132 133 OG-132 RADIONAMIERNIK/ DIRECTION FINDER PROD. 1971-1984

24x57x3 cm antena typ 1484/1/ 1484/1 antenna: 38x38x90 cm, głowica obrotowa anteny typ RG-141:/ RG-141 turntable for the antenna: 28x30 cm

Służył do określania pozycji statku, przy It was used to determine the ship’s po- wykorzystaniu sygnałów pochodzących sition using signals from the beacons. z radiolatarni. Przeznaczony do stoso- Intended for use on all shipping routes wania na wszystkich szlakach żeglugo- and on all types of vessels. Used in a set wych oraz na jednostkach pływających with a loop antenna and a turntable for wszelkich typów. Używany w zestawie the loop antenna. The radio finder ensu- z anteną ramową oraz obrotnicą do ante- red the accuracy of measurements of 1˚. ny ramowej. Radionamiernik zapewniał dokładność pomiarów wynoszącą 1˚. The prototype of the ARC 1402 digital radio finder.  Pierwowzór radionamiernika cyfrowego ARC-1402. 

134 135 FM-315 RADIOTELEFON NOSZONY/ PORTABLE RADIOTELEPHONE PROD. 1969–1992

13x18x5 cm, 70 cm (zawiesie naramienne/ shoulder strap)

Radiotelefon wykorzystywany w porcie The radiotelephone was used for com- i na redzie, w rolnictwie, służbach me- munications in the port and in the dycznych, do obsługi kolei, na budowach, roadstead, for agriculture, by medical w kopalniach odkrywkowych, do obsługi services, railway services, at construc- zawodów sportowych, w ratownictwie tion sites, in opencast mines, for handling i w wielu innych służbach. sports events and by rescue or many other services. W konstrukcji radiotelefonu wykorzy- stano wiele elementów półprzewodni- Many semiconductor elements were kowych. Metalowa obudowa była kroplo- used in the radiotelephone’s structure. i pyłoszczelna.  The metal casing was drip – and dust- proof. 

Radiotelefony 315 były na dużą skalę The 315 radiotelephones were expor- eksportowane do Związku Radziec- ted to the Soviet Union in large numbers, kiego, zaś wersja oznaczana jako 3106 while the version marked as 3106 was przeznaczona była dla kolejnictwa. Dla intended for the railways. For safety bezpieczeństwa oraz komfortu pracy, and work comfort, the antenna of the antena radiotelefonu 3106 była wszyta 3106 radiotelephone was sewn into the w pas nośny futerału. Niebezpieczna carrying strap of the case. Dangerous praca manewrowych wchodzących work of maneuvering workers between pomiędzy tabor, łączących i rozpinają- the rolling stock and connecting and cych lokomotywy oraz wagony, byłaby uncoupling locomotives and wagons is niemożliwa bez niezawodnego kontak- impossible without reliable radio contact tu radiowego maszynisty lokomotywy of the locomotive driver with the setter z ustawiaczem.  run FM networks in the country. 

136 137 PALMA-62 RADIOTELEFON DLA NURKÓW/ DIVER’S RADIOTELEPHONE PROD. LATA 60. XX W./ 1960S.

63x19x31 cm (skrzynia/ box)

Urządzenie służyło do bezprzewodo- The device was used for wireless wej łączności między płetwonurkami communication between divers up to i stacjami bazowymi, znajdującymi się 100 meters from shore and base sta- na wodzie (np. na statku) lub na lądzie, tions located on water (e.g. on a ship) w odległości maksymalnie 100 metrów or land. The radiotelephone provided od brzegu. Radiotelefon zapewniał płe- the divers’ communication, increased twonurkom łączność, zwiększał ich bez- their safety and enabled coordination of pieczeństwo i umożliwiał koordynację underwater work. The equipment was prac wykonywanych pod wodą. Sprzęt used by the Navy.  wykorzystywany był przez Marynarkę Wojenną. 

138 139 JAK DZIAŁA RADIOTELEFON DLA NURKÓW PALMA-62?/ HOW THE PALMA-62 DIVERS RADIOTELEPHONE WORKS?

bazowe urządzenie nadawczo-odbiorcze ustawione na lądzie/ a base transceiver bojka z kotwicą set ashore do ustabilizowania pozycji głowicy nadawczo-odbiorczej/ a buoy with an anchor to stabilize the position płetwonurkowie of the transceiver wyposażeni w elementy kotwica ziemna do PALMA-62/ bazowego urządzenia/ divers equipped a ground anchor to the with the PALMA-62 base transceiver radiotelephone

głowica nadawczo- -odbiorcza dla bazy ustawionej na statku/ a transceiver for the base located on a ship

kotwica/ anchor

140 141 FM-316 RADIOTELEFON NOSZONY/ PORTABLE RADIOTELEPHONE PROD. 1972–1986

13x18x5 cm

Urządzenie przenośne, pracujące w pa- Portable device which worked in the śmie częstotliwości 31–46 MHz. Urządze- 31-46 MHz frequency band. The radio- nia były używane gównie przez leśników, telephones were used mainly by forest- w rolnictwie oraz w niektórych sektorach ers, in agriculture and in certain sectors energetyki.  of power industry. 

142 143 4421 3302 RADIOTELEFON KAMUFLOWANY/ RADIOTELEFON MORSKI/ CONCEALED-DESIGN RF TRANSCEIVER MARINE RADIOTELEPHONE PROD. LATA 70. XX W./ 1970S. PROD. 1973-1984

9x4,5x3 cm (centrala/ control panel) 62x37x15 cm (centrala/ control panel), 23x40x17 cm (manipulator)

Radiotelefon przeznaczony dla służb Radiotelephone designed for intelli- Pełnokanałowy radiotelefon morski, An all-channel marine radiotelephone specjalnych, pracujący w paśmie 146– gence services which worked in the będący podstawowym urządzeniem which was the basic device which pro- 174 MHz. Płaska i wyprofilowana do 146–174 MHz band. The flat casing whose zapewniającym łączność między stat- vided communication between a vessel ciała metalowa obudowa i odpowiedni shape was adjusted to the body as well as kami a stacją brzegową (w zasięgu co and a coastal station (within at least 30 osprzęt, umożliwiały ukrycie urządzenia the proper accessories made it possible najmniej 30 mil morskich) w paśmie nautical miles) in the 156–163MHz fre- pod ubraniem.  to hide it under the clothes.  częstotliwości 156–163 MHz. Na wybra- quency band. At select channels, duplex nych kanałach możliwa była łączność communication was possible (simulta- dupleksowa, czyli jednoczesny odbiór neous reception and transmission, as in i nadawanie (jak zwykła rozmowa telefo- a regular phone call). The device was niczna). Urządzenie instalowane było na installed on commercial and fishing ves- statkach handlowych i rybackich. Słu- sels. It was used for communicating with żyło do porozumiewania się z władzami port authorities, various ship handling portowymi, różnymi instytucjami obsłu- institutions and public telephone net- gi statków i abonentami publicznej sieci work subscribers through the coastal telefonicznej poprzez stację brzegową station and for communication between oraz do porozumiewania się pomiędzy vessels. jednostkami pływającymi. In the picture, there is the manipula- Na zdjęciu manipulator do obsługi ra- tor for operating the radiotelephone. diotelefonu. Można było podłączyć do You could connect to it two additional niego dwa dodatkowe manipulatory manipulators located in remote places. umieszczone w odległych miejscach. network subscribers through the coastal station and for communication between vessels. 

Radiotelefon morski 3302 znajdował się Equipped on a ship-museum „Dar Pomo- na wyposażeniu statku „Dar Pomorza” rza”. The device is mounted on the wall (obecnie muzeum). Urządzenie zamo- of the commandant’s cabin. The room cowane na ścianie kabiny komendanta, is adjacent to the navigation cabin and przylegającej do kabiny nawigacyjnej, served as a place of temporary rest for która służyła jako miejsce chwilowego those on duty.  odpoczynku dla pełniących służbę.

144 145 3001 RADIOTELEFON PRZEWOŹNY/ MOBILE RADIOTELEPHONE PROD. 1972-1995

Radiotelefon 3001 oferowany był The 3001 radiotelephone was commer- w dwóch wersjach: przewoźnej i bazo- cialised in two versions: a transportable wej. Występował w czterech warian- unit and a base unit. It was available in tach częstotliwości pracy, dzięki czemu four variants of the operating frequency, był konstrukcją bardzo wszechstronną making it a very versatile and popular i popularną. Minimalna liczba przycisków product. The operation was facilitat- i pokręteł, ich ergonomiczne rozmiesz- ed due to the number of buttons and czenie oraz czytelne oznaczenie funkcji knobs limited to the strict minimum, usprawniały użytkowanie. Urządzenie their ergonomic arrangement and an umożliwiało komunikację głosową na easily readable marking of functions. jednym z 10 kanałów. The appliance offered 10 channels of voice communication. Istniała możliwość wyposażenia radio- telefonu w moduł selektywnego wywo- It was possible to equip the radiotele- łania, dzięki czemu komunikat docierał phone with a selective calling module, tylko do określonego odbiorcy (pozostali thanks to which the called station could użytkownicy nie słyszeli transmisji). Na be determined during transmission zdjęciu radiotelefon 3001 w wersji bazo- (other users had no access to the trans- wej z zasilaczem sieciowym. mission). Photograph shows the base/ stationary version of the 3001 radiotele- phone with power supply. 

146 147 W 1973 roku zdobył złoty medal na It won a gold medal at the Leipzig Inter- ARC-1402 Międzynarodowych Targach w Lipsku.  national Fair in 1973.  AUTOMATYCZNY RADIONAMIERNIK CYFROWY/ DIGITAL AUTOMATIC DIRECTION FINDER PROD. 1975–1979

60x30x50 cm

Urządzenie w pełni automatyczne, prze- A fully automatic device, intended for znaczone do określania pozycji statku determining the position of the ship by przy pomocy sygnałów z radiolatarni. signals from beacons. It was the world’s Był drugim na świecie radionamierni- second radio finder which showed the kiem, który wskazywał kierunek radio- direction of the beacons in relation to latarni względem osi statku i północy the ship’s axis and geographical north geograficznej w postaci cyfrowej.  in digital form. 

148 149 OA-153 MORSKI ODBIORNIK REZERWOWY/ MARINE EMERGENCY RECEIVER PROD. 1974–1984

17x35x20 cm

Odbiornik rezerwowy przeznaczony do Back-up receiver for using in the case użycia w przypadku awarii głównych of a failure of the ship’s main commu- urządzeń komunikacyjnych statku. nication devices. Device constructed Urządzenie zbudowane na bazie tran- based on silicon transistors. In total, 631 zystorów krzemowych. Wyprodukowano receivers of this kind were produced.  631 tych odbiorników. 

150 151 FM-3201 RADIOTELEFON STACJONARNY/ STATIONARY RADIOTELEPHONE PROD. 1975–1976

100x54x15 cm (urządzenie transmisyjne/ transmission device), 40x45x20 cm (manipulator)

Urządzenie transmisyjne oparte było na The transmission device was based on blokach funkcjonalnych radiotelefonu the functional blocks of the 3001 mobile przewoźnego 3001. Sterowanie radio- radiotelephone. The radiotelephone was telefonem odbywało się przy pomocy operated with a manipulator connected manipulatora połączonego z urządze- to the transceiver, through a two pair niem nadawczo-odbiorczym, przy telephone line. Thanks to this, the aerial użyciu dwuparowej linii telefonicznej together with the transceiver unit could Dzięki temu antenę wraz z zespołem be installed in a place which guaranteed nadawczo-odbiorczym można było za- good connectivity conditions within instalować w miejscu gwarantującym 10 kilometers from the manipulator. dobre warunki łączności w odległości do 10 kilometrów od manipulatora. The functional blocks were fastened to frames which allowed opening, for an Bloki funkcjonalne zamocowano na easy access to the sub-assemblies. The ramkach umożliwiających otwieranie, frames of the transmitter and receiver w celu łatwego dostępu do podzespo- were separate – in screen cases fastened łów. Ramki nadajnika i odbiornika były in the upper part of the stand.  oddzielne – zamknięte w ekranujących kasetach zamocowanych w górnej części stojaka. 

152 153 Projekt odbiornika 5100 rozpoczął hi- The 5100 radio receiver ushered in the 5100 storię urządzeń powszechnego użytku w era of consumer appliances at Radmor. ODBIORNIK RADIOWY Radmorze. Mając doświadczenie w opra- The experience in developing devices cowywaniu sprzętów o przeznaczeniu for special purposes, e.g. for military STEREO HIFI QUASI QUADRO/ specjalnym, których odbiorcami było use, resulted in a great emphasis being m.in. wojsko, od początku duży nacisk placed from the very beginning on prod- STEREO HIFI QUASI QUADRO kładziono na niezawodność oraz pro- uct reliability and servicing simplicity. AMPLITUNER stotę serwisu. Nawiązaniem do tych The modular design of the 5100 radio standardów była modułowa budowa receiver, increasing the manufacturing PROT. 1976 odbiornika, podnosząca koszt produkcji, cost, but facilitating possible repairs and PROD. 1977-1986 ale znacznie usprawniająca ewentualne adjustments is regarded as a reference CENTRALNY OŚRODEK BADAŃ ROZWOJOWYCH ELEKTRYCZNEGO naprawy i regulację. to these standards. SPRZĘTU POWSZECHNEGO UŻYTKU W WARSZAWIE, Starania konstruktorów i technologów Thanks to the efforts of designers and PRZY WSPÓŁPRACY Z INSTYTUTEM TELEKOMUNIKACJI ORAZ sprawiły, że w 1979 roku Centralne Biuro engineers, in 1979 the Central Office of OŚRODKIEM WZORNICTWA PRZEMYSŁOWEGO PTH W WARSZAWIE./ Jakości Wyrobów w Warszawie upoważ- Product Quality in Warsaw authorised EVERYDAY-USE ELECTRONICS R&D CENTRE IN WARSAW, niło Radmor do oznaczania odbiornika Radmor to label the 5100 radio receiver 5100 znakiem jakości Q – produkt naj- with the quality mark Q used to distin- IN COLLABORATION WITH THE TELECOMMUNICATIONS DIVISION wyższej jakości w swojej grupie.  guish the highest quality product in its AND INDUSTRIAL DESIGN CENTRE PTH “UNITECH”. category. PROJEKT WZORNICZY/DESIGN: GRZEGORZ STRZELEWICZ

51x13x33 cm

154 155 5102 ZESTAW MUZYCZNY STEREO HIFI QUASI QUADRO/ STEREO HIFI QUASI QUADRO MUSIC SET PROD. 1979-1981/1982-1986 KONSTRUKTOR TUNERA 5122/ THE CREATOR OF THE 5122 TUNER: MACIEJ SOKÓLSKI OPRACOWANY PRZY WSPÓŁPRACY Z ODDZIAŁEM RTV PRZEMYSŁOWEGO INSTYTUTU TELEKOMUNIKACJI I OŚRODKA WZORNICTWA PRZEMYSŁOWEGO PTH „UNITECH”, CENTRALNYM OŚRODKIEM BADAWCZO-ROZWOJOWYM ELEKTRONICZNEGO SPRZĘTU POWSZECHNEGO UŻYTKU (COBRESPU)/ MADE IN COLLABORATION WITH THE RTV DIVISION OF THE INDUSTRIAL INSTITUTE OF TELECOMMUNICATIONS AND INDUSTRIAL DESIGN CENTRE PTH “UNITECH”. CENTRALNY OŚRODEK BADAWCZO- ROZWOJOWY ELEKTRONICZNEGO SPRZĘTU POWSZECHNEGO UŻYTKU [“EVERYDAY-USE ELECTRONICS R&D CENTRE”] (COBRESPU)

31x53x33 cm

156 157 3004 ARL-1603 RADIOTELEFON PRZEWOŹNY/ AUTOMATYCZNY RADIONAMIERNIK MOBILE RADIOTELEPHONE LOTNICZY/ PROD. 1992–1997 AIRCRAFT AUTOMATIC 18x5x22 cm DIRECTION FINDER PROD. 1988-1991 Urządzenie wykorzystywane powszech- The device was commonly used in var- nie w różnego rodzaju pojazdach, prze- ious kinds of vehicles. It was designed RYSZARD ŚWIERK, STANISŁAW MAZURCZAK, znaczone było do pracy w zestawach for working in sets of mobile and base MICHAŁ WAŚNIEWSKI radiotelefonów przewoźnych i bazowych. radiotelephones. On the front panel, 16x7x20 cm (manipulator), 7x15x11 (serwo/ servo), 8x8x10 cm (radiokompas/ radiocompass) Na płycie czołowej, oprócz stosowanych apart from the dials which had been wcześniej pokręteł, umieszczono przyci- used before, there were buttons and ski oraz wyświetlacz numeru wybrane- a display which showed the number Urządzenie cyfrowe pracujące jako radio- A digital device acting as a radiocompass. go kanału. Było to pierwsze urządzenie, of the chosen channel. It was the first kompas. Składa się z instalowanego It is made up of a receiver installed in the w którym zastosowano elementy do device in which elements for surface w kabinie samolotu odbiornika (z żyro- plane’s cabin (with a gyrocompass) and montażu powierzchniowego (SMD) mount were applied (SMD) and the first busolą) oraz anteny kierunkowej. direction antenna. i pierwszy radiotelefon z syntezą, dzięki radiotelephone with synthesis, thanks której osiągnięto bardzo dużą stabili- to which a very high frequency stabili- ARL-1603 instalowany był między in- ARL 1603 was used, among others, abo- zację częstotliwości. Radiotelefon wy- zation was received. The radiotelephone nymi w polskich odrzutowcach szkol- ard Polish training-reconnaissance jets, produkowano również w wersji 3004T, was also produced in the 3004T version no-rozpoznawczych TS-11 Iskra Bis DF. TS-11 Iskra Bis DF. Owing to the small przystosowanej do pracy w sieciach which was adjusted to working in the taxi Dzięki niewielkiej masie oraz wymiarom, mass and size, the device could be in- korporacji taksówkowych.  companies’ networks. urządzenie mogło być instalowane także stalled on small helicopters and airplanes w małych śmigłowcach i samolotach.  as well. 

158 159 ARC-1403 4434 AUTOMATYCZNY RADIOTELEFON KAMUFLOWANY/ RADIONAMIERNIK CYFROWY/ CONCEALED-DESIGN RF TRANSCEIVER DIGITAL AUTOMATIC DIRECTION FINDER PROD. 1980-1985 PROD. 1978–1985 11x20x2,5 cm (centrala/ control panel)

22x38x32 cm Specjalna wersja radiotelefonu, prze- A special version of the radio modules znaczona do wykorzystania w służbach and intended to be used in service as Urządzenie przeznaczone do ustalania The device was designed for determi- specjalnych jako noszona pod ubraniem. worn under clothing. pozycji statku przy pomocy sygnałów ning a vessel’s position with signals from z radiolatarni. Następca ARC-1402. a radio beacon. ARC-1402’s successor. Na zdjęciu pokazane są też akcesoria The photo shows accessories too (the Dzięki zastosowaniu m.in. nowocze- Among others, thanks to the use of (przełącznik nadawanie/odbiór oraz reception/transmission switch and snych układów o wyższym stopniu in- modern systems with a higher level of mikrofonogłośnik), które można było a microphone speaker), which could be tegracji i miniaturowych przekaźników, integration and miniature transmitters, ukryć pod ubraniem i używać ich w spo- hidden under clothes and used in a way osiągnięto dwukrotne zmniejszenie jego its volume and weight was two times sób niewidoczny dla osób postronnych.  which was not noticeable for outsiders.  objętości i wagi w stosunku do poprzed- smaller than its predecessor’s.  nika. 

160 161 52 MINIWIEŻA/ MINI AUDIO SET PROT. 1981 KIEROWNIK PROJEKTU/ PROJECT MANAGER: MARIAN PRAWDZIK PROJEKT WZORNICZY/DESIGN: RYSZARD HOGA TUNERY/TUNERS: MIROSŁAW SOKÓŁ

20x30x24 cm

Zestaw 52 był próbą odpowiedzi na zy- The 52 series prototype set was an at- skujący na popularności trend miniatu- tempt to respond to the growing popu- ryzacji urządzeń powszechnego użytku. larity of the miniaturisation of consumer Stworzenie prototypu stanowiło dowód, appliances. Its creators proved that it że można skonstruować urządzenie was possible to develop an appliance o małych gabarytach, ale nie gorszych with small dimensions, but not harming parametrach elektrycznych. Wizualnie the electrical parameters. Visually, the nowoczesny kierunek techniczny zo- modern engineering trend was empha- stał podkreślony już przy pierwszym sized already at the first contact of the kontakcie użytkownika z urządzaniem user with the appliance – the main ope- – podstawowe parametry pracy sygna- rating parameters were indicated by light lizowało ono nowoczesnymi wówczas emitting diodes, which were considered diodami świecącymi. Fronty zestawu modern at the time. The fronts of the set wykonano z aluminium. were made of aluminium.

Zestawu 52 nie wdrożono do produkcji.  The 52 set was not put into production. 

162 163 SP-4501 ECHOSONDA/ ECHO SOUNDER PROD. 1980-1990

41x38x19 cm

Struktura wnętrza obudowy echosondy It features an original casing interior jest bardzo oryginalna. W centralnej czę- structure. The central part has a cylinder ści umieszczony jest bęben z papierem with paper used for visual registration of do graficznego zapisu sygnału (prze- the signal (moving according to the ship’s suwający się zgodnie z ruchem statku), own movements), and the four pockets zaś po bokach, w czterech kiszeniach on the side contain electronic modules. moduły elektroniczne. Taka organizacja Such an arrangement facilitates dia- wnętrza urządzenia usprawnia proce- gnostics, maintenance and repairs. The sy diagnostyki, konserwacji i naprawy. casing’s form also considers the marine Forma obudowy uwzględnia także practice of positioning such devices on morską praktykę pozycjonowania tego the walls, with the casing opening at the typu urządzeń na ścianach – pokrywa top and mechanically locked in the open otwiera się ku górze i jest mechanicznie position. blokowana w pozycji otwartej. The echo sounder was designed for Echosonda była przeznaczona do po- measuring the depths of water basins, miarów głębokości zbiorników wodnych, rivers, lakes and port canals. On large rzek, jezior i kanałów portowych, a na vessels, it was used during entering ports dużych jednostkach wykorzystywana and going through navigationally difficult w czasie wchodzenia do portów oraz passages. SP-4501 could also be used for pokonywania trudnych przejść nawi- measuring the profile of a river bottom. gacyjnych. SP-4501 mogła być stoso- The device allowed to measure depth wana również do pomiarów profilu dna at one, two, or three measuring points rzeki. Urządzenie umożliwiało pomiar (bow, stern, left and right side). głębokości w jednym, dwóch lub czte- rech punktach pomiarowych (dziób, rufa, The SP-4501 echo sounder is part of prawa i lewa burta). a set, along with the 4042 digital indi- cator (repeater)[➡ p. 166].  Echosonda SP-4501 tworzy zestaw z cyfrowym wskaźnikiem (repetytorem) 4042 [➡ s. 166] 

164 165 3107-R RADIOTELEFON PRZENOŚNY/ PORTABLE RADIOTELEPHONE PROD. 1983

13x18x5 cm

Radiotelefon powstały na bazie radio- A radiotelephone built based on the 3101 telefonu 3101, na pasmo przeznaczone radiotelephone for the band dedicated głównie dla policji, tj. 146-174 MHz. mainly to the police, i.e. 146-174 MHz. Its mechanical structure distinguished it Od swojego poprzednika różnił się kon- from its predecessor. A seamless profile strukcją mechaniczną. Jako obudowę was used as a casing. The casings of the zastosowano „bezszwowy” profil. Obu- previous devices consisted of a metal dowy poprzednich urządzeń składały się frame and two tops.  z metalowej ramki i dwóch pokrywek. 

166 167 4042 REPETYTOR DO ECHOSONDY 4501/ THE 4501 ECHO SOUNDER REPEATER PROD. 1984-1993

30x15x17 cm

Indykator stanowiący dodatkowe wypo- An indicator which was an additional sażenie echosondy SP-4501. [➡ s. 162]. piece of equipment for the SP-4501 Głębokość wody pod kadłubem była echo sounder [➡ p. 162]. The depth of pokazywana w formie cyfrowej. Przy the water under the hull was displayed pomocy 3 przełączników można było in a digital form. With 3 switches, it was ustawić głębokość, przy której włączał possible to set a depth at which an alarm się alarm (sygnalizacja zagrożenia wpły- would go off (signalling a threat of run- nięcia na mieliznę). ning aground).

168 169 5400 ZESTAW MUZYCZNY/ MUSIC SET PROD. 1984-1993 KIEROWNIK PROJEKTU/ DESIGN MANAGER: JERZY ŚMIGIELSKI PROJEKT WZORNICZY/ DESIGN: RYSZARD HOGA ZESPÓŁ/ TEAM: MIROSŁAW SOKÓŁ, WŁODZIMIERZ KNAST, ADAM MARCINIUK, MICHAŁ WAŚNIEWSKI, MACIEJ SOKÓLSKI, WOJCIECH RADZIEŃSKI

49x50x33 cm

Serię 5400 zapoczątkowano stworzo- The 5400 series was launched with the nymi w 1984 roku amplitunerami 5411 receiver models 5411 and 5412 created i 5412. Mimo identycznej jak w serii 51 in 1984. Despite keeping the same ho- szerokości obudowy, całą konstrukcję using width as for the 51 series, the entire stworzono od podstaw. Aby podkreślić product was created from scratch. To nowoczesność zmieniono całkowicie emphasize modernity, the front panel wygląd płyty czołowej. Opisy funkcji was completely redesigned. The func- poszczególnych wskaźników diodowych tional designations of the individual znalazły się na pleksiglasowej szybce LED indicators were shown on a plexi- umieszczonej przed diodami i podświe- glass panel mounted in the front of the tlonej od góry żarówkami, dzięki czemu LEDs and illuminated from above with były widoczne podczas pracy urządze- bulbs – thanks to this, the designations nia. Nawiązaniem do poprzedniej serii were visible during the appliance ope- była technologia wytwarzania frontu ration. A reference to the predecessor (gałek i przycisków) oraz płyty czołowej series was also reached by adopting the z szorstkowanego aluminium. technique for manufacturing the front elements: knobs and buttons, as well Z czasem zestaw uzupełniano as the front panel which was made of o kolejne segmenty: roughened aluminium. 5421/5422 tuner AM z niezależnym głośnikiem umożliwiającym słuchanie Over time, the set was supplemented audycji radiowych bez konieczności with other segments: podłączania zewnętrznego 5421/5422 AM tuner with an wzmacniacza; independent loudspeaker allowing to 5471 korektor graficzny, umożliwiający listen to radio broadcasts without the korekcję dla obu kanałów niezależnie; need to connect an external amplifier; 5430 magnetofon dwukieszeniowy 5471 graphic equaliser allowing z układem redukcji szumów Dolby; both channels to be equalised 5450 odtwarzacz płyt kompaktowych independently; z możliwością zdalnego sterowania. 5430 double cassette deck with Dolby noise reduction system; 5450 compact disc player with remote control.

170 171 4601 3125/1 LOG ELEKTROMAGNETYCZNY/ RADIOSTACJA FM/ ELECTROMAGNETIC LOG FM RADIO PROD. 1984-1994 1982–1990 PRACE ROZWOJOWE/ DEVELOPMENT WORK OPRACOWANY PRZEZ MORSKI INSTYTUT RYBACKI W GDYNI/ PROT. 1987 DESIGNED BY THE NATIONAL MARINE FISHERIES KIEROWNIK PROJEKTU/ PROJECT CHIEF: LESZEK KLEJBOR RESEARCH INSTITUTE IN GDYNIA PROJEKT WZORNICZY/ DESIGN: RYSZARD HOGA PRODUKCJA/MANUFACTURED BY: RADMOR ZESPÓŁ/ TEAM: JERZY ŚMIGIELSKI, RYSZARD ŚWIERK,

38x31x17 cm WOJCIECH LANGOWSKI, BOGUMIŁA GRUBBA, RYSZARD PLICH, SŁAWOMIRA KWIATKOWSKA, MIECZYSŁAW SZCZEPANIEC, Urządzenie służące do pomiaru dwóch A device used to measure two compo- ZBIGNIEW MOROZOWSKI, JAN BERENT, JERZY LANGNER, składowych prędkości statku: prędkości nents of the ship’s velocity: longitudi- ANDRZEJ GOŁOMBEK; HENRYK HABICH, HENRYK JURKIEWICZ, wzdłużnej oraz poprzecznej, a także do nal and latitudinal, as well as count the MAREK MAZURKIEWICZ, JANUSZ SZARPAK, LUCJAN MODZELEWSKI zliczania drogi przebytej przez jednost- distance travelled by the vessel. Devices kę pływającą. Urządzenia z serii 4601 of the 4601 series allowed for measuring 17x7x28 cm (radiostacja/ radio), 145 cm (antena/ antenna) pozwalały na mierzenie prędkości do velocity up to 40 knots with high preci- 40 węzłów, przy zachowaniu wysokiej sion (0.3 knots). They were also used Radiostacja 3125/1 była częścią progra- The 3125/1 transceiver belonged to dokładności – do 0,3 węzła. Wykorzy- for measuring water flow in canals and mu o kryptonimie Tuberoza. W ramach a programme with code name Tuberoza. stywane były także do pomiarów prze- river beds. tego programu prowadzono równoległe Under this programme, the works pływu wody w kanałach i korytach rzek. prace w Warszawie (Zakłady Radiowe were carried out parallelly in Warsaw The 4601 was made up of the main de- im. M. Kasprzaka i Wojskowy Instytut (Kasprzak Radio Factory [Zakłady Zestaw 4601 składał się z urządzenia vice (4611), a digital repeater (4641) and Łączności) nad radiostacją bazową Tu- Radiowe im. M. Kasprzaka] and the głównego (4611), repetytora cyfrowego the head (4691), extended beyond the beroza 1, oraz w Gdyni (Zakłady Radio- Military Institute of Telecommunication (4641) oraz wysuwanej w czasie pomia- ship’s plating during measurements. 181 we Radmor) nad radiostacją przenośną [Wojskowy Instytut Łączności]), on the rów poza poszycie statku głowicy (4691). sets have been produced.  Tuberoza 2. transceiver base station Tuberoza 1, Wyprodukowano 181 zestawów.  and in Gdynia (Radmor Radio Factory Głównym założeniem projektowym [Zakłady Radiowe Radmor]), on the było stworzenie nowoczesnej radio- portable transceiver Tuberoza 2. stacji, wyposażonej w cyfrową syntezę częstotliwości. Konstrukcja powstająca The main design assumption was to w Radmorze musiała mieć kompakto- create a modern transceiver, featuring we wymiary, aby zapewnić mobilność a digital frequency synthesis. The operatorowi. appliance construed at Radmor had to be compact in size to ensure operator’s Wyprodukowano serię 50 radiostacji, mobility. Pracą urządzenia sterował procesor, co The appliance operation was controlled które trafiły na testy do wojska. Prze- było bardzo nowoczesnym rozwiąza- by in the processor (an 8-bit processor miany ustrojowe w Polsce i związane A batch of 50 transceivers was produced niem w ówczesnych, polskich realiach. with an architecture compatible with z nimi problemy gospodarcze spowo- and delivered to the military for testing. Wprowadzanie ustawień – częstotliwo- 8080), which was a very modern solu- dowały, że program Tuberoza został The systemic transformation in Poland ści, numeru kanału, zapisu lub odczytu tion considering the Polish realities of the zarzucony.  and economic problems related thereto do pamięci, odbywało się przy pomocy time. Entering the frequency settings caused the Tuberoza programme to be dwunastoprzyciskowej klawiatury i jed- or the channel number, saving to or re- abandoned.  nego pokrętła. Odczytu nastaw dokony- ading the memory were carried out using wano na ośmiocyfrowym wyświetlaczu a twelve-button keyboard and one knob. numerycznym.  The settings could be read out from an Używany był na „Darze Młodzieży”.  It was used on the “Dar Młodzieży” ship.  eight-digit digital display. 

172 173 RSŁA-36011 RADIOTELEFONICZNE STACJONARNE ŁĄCZE ABONENCKIE/ STATIONARY RADIOTELEPHONE SUBSCRIBER UNIT PROD. 1990–1995

25x16x4435 cm (stacja abonencka/ subscriber station), 54x50x40 cm, 54x110x40 cm (centrala/ control panel), 160 cm (antena/ antenna)

Bezprzewodowe stacjonarne łącze Wireless, stationary telephone connec- abonenckie, stosowane w sytuacji tion used in the absence of the possibility braku możliwości doprowadzenia linii to install a landline. telefonicznej. The set was made up of 2 devices: one Na komplet składało się kilka urządzeń situated at the telephone exchange, the umieszczonych w centrali telefonicz- other, in the subscriber’s home. The nej oraz w domu abonenta. Użytkownik user used a typical, analog telephone, korzystał z typowego analogowego apa- the other subscriber was contacted via ratu telefonicznego, a łączność z innym radio. In favourable terrain conditions, it abonentem odbywała się na drodze could possess a range of up to as much radiowej. W sprzyjających warunkach as 50 kilometers.  terenowych możliwy zasięg pracy RSŁA to nawet 50 kilometrów. 

174 175

30016 FM-31011 RADIOTELEFON PRZEWOŹNY (CB RADIO)/ RADIOTELEFON DORĘCZNY/ MOBILE RADIOTELEPHONE (CB RADIO) HANDHELD RADIOTELEPHONE PROD. 1993-1996 PROD. 1993

40x18x18 cm 20x7,5x5 cm

Radiotelefon przeznaczony do użytku A radio telephone for civil use, operating Były to nowoczesne, wielokanałowe They were modern multi-channel radi- cywilnego, pracujący w standardzie CB in the CB (citizens band radio) standard. radiotelefony wykonane w technologii otelephones made in the surface mount radio (ang. citizens band radio) pasma montażu powierzchniowego z syntezą technology with frequency synthesis obywatelskiego. At the time, it was one of the few CB częstotliwości i wymienną pamięcią and replaceable PROM memory. devices employing double frequency PROM. W tamtym czasie było to jedno z nielicz- conversion.  It was the first time when a synthetic nych urządzeń CB, w którym zastosowa- Po raz pierwszy w radiotelefonach materiel casing with very good mechan- no podwójną przemianę częstotliwości.  produkowanych przez Radmor zasto- ical parameters was used in the radio- sowano obudowy z tworzywa sztucz- telephones produced by Radmor. Before, nego o bardzo dobrych parametrach metal casings were used.  mechanicznych. Do tej pory obudowy były wykonywane z metalu. 

178 179 RD-3109A 5500 DORĘCZNE CB RADIO/ ZESTAW MUZYCZNY/ HANDHELD CB RADIO MUSIC SET PROD. 1989–1993 PROT. 1991

20x7,5x5 cm PROD. 1991–1993 KIEROWNIK PROJEKTU/ PROJECT MANAGER: Radiotelefon pracujący w tzw. paśmie Radiotelephone working in the so-cal- STANISŁAW MAZURCZAK obywatelskim, przeznaczonym dla led civic band intended for a wide au- PROJEKT WZORNICZY/ DESIGN: RYSZARD HOGA szerokiego kręgu odbiorców. Używanie dience. Using this radio did not require ZESPÓŁ/ TEAM: MIROSŁAW SOKÓŁ, WŁODZIMIERZ KNAST, tego radia nie wymagało uzyskania od a license for the the chosen frequency. ADAM MARCINIUK, WOJCIECH RADZIEŃSKI, ANDRZEJ BODURKA odpowiedniego urzędu zezwolenia na Used in the organization of sports com- korzystanie z częstotliwości. Stosowany petitions, work at heights and tourism, 44x46x35 cm przy organizacji zawodów sportowych, i.e. activities where communication was pracach na wysokościach i w turysty- essential. ce – wszędzie tam, gdzie niezbędna jest W zestawie 5500 wykorzystano do- In constructing the 5500 set, the expe- łączność. The maximum range of communication świadczenia zdobyte przy tworzeniu rience gained on the 54 series was is approx. 3.5 kilometers.  serii 54, w pewnym stopniu opierając used, based to some extent on proven Maksymalny zasięg komunikacji to ok. się na sprawdzonych rozwiązaniach. solutions. The new 5550 compact disc 3,5 kilometra.  Odtwarzacz płyt kompaktowych 5550 player was based on the same Philips bazował na tej samej technologii Philipsa, technology as the 5450. The 5530 tape co odtwarzacz 5450. Magnetofon 5530 recorder was technically identical to the był technicznie tożsamy z 5430. Do ze- 5430. The 5510 amplifier was developed stawu opracowano wzmacniacz 5510, for the set originally consisting of the pierwotnie tuner 5520 i korektor gra- 5520 tuner and 5570 graphic equalizer. ficzny 5570. Tuner 5520 bardzo szybko The 5520 tuner was very quickly repla- zastąpiono modelem 5521, wyposażo- ced by the 5521 model equipped with nym w mikroprocesor, co podniosło a microprocessor, which increased its jego funkcjonalność. W początkowym functionality. In the initial period of pro- okresie produkcji oferowano część seg- duction, some segments were offered in mentów w kolorze antracytowym. Pro- anthracite colour. The production series dukcja seryjna obejmowała urządzenia included devices in black. w kolorze czarnym. The 5500 set consisted of: W skład zestawu 5500 wchodziły 5510 – transistor stereo amplifier; następujące elementy: 5520/5521 – Dual band FM/AM tuner; 5510 – tranzystorowy wzmacniacz 5570 – graphic equalizer; stereofoniczny; 5530 – stereo tape recorder; 5520/5521 – dwuzakresowy tuner 5550 – CD player.  FM/AM; 5570 – korektor graficzny; 5530 – magnetofon stereofoniczny; 5550 – odtwarzacz płyt kompaktowych. 

180 181 5502, LS30 ZESTAW MUZYCZNY Z ZESPOŁEM GŁOŚNIKOWYM/ MUSIC SET WITH LOUDSPEAKERS PROT. 1991 PROD. 1992–1994 (ZESTAW MUZYCZNY 5502), 1996-1997 (ZESPÓŁ GŁOŚNIKOWY LS30) KIEROWNIK PROJEKTU/ PROJECT MANAGER: STANISŁAW MAZURCZAK PROJEKT WZORNICZY/ DESIGN: RYSZARD HOGA ZESPÓŁ/ TEAM: MIROSŁAW SOKÓŁ, WŁODZIMIERZ KNAST, ADAM MARCINIUK, WOJCIECH RADZIEŃSKI, ANDRZEJ BODURKA, BOGUSŁAW BOŻEK

44x46x26,5 cm (zestaw/ set), 95x21x30 cm (głośnik/ loudspeaker)

Po upadku żelaznej kurtyny pojawiła się After the fall of the iron curtain, the możliwość zastosowania na szeroką ska- opportunity emerged to use on a large lę nowoczesnych komponentów zagra- scale modern components from foreign nicznych producentów. Konstruktorzy manufacturers. The design engineers at Radmoru postanowili wykorzystać tę Radmor decided to take this chance and szansę, opracowując zestaw 5502, który developed the 5502 set, which was le- wzorniczo oparty był na serii 5500, ale aning in styling terms on the 5500 series, elektronicznie stanowił zupełnie nową but in terms of electronic components konstrukcję. constituted a completely new appliance.

W skład zestawu 5502 wchodziły The 5502 set consisted of: następujące elementy: 5512 – Stereo integrated amplifier; 5512 – wzmacniacz stereofoniczny; 5522 – Quartz synthesizer tuner 5522 – dwuzakresowy, stereofoniczny FM/AM; tuner FM/AM; 5573 – Stereo graphic equalizer; 5573 – korektor graficzny 5532 – Stereo double casette deck; z wyświetlaczem; 5552 – Compact disc player.  5532 – magnetofon stereofoniczny; 5552 – odtwarzacz płyt kompaktowych. 

182 183 5502A 5502B ZESTAW MUZYCZNY/ ZESTAW MUZYCZNY/ MUSIC SET MUSIC SET PROD. 1994–1996 PROD. 1996–2000 KIEROWNIK PROJEKTU/ PROJECT MANAGER: KIEROWNIK PROJEKTU/ PROJECT MANAGER: STANISŁAW MAZURCZAK STANISŁAW MAZURCZAK PROJEKT WZORNICZY/ DESIGN: RYSZARD HOGA PROJEKT WZORNICZY/ DESIGN: RYSZARD HOGA ZESPÓŁ/ TEAM: MIROSŁAW SOKÓŁ, WŁODZIMIERZ KNAST, ZESPÓŁ/ TEAM: MIROSŁAW SOKÓŁ, WŁODZIMIERZ KNAST, ADAM MARCINIUK, WOJCIECH RADZIEŃSKI, ANDRZEJ BODURKA ADAM MARCINIUK, WOJCIECH RADZIEŃSKI, ANDRZEJ BODURKA

44x49,5x27,5 cm 44x39x27,5 cm

Zestaw 5502 przeszedł drobne zmiany The 5502 set underwent minor changes Zestaw 5502B był pochodną zestawu The 5502B kit was a derivative of the polegające m.in. na wymianie podstawek including changes of base plates (from 5502A. Zmiany wizualne objęły wy- 5502A kit in production. Visual chan- (z plastikowych na toczone aluminiowe) plastic to turned aluminium) and the świetlacze, które odtąd były wykonane ges included the displays in blue colour, oraz szaty kolorystycznej diod i wyświe- colour scheme of LEDs and displays w technologii RDS, w kolorze niebieskim. which from now on were made in RDS1 tlaczy (z zielonej na pomarańczową). Ze- (from green to orange). After these Zastosowano także diody świecące, sy- technology. LEDs in green and red indi- staw po tych zmianach oferowany był changes, the set was offered under the gnalizujące poszczególne funkcje, w ko- cating individual functions were used, pod handlowym oznaczeniem 5502A. trade name 5502A. lorach zielonym i czerwonym. Podjęto as well. Apart from cosmetic changes też próbę stworzenia nowych elemen- in the segments offered so far, an at- W skład zestawu 5502A wchodziły The 5502A set consisted of: tów, podnoszących funkcjonalność tempt was made to create new elements następujące elementy: 5512 – Stereo integrated amplifier; zestawu. Do tych konstrukcji należy of the set to increase its functionality. 5512 – wzmacniacz stereofoniczn;y 5522 – Quartz synthesizer tuner amplituner 5565 (1997 rok) oraz ma- These designs include the 5565 receiver 5522 – dwuzakresowy, stereofoniczny FM/AM; gnetofon 5533 (1996 rok). Prezento- (developed in 1997) and the 5533 tape tuner FM; 5573 – Stereo graphic equalizer; wany zestaw stanowi ostatnią koncepcję recorder (developed in 1996). This kit is 5573 – korektor graficzny 5532 – Stereo double casette deck; 5502B, zawierającą wyżej wymienione, the latest 5502B concept, incorporating z wyświetlaczem; 5552 – Compact disc player.  prototypowe elementy. the above prototype elements. 5532 – magnetofon stereofoniczny; 5552 – odtwarzacz płyt W skład seryjnego zestawu 5502B The 5502B serial kit includes kompaktowych.  wchodzą następujące elementy: the following components: 5512B – wzmacniacz stereofoniczny; 5512B – stereo amplifier; 5522B – dwuzakresowy, 5522B – dual band stereo FM tuner; stereofoniczny tuner FM; 5573 – graphic equaliser with 5573 – korektor graficzny a display; z wyświetlaczem; 5532B – stereo tape recorder; 5532B – magnetofon stereofoniczny; 5552 – compact disc player. 5552 – odtwarzacz płyt kompaktowych. Prototypes not put into production: 5565 – amplifier with RDS; Prototypy nie wdrożone do produkcji: 5533 – tape recorder with 5565 – amplituner z RDS; Auto-reverse function.  5533 – magnetofon z Autoreversem. 

184 185 3709 3005 RADIOTELEFON KOLEJOWY/ RADIOTELEFON PRZEWOŹNY/ RAILWAY RADIOTELEPHONE MOBILE RADIOTELEPHONE PROD. 1994–1997 PROD. 1994-2009

24x20x12 cm 18x20x17 cm

Urządzenie stosowane w kolejnictwie A device dedicated for use in the railroad Konstrukcja tego radiotelefonu stanowi An expansion upon the 3004 radiotele- jako stacjonarne (instalowane na sta- industry as a stationary (installed at train rozwinięcie rozwiązań zastosowanych phone’s structure, based upon modern, cjach kolejowych) oraz jako przewoźne stations) and mobile device (used by tra- w modelu 3004, z wykorzystaniem no- SMT, integrated circuits. Furthermore, (użytkowane przez załogi pociągów). in crews). From a technical standpoint, woczesnych układów scalonych, wy- a 2-digit LCD display was available to Technicznie radiotelefon bazuje na roz- the radiotelephone is based on the 3005 konanych w technologii SMT. Ponadto, the user. wiązaniach z modelu 3005. model solutions. użytkownik miał do dyspozycji dwucy- frowy wyświetlacz LCD. Radiotelephones in the taxi version, Radiotelefon produkowany byłw kilku The radiotelephone was produced in se- permitted the stoppage of transmission wersjach różniących się technologią wy- veral versions, varying when it comes Radiotelefony te w wersji taksówkowej time, determining the transmission time, konania panelu manipulatora. W wersji to the manipulator panel technology. umożliwiały ustawienie blokady cza- as well as sending a distress signal.  podstawowej (oznaczonej numerem The basic version (marked as 3709) fe- su nadawania, określenie limitu czasu 3709) występują duże, niezależne atures large, independent keys, while nadawania oraz wysłanie sygnału alar- przyciski, zaś wersja po modernizacji the modernised one (marked as 3769) mowego.  (oznaczona numerem 3769) wyróżnia has a modern, monolithic membrane się nowoczesną, monolityczną klawia- keyboard. turą membranową. Steel casing, meant for mounting under Obudowa wykonana ze stali, przeznaczo- the ceiling of the engineer’s cabin. For na do montowania pod sufitem kabiny this reason, the speaker and microphone maszynisty. Głośnik i mikrofon zostały have been placed on the device’s lower umieszczone od spodu.  wall. 

186 187 FM-32025 3202, 3765 RADIOTELEFON STACJONARNY/ STACJA BAZOWA I RETRANSMISYJNA STATIONARY RADIOTELEPHONE WRAZ Z MANIPULATOREM/ PROD. 1994–1995 BASE STATION AND REPEATER 55x55x45 cm (zespół nadawczo-odbiorczy/ transceiver set), 330x340x200 cm (manipulator) WITH MANIPULATOR PROD. LATA 90. XX W./ 1990S. Urządzenie bazowe przeznaczone do A base device designed for the commu- łączności w służbach mundurowych nication of uniformed services and civil 42x33x16 cm (centrala/ control panel), 23x17x25 cm (telefon/ telephone) i cywilnych. servants. Zestaw opracowany przez firmę Erdex This set was developed by the Erdex Manipulator mógł być oddalony od The manipulator could be up to 20 kilo- z Krakowa, początkowo pod nazwą MRB company from Cracow under the name radiotelefonu do 20 kilometrów. Ste- meters from the radiotelephone. It was 3005, w celu wypełnienia luki powsta- MRB 3005 to fill a gap which formed rowanie odbywało się 1 parą dzierżawio- controlled through one pair of a leased łej po zaprzestaniu przez Radmor pro- after Radmor ceased to produce the nej linii telefonicznej. Takie rozwiązanie telephone line. Such a solution made it dukcji dotychczasowej stacji bazowej previous 3204 base station. This was umożliwiało zainstalowanie zespołu possible to install a transmitting-receiv- 3204. Było to pierwsze produkowane the first repeater device produced in Po- nadawczo-odbiorczego oraz anteny ing unit and the aerial at the highest point w Polsce urządzenie retransmisyjne land which was intended for the Mobile w najwyższym punkcie danego terenu, of a given area which provided the best przeznaczone dla sieci Radiokomunikacji Overland Radio Communications used by co zapewniało najlepsze warunki pro- propagation conditions.  Ruchomej Lądowej (RRL), stosowane both state services and civilian clients.  pagacyjne.  zarówno przez odbiorców resortowych jak i cywilnych. 

188 189 3501 RADIOSTACJA DORĘCZNA/ HANDHELD RADIO PROD. OD/ SINCE 1996 ZBIGNIEW MOROZOWSKI, TOMASZ BURSKI, RYSZARD ŚWIERK, MAREK MAZURKIEWICZ, JERZY GUZ

22x9x4,5 cm, 110 cm (antena/ antenna)

Niezwykle prosta w obsłudze radiosta- The special feature is the ease of use. cja doręczna – do jej obsługi służą tylko There are only two switches and two but- dwa przełączniki i dwa przyciski oraz tons for operation, as well as a small LCD niewielki wyświetlacz LCD. Radiosta- display. The radio has a built-in testing cja ma wbudowany program testujący, program. The radio’s software includes a jej oprogramowanie zawiera 10 kluczy 10 masking keys. maskujących. The radio allows you to connect any Radiostacja pozwala na dołączenie prak- external data source (terminals, dri- tycznie każdego, zewnętrznego źródła vers or typical computers). It has a GPS danych (terminali, sterowników czy ty- receiver, and the geographic position can powych komputerów). Jest wyposażo- be shown on the display or sent to a ma- na w odbiornik GPS, przy czym pozycja ster radio, thanks to which it is possible geograficzna może być pokazana na to automatically locate the user.  wyświetlaczu lub wysłana do radiostacji nadrzędnej, co umożliwia automatyczne lokalizowanie użytkownika. 

190 191 A-5610 3005, LENTO STEREOFONICZNY WZMACNIACZ ZINTEGROWANY WZMACNIACZ DUAL MONO ZINTEGROWANY/ ORAZ ZESPÓŁ GŁOŚNIKOWY LENTO/ STEREO INTEGRATED AMPLIFIER DUAL MONO INTEGRATED AMPLIFIER PROD. 1999–2000 AND LENTO LOUDSPEAKER KIEROWNIK PROJEKTU/ PROJECT MANAGER: PROT. 1999 STANISŁAW MAZURCZAK PROD. 2000 PROJEKT WZORNICZY/ DESIGN PROJECT: RYSZARD HOGA PROJEKT ELEKTRYCZNY, MECHANICZNY I WZORNICZY/ ZESPÓŁ/ TEAM: MIROSŁAW SOKÓŁ, WŁODZIMIERZ KNAST, ELECTRICAL, MECHANICAL, AND VISUAL DESIGN: TOMASZ BURSKI ADAM MARCINIUK, ANDRZEJ WYSOCKI 12x43x27 cm (amplifikator/ amplifier), 20x90x32 cm (głośnik/ loudspeaker) 44x12x30 cm

Wzmacniacz Amplifikator to konstrukcja, The “Amplifikator” amplifier was en- Opracowywaniu założeń konstruk- The foredesign of the 5610 amplifier was która powstała w prywatnym, domo- gineered at the home laboratory of cyjnych dla wzmacniacza 5610 przy- driven by the idea of building a premium wym laboratorium Tomasza Burskie- Tomasz Burski (Radmor’s designer of świecała idea stworzenia produktu product. This was the goal of the appe- go – radmorowskiego konstruktora radiotelephones and RF transceivers), klasy premium. Dążono do tego zarówno arance and functional design efforts. The radiotelefonów i radiostacji, pasjonata an enthusiast of audio technology. wzorniczo, jak i konstrukcyjnie. Płyta front panel made of a thick aluminium techniki audio. czołowa wykonana została z grubego profile highlights the concept. The mini- The amplifier model constructed be- aluminiowego profilu. Minimalizm wyra- malist design of the device is expressed Model wzmacniacza zbudowany w la- tween 1998 and 1999 was an effect żono w liczbie elementów regulacyjnych by the number of front panel controls tach 1998/99 był efektem wielu wcze- of many prior experiments, tests, and na froncie, a także ilości funkcji, które and the number of functions, which is śniejszych eksperymentów, pomiarów sound monitoring. He managed to raise w audiofonicznym sprzęcie wysokiej kla- always sparse and practically reduced i odsłuchów kontrolnych. Modelem tym interest with the amplifier in the private sy zawsze były nieliczne – praktycznie to bare essentials in hi-fi units. zainteresował kierownictwo prywat- company Audio Radmor, which had been podstawowe. nej spółki Audio Radmor, wydzielonej divested from the parent organisation. Another feature dedicated to music lo- już wówczas ze struktur macierzystej Having introduced the design to audio Ukłonem w stronę melomanów była vers is the Direct functionality which by- firmy. Po zapoznaniu z tą konstrukcją electronics enthusiasts and reviewers, funkcja „Direct”, polegająca na wyłą- passes the equalizer pre-amp from the trójmiejskich recenzentów – pasjonatów, Audio Radmor ordered three prototypes czeniu przedwzmacniacza korekcyjnego audio line (and thus disabling bass and Audio Radmor zamówiło u konstruktora of the amplifier to be built by Tomasz z toru audio (nie były korygowane tony treble controls). Bass and treble are con- wykonanie trzech prototypów wzmac- Burski. Featured on the Audio Show wysokie i niskie). Korekcja tonów niskich trolled with two separate knobs aligned niacza. Wystawiony na Audio Show 1999 expo as the “Radmor Amplifikator”, i wysokich możliwa była za pomocą po- horizontally with other control knobs 1999, wzbudził duże zainteresowanie, the unit attracted much attention, also kręteł umieszczonych w jednej osi na on the front panel. The Direct feature is również znawców branży, osłuchanych among the industry’s experts in hi-fi au- froncie obudowy. Funkcja „Direct” miała operated with a separate switch.  ze sprzętem wysokiej klasy. W efekcie dio equipment. The effect was an order dedykowany przycisk.  zamówiono u konstruktora 10 sztuk for 10 units to be delivered by the original wzmacniaczy dostawą na I półrocze designer in the first half of 2000. The 2000 roku. Urządzenie testowała prasa amplifier received great praise in testing branżowa i uzyskiwało ono bardzo dobre by industry journalists. The editors of opinie. Redakcja opiniotwórczego mie- the opinion-making “Audio” magazine sięcznika „Audio” zaliczyła Amplifika- rated it among the best audio equipment tora do grona najlepszych testowanych they had ever tested. However, the bu- u siebie urządzeń audio. Kłopoty spółki siness problems of Audio Radmor and Audio Radmor i zakończenie działalności its shutdown stopped the distribution przerwało dystrybucję wzmacniacza.  of the amplifier.

192 193 RRC-9200 RADIOSTACJA PLECAKOWA/ MANPACK RADIO PROD. 1998-2006 PRODUKCJA NA LICENCJI THOMSON-CSF (OBECNIE THALES)/ PRODUCTION UNDER LICENSE FROM THOMSON-CSF (NOW THALES)

29x9x25 cm

Nowoczesna radiostacja wojskowa It is a modern military radio from the PR4G z rodziny PR4G, produkowana na licencji family, manufactured under license Thomson-CSF.  from Thomson-CSF. 

194 195 RRC 9500 RADIOSTACJA POKŁADOWA/ MOBILE RADIO PROD. 1998-2006 PRODUKCJA NA LICENCJI THOMSON-CSF (OBECNIE THALES)/ MANUFACTURED UNDER LICENCE FROM THOMSON-CSF (PRESENTLY: THALES)

30x14x35 cm

Nowoczesna radiostacja wojskowa This modern military radio station produkowana na licencji Thomson-CSF manufactured under licence from (obecnie Thales). Charakteryzuje się Thomson-CSF (presently: Thales) is di- wysokim stopniem odporności na prze- stinguished by a high degree to resistan- ciwdziałanie radioelektroniczne, oraz ce to radio and electronics neutralisation, zapewnia szeroki zakres usług. providing a broad range of utilities.

Model 9500 jest częścią systemu PR4G The 9500 model is part of the PR4G sys- obejmującego radiostacje plecakowe tem encompassing backpack and mobile i pokładowe, zestaw urządzeń peryfe- radio, a set of peripherals, a tactical data ryjnych, taktyczny terminal transmisji transmission terminal, as well as additio- danych oraz wyposażenie dodatkowe. nal equipment.

Stosowana w Siłach Zbrojnych Rzeczy- Used by the Polish Armed forces as an pospolitej Polskiej jako radiostacja po- onboard radio station in all types of mi- kładowa we wszystkich typach pojazdów litary vehicles.  wojskowych. 

196 197 R-3505 RRC 9310 RADIOSTACJA PROGRAMOWALNA/ RADIOSTACJA POJAZDOWA/ SOFTWARE DEFINED RADIO MOBILE RADIO PROD. 2004-2008 PROD. OD/SINCE 2008 ZBIGNIEW MOROZOWSKI, ROMAN RIEGEL, PRODUKCJA NA LICENCJI FIRMY THALES MARCIN ZBAWICKI PRODUCTION UNDER LICENSE FROM THALES

9x21x5 cm, 55 cm (antena/ antenna) 26x14x34 cm

Pierwowzór radiostacji programowal- The prototype of the COMP@N family of Radiostacja z rodziny F@stnet. Urzą- A radio station from the F@stnet family. nych rodziny COMP@N. Radiostacja programmable radios. Handheld radio dzenie modułowe, składające się z ra- Modular device consisting of RRC 9210 doręczna klasy SDR (Software Defined of SDR class (Software Defined Radio). diostacji plecakowej RRC 9210 oraz manpack radio and WZM 126AP power Radio). Nowoczesny wielosystemowy A modern multi-system means of com- wzmacniacza mocy WZM 126AP. Pro- amplifier. Programmable on-board radio środek łączności, którego cechy zde- munication, which features are defined gramowalna radiostacja pokładowa, with built-in IP module and GPS receiver. finiowane są poprzez oprogramowanie by software (waveform). Its important z wbudowanym modułem IP i odbior- (waveform). Mogła być być modyfiko- feature was the possibility of modifica- nikiem GPS. It is designed to establish radio commu- wana bez konieczności wymiany kom- tion without the need to replace electro- nication at the tactical level. Designed for ponentów elektronicznych, a jedynie nic components, but only by replacing Służy do nawiązywania łączności ra- installation in all types of combat plat- poprzez wymianę oprogramowania. the software. Thanks to this, it is possi- diowej na szczeblu taktycznym. Prze- forms – mobile and stationary. Equipped Dzięki temu możliwym jest zastąpienie ble to replace with one device a number znaczona do montażu we wszystkich by the Polish Armed Forces since 2008.  jednym urządzeniem szeregu klasycz- of classic radios and radiotelephones rodzajach platform bojowych – mobil- nych radiostacji i radiotelefonów uży- used so far in the Armed Forces and civil nych i stacjonarnych. Na wyposażeniu wanych dotychczas w Siłach Zbrojnych services (police, fire brigade, medical Sił Zbrojnych RP od 2008 r.  oraz służbach cywilnych (policja, straż rescue, Crisis Management Centers).  pożarna, ratownictwo medyczne, Centra Zarządzania Kryzysowego). 

Radiostacja na zdjęciu pochodzi z uży- The radio station in the photograph wanego na misji pokojowej kołowego comes from a “Rosomak” Wheeled Ar- transportera opancerzonego Rosomak moured Personnel Carrier used during i nosi ślady penetracji odłamkami. Po- a peacekeeping mission and it has marks mimo uszkodzeń radiostacja pozostała from penetration by splinters. In spite of sprawna.  the damage, the radio station remained functional. 

198 199 RRC 9210 RADIOSTACJA PLECAKOWA/ MANPACK RADIO PROD. OD/ SINCE 2008 PRODUKCJA NA LICENCJI FIRMY THALES PRODUCTION UNDER LICENSE FROM THALES

26x8,5x18 cm

Radiostacja z rodziny F@stnet. Prze- A radio station from the F@stnet family. znaczona jest do nawiązywania łącz- It is designed for radio communications ności radiowej na szczeblu taktycznym. on the tactical level. It is carried in a sol- Przenoszona jest przez przez żołnierza dier’s backpack. w plecaku. The F@stnet radio stations are modular Radiostacje F@stnet to urządzenia mo- devices. The mobile RRC 9310 version dułowe. Wersja pojazdowa RRC 9310 consists of a manpack radio and a power składa się z radiostacji plecakowej oraz amplifier ➡[ p. 197].  wzmacniacza mocy [➡ s. 197]. 

200 201 35010 ULL7000 RADIOSTACJA OSOBISTA/ PODWODNE ŚWIATŁO NURKOWE/ PERSONAL RADIO DIVER’S LAMP PROD. OD/SINCE 2006 PROT. 2019

JAN BERENT, JAROSŁAW KACZMAREK, 30x3,5 cm DAMIAN BISTRAM, KRZYSZTOF GROCHOWIAK 11,5x7x2,5 cm, wysokość w zależności od anteny/ height depending on the antenna 13 lub/ or 18 cm Prototyp urządzenia sygnalizacyjnego, Signaling device prototype. It is to be służącego głównie do zabezpieczenia used mainly for securing diving works, prac nurkowych, oznaczania instalacji, marking installations, devices and ro- Jedna z najmniejszych radiostacji oso- One of the smallest personal radios is urządzeń i robotów działających pod bots operating under water, especially bistych na świecie, przeznaczona jest do designed for communication between wodą, szczególnie na głębokościach do at depths up to 4000 meters, where the łączności pomiędzy członkami druży- team members or combat teams in 4000 metrów, gdzie z zasady występuje visibility is very limited. ny czy zespołu bojowego w niewielkich small radio networks. Users can esta- bardzo ograniczona widoczność. sieciach radiowych. Użytkownicy mogą blish communication on one 16 pre-pro- ULL is a programmable device – thanks nawiązać łączność na jednym z 16 za- grammed channels. ULL jest urządzeniem programowalnym – to the application you can change both programowanych wcześniej kanałów. dzięki aplikacji można zmieniać zarówno the colors and the frequency of flashes The radio station works in the 2.4 Ghz kolory, jak i częstotliwość występowania and regulate the power of continuous Radiostacja pracuje w paśmie często- frequency band (like Wi-Fi networks) in błysków oraz regulować moc świecenia light. The batteries are not replace- tliwości 2,4 GHz (tak jak sieci Wi-Fi) the impulse system. Thanks to this, the ciągłego. Akumulatory są niewymie- able. The energy reserve allows for w systemie impulsowym. Dzięki temu risk of unauthorised parties detecting nialne, zapas energii pozwala na ciągłą continuous operation for over 8 hours. zminimalizowane jest ryzyko wykrycia the signal is minimised.  pracę przez ponad 8 godzin. Trwające Charging takes about 3 hours and takes transmisji przez niepowołane osoby.  około 3 godziny ładowanie odbywa się place in a special transport case.  w specjalnej walizce transportowej. 

Cechą radiostacji osobistej 35010 jest A feature is the possibility of automa- możliwość automatycznej retransmisji, tic retransmission, which significantly która zdecydowanie zwiększa zasięg increases the range of communication, łączności, umożliwiając ominięcie róż- making it possible to bypass various norodnych przeszkód w terenie otwar- obstacles in open areas or in buildings.  tym lub w budynkach. 

202 203 COMP@N RADIOSTACJA SDR DORĘCZNA/ PRZEWOŹNA/ SDR HANDHELD/ MOBILE RADIO PROD. OD/SINCE 2016 MENEDŻER PRODUKTU COMP@N/ COMP@N PRODUCT MANAGER: MARCIN ZAPADKA

9x23x4,5 cm (radiostacja/ radio), 30x18x30 cm (wzmacniacz z adapterem/ amplifier with the adapter)

Rodzina radiostacji programowalnych The SDR (Software Defined Radio) pro- SDR (Software Defined Radio). Charak- grammable radio stations’ family. It is teryzuje ją wspólna platforma sprzętowa characterised by a shared hardware (hardwarowa), na której można zaimple- platform on which you can implement mentować waveformy umożliwiające za- waveforms that make modern battle- rządzaniem nowoczesnym polem walki. field management possible.

Zgodnie z koncepcją SDR, zmiana In line with the SDR concept, the featu- funkcjonalności radiostacji odbywa res of the transceiver are modified by się poprzez zmianę oprogramowania. changing the software. The transceiver W związku z tym radiostacja zapewnia provides an operating flexibility with elastyczność wykorzystania, szeroki a wide frequency band and a conside- zakres częstotliwości pracy oraz dużą rable processing power. moc obliczeniową. The dedicated mobile set (with power Adapter pojazdowy (wraz ze wzmac- amplifier) allows onboard operation niaczem mocy) zapewnia solidne za- with secure mounting and easy remo- mocowanie oraz możliwość szybkiego val without interrupting the operation. wyjęcia radiostacji, bez przerwy w jej When docked, the transceiver automa- działaniu. Po zamontowaniu radiostacji tically starts operating with the onboard w adapterze, automatycznie przełącza RF antenna and ICT systems.  się ona na współpracę z pojazdowym systemem antenowym, instalacją tele- informatyczną pojazdu. 

Comp@n – radiostacja pojazdowa, która Comp@n – handheld radio, vehicle ada- składa się z radiostacji doręcznej, ada- pter and power amplifier (option) create ptera pojazdowego oraz wzmacniacza a mobile set.  mocy (opcja). 

204 205 LUDZIE DOBREJ ROBOTY GOOD JOB PEOPLE

Z ARCHIWUM ZAKŁADOWEGO FROM THE COMPANY ARCHIVES

Portrety pracowników, opisy ich stano- wisk oraz tytuł tego rozdziału pochodzą z Księgi Pamiątkowej Zakładów Radio- wych Unitra Radmor z 1974 roku.

The employees’ portraits, the descrip- tions of their positions and the title of the chapter come from the Unitra Rad- mor Radio Factory Commemorative Book from 1974. Notatka, lata 60./70. XX w./ Delegacja zakładów MORS podczas pochodu Note, 60s/70s of the 20th c. pierwszomajowego, lata 60./ 70. XX w./ MORS company delegation during the May Day march, 60s 70. the 20th c.

Aleksandra Bartusch na stanowisku handlowym przedsiębiorstwa MORS, XXXII Międzynarodowe Targi Poznańskie, 1963/ Aleksandra Bartusch in MORS’s booth at the 32nd Poznań International Fair, 1963

208 209 Zespół Biura Rozwojowego, 1965/ Development Office Team, 1965

Zespół Biura Rozwojowego, 1967/ Development Office Team, 1967

Adam Dering, wieloletni kierownik Biura Rozwojowego/ Adam Dering, head of the Development Office of many years standing Budynek B-16 nazywany „Manhattanem” w budowie, ok. 1978/ B-16 building called “Manhattan” under construction, c. 1978

Wręczenie odznaczeń dla zasłużonych pracowników Radmoru, 1975/ Awarding of the distinctions to the accomplished Radmor employees, 1975

List of the recipients of the “Accomplished Radmor Employee Distinction”, 1975

212 213 Alicja Wierzba, brygadzistka nawijalni F-314/ Alicja Wierzba, forewoman of the F-314 winding room

Czesława Niedziółka, kierownik biblioteki technicznej/ Symboliczny „akt chrztu” centrali telefonicznej, 1969/ Czesława Niedziółka, Symbolic “christening” of a telephone exchange, 1969 head of the technical library

Brygady F-202 i F-203/ F-202 and F-203 teams Henryk Marchel, konstruktor/ Zbigniew Cichoński, kierownik radiowęzła/ Edmund Rohde, pracownik działu TM/ Halina Galińska, brygadzistka/ Henryk Marchel, construction engineer Zbigniew Cichoński, head of the radio station Edmund Rohde, employee of the Engineering and Mechanics Department Halina Galińska, forewoman

Zygmunt Hanc, kierownik sekcji kontroli jakości/ Roma Janowska, kierownik Zakładowego Ośrodka Zygmunt Hanc, head of the quality inspection section Informacji Techniczno-Ekonomicznej/ Roma Janowska, head of the Company Centre of Information of Technology and Economics

216 217 Edmund Baaske, brygadzista Wydziału Prototypów/ Edward Zdunowski, brygadzista/ Helena Starost, monter układów elektronicznych/ Edmund Baaske, foreman of the Prototype Department Edward Zdunowski, foreman Helena Starost, electronic circuit assembler

Czesława Batycka, zestrajacz urządzeń elektronicznych/ Czesława Batycka, electronic devices’ synchroniser

Bogdan Połczyński, konstruktor/ Bogdan Połczyński, construction engineer Codzienna praca w Radmorze/ Everyday work at Radmor

220 221 Foldery reklamowe z lat 1960–1995/ Advertising brochures from 1960–1995 KATALOG/ CATALOGUE WYSTAWA/ EXHIBITION Patronat honorowy/ Honorary patron: Autorzy/ Authors Legenda Radmoru/ The Legend of Radmor Prezydent Gdyni Mayor of Gdynia/ Agnieszka Drączkowska, Paweł Gełesz, Dariusz Małszycki, Muzeum Miasta Gdyni/ Gdynia City Museum Wojciech Szczurek Marcin Szerle, Czesława Frejlich, Wojciech Wybieralski, 6.11.2020 – 29.08.2021 Piotr Metz, Stanisław Kosicki, Andrzej Synowiecki, Grzegorz Bojke Wystawa dofinansowana ze środków Kuratorzy/ Curators Ministra Kultury, Wstęp/ Introduction Agnieszka Drączkowska, Paweł Gełesz, Artur Wodzyński Dziedzictwa Narodowego i Sportu/ Wojciech Szczurek The exhibition was co-financed by the Ministry of Culture, Aranżacja wystawy/ Exhibition design National Heritage and Sport Redakcja/ Editors Paweł Gełesz Agnieszka Drączkowska, Paweł Gełesz

Identyfikacja wizualna/ Visual identity Partner strategiczny/ Tłumaczenie/ Translation Anita Wasik Strategic partner: Marta Skibińska Tłumaczenie/ Translation Redakcja językowa i korekta/ Language editor and proof-reader Marta Skibińska

Agnieszka Kochanowska Partnerzy/ Redakcja językowa i korekta/ Language editor and proof-reader Partners: Projekt graficzny/ Graphic design Agnieszka Kochanowska Anita Wasik Współpraca/ Cooperation

Zdjęcia/ Photograhs Agata Abramowicz, Blanka Balicka, Roman Bartkowski, Patroni medialni/ Leszek Żurek Martyna Basalska, Małgorzata Bujak, Marek Cichowski, Media patrons: Jacek Czerniejewski, Ryszard Dulski, Rafał Frankowski, Digitalizacja materiałów archiwalnych/ Digitization of archival materials Anna Kondracka, Mateusz Kozielecki, Olga Lewandowska, Katarzyna Piotrowska Dariusz Małszycki, Marzena Markowska, Iza Meronk, Michał Miegoń, Barbara Rzepiak, Ewa Skelnik, Konsultacje merytoryczne/ Consultation Tomasz Sosnowski, Marcin Szerle, Robert Szymanowski, Jacek Czerniejewski, Marek Cichowski, Karina Kowalska, Patrycja Wójcik, Marek Średniawa, Gabriela Zbirohowska-Kościa, Małgorzata Zeman Małgorzata Zeman

W katalogu zaprezentowano obiekty ze zbiorów Jacka Czerniejewskiego, Ryszarda Dulskiego, Muzeum Nurkowania w Warszawie oraz firmy Radmor S.A./ The catalogue presents items from the collections of Jacek Czerniejewski, Ryszard Dulski, Museum of Diving in Warsaw and Radmor S.A.

Druk/ Printed by Argraf

© Muzeum Miasta Gdyni ISBN 78-83-956152-2-1 Gdynia 2020