Einhardi Vita Karoli Magni

SCRIPTORES

RERUM GERMANICARUM

IN USUM SGHOLARUM

MONUAIENTIS GERMANIAE HISTORICIS

SEPARATIM EDITI.

EINHARDI VITA KABOLI MAGNI.

EDITIO SEXTA.

HANNOVERAE IMPENSIS BIBLIOPOLII HAHNIANI.

1911.

(NEUDRUCK 1927.) EINHARDI VITA KAROLI MAGNI

POST G. H. PERTZ RECENSUIT G. WAITZ.

EDITIO SEXTA.

curavit o. holder-egger.

HANNOVERAE IMPENSIS BIBLIOPOLII HAHNIANl.

1911.

(NEUDRUCK 1927.) THE '

MffiTS

4~6 8 5

HANNOVERAE. TYPIS CULEMANNOBUM. JSJ tdlus heroum qui medio aevo eminuerunt Karoli imperatoris, historicorum nullus Einhqrdi l famam aequavit. Uterque gente ct indole Germanus; et hic quidem sub finem 2 3 regni Pippini aut primis Karoli annis natus est . Cuius

5 1) Ita nomen scribendum esse chartae Einhardo a Hludowico imperatore concessae (una pro monasterio Blandiniensi Ainhardum scribit), et catalogus procerum Saxoniae a. 802 (Einhartus), tum ipse in Anna- libus a. 806, in duabus chartis pro monasterio Laureshamensi aliisque, quas notis Tironianis exaratas Parisiis inspexi, in epistola ad Lupum io (MG. Epist. VI, p. 9) et in translationis SS. Marcellini et Petri historia (p>-aef., SS. XV, 2, p. 239,), necnon amicorum eius praecipui, Gerwar- dus in versibus Vitae Karoli subiectis, Lupus Ferrariensis (epp. 1. 2. 4. o) et Hrabanas (in epitaphio), coaevi Ermoldus Nigettus (II, 31. Hein- ardus^), Walafridus Strabo (de Einharto), Frotharius Tullmsis (eptet. 14, 15 MG. Epist. V, p. 286), Anonymus Vitae Hludmcici auctor c. 41 (Hein- hardus), chronographus Fontanellensis (Gesta abb. Fontanell. c. Yi) (Heinhardus et Einhardus), tum Annalista Fuldensis a. 874, poeta Saxo (IV, 118, Poetae Carol. IV, p. 48>, ut praecipuos noni tantum saeculi

scriptores adducam , evidentissime ostendunt. Unus tamen alterve 20 posterioris aevi liber nomen eius et in Eginhardum, (Eginardum), Age- hardum profert, quod variis praeterea modis deformari codices monstrant. In unico epistolarum codice, Lugduni - Clavati a me anno 1827. iterwm reperto [nunc bibliothecae Parisiensis nr. 113797r initialis tantum littera E. exprimitur. fEnhardus auctor in codice Vindobonensi palai. nr. 532. 25 dicitur). [Formam Germanicam Einhart, qua ipse et alii in chartis usi sunt, Latine saepius Einhardus quam Einhartus reddi mihi persuasum habeo, ideoque illam retinui scribotdi rationemj. 2) Nam cum Karoli liberis nutritus est et in epistola ad Lupum anno 836. scripta senem se praedicat. 3) [Pertz ut fallacem testem reiecit nar- 30 rationem (Walahfridi), cuius partem ipse primus ex cod. Hannoverano SS. II, p. 440, n. edidit. Quam iam anno 1836. in codice Havniensi integram inveni et 'Archiv' VII, p. 372 sq. edidi, (tum Ph. Jaffe auctoritatem eius iure magni faciens editioni suae Vitae Karoli M. praemisit, nunc libris manu scriptis collatis emendatam infra exhibuimus). Ibi 35 Einhartus dicitur natus in Orientali Francia, in pago qui dicitur Moingeuui, et in Fuldensi coenobio sub pedagogio sancti Bonifacii martiris prima puerilis nutriturae rudimenta suscepisse, a Baugolfo abbate monasterii supradicti in palatium Karoli translatus esse narratur. Jaffe probabiliter sane coniecit parentes fuisse Einhardum et EngiU 40 fridam, quorum traditio coenobio Fuldensi facta legitur apud Dronke, et Ood, dipl. Fuld. p. 103, nr. 185 ; (Tradit. antiq. Fxdd. p. 23, nr. 14>. Einhart, qui hanc et alias quinque chartas (Dronke, Cod. dipl. nr. 87. 100. 102. 183. 184,) scripsit, nostrum esse habendum idem statuit et inde a. 788. et 791. eum Fuldae commoratum esse evicit]. (Einhardi 45 patrem Einhardum nominatum fuisse Hrabanus in epitaphio eius, infra p. XII, luce clarius dixit). VI EINHARDI VITA KAROLI M.

1 in aulam mox ut intravit, ab eo enutritus , atque postea et regni administrandi 2 et litterarii, quo rex maxime delectabatur, otii particeps effectus talem se praebuit, ut perpetua regi et liberis eius amicitia, post mortem quoque 3 duratura, devincirettir . TJna cum regc Alcuini discipulus, 6 arithmeticae gnarus ab ipso praedicatur*. Puella nobilis- sima 5 Imma, quam regis filiam fuisse posteri 6 voluerunt, 1 in matrimonium ducta, Vussinum ex ea filium suscepit . 8 Summo igitur loco habitus benehciisque auctus , inter cetera 9 10 abbatias S. Bavonis et Blandiniensem Gandavenses , im- 10 munitate iudiciaria donatas, accepit ; quibus vel Karolo vel 11 Hludowico imperante abbatiae S. Servatii Traiectensis , 12 13 S. Chlodoaldi , ecclesia S. Iohannis Ticinensis et annis 816—823. abbatia Fontanellensis u accesserunt. Anno 802. 15 inter proceres recenseticr , quibus obsides Saxonici custo- 15 diendi commissi erant. Operum regalium exactor constitutus 16 maximae molis aedificia, pontem Moguntiacensem, palatia Ingelheimense et Aquense, et quam hodieque ad-

1) Vita Karoli praefat. 2) Praefat. et Ermold. Nigell. II, 31—34, (Poetae Carol. II, p. 25). 3) Praefat. 4) Alcuini epistola 85, 20 Opp. I, 126 (nr. 172, MG. Epist. IV, p. 285>. 5) I/upi epist. 4. ad Einhardum (MG. Epist. VI, p. 11,). [Sororem Bernharii episcopi Wor- matiensis et abbatis Wizenburgensis eam habuii JaffS; sed cf. Sitnson, 'Jahrb. Ludwig d. Fr.' II, p. 1Q0J. 6) Primus monachus Chronici

Laureshamensis saec. XII. auctor (SS. XXI, p. 358 sq.) ; [ultimus Falk, 25

'Forschungen' XV, p. 6577. 7) Einhardi ep. 57, (MG. Epist. Vt p. 137 sq.). [Anno 819. nondum liberos natos esse charta ostendit hoc anno data, (Chron. Lauresham., SS. XXI, p. 360,). Quare Ideler et 0. Abel et Jaffi in epistola iUa de animi filio cogitari posse putaverunt, neque eam certo certius Einhardo vindicandam esse hic censuitl. 8) e. g. 80 Frideslare, Einhardi ep. 9, (l. I. p. 113/ 9) Miraei Opp. dipl. I. f [Serrure, l Cart. p. 3]; unde Ann. Gand., SS. II, p. 187, erroris in anni 826. nuntero arguuntur. Einh. epp. 13 —15. 23. 55. 56. 68, (l. I. sq.) p.Wbsqq 121. 137. 142 ; hist. translat. SS. MarceUini et Petri (IV, 11. 12, SS. XV, p.2Q0). 10) Ibid. et Einh. ep. 55; (Fund. 36 monast. Blandin., SS. XV, p. 624; Ann. Blandin., SS. V, p. 23; Vande Putte, Annales abb. S. Petri Blandin, p. 71 sqq.) ; hist. translat. S. Wan- dregiseli (c. 9, SS. XV, p. 627>. 11) Einh. ep. 3. et charta notis Tironianis scripta codicis regii Paris. nr. 2. 16. 12) Einh. ep. 39. [Aliud ac notum illud S. Clodoaldi monasterium prope Parisios situm 40 intelligendum esse censet Teulet II, p. 5, n. 27. 13) Einh. hist. translat. SS. Marcellini et Petri (I, 6, l. I. p. 242>. 14) Gesta abb. Fon- tanell., SS. II, p. 294, (SS. R. G. p. bO). 15) LL. I, p. 90, (LL. Sectio II, Capit. I, p. 234^ ['Hunc eundem ac nostrum Einhartum fuisse non constaV. JAFFti]. 16) Gesta abb. Fontanell., I. I. p. 293 (SS. 46 R. G. p. 50>, [ubi Ansigisus exactor operum regalium in Aquisgrani palatio regio sub Einhardo abbate constitutus diciturj. Walafridi Stra- bonis carmen de eo (infra p. IX) et Hrabani epitaphium (infra p. XII). EINHARDI VITA KAROLI M. VII

1 miramur, bacilicam Aquenscm , simplicitate , soliditate et concinnitudine aeternam ingenii eius testem, etsi non incho- 2 asse, perfecisse tamen credendus est . Imperatori domi 3 militiaeque semper adhaesit , nec nisi semel, cum anno 806. 6 legatus testamentum eius Leoni papae subscribendum porri- 1 geret , ab eo discessisse videtur. Anno 813. filiis Karoli maioribus natu defunctis, praecipuus ei Hludoivici in societatem imperii sibi adsciscendi 5 6 auctor fuisse traditur . Proximis post obitum Karoli annis io in grati et venerabundi animi signum vitam eius scribendam sibi proposuit, et ante annum 820. absolvit; anno enim sequenti 821. (vel S22J iam inter libros monasterii Sindleozes- Auva 7 occurrit, et anno 830. vel 831. famam eius late patuisse ex Lupi epistola ad Einkardum 8 intelligimus.

i5 Conqueritur in praefatione de litterarum in aula honore 9 iam iam imminuto , et quamvis apud Hludowicum impera-

1) In codice tamen saec. IX. ex. Vindohonensi inter theologos nr. 354. signato [nunc 9697 f°t- 55'. epitaphium Karoli usque feliciter rexit et hanc alteram inscriptionem legi: INFRA CAPELLA(M) 20. SCRIPTUM. Insig(n)em hanc dignitatis aulam Karolus caesar magnus

instituit, egregius Odo magister explevit ; Metensi fotus in urbe quiescit. 2) [Haec Jaffi in dubium vocavit, neque ipsum Einhardum architectum fuisse concessit. Sed contrariam sententiam tenuit Wattenbach, l D. GQ.' I, (ed. 6, p. 181, n. 5; ed. 7. I, p. 201, n. 2). Certe in Hrabani epi- 25 taphio (infra p. XII) legitur: Per quem et confecit (Karolus) multa satis opera. Cf. quae monui 'D. VG.' III, p. 440 n., loco allato ex Transl. S. Tiburtii (c. % SS. XV, p. 393, qui libellus ficticius est plenus l fraiide), ubi palatii regalis domesticus' diciturj. ' 3) Praef. [Minvs recte eum in Chron. Lauresh., SS. XXI, p. 358, Karoli archicapellanum 30 et notarium laudari, in Ann. Gand., SS. II, p. 187, Hludowici capellanum, inter omnes constat; cf. Siclcel, Acta I, p. 105, qui ipsum epi- stolas imperatorum nomine composuisse monet. Karoli capellanum dicunt etiam eum codd. Parisienses nr. 17056 (Notre Dame 133> et 6187, saec. XII. et XHI, Vindobonensis nr. 532 (Hist. eccl. 110>), saec. XII;

35 'scribam adiuratum ' cod. Parisiensis nr. 4955, saec. XI]. (Cancellarius Karoli dicitur in cod. BS^, infra p. 41, n.i). 4) Ann. Einh. ad a. 806. 5) Ermold. Nigell. II, 31 sqq., (Poetae Carol. II, p. 25/ 6) (Cf. infra p. XXVIII). 7) Apud Neugart, Episcopat. Constant. p. 541;

(Becker, Catalogi bibliothecarum antiqui p. 8, nr. 155 : Vita et gesta 40 Karoli imp. Augusti volum. In alio catalogo librorum monasterii

Augiensis saec. IX, R. Beer, 'Wiener Studien ' IX (1887), p. 165, secunda manu scriptum legitur:. Vita et gesta Karoli vl. I. Minime constare verba illa a Neugart tradita iam a. 820/1. scripta esse evicit ac probavit H. Wibel, ( Beitra'ge zur Kritih der Ann. regni Franc. und der 45 Ann. q. d. Einhardi', 1902, p. 218—229. Ideoque minime constat Vitam Karoli iam a. 820. compositam fuisse). 8) (Ep. 1, MG. Epist. VI, p. 1 sq. Haec epistola inter a. 830. et 836. scripta est, non constat eam iam a. 830. vel 831. scriptam esse). 9) (In praefatione Einhardi hoc non legitur, Walahfridus in suo prologo studiorum imminutionem con- 60 questus estj.

DD 3 P3 4" VIII EINHARDI VITA KAROLI M. torem locutn honoris pristinum relineret, tamen iam tum praesentiens se rebus imparem, quarum e medio amicus suus magnus discessisset, 'otium, quo aliquando perfrueretur, multi- 1 moda cogitatione meditari' coepit . Quam ob rem villas Michilinstat et Mulinheim in saltu Odanivald a populari 5 frequentia valde remotas nactus, eas sibi et Immae uxori 2 db imperatore concedi rogavit . Qui petitioni non solum (anno 815,) annuit, sed cum anna 817. Hlotharium regem constituisset, Einhardum potissimum qui 'eius curam gereret quique eum de moribus corrigendis et honestis atque utilibus 10 3 sectandis sedulo commonereV elegit . Unde et magna post inter utrumque necessitas remansit*. (Anno 819. Sept, 12,) Imma consentiente villam Michilinstat monasterio Laures- 5 hamensi contulit . Paucis postea annis cum uxore consilium 6 iniit, ut fratris et sororis more in posterum vivereht ; quod 15 tamen amoris imminuti signum non fuisse eo probatur, quod Imma in mariti domo usque ad obitum sttum commo- rata est rebusque eius omnibus ut solita erat praefuit. Einhardus vero basilicam non indecori operis in praedio 1 8 suo Mulinheim aedificavit et (anno 827,) Radleicitm nota- 20 rium suum reliquias sanctorum arcessitum Romam misit*. Quae vix aegre impetratae anno 827. (in ecclesia Michilin- statensi, tum a. 828,) in monasterio illo Mulinheim, quod 10 iam Selig&nstadt audit, sunt reconditae . 11 Cum igitur inter doctos clarus et consiliariorum im- 25 peratoris cum Hildoino abbate S. Dionysii facile princeps regni negotiis magna ex parte praeesset ett licet siatura 12 13 parvus , Magni Einhardi nomine ferretur , gravis sensim

1) Htit. tramlationi8 SS. Marcellini et Petri I, c, 1. 2) Ibid, 2 e. 1. et dipl. Hludowici, Chron. Lauresh., I. I. p. 369; (Reg. Itnp. / , so * nr. 569;. 3) Einh. ep.ll. 4) Ibid, et epp. 16. 19. 29. 30. 5) Chron. Lauresh., I. I, p. 360. 6) Einh. epist. ad Lupum (MG. Epist. VI, p. 9): olim fidissimae coniugis, iam nunc carissimae sororis ac sociae. [Einhardum pretsbyterum consecratum missam iegisse ex Hist. transl. (II, c, 9, SS. XV, p. 251> minus recte Pertz sibi persuasit, ut Jaffe 85 monuit. Neque id confirmare potest narratio fabulosa, quae legitur in Historia translationis sanguinis Domini c. 2, SS. IV, p. 447, quae Ein- hardum dicit clericum, in omnibus quae illi iniunxisset (Karolus) mi- nisteriis sibi semper aptissimum/. 7) Hist. transl. (I, c. 1, SS. XV, 40 p. 239J. 8) [De hac praesertim Schneider egit, 'Annalen f. Nass. AUerih.' XII, p. 290 sqq., et de ecclesia antea in Michilinstat aedificata, quae etiamnum in Steinbach superest, ib. XIII, p. 99 sqq.J. 9) Hist. transl. 10) Einh. Ann, a. 827. 11) Cf. Gesta abb. Fontan., I. I. p. 293; (88. R. G. p. 60>. 12) [Alcuini versus: Non spernas Nar- dum, lector, in corpore parvum. Walafridi prol. : homuncio . . . nam 45 statura despicabilis videbatur/, 13) Walafridi carmen de Einharto EINHARDI VITA KAROLI M. IX

sensimque rerum palatinarum commutatio intervenit. Karolo enim puero ex secundis imperatoris nuptiis nato, totum Iudithae et Hludotvici studium in eo veiiebatur, ut partem ei regni inter reliquos filios distributi vindicarent. In quo 6 cum aliquantum temporis consumsissent, re publica magie magisque neglecta, omnia ita pessumdari coeperunt, ut Ein- hardus desiderio in praedia sua secedendi totus iam reple- 1 retur . Nec tamen abstinendum ratus, quin antea animum 2 imperatoris tentaret , oblatis ei anno 828. Gabrielis arch- 10 angeli monitis, duodecim capitibus comprehensis, et quo facto opus esset indicavit, et seditionem, nisi illud adimpleret, s exorturam praedixit . Imperator, libello perlecto, alia fecit, alia neglexit* Biennio post cum imperatoris aula magis magisque in partes traheretur, et Iuditha Bernhardum Sep- 15 timaniae ducem camerarium constitui impetrasset, econtra filiorum amici Hlotharium in suhsidium vocarent, Einhardus apud discipidum quondam suum, ne se patri opponeret, dili- 5 gentius institit . Interim Bernhardus auctoritate sua ita abusus est, ut adversae partis principes sibi extrema potius 20 tentanda quam illum diutius tolerandum putarent; et initio anni 830. cum imperator in Britannica expeditione Com- pendium venisset, exercitu seducto, rebeUionem concitarunt. Quo nuntio accepto, Einhardus, qui Iuditham Gompendium sequi iussus, valde aegrotus usque Valentianas venerat, Gan- 2b davum nave recessit, et novo iam rerum ordine imminente, H missionem ab imperatore petiit . Qua ' impetrata , mense Martio Mulinheimum se recepit. Sed cum rem publicam

magno (edittir ab E. Dilmmler, Poetae CaroL II, p, S71): [De Einharto magno. 80 Nec minor est magni reverentia patris habenda Beseleel, fabre primum qui percipit omne Artificum praecautus opus. Sic denique summus Ipse legens infirma Deus, sic fortia temnit. Magnorum quis enim maiora receperat umquam, 35 Quam radiare brevi nimium miramur homullo?]. 1) Hist. transl. (I, c. 1. /7/, c. 12. 14> et al. 2) PauJo antea offen- sam imperatoris incurrisse videtur; scribit enim Gericardo palatii bib- liothecario ep. (b2, MG. Epist. V, p. 135> se Seligenstadi immorari ius8ttm, et septem dierum absentiam sibi poenalem futuram. Epistola 40 ea amicum suum de monitis Gabrielis imperatori tradendis consulit. 3) Hist. transl. (III, c. 13; ; Ann. Fuld. a. 874. 4) Hist. transl. I. I. 5) Ep. 11, (MG. Epist. V, p. lUsq). 6) Ep. (MG. Epist. V) 10. 13. 14. 15. [Hucusque certe hiemem in imperatoris comitatu transigere consueverat, ut dicit Hist. transl. (III. c. \\): secundum consuetudinem 45 in palatio hiematurus, ibique a. 829. morbo depressus iacuitj; (Einh. ep. 10>. X EINHARDI VITA KAROLl M. factionibus quassatam in diversa ferri conspiceret, mense Aprili vel Maio 1 Hlotharii imperatoris ex Italia reducis 2 colloquium expetiit ; et postea conventum illum magnum, in quo in totius regni stattim inquirendum esset, adire sibi proposuit*. Qui cum Kahndis Octobribus Noviomagi celebra- 6 retur, Hlotharius amicis intercedentibus patri reconciliatus est. Ubi et Einhardum nostrum fidelem operam dedisse, eo magis ut credamus inducimur, quod imperatorem aestate 1 anni 836, cum unicum iam consilium de Hlothario sincere sibi uniendo agitaret, amicum suum vetulum Seligenstadi 10 5 ultro visitasse legimus . Reliquum vitae, religioni, litteris, amicis deditus, in 6 maxima regni perturbatione per quietem egit . Nec auctoritate qua valebat pagensium et vicinorum rebus benigne 7 consulere , nec apud amicos in palatio remanentes pro l5 oppressis intercedere 8 destitit. Ecclesiam Midinheimensem, martyrum meritis iam longe lateque celebrem, adornavit et plumbo texit*. Libris conscribendis non tantum, quantum 10 11 olim inter regni negotia, tempus impendit . Annales, quos de Pippini et Karoli et Hludowici rebus in palatio constitutus 20 12 ediderat , idtra annum 829. non producendos existimavit. Scripsit praeterea libros de historia translationis sanctorum 13 Marcellini et Petri et ad Lupum libellum de cruce adoranda Epistolae eius quae supersunt historiae auctoris et temporis u illius illustrandae multum conducunt . Historiam Saxoniae 25 sive Ubellum de adventu, moribus et superstitione Saxonum et historiam translationis sancti Alexandri, ab Adamo Bre-

1) Ann. Bertin. a. 830. 2) Ep. 16, cf. 25. 3) Ep. 17. 4) [hnmo autumno ; v. Simso?i, 'Jahrb. Ludwig d. Fr.' II, p. IG07. 5) Ann. Fuld. a. 836. 6) Ep. 35. init. (M. Bondois, (La translation des 30 8. Marcellin et Pierre, Bibl. de Vtcole des hautes ttudes', fasc. 100, Paris 1907, p. 81 sqq. negavit Einhardum a. 830. in otium recessisse, nec tamen quod contendit probavit. Ex Translat. SS. Marcellini et Petri I, c. 1. patet Einhardum a. 830. ex. iam non in palatio secularibus negotiis occupatum fuisse). 7) Ep. 24. 37 (in qua iam Epist. V, p. 128. pro 36 Boma e coniectura Pertzii scriptum est Immaj. 42. 46— 49. 60. 62. 8) Ep. 28. 29; fortasse et 27; 19. 30. 34. 9) Ep. 36. 10) SS. I, p. 126. 127. 11) Ep. ad Lupum (Epist. VI, p. 9 sq.) et ep. 57. 12) SS. I, p. 127. [De hac sententia a Pertzio sustentata, ab aliis valde im- pugnata, non hoc loco disputandum esse censeoj. 13) (Quem E. Diimmhr, 40 *N. Archiv' XI, p. 233—238, et K. Hampe, MG. Ejnst. V, p. 146—149, ediderunt). 14) [Einhardum etiam versibus laudem sibi parasse versus Nasonis v. 91. 92. indicare videntur (Poetae Carol. I, p. 387,).* Aonia8 avide(?) solitus recitare camenas Nardus ovaos summo presenti pollet honore. 45 { (Wattenbach, GQ. I", p. 200 sq.). Cf. quae Eberi, Gesch. der Literatur des MA.' II, p. 92, n. 2, attulitj. EINHARDI VITA KAROLI M. XI

mensi ei tributas, Budolfo et Meginhardo Fuldensibus de- 1 2 beri alio loco diximus . Lambecius vero adbreviationem chronici ab Urbe condita usque ad annum 809. ei vindicare conatus nullo plane fundamento nitiiur, nec meliore iure 5 alii Einhardi cuiusdam psalterium, quod in bibliotheca Bo- 3 biensi recensetur, nostro adscripserunt . Quae vero edidit, ita comparata sunt, ut praecipuum ei inter historicos locum adsignent. Scripsit enim summa integritate animi, non extera et aliena, sed tempus suum, sed amicum, nec docte 10 tantum, sed ut is qui aetatem in re publica administranda consumsisset. Litteras Graecas 4, aeque ac Bomanas coluit, 5 et ex antiquis non tantum historicos et poetas , mathema- ticos 6 1 , grammaticos et rhetores , sed Patres* etiam et sui 9 10 aevi scriptores legit . Cumque temporis sui virorum pru- 11 i5 dentissimus et doctissimus haberetur , commercium eius a iuvenibus optimae indolis expetitum fuisse facile nobis per- suadebimus. Lupum, Ferrariensem postea abbatem, qui erudiendus in Germaniam missus fuerat, praecipuum cul- 12 torem habuit ; cum Hrabano, Fuldensium tunc temporis 20 abbate, quem propter doctrinae copiam et morum probitatem magni fecit, societate continua iunctus erat; cum eo biblio- 13 thecae suae catalogum communicaverat , ei Ubros commo- u 15 davit , ei filium unicum Vussinum moribus et doctrina 16 formandum et monachum erudiendum commisit . Immae 25 etiam, dulcissimae sororis, contubernio per aliquot annos gavisus est; quam anni 836. initio defunCtam 11 adeo luxit,

1) SS. I, p. 339. //, p. 674. 2) Comment. bibl. Vindob. II, p. 395. 396. 3) Mansi in Fabricii bibl. mecliae et inf. latinitatis lib. V, p. 88« 4) Eum Graeca intellexisse et proverbium in Vita Karoli c. 16. 30 recitatum et Lupi ep. 5, (MG. Epist. VI, p. \1) et quae de Karolo eius linguae perito c. 25. refert testantur. 5) Virgilii Georgica, ep. 57.

6) Ibid. ; cf. Lupi ep. 5. 7) Einh. ep. 57; Lupi ep. 1. 8) Einh. ep. ad Lupum. 9) e. g. Paulum diaconum. 10) Ep. 57. 11) Anon.

Vita Hludowici c. 41 ; Ermold. I. c. ; Gesta abb. Fontan. I. I. 12) Lupi 85 ad Einh. epp. 13) Lupi ep. 1. ad Einh., (I. I. p. 8). 14) Lupi ep. 5. 15) (Cf. supra p. VI, n. 7). 16) Ep. 57. Fiddmsem bibliothecam Einhardus inspexisse videtur, novit enim ibi capsdlam, in qua verba et nomina obscura demonstrari possint; ep. 57. (Sed K. Hampe, lN. Archiv" XXI, p. 630 sq. et MG. Epist. V, p. 138, 40 n. 1. 2, iure negasse videtur Vussinum in monasterio Fuldensi mora- tum esse, ideo nec capseliam illam Fuldae fuisse constat). 17) Obiit hieme; Lupus (a. 836. ante) Aldrici obitum (6. Id. Oct.) in Gallias re- diturus (Lupi ep. 6. 41, MG. Epist. VI, p. 18. 48 sq.) Einhardum mense Iunio visitavit, (inter dies Iunii 7 — 11; Lupi ep. b, l. I. p. 16; cf. 45 ep. 4, p. 15. Iam ante nfortem Immae Lupus eodem anno Einhardum vi&itaverat; Lupi ep. 4, p. 15). XII EINHARDI VITA KAROLI M. ut totum quod sibi superesset dierum in moerore transigendum 1 statueret . Illius meminisse, illam intimo corde amplecti, illius se apud Deum intercessioni commendare unica viventis voluptas, unicum morientis solamen fuit; in haec vota ani- 1 m

1) Einh. ep. ad Lupum. 2) [Pertz perperam Ann. S. Bavonis Gand., SS. II, p. 187, secutus a. 844. indicavit ; sed qui longe praestant, Ann. necrolog. Fuld., SS. XIII, p. 174, hunc indicant annum; iidem (l. I. p. 166> et Necrol. Lauresh., Bohmer, Fontes III, p. 146, ei nota 80 cod. Vatic. Palat. 1448, *Z. f. D. Alterth/ XXI, p. 76, diem ponunt 2. Id; Mart. Minus recte Breviarium Fontan., Mabillon, Ann. 0. Ben. II, p. 610: 15. Kal. Iunii; Necrol. Wirziburgense, 'Forschungen' VI, p. 116, si tamen idem intelligendus est: 12. Kal. April.; alii, quos Pertz sequitur, 8. Kal. Augusti scripserunt] . 3) (Marcellini et Petri). 4) (Cf. 86 supra p. VIII, n. 12,). 5) (Carmen 25, v. 155, Poetae Carol. I, p. 487: Nardulus huc illuc discurrat perpete gressu;. [Ita etiam in epigram- mate Alcuini, (Poetae Carol. I, p. 248,): Ianua parva quidem et parvus habitator in aede est. Non epernas nardum, lector, in corpore parvum. 40

Parva quidem res est oculorum, cerne, pupilla, Sed regit imperio vivacis corporis actus: Sic regit ipse domum totam sibi Nardulus istam: 1 'Nardule , dic lector pergens, *tu parvule, salvef 45 Cf. Wattenbach, GQ. I \ p. 200J. 6) (Epist. 172, MG. Epist. 1 V, p. 285>. 7) (Carm. 27, v. 45, Poetae Carol. II, p. 292/ EINHARDI VITA KAROLI M. XIII

audit, ab artifice, quem arcam foederis aedificasse legimus [Exod. 31, 2sq. 35, SO sq.JK Talem virum, si historiam sui temporis scribendam sibi proponeret, opus rerum copia et dicendi ornatu eximium 6 editurum fuisse facile quisque intelligit. Amplissimam scribendi materiam ei suppetiisse ex supra allatis iisque, quae de se ipso atque de epistolis — quas extare dicit — et legationibus ad imperatorem directis profitetur, patet; et veritatis non minus studiosum quam capacem in referendis 2 10 cladibus Francorum et fama sinistra de Karoli filiabus ac coniurationibus propter immanem Fastradae crudelitatem exortis agnoscimus. Beliquis operibus eius Vita Karoli apud aequales et apud posteri aevi homines palmam praeripuit; nam nec ullius per i6 medium aevum historici, fPaulo diacono etj Martino Polono exceptis, tot codices extare, nec cuiusquam eorum scripta ita certatim ab omnibus qui Karoli res attigerunt decerpta esse meminimus. Laudis eius partem Karolo, partem sibi Ein- hardus debet. Sane nec saeculis proxime antecedentibus nec *o sequentibus historicum inveneris, qui ea cogitationum vi, 3 claritate sententiarum eaque dicendi arte excellat . Debuit id studio Romanorum, Ciceronis praecipue et Suetonii, quem in tantum cordi habuit, ut non solum operis dispositionem, sed et integras haud raro sententias inde mutuatus esse 26 videri possit*. Primus ei ante oculos versabatur, quem Karolus factis quodammodo aequaverat, Octavianus Augustus et Titus; sed nec Tiberium Claudiumve aspernatus est. TJnde nonnulli operis loci, varie agitati, lucem accipiunt, e. g. quod cap. 4. dicit, se de nativitate et infantia vel etiam so pueritia Karoli nec scriptis nec auditu aliquid percipere potuisse. Certe qualia Suetonius de Caesaribus nonnullis tradidit, talium de Karolo ex libris saltem hauriendorum facultas Einhardo non suppetebat; quam tamen ob causam recentiorum quidam acriter in eum invecti sunt, de Karolo

85 anno 754. coronato sibi constare gloriati; quod nec Ein- hardum ignorasse utinam ex annalibus eius discere voluis- & sent ! Ex Pauli diaconi libello de episcopis Mettensibus

1) [Einhartum variarum artium doctwem peritissimum dicit Cat. abb. Fuld. SS. XIII, Hludowico imperante, et dum ipse t p. 2727. 2) 40 primus eius consiliarius erat. 3) [Conferas velim iudicium Leopoldi Ranke, l Zur Kritik Fr&nkisch-Deutscher Reichsannalisten' p. 47; (Opera LIjLII, p. 96 sq. et p. 121—124;, 4) (Cf. Fr. Schmidt, De Einhardo Suetonii imitatore. Progr. Bai/reuth 1880>. 5) [Sed ideo quoque annales ei abiudicantj. XIV EINHARDI VITA KAROLI M. paucas sententias 1 in librum suum reccpit. Ut autem nemo alios impune imitatur, ita Einhardum quoque uno alterove

loco eius rei poenas dedisse haud diffitear ; nec omni annisu id effecit, ut antiqui plane sermonis compos fieret, quippe qui vel contra grammaticam aliquotiens peccaverit. 6 Einhardi Ubellus, mox ut prodiit, ingenti onlnium applausu exceptus, mox ab historicis qui Karoli tempora attigerunt saepissime defloratus est. Quorum numerus cum medii aevi decursu semper auctus sit, hic antiquissimos tantum eorum et Einhardo coaetaneos, Enhardum Fulden- 10 2 sem , qui opus suum circa annum 830. incepit, chrono- graphum Fontanellensem, Theganum, Anonymum Vitae Hludo- wici auctorem, nominasse sufficiat, quorum tres Karoli Vitam exscripsisse, Theganum eam saltem imitatum esse pro explorato habemus. Saeculo nono medio Ruodolfus Ful- 15 densis monachus in historia translationis S. Alexandri plurima inde mutuatus est; Arnulfo rege poetam Saxonem Vitam versibus expressisse et saeculo duodecimo Rachwinum in Friderico imperatore depingendo eam prae ocidis habuisse iam antea viri docti monuerant. »o Editiones anteriores fueruni: 1. Nuenarii anno 1521, dissertatione de origine et sedibus priscorum Francorum praemissa, et Einhardi annalibus subiectis. Codex quo ille usus est, aut ipse iam ab antiquis exemplis nimis recedebat, aut quod magis credo, ab 25 editore, ut orationem concinniorem et magis Latinam redderet, midtis in locis immutatus est. Cuius rei indicium id potissimum erit, quod in talibus reliqui omnes, quotquot supersunt, codices unanimi plerumque consensu a Nuenario 3 recedunt . Repetita est a. 1532. Basileae in collectione so Scriptorum Germanicorum Frechtiana, a. 1561. (in exemplis, quae evolvi, ultimo numero in 2 muiato, iam 1562. legitur) Coloniae Agrippinae in 12°, a. 1616. Lipsiae excudente Iusto Iansonio in 4°, a. 1707. in Heineccii et Leukfeldi Scriptoribus rerum Germanicarum. Schminclcius et a Beato 35 Rhenano libris rerum Germanicarum a. 1551. insertam

1) (Quas G, H. Pertz non indicavit, respexisse tidetur SS. II, p. 2Q5). 2) (Quem Einhardum nostrum esse nemo iam, ut opinor, negat, quem Annalium Fuldensium priorem pariem composuisse Fr. Kurze l solus quidem contendit, reliqui iure, ut puto, negant ; cf. H. Wibel, Bei- 40 tr&ge z. Kritik der Ann. regni Franc. und der Ann. q. d. Einhardi', 1902, p. 267—294, et S. Hellmann, l N. Archiv' XXXIII, p. 729—737). 3) [Quod iudicium postea mutari debuit, cum codex Steinveldensis, nunc Musei Britannici nr. 21109, repertus pleras

esse dicit, sed nec ego nec amicorum quisquam eiusmodi exemplum aspexit, et tali additioni ratio libri vehementer adversatur. Reliquae aufem editiones omnes, licet haud raro ab ea recedant, Nuenarianae ut principio et fundamento 5 suo innituntur. 2. Iusti Reuberi in Scriptoribus rerum Germanicarum a. 1584. Codicibus duobus adhibitis libri Nuenariani lectiones primus suspectas reddidit, nec tamen emendare aggressus est. Eandcm recensionem in altera SS. Reuberi io editione a. 1619. et in Franzii historia Caroli Magni,

Argentinae a. 1644. in 4°, invenies ; tertius Scriptorum Reuberi editor, Ioannes, a. 1726. varietatem lectionis Schminckianae subiecit. 3. Freheri a. 1613, in Corpore SS. Francicae hist. i6 p. 433, qui codicem nactus bonae notae, sed eo non ut oportuit usus est, quippe qui editionem Nuenarianam plerumque tam presse sequatur, ut vel vitia typographica ad calcem eius emendata rursus exprimat. 4. Andreae Duchesne tomo II. SS. Francic. a. 1636. 20 Textum ope quinque codicum, qui inter regios Farisienses habeantur, correxit. 5. Bollandi a. 1643. editio eo anterioribus praestat, quod codicum suorum — inter quos fuit unus Faderbor- nensis societatis Iesu [nunc Bruxellensis nr. 58157 — ope 26 locos aliquos, reiecta Nuenarii corruptione, restituit. Editor dissertationem de reliquis Karoli Vitis et de Einhardo praemisit, textui annotationes subiecit. 6. Friderici Besselii Helmstadii a. 1667. in 4°. Editio codicis Florentini (B 2) lectionibus prolatis excellit. Anno- 30 tationes eius, licet multam eruditionem testantes, semper fere ululis Athenas portatis aequaveris. 7. Ioannis Hermanni Schmincke, Traiecti ad Rhenum a. 1711. in 4°. Primus codicum Bodleiani, Lugdunensis,

Caiogonvillensis , Sionensis et Casselani, praeterea Alberti 35 Stadensis aliorumque scriptorum qui Einhardum secuti sunt lectiones dedit, et textum summo annisu emendare et illu-

strare conatus, Besselii commentarium , Bollandi notas,

Goldasti animadversiones eousque manuscriptas , Nuenarii dissertationem de origine Francorum, Freheri de statura

40 Caroli Magni et suum de vita et scriptis Einhardi commentarium operi adiecit. 8. Bouqmti a. 1744, tomo V. SS. Gallicorum; adhibitis novem codicibus regiis Parisiensibus, quos inter et Chesnianos fuisse opinari licet. XVI EINHARDI VITA KAROLI M.

9. Nicolai Heerkens, Groningae a. 1755. T0 in 8 ; Schminckium ut plurimum sequitur. 10. Gabrielis Godofredi Bredow, Helmstadii a. 1806. T in 8 °. Praeter vetera subsidia Alberti Stadensis et Henrici de Hervordia, qui Einhardum exscripserunt, lectiones attulit, 5 et conquisitis undique quae Einhardo illustrando inservire possent, id praecipue efficwe voluisse videtur, ut tristissimo tempore Germanos antiquae virtutis exemplo ad redinte- grandam eam incitaret. Quod ad efficiendum utinam semper historia patria valeat! 10 Post hos sexaginta codicum ope novam editionem in- stitui, quorum maiorem partem in Germaniae, Italiae, Hcl- vetiae, Belgii, Galliae, Britanniae bibliothecis ipsemet evolvi. In tanta librorum copia inprimis spectandum erat, ut, quo nexu alter ab altero omnesque ab Einhardi authentico pen- n derent, investigarem ; levique negotio omnes qui modo super- sint codices a duobus exemplis derivari animadverti. G. H. PEBTZ.

Sed infelici sane casu accidit, quod vetustissimus omnium fere codicum, quos vir de scriptoribus aevi Karolingici 20 optime meritus collegit, idemque, cum novam editionem pararet, statim ei oblatus et diligenter ab ipso descriptus — Vindobonensem dico nr. 529, tunc hist. prof. nr. 667 — saeculo IX. ex. exaratus, mendis non paucis est aspersus tam in singulis vocabulis scribendis quam etiam in verbis 26 temere mutatis, additis vel omissis. Quorum pars in alios transiit codices recentioris quidam aetatis, sed propter affini- tatem illam a Pertzio magni factos. Ideo etiam ipsa editio a. 1829. Scriptorum tomo altero p. 433 sqq. luci data et ter in minore forma, lectionis varietate omissa, repetita, 30 praeterea ab Ideler ( Leben und Wandel Karls des Gr.' I, f p. 49 — 98,) a. 1839, et Teulet COeuvres completes d Egin- hard' I, p. 1 —114^ a. 1840. recepta, genuinam libri formam non satis expressisse dicenda est; id quod primus vidit et satis acerbe castigavit Ph. Jaffe, cum novam editionem 35 Monumentis Carolinis (Bibliotheca rerum Germanicarum IV) a. 1867. insereret p. 500 — 541, quam etiam separatim 1 recudi iussit, et a. 1876, curante V. Cl. W. Wattenbach , denuo impressam habemus.

1) Idem versionem Germanicam ab 0. Abel in collectiom illa 40 'Geschichtschreiber der t). VorzeiV datam denuo edidit. (Repetitam in

'Geschichtschreiber, 2. ed., IX. Jahrh.', t. I. 1888. et ed. 3. 1893;. Antea EINHARDI VITA KAROLI M. XVII

Jaffe", qui praefatione de viia Einhardi docte et acute

egitf in libro recensendo tamen vix Pertzio fuit felicior. nescio 1 Nam codicem Parisiensem, ab hoc cur neglectum , iam nr. 10758. incriptum, saec. IX. ex. vel X. exaratum, 6 nactus, ipsi nimium tribuit et etiam ea recepit, quae a reliquis fere libris omnibus aliena ne Einhardo obtrudamus, cavendum est. Interea non pauci codices vel reperti vel accuratius examinati sunt, quorum notitia etiam Pertzii sollertiam 10 fugit, ita ut nunc circa octoginta recensere possimus. Quod 2 hoc loco omittens , id tantum moneam oportet, inter eos tres esse, qui aetate ita praecellunt, ut eorum lectionibus nos carere haud posse intellexerim, cum novam hanc editionem curandam suscepissem, Montispessulanum saec. IX. et duos i6 Romanos saec. X. scriptos. Ne hi quidem mendis carent, immo satis superque ostendunt, quam brevi iemporis spatio Einhardi, scriptoris studio litterarum et eleganti dictione conspicui, liber sit depravatus, nonnullis locis etiam temere mutatus. Lectiones aperte falsas nonnumquam ex Einhardi 20 authentico, ut hoc vocabulum retineam, oriundas esse per~ suasum mihi habeo, eo fortasse explicandas, quod et ipse ex more saeculi verba librariis in calamum dederit. Alibi scripturae diversitatem illis tribuerim, quos in libro edendo occupatos videmus. Nam Walafridus Strabo Augiensis se 3 l 25 titulos et incisiones inseruisse testatur , Gjsrwardus, Karoli et Hludowici bibliotliecarius et praecipuus Einhardi amicus, tria in Karoli et Einhardi laudem disticha adscripsit*, quae in codicibus (classis B) servata, ut Pertz recte monuit, osten- ( dunt istos originem suam ad antiquissimum exemplum et so Einhardo coaetaneum .referre, dignos, qui studiosius ab editore evolvantur'. 'Nec', inquit, 'lectionum bonitas origini impar\ Neque tamen primum locum iis tribuit, secundam potius classem (B) ita instituens, eo, ut opinor, adductus, quod ipsius Einhardi praefatio omntbus deest. A quo 85 recedere nolui. Haec recensio praeterea a ceteris codicibus praecipue uno differt loco, quo Hruodlandum inter occisos a Wasconibus omittit; cuius mentionem in Einhardi autlientico

ver8iones Germanicae quinque, GaUteae septem prodierunt; v. PoUhast, Bibl. ed. 2. i, p. 396. 1) Nam eum viderat, ut Legum t. I. prae- 40 fatione edocemur, ubi p. XXX. codex tunc Suppl. Lat. 164 bU notatus deecrxbiiur et Einhardi liber suo loco affertur. 2) 22 a Pertzio nondum visos 'X. Archiv' VI, p. 195 sqq. attuli. (Accedit codex infra J3 3*> signaius). 3) Praef. infra p. XXIX. Einbard. II XVIII EINHARDI VITA KAROLI M.

una cum praefatione post additam esse fortasse conicere licet. Sed etiam tertiam recensionem (C) ut distinguamus, codices aliquot cogunt. Nam cum plerique libri tres tantum Karoli concubinas afferant, in illis quatuor nominantur,

Madelgarda quadam adiecta. Duo praeterea huius recen- 5 sionis libri locum omittunt, quo de filiabus Karoli Ein- hardus acerbius iudicavit.. Haec sane alii eius temporis auctori tribuerim. Dolendum sane est inter tot codices superstites ad auctoris aetatem nullum ascendere, sed vetustiores quoque 10 1 circa 50 vel 60 annis post esse exaratos . Quare minime in unius vel duorum librorum varia scriptura enotanda acquiescere potui, sed, omissa quidem magna lectionum con- gerie a Pertzio ex codicibus etiam recentioribus exscripta,

ea afferenda duxi, quae codices saec. IX. et X. peculiaria 16 praebent, nonnulla etiam ex libris saec. XI, apertos vero calami errores ne ex illis quidem recepi. De verborum scribendorum ratione, qua Einhardus vel amanuensis eius usus sit, certo certius iudicare haud licet, cum codices eiusdem aetatis saepe differant; neque illi constantem usum 20 habuisse putandi sunt. Quare ne nimis ab usitatis formis recederem- cavi, sed quae vetustiores libri praebent in notas retuli. Codices quorum rationem habui hi sunt:

A\) Vindobonensis bibl. palat. nr. 529 (Hist. 25 prof. 667), olim S. Eucharii Treverensis (Tertz 1), de quo 3 supra dixi. Praefatione caret . Apographum Pertzii manu factum inter schedas nostras servatum secutus sum. (Cum etiam Ph. Jaffe hunc codicem exscripsisset, eius adnotationes haud raro ab apographo Pertzii dissentirent, his locis dubiis 30 inspectis H. Hirsch socius plerumque Pertzii lectionem adprobavit). AV) (Vindobonensis bibl. palat. nr. 510 (Hist. prof. 654^) ? (P. nr. 4), incertae originis*, omnium librorum vetustissimus, qui procid dubio ante medium saec. IX. niti- 35

1) (Sed codex Al* infra signatus viginti circiter tantum annis po8l Vitam compositam scriptus est). 2) Ideo non Ad pro At, quod pro quot, aliquod pro aliquot et alia eiusmodi scripsi, quae codices modo hi modo illi praebent. 3) Minime vero cod. Parisiensis 5925, quem Pertz 2 b inscripsit. 4) (Tegumini anteriori agglutinatum est frag- 40 mentum tabulae a. 1400, in quo legitur: unserm lesmaister den wir gen kungsteten senden. Locus didus fortasse est Kbnigstettm Austriae inferioris prope Tulln situs. Liber erao saec. XV. conventus cuiusdam ordini8 mendicantium- Austriae fuisse videtur). h

EINHARDI VITA KAROLI M. XIX

l dissime scriptus sit . Historiam Apollonii Tyrxi multo post v cum sequente libro coniunctam sequitur f. 31 — 55 . Einhardi Vita Karoli praefatione ut A\. 4. carens, cuius prima 2 pagina erasa et saec. XII ex. rescripta est, ut coniciendum 6 est, quia volumine diu non ligato nimis attrita erat. Folio 37. s evulso quae hoc continebat 4, altera manu saec. XII. ex. suppleta sunt ex codice quodam classis B, ut emdentissime apparet, cum locus de Hruodlando ut in reliquis huius classis libris omissus sit. G. Waitz hunc librum classi B 10 adscripsit, B 3 eum signans, G. H. Pertz eum recte classi A attribuit, signatum nr. 4, quae enim antiqua manu sae~ culi IX. scripta sunt ex libro huius classis profecta esse luce clarius patet. Ab hoc ipso antiquo scriba multa errata statim correcta, alia paulo post alia manu ex libro, cuius i6 hic liber apographum fuisse videtur. G. H. Pertz iure hunc codicem magna opera scriptum esse dixit, pauca in eo inveniri vitia, neque tamen ei 'eam quae par erat tribuit auctoritatem', quod G. Waitz iustissime doluit, ipse tamen eum nimis neglexit. ' Quem librum Berolinum missum cum evol- 20 vissem, cognovi eum summi pretii, non solum omnium vetu- stissimum, sed et optimum omnium classis A esse, antiquis- simas nominum propriorum formas, orthographiam optimam et antiquissimam servasse, unde in textn Vitae recensendo permagni eum feci. Vitam Karoli seqmintur nullo spatio 25 intermisso Annales qui dicuntur Einhardi). A 2) Va ticanus inter codices reginae C ristinae nr. 339, saec. X, olim Sancti Galli, a Pertzio (nr. 18^ frustra quaesitus, cum numerus ille falso ad Palatinos relatus esset, recte vero a L. Bethmann indicatus ('Archiv' v y 80 XII, p. 27'5/, (fol. 19 — 38 ), nunc ea qua excellit dili- 5 gentia a V. CI. Mau collatus . Ex hoc pendent codd. A 2*)

1) (Pertz, SS. I, p. 131. et II, p. 433, et Catal. codd. in bibl. palat. Vindobon. asserv. I, p. 85. eutn saeculo X, Fr. Kurze, SS. r. G., Ann. regni Franc. p. XII. saeculo IX, cxeunte seriptum esse dixerunt. Scrip- I, est). 36 turae specimen minus bene in Tabula VI. ad SS. f>. 131. exhibitum 2) (Quae continet capitis 1. priorem partem Gens Meroingorum — p. 3,

l. 16 : quara unatn et eam per- (pro prae[parvi]>. G. H. Pertz dixit in hoc codice hgi inscriptionem Gesta ac vita Karoli imperatoris deletam, quam ego non vidi). 3) Non aliquot folia exciderant, ut Pertz dixit. 40 4) (Scilicet cap. 9, p. 12, l. 13. impedimentorum partem — cap. 11, p. 14,

/. 6 : que filia, quae cancellata sunt, cum quae filia et antiqua manu r sacc. IX. f. 38 . iatn scripta sint. Ex partibus saec. XII. scriptis nihil adnotavi. Pertz dixit haec manu saec. XIII. suppleta csse, quod credi non potest, cum utraque manu saec. XII. saepissime e pro ae scriptum 46 sit). 5) (Inscriptus est: De vita Karoli Augusti/ II* XX EINHARDI VITA KAROLI M.

l Lugdunensis Lat. nr. 20 , saec. XII, (ex quo G. Waitz b. m. post editionein quartam huius libri in publicum emis- sam aliquantulam lectionem variam exscripsit 2 , quam pau- cissimis locis, quibus alii codices eandem vel similem lectionem praebebant, adnotavi), Cantabrigiensis, Coll. 5

Cai. nr. 107 1, (P. nr. 10 g), Vindobonensis nr. 182 s (Hohendorf fol. l§), (P. nr. \\) , aliique a Pertzio numeris 10 et 11 indicati. A 3) (Petropolitanus F IV. 4, saec. X. in monasterio S. Medardi Suessionensi scriptus*, de quo vide 10 *N. Archiv' V, p. 220. VI, p. 195, Ann. regni Francorum ed. Fr. Kurze p. X sq. G. Waitz, cum editionem quartam pararet, aegre tulit, quod huius libri non compos factus esset, cuius variam lectionem I. R. Dieterich, quondam socius noster, ante aliquot annos, cum hic codex Berolinum trans- 15 missus esset, exscripsit. Affinis huius libri, sed non ex eo profectus esse videtur sequens codex, a Georgio Waitz A 3 signatus, cuius variam lectionem in quarta editione adno- tatam retinui, iam nunc signatits): & AB ) Parisiensis nr. 5927 (P. nr. 3), saec. XI, 20 ubi Vita Ademari chronico subiecta est (cf. SS. IV, p. \\l), qui iam in c. 17. voce basilica dcficit; sed a^wgraphmn ibidem nr. 5926; exstare videtur. Aliud in cod. Petropoli- y tano F. IV. 3 fN. Archiv V, p. 600 sg. VI, p. 195>. Hae in nominum formis originem Aquitanicam ostendunt. 26 A ±) Trevirensis nr. 1286, (P. nr. 9), olim Pru- miensis, a. 1084. (ab Arnoldo scolari iubente Wolframmo

1) Eo conspiouus, quod praefationi hic praemittitur titulus (in libro Cantabrigiensi sequente repetitus, ubi Alcwini manu scribae scriptum est, unde coniciendwn est hunc librum ex Lugdunensi profectum 30 esse): Incipit prologus (Alcuini inter lineas post additum) in vitam Caroli Magni regis Francorum et imperatoris Romanorum. 2)" (Ex qua dubitatio ea-oritur, mim vere hic liber ex codice praedicto A 2 pro- fecius sit). 3) ( Inscripitts : Incipit vita Karoli Magni imperatoris,). 4) Libri tittdus est (in A 3. 3 & ): Vita et conversatio gloriosissimi im- 35 & peratoris Karoli atque (atque om. A3 ) invictissimi augusti incipit edita ab Eginardo (Eginhardo A3*) sui temporis impense doctissimo necnon liberaiium experientissimo artium viro, educato a prefato principe, propagatore et defensore religionis Christiauae, quam feliciter perlegendo currentes iaetamini in Christo (quam felic. — Christo cnn. 40 & A3 ). Idem )aHC * s omissis vel mutatis, fegitvr in Parisiensibus , 2 h nr. 5354 (3*), saec. XI, nr. 5925 (2 ), saec. XIV, et nr. 6264, saec. XV, quem Perts classi B (2 h ) adscribit, sed ex alUro classis A (praefatione h et titulo auctum esse) putat ; in Vaticano Christ. nr. 692 (3 ) saec. XII, et Christ. nr. chart* saec. XVII qui jyroxime a.d 1 accedii. 45 637 (2). y A Hi omnes igitw eiusdem originis sunt. EINHARDI VITA KAROLI M. XXI

1 dbbeUe Prumiensi) exaratus , (quem in usum huius sextae editionis Berolinum transmissum iierum contuli). Praefatione ut A\. V caret et arta necessitate cum his coniunctus est. Ah) Mus ei Britannici Cotton. Tiberius s C XI, olim Traiectensis vel Egmundanus*, (P. nr. 7), saec. X. (SS. II, p. 211), singulari nota c. 1. conspicuus, quae etiam in cod. Oxoniensi Bodl. Laud. H. 39 (P. nr. Ib), et Bruxellensi nr. 5815, olim Paderbornensi, (P. nr. lc), legitur. Codicis satis vetusti lectiones exhibui, 3 10 quas olim Faerber enotavit ; nonnumquam prope ad recensionem C accedunt. B 1) Montispessulanus nr. 360, olim Ponti- niacensis, saec. IX. vel X. in., omnium, nisi fallor, huius 1837. in bibliotheca ditissima classis vetustissimus , quem a. 1 16 scholae medicinae evolvi CArchiv VII, p. Sll), nunc vero Berolinum humanissime transmissum diligentissime contuli. Post Emebii Historiae ecclesiasticae, ut hic legitur, a Pascha- l sio Galiciae episcopo(?) translatae librum 10, cuius 2 /$ 29' tantum plagulae exstant, sequuntur Gesta Francorum, f. 8o — 48' (ita paginae recentiore manu recte notantur, fasciculo tertio, p. 18 — 23, a bibliopego post quintam perperam in- serto) vero Einhardi liber, non una manu exaratus. Scribae rudes et inlitterati 4, — certe dnos distinguere licet — hunc 3 foedissimis mendis macularunt , sed perbono sane exemplari 26 usi sunt, ita ut ad veram huius recensionis lectionem cogno- scendam codex non parum conducat. B V) Vindob onensis bibl. palat. nr. 473 (Hist. eccl. 90^, olim S. Petri in Wormatia, (P. sign. B l), saec. IX. ex.*, qui nonnisi alteram Vitae partem (a cap. 18) Gestis •o pontificum Romanorum, Gestis regum Francorum et Anna- 1 libus Laurissensibus maioribus subiecit , ita ut continuam historiam ecclesiae et regni Franconim usque ad Ludoivici I.

1) (Qui et alia celeberrima opera historica conlinet; cf. SS. I, p. b'39). 2) (Est celeberrimm codex, qui Annales Xantenses, tabulas 36 Traiectenses, Annales Egmundanos continet; cf. quae postremus attulit B. de Simson, SS. r. G., Ann. Xant. et Vedast, H909> p. V. Saltem prior pars huius codicis haud dubie ecclesiae Traictensis fuit; cf. K. Foltz, 'N. Archiv' V, p. 270,). 3) (Inscriptionis nihil nisi Emardus iam legitur, rtliquis extinctis). 4) Singulari sane scrihendi 40 ratione usi sunt. Ut pauca afferam: donno, colunna; genmis; an-

plius, Novenbr. ; nom (= non), im parte, com, cumcubina; cunti, ac- cinti; mannitudo; apelare, potuiset, dificilis, beluni; ecciam, ressistere, exsempto; pulchellima et pulchelrima; onor, ilaris, oc, aud (= haud), hac

e. : crudelitistis (= ac) ; qin, qam, qoque. 5) gr. is legitur pro a 46 (pro crudelitatis), proceritistem (pro proceritatem). 6) (Saec. X. MG. Gesta pontif. I, p. LXXXIX). 7) (Cf. SS. I, p. 129y. XXII EINHARDI VITA KAROLI M.

imperatoris tempora efficeret. (Hunc librum me petente in usum huius sextae editionis iterum contulit H. Hirsch socius).

B 2) Flore n t i n u s inter Laurentianos LXV, 35, (P. sign. B 2), saec. XI, quo etiam magnum historicorum

corpus continetur : Prosperi Chronicon, Iordanis Getica, 5

Gesta Francorum, Pauli Historia Langobardorum (cf. 'Archiv' XII, p. 72(>V- (Cum B 1* ita convenit, ut appareat utrumque librum ex eodem exemplari profectum esse. Hic vero multo mendosius quam vetustior B V scriptus). (Hunc librum in usum nostrum iterum V. Cl. H. Dreyer 10 contulit). Ex B 2 vel valde simili exemplari pendent quam plures codices qui in monasteriis Austriae Zwetlensi et Claustroneoburgensi servantur vel ex aliis eius regionis in bibliothecam Vindobonensem transierunt. B Z) (signavi codicem deperditum Walahfridi Strabi i& — qui suum prologum Vitae Karoli praemisit, textum eius in capita inscriptionibus ornata divisit, ut supra p. X VII. dictum est — vel potius consensum codicum recensionem Wa- lahfridi exhibentktm qui supersunt, cum hi non ex ipso codice Walahfridi, sed ex apographo eius vel ex exemplari apographi 20 profecti esse videantur -\ In usum enim huius sextae editionis evolvi tria huius recensionis, quae supersunt, exemplaria, cum iusto iure coniecissem codicem Walahfridi egregiae fuisse notae, ut cognoscerem, qualis textus ex consensu horum trium libtwum restitui posset. Quo facto cognovi 25 librum, ex quo hi jrrofecti sint, vere optimum classis B et perantiquum, qui etiam formas quasdam nominum propriorum saeculi IX. servasset, fuisse. Et in textu Vitae Karoli recensendo inde bonum fructum percepi et quaedam in prologo Walahfridi emendare potui, tum vero capitum nonntd- 30 lorum a Walahfrido institutorum initia atque inscriptionum verum textum nunc demum statui*. Omnes quidem tres codices huius recensionis demum saec. XV. scripti sunt, et J?3 ao ex eodem exemplari recentiorv profecti, ut textus C mutilns in B 3 servatus eiusdem sit auctoritatis ac con- s& ab sensus librcyrum B 3 . Sunt vero hi codices): B S &) bibliothecae universitatis Havniensi s inter Arn. Magn. nr. 830, olim monasterii Kirschgarten prope r r4 Wormatiam, ('Archiv' VII 371 sq.) 34 — 40 . y p. f.

1) (Auct. antiquiss. IX, p. 356. vide, in quibus libris de hoc 40 eodice actum sit). 2) (Quia omnes tres in prologo idem habeant mendum, infra p. XXVIII, n.\). 3) (In J5 3 ab tituli singulis capitibus praescripti sunt, in J9 3 C index capitum post Walahfridi prologum positus , singulis capitibus numeri adscripti). 4) (Ante —

EINHARDI VITA KAROLI M. XXIII

h B S ) (bibliothecae universitatis Friburgensis Brisgaviae nr. 468, a. 1497. scriptus, qui saec. XVIII. fuit frairum Capucinorum in 1 Waghausel archiducatus Badensis , r r 2 f. 51 —77 . Vitam Karoli cum prohgo Walahfridi con- ( 6 tinet*; de quo codice a. 1892. B. de Simson retulit in Zeit- schrift fiir die Geschichte des Oberrheins N. F.' VII, p. 313 319, varia lectione prologi Walahfridi enotata). B 3 c ) bibliothecae regiae Hannoveranae XIII, nr. 859, olim sanctimonialium in Wittingen principatus r r 10 Luneburgensis, (Pertz B S), (qui f. 26 — 36 et prologi Walahfridi et Vitae Karoli tantum excerpta exhibet; p)'ologi excerpta edita SS. II, p. 440). Eiusdem classis B codice etiam Benedictus monachus S. Andreae usus est, cum saec. X. chronicon conderet, cuius auto- 15 graphon in bibliotheca Chigiana Romae adservatur (SS. III. p. 695j. Hanc Vitae editionem eo temporeper Galliam, Germa- niam, Italiam esse propagatam codices iam allati satis probant. C\) Parisiensis nr. 10758 (Suppl. Lat. 164*»V, saec. IX. vel X, de quo supra p. XVII. momd*. B. m. jo Jaffe eum diligenter excussit et, ut eius verbds utar, 'hunc fere unice secutus* est. Neque tamen singula verba 5 neque in universum libri forma, ut laudi nimiae ei impensae 6 assentiamur, suadere possunt . Ex hoc descriptus est C l*y 7 Parisiensis nr. 4628 A, itidem saec. X. exaratus (P. nr. Q) . 95 C2) Vaticanus inter Pal atinos nr. 248, olim r S. Nazarii Laureshamensis, (f. 33 — 48 *), a b. m. L. Beth- mann ('Archiv' XII, p. 332) in saec. IX, a V. Cl. Mau, qui eum cum editis comparavit, potius in saec. X. ttositus.

Praefatione caret et in fine , quaternione amisso, mancus

80 Einhardi cap. 1. habet inscripiiotiem : Incipit historia Karoli Magni imperatoria ab Einhardo conscripta^, 1) (A. 1830. fuit cuiusdam viri PhUipp8hurgensis oppidi ad Bhenum fiuvium haud procul a Wag- r hdusel. siti, cuius nomen deletum est). 2) (Sequitur f. 77 — 122. Legenda Karoli Magni a G. Rauschen a. 1890. edita, qui hoc libro non 85 usus esi). 3) (Ante Einhardi cap. 1. titulum habet: Incipit opuscu- lum quod Einhardus in ordine anglicorum [lege aulicorum] eximius de vita et gestis Karoli Magni imperatoris Francorum composuit more illorum qui Romanorum cesarum vitas summatim pocius quam singu- lorum distinctione scripserunt annorum).. 4) (Inscriptionem ante 40 praefationem habet: Vita *Karoli imperatoris ab Einhardo dictata. De quibusdam locis dubiis huius codicis V. Cl. H. hebhgue mihi retulit). 5) Quae saec. IX. medio Meginhardus in Transl. S. Alexandri (SS. II, p. 675 sq.) ex Einhardo exscripsit minime cwm hoc codice conveniunt. 6) (Huic iudicio non adsentior, magni hunc librum faciendum, vnter 46 optimos librorum Vitae Karoli eum recensendum esse mihi persuasum est). 7) (Titulum habet: Vita Caroli Magni ab Einardo dictata/ XXIV EINHARDI VITA KAROLI M.

est. Ceterum ubique fere cutn C 1 convenit, neglegentius tamen exaratus et non paucis mendis aspersus. Huc pertinent etiam codices C S) Parisiensis nr. 17056 (Notre Bame 133/, saec. XII, et qui Pertzio l teste (S et 8* notati) ex eo descriptus est Parisiensis 5 2 nr. 6187 , sacc. XIII; C ±) Musei Britannici 8 nr. 21109 (olim Sieinveldensis) ; qui Madelgardam concu- binam addunt, locum vero de filiabus Karoli in (71.2 omissum retinuerunt.

Ex his codicibus cum ea enotarem, quae alicuius mo- 10 menti esse videbantur ad lectionem acceptam probandam et diversas libri recensiones et arbitrarias mutationes iam saec. X. factas diiudicandas, haud timeo, ne lectoribus vere rei criticae studiosis nauseam facerem vel oculos eorum pulvere inutili obfuscarem; sed id egi, ne meum iudicium aliis \b obtruderem vel etiam formam depravatam pro genuinis Ein- hardi verbis venderem. Haec vero tunc potissimum assecutus esse mihi videor, ubi codices B cum vetustiorihus classis V A vel C' vonveniunt. Addidi etiam glosas codicis Stein- veldensis (C ±) et quae in aliis codicibus addita vel inter- 20 polata sunt

Adnotationes paucas iis adieci, quas Pertz recipere voluit, easque pariter atque supra in praefatione factum est, uncis [—] inclusi, ubi Jaffe vel Wattenbach secutus sum eoi'um nomine adscripto. «6

Benique retinenda duxi, quae Pertz alteri huius libri editioni minori subiunxit, carmina historiam Karoli Magni illustrantia. Be quibus ita monuit: 'Quorum primum de victoria Pippini Avarica anni 796, numquam antea editum, ex codice bibliothecae regiae Berolinensis circa annum 800. w exarato propono*. Paulini versus in obitum Erici ducis Foroiulani a. 799. prope Tarsaticam occisi ope codicum

1) Praeterea affert codicem 10' qui est Lugdunemis et ubique fere eum A 2 convenit, Goldasti apographum, numero 12. indicatum nunc in bibliotheca Brememi, nisi valde fallor, ex C\ sumtum est. 35 2) (Uterque codex post praefationem inscriptionetn habet: Vita Karoli Magni imperatoris ab Einardo abbate, capellano suo, descripta^. 3) (De quo vide 'Archiv' VII, p. 364 sq.). 4) (Quod ex eodem codice Dieziano B 66. p. 127. 128. a nie reviso edidit E. DHmmler, Poetae Carolini I, p. 116 sq. De quo cf. W. Meyei- in 'Zeitschrift fUr Deutsches 40 Altertum' XLIII (1899), p. 143. et in 'Festschrift d. Kgl. Ges. d. Wiss. zu Gottingen' (Berlin 1901; p. 168/ EINHARDl VITA KAROLI M. XXV

1 Bernensis et Parisiensis emendavi ; Planctus Karoli ex 2 codicibus Veronensi, Parisiensi et BruxeUensi iterum prodit ; carmen de sancto Karolo, eius canonizatione posterius'. Anno 1880. G. WAITZ.

6 Cum anno 1905. quintam editionem Vitae Karoli Magni pararem, cuius quartam editionem, primam arte critica qua oportuit institutam, Georgius Waitz anno 1880. recensuerat, satis habui lectionem duorum codicum post editionem quartam collatorum (A 3. 2*) addere, perpauca in

io textu emendare, apparatum criticum mendis aliquot purgare, in hac sexta vero editione textum Vitae Karoli et prologi Walahfridi iterum recensui, collatis libris AV. 4. 2?3 abc a me ipso, B V a socio H Hirsch, B2 a V. Cl. H Dreyer, cum et de codicibus Al et C 1 quae petiveram mihi amicus i6 H Hirsch et V. Cl. H. Lebegue retulissent, haud multis locis, tamen aliquot textum a G. Waitz constitutum mutan- dum esse intellexi, praesertim nomina p"opia quaedam aliaque orthographica quaedam submutanda esse cognovi, mox in annalibus nostris ('Neues Archiv') acturus de classibus co-

*o dicum Vitae Karoli, ubi exponam, qua ratione textum re- cognoverim. Praefationes Georgii Heinrici Pertz, cuius magna pars in editione quarta repetita erat, et Georgii Waitz 3 non, quantum fieri potuit, mutatas recudendaS curavi, quamvis tb aegre ferrem, quod hic pro priore non novam vitam Ein- hardi composuerit, in adnotationibus librorum laudatorum novas editiones pro prioribus posui, paucissima, quae utilia visa sunt, addidi, uncis his (—) includens quae a me in- serta erant. so Einhardi libellum a. 1882. Alfredus Holder (Friburgi et Tubingae) iterum edidit*, textum Waitzianum perraro ex recensione Jaffeana mutatum repetens, orthographica quaedam arbitratu suo scribens, retinens etiam quaedam, quae G. Waitz prudens scribere noluisset.

85 1) (Quos E. DUmmler edidit Poetae Carolini I, p. 131 sqq., ex quo volumine lectionem variam adscripsimus. Vide ibid. p. 124 sq. de libris manu scriptis et editionibus huius carminis). 2) (Quem iterum E. Diimmler edidit l. I. I, p. 434 — 436, quarto etiam codice Treterensi adhibito). 3) Ex hac plura resecari, alia pro iis addi oportuit. 40 4) Editionem Georgii Heinrici Pertz audacter recudit J. ~ P. Migne, Patrol. Lat. XCVII, p. 9 — 62. XXVI EINHARDI VITA KAROLI M.

Praeter ea, quae iam supra adnotavi, moneo Euge- nium Bacha a. 1888. l Leodii, Fridericum Kurze a. 1899. Berolini librum vita Einhardi edidisse 2 de , quaedam de vita eius tractasse a. 1896. Karolum Hampe *N. Archiv' XXI, 3 p. 599 — 631 . Non facere possum, quin pauca addam de b quaestione saepe tractata, utrum scilicet Einhardus in Vita Karoli M. Annales qui dicuntur Einhardi exscripserit, an annalista iam Vitam Karoli legerit. Annales ante Vitam compositos esse omnes quondam consentiebant, et E. Diinzel- mann docuit 'N. Archiv' II, p. 495 sqq., quomodo Einhardus io in Vita componenda Annales adhibuerit, quod E. Bernheim, cum de Vita ageret, in 'Historische Aufsdtze dem Andenken von G. Waitz gewidmet' (Hannoverae 1886,) p. 73 — 96. luculentius exposuit. At Fr. Kurze, cum sibi persuasum haberet Annales Einhardo addictos demum post a. 829. con- is e fectos esse, ut contendit in libellis N Archiv' XIX, p. 297 —339. XX, 11—49. XXI, 11—82. et in praefatione An- nalium regni Francorum p. VII sq., Vitam in Annalibus exscriptam esse ut concluderet, coactus est. Cui cum contra- ( dixisset E. Bernheim in Deutsche Zeitschrift fiir Geschichts- 20 wissenschaft' N F. I (1897;, 'Monatsblatter' p. 129—134, et ille respondisset ibidem p. 257 — 261, E. Bemheim rem { denuo tractavit in Hist. Vierteljahrsschrift' I (1898,), p. 161 — 180, Friderico Kurze opinionem suam iterum de- fendente *N. Archiv' XXVI, p. 153 — 164. Benique eam 25 refellerunt ac reprobaverunt H. Bloch in ( Gdtting. gelehrte ( Anzeigen' 1901, p. 872 — 897, et H. Wibel, Beitrdge zur Kritik der Annales regni Francorum und der Annales q. d. Einhardi' (Strassburg 1902,) p. 168—229, docentes An- nales illos ante annum 817. conscriptos, Vitam Karoli Magni 30 post hunc annum compositam esse collato loco Annalium qui dicuntur Einhardi de Abodritis cum cap. 12. Vitae*, assentiente etiam Ernesto Bummler in editione septima libri a Wilhelmo Wattenbach compositi, 'Deutschlands Geschichts-

1) 'ittude biographique sur Eginhard'. 2) In quo libello et 35 de Annalibus Blandiniensibus et Seligenstadensibus (Fuldensibus) ab Einhardo compositis repetivit quae iam antea nulla iusta ratione nisus coniecerat. 3) Ubi p. 613 sq. de ecclesia Mulinheitnensi. Liber, quem M. Bondois scripsit, iam supra p. X, n. 6. allatus est; de quo cf. lN. Archiv' XXXIII, p. 233 sq., nr. 20. 4) Cum enim Annales ad 40

a. 798. habeant, SS. R. G. p. 105 : Nam Abodriti auxiliares Francorum semper fuerunt, ex quo semel ab eis in societatem recepti sunt, Einhardus c. 12. scripsit: Abodritos, qui cum Francis olim foederati erant, cum Ula gens a. 817. rebeUasset. EiNHARDl VITA KAROLI M. XXVII

l quellen' I, p. 219 . Atque H. Wibel optimo iure locum illum cap. 17. Vitae Karoli, quem iam alii ante eum anim- adverterant, attulit, quo Einhardus dixit Karoli Magni diebus nec Galliam nec Germaniam a Nordmannis neque Ita- 5 liam a Mauris gravi damno adfectas esse, ut probaret Vitam Karoli multo post eius mortem compositam esse, apparet enim Einhardum hoc loco iam respexisse clades ab his po- pidis Hludowico imperatore acceptas. Scimus Danos a. 817. Holsatiam, Nordmannos a. 820. quaedam ora regni invasisse,

10 postea demum a. 828. 834. 835. de eorum incursionibus maioribus relatum est. Sane quidem nec de eorum nec de Maurorum irruptionibus omnibus nobis traditum esse praesumendum est, tamen Vitam Karoli demum post a. 820. quam ante, forte etiam post a. 825. 2 compositam esse facilius crediderim. i5 Quae cum ita sint, aliquot locos Annalium cum Vita verbis convenientes iam in editione quinta quam bre- vissime adscripseram, alios in hac editione addidi, omnes adnotare nolui, cum lectorum nemo ignoret multo phtra An- nalium ipsi cum Vita conferenda esse. Nec dubito, quin 20 Einhardus hos ipsos, quos habemus, Annales q. d. Einhardi 6 habuerit et in Vita componenda adhibuerit' ; quae enim in ea cum aliis Annalibus, ut Sithiensibus, magis quam cum Ulis conveniunt, talia sunt, ut iis nihil demonstrari posse credam. Negare nolo Einhardum et alios Annales, quos 26 non habemus, adhibuisse, neque tamen quidquam de his cognosci posse opinor. Paucas alias adndtationes adieci, inter quas quaedam verba Suetonii, quae Einhardum imitatum esse M. Manitius 'N Archiv' VII, p. 530—533. inter alia recte statuerat vel alibi inveneram, locis a Georgio H. Pertz 30 iam allatis addidi. Quae vero M. Manitius ibidem p. 519 — 568. et 'N Archiv' XI, p. 67. XII, p. 205 sq. ex aliis auctoribus antiquis ad Vitam attulerat, omnia fere neglexi. Gratias magnas ago Viro Cl. B. de Simson et Erico Caspar socio, qui mecum quaedam ad Vitae Karoli cap. 15. 36 29. communicaverunt.

Berolini a. d. V. Idus Iulias anni 1911.

0. Holder-Egger.

1) Quae Fr. Kurze contra horum sententiam *N. Archiv' XXVIII, sq. p. 626 659 sq. protulit vere pro nihilo habenda sunt , quae etiam 40 H. Wibel ibid. p. 682 sq. retecit. 2) Lupus hunc libellum demum non ante a. 830. legisse videtur (cf. supra p. VII, n. S), quod mirum esset, si Uber iam niulto tempore ante editus fuisset. 3) Cf. H. Wibel, 'Bci- trSge' p. 168 sqq. XXVIII EINHARDI VITA KAROLI M.

(Iam hoc loco damus prologum Walahfridi, de cuius codicibus qui supersunt vide supra p. XXII sq. Orthogra- phiam codicum recentiorum et in prologo et in inscriptionihus capitum aliquatenus mutavimus scribentes ae et oe pro e sim- ptici et ti pro ci morem saeculi IX. secuti. Huic prologo 5 subiunximus versus Gerwardi 1 bibliothecarii Hludowici imperatoris 2 post finem Vitae Karoli in codicibus classis B scriptos).

WALAHFRIDI PROLOGUS*. b Gloriosissimi imperatoris Karoli vitam et gesta, 10 c quae subiecta sunt, Einhartus , vir inter omnes huius temporis palatinos d non solum pro scientia, verum et e pro universa morum honestate laudis egregiae, descrip- sisse cognoscitur et purissimae veritatis, utpote qui his f paene omnibus interfuerit, testimonio roborasse. Natus 15 enim in Orientali Francia, in pago qui dicitur Moingeuui, in Fuldensi coenobio sub pedagogio sancti Bonifacii martiris prima puerilis* nutriturae rudimenta suscepit. Indeque h potius propter singularitatem capacitatis et intelligentiae quae iam tum in illo magnum, 20 , quod postea claruit, specimen sapientiae promittebat, quam* k ob nobilitatis, quod in eo munus erat insigne, a Bau- golfo 1 abbate monasterii1" supradicti in palatium Karoli translatus est; quippe 11 qui omnium regum avidissimus erat sapientes diligenter inquirere et, ut cum omni 25 p delectatione philosopharentur , excolere. Ideo regni a Deo sibi commissi nebulosam et, ut ita dicam q paene , caecam latitudinem totius scientiae nova irradiatione et huic barbariei ante partim incognita luminosam reddidit r Deo illustrante atque videntem. Nunc vero relabentibus 30 in contraria studiis lumen sapientiae, quod minus dili-

a) B$*> hanc inscriptionem habet: Prologus vite et gestorum Karoli imperatoris; in cod. B5 C haee praemittuntur : Qeeta Karoli Magni seeundum Strabum. Ex cronica Sancti Albani Magrun. b) K. ma?ni B3*. o) Einhardus B3*>. d) palatinus B3*. hia eorr. b B3o. e) eciam B3*>. f) biis 53«; qui qui hia Bb ; utp. quibua g) paer. 36 nutr. om. B 3«. h) Iu(de) B 3«, ubi potius — insigne (l. 22) otn. i) qui B 3a 1 3t>. (Q ). k) sic JEf3»-t>; non miinus, aed mAnus hobet B3», et u per totum codicem = u acriptum eat. I) ab augolfo J5 3*-«; ab augulffo (vel angulffo> JB3»>. m) mo- b nasterio B 8«. n) quippe — ridentem (l. 30; om. B 3«. o) philosopharent B 3 . p) Ideoque B3K q) dizerim B3*>. r) atque vid. om. 2? 3»; vide n. n. 40

1) (Repetitos Poet. Carol. II, p. 126>. 2) (Cf. Einhardi Transl. SS. Marceliini et Petri IV, 7, SS. XV, p. 258; ad quem Ger- wardum dedit Einhardus epist. 52, MG. Epiet. V, p. 135>. EINHARDI VITA KAROLI M. XXIX

gitur, rarescit in plurimis. Predictus itaque homuncio — nam statura despicabilis videbatur — in aula Karoli, a b amatoris sapientiae , tantum gloriae incrementi merito prudentiae et probitatis est assecutus, ut inter omnes c 5 maiestatis regiae ministros paene nullus haberetur, cui rex id temporis potentissimus et sapientissimus plura familiaritatis suae secreta committeret. Et d re vera non immerito, cum non modo ipsius Karoli temporibus, sed et — quod maioris est e miraculi — sub Ludowico f im- io peratore, cum diversis g et multis perturbationibus Fran- corum res publica fluctuaret et in multis decideret, mira quadam et divinitus provisa libratione se ipsum Deo protegente custodierit, ut sublimitatiR h nomen, quod 1 multis invidiam comparavit et casum , ipsum nec im- 15 mature deseruerit nec periculis irremediabilibus manci- parit. Haec dicimus, ut in dictis eius minus quisque habeat dubitationis, dum k non ignoret 1 eum et dilectioni provectoris.sui laudem precipuamm et curiositati lectoris" veritatem debere perspicuam. Huic opusculo ego Stra- 20 bus p titulos et incisiones, prout visum est congruum,

inserui, ut ad singula facilior * quaerenti quod placuerit elucescat accessus 1'. GEBWAEDI VERSUS. Hos s tibi versiculos ad laudem, maxime princeps, 25 Edidit aeternam memoriamque tuam Gerwardus supplex* famulus, qui mente benigna Egregium extollit nomen ad astra tuum. Hanc prudens gestam noris tu scribere, lector, Einhardum" Magni v magnificum Karoli.

b 80 a) sciencie B3>>. b) incrementum J38 b . c) regie iuaiest. i33 . d) Et — man- b b ciparit (l. 15. 18> om. B3«. e) mirae. est JB8 . f) lodowico B3«. g) inultis et diy. J33 . ft b b h) ale J3 3 (8Ubli'f, non subtilitatia). 8 . i) aic JB3 ; ccisura, quod et casum legere poaaea, (non t\mm) B 3*. k) dum — perspicuam (l. 19; om. B 3«. 1) ignorat b b JB8*». m) precipuum jBS*' . n ) lcdrf (non leetorum,» JB3*. o) aie JB3** ; pre- b 8«-; 35 bere male correxit JAFFE. p) sic £3*; strabo jB3»; scriba J?8 . q) faclr J5 ad fac. slng. jB3*. r) Finit prologua add. J3 3b -c; Kxplicit prologua add. JB3*. s) hx b veraus poat finem Vitae Karoli in codicibua cioaaia B acripti deaunt B 8 , v. 6. 6. tantum adsunt B 8«. t) supleac B 1*. u) einhardum radendo corr. einhardi B 1 ; einchar- dum, einardum, enchardum recentiores codd. B. v) inagnum B2. v \

Vitam* et conversationem et ex parte non modica res gestas b domini c et d nutritoris mei Karoli, excellen- tissimi et merito famosissimi regis, postquam scribere animus tulit 1 quanta potui brevitate conplexus e sum, , f 6 operam inpendens , ut de his quae ad meam notitiam pervenire potuerunt nihil omitterem neque prolixitate narrandi nova quaeque fastidientium animos offenderem; si tamen hoc ullo modo vitari potest, ut nova scriptione non offendantur qui vetera et a viris doctissimis atque

11 10 disertissimis g confecta monumenta fastidiunt. Et quamquam plures esse non ambigam, qui otio ac litteris dediti statum aevi praesentis non arbitrentur ita negle- gendum, ut omnia penitus quae nunc fiunt velut nuila memoria digna silentio atque oblivioni 1 tradantur, potius- i5 que veiint amore diuturnitatis inlecti aiiorum praeclara facta qualibuscumque scriptis inserere quarn sui nominis famam posteritatis memoriae nihil scribeudo subtrahere, tamen ab huiuscemodi scriptione k non existiinavi tempe- randum, quando mihi conscius eram 2 nullum ea veracius 20 quam me scribere posse, quibus ipse interfui, quaeque praesens oculata, ut dicunt, fide cognovi et, utrum ab alio scriberentur necne, liquido scire non potui. Satius- que iudicavi eadem 1 cum aliis velut communiter litteris mandata 1 memoriae posterorum tradere quam regis ex- 1" 25 cellentissimi et omnium sua aetate maximi clarissimam vitam et egregios atque moderni temporis hominibus vix imitabiles actus pati oblivionis tenebris aboleri. Suberat

et alia non inrationabilis , ut opinor, causa, quae vel sola sufficere posset, ut me ad haec scribenda conpel-

S0 *) Pratfalio haec deest A t. 1*. 4. B. C 2. b) rood. g63tas eorr. gesta A 3, et ila A 3*. c) domni A 8. 2*. P. d) et nutr. mei om. A 3*. e) ita plerumque eo- diees vetuetiore», quare hane ubique praetuli formam. f ) sic A 2. 3. C 1, alibi codieea modo imp., modo inp., saepe ip., (reeepi quod atUiquissimi libri habent), et aniiqttisHimi eodd. plerumque inl. et inm., rarius imm. vel Im. habent, (ubi inm. seriptum). g) dis- 35 sert C 1. h) munimenta corr. monimenta A 2, et ita A 2«. P. i) oblivionc P. clar. k) discriptionfl A 3 ; descriptione A 3». 1) eandem . . . mandatam A 3, 3». m) om. (ubi maxiroam; A 3*.

1) Cf. Ovidii Met. init: In nova fert animus. WATT. (Sed aptius alios locos afferre potes ut Lucan. Phars. i, 67. Cf. Thes.

40 linguae Lat. II, col. 96>. 2) (Sulp. Sev. Vita Martini c. 27, 7 : Ego

mihi conacius sum me . . . vera dixisse;.

Einhard. 1 2 EINHARDI VITA KAROLI M.

leret, nutrimentum videlicet in me inpensum et perpetua, postqnam in aula eius conversari coepi, cura ipso ac liberis eius amicitia; qua me ita sibi devinxit debi- toremque tam vivo quam mortuo constituit, ut merito ingratus videri et iudicari possem, si tot beneficiorum 6 in me conlatorum inmemor clarissima et inlustrissima hominis optime a de me meriti gesta silentio praeterirem patererque vitam eius, quasi qui numquam vixerit, sine b litteris ac debita laude manere ; cui scribendae atque explicandae non meum ingeniolum, quod exile et par- 10 vum, immo poene c nullum est, sed Tullianam par erat desudare facundiam. En tibi librum praeclarissimi et

maximi viri memoriam continentem ; in quo praeter illius d facta non est quod admireris , nisi forte, quod homo barbarus 1 et in Romana locutione perparum exercitatus 15 aliquid me decenter aut commode Latine scribere posse putaverim atque in tantam inpudentiam proruperim, ut illud Ciceronis putarem contemnendum, quod in primo e 2 Tusculanarum libro , cum de Latinis scriptoribus loque- 1 retur, ita dixisse legitur: Mandare quemquam , inquit, 20 litteris cogitationes suas, qui eas nec disponere nec inlustrare possit e nec delectatione aliqua adlicere lectorem, hominis est intemperanter abutentis et otio et litteris. Poterat quidem haec oratoris egregii sententia me a scribendo deterrere, nisi animo praemeditatum haberem hominum iudicia 26 potius experiri et haec h scribendo ingenioli mei periculum facere quam tanti viri memoriam mihi 1 parcendo praeterire. VITA k KAROLI IMPERATORIS.

8 l 1.* Gens Meroingorum , de qua Franci reges sibi so creare™ soliti erant, uaque in Hildricum 11 regem, qui iussu

*) Rubra Walahfridi c.I: De° MeroingisP, qui multo tempore Francis vano regum nomine imperaverunt.

a) optimi AZ. 3». b) remanere A2, 2*. 6; laadare mauere Ci*. c) ita hoc loco A 2, alibi plerumque eodd. «**.; om. A 3*. d) iuireri* A 6. e) luscoianorum A 2. 2*. 86 f) quendam A 2». g) poaset A 2. h) haec otn. A!i. 8*. P. i) mihi om. Ab. k) Ua A 1. 2; Rxplicit prologus. Incipit rita >i8»; (Explicit ^18»). Actus prefati (A. Caroli A3*) imperatoris feiiciter incipiunt A2. 3»; Explicit praefatio, incipit vita Caroli A5;

Incipit geeU Karoli B 2 ; Explicit praefatio. Incipit Uber C 1 ; ntdla inecriptio A 1*. 4. Bl. C2. \) merouiogorum Al. P.; merohingorum .4 8; meringorum A2. (72; mora- 40 hinguorum CS. m) recreare B2. n) cbildricum Bl\ hUdricbum Cl. J. ; bildericum b A2\ 3. P.; gildericum Ai*. o) haee incriptio otn. BS . p) id est crinitis superscr. J88c.

1) i. e. Germanus. 2) Cap. 3, 6. 8) Cf. Suetonii Ociav. Augu-

stum c. X : Gentem Octaviam etc. 46 .

EINHARDI VITA KAROLI M. 8

Stephani ! Rouiani pontificis depositus ac detonsus atque 2 in monasterium* trusus est , durasse putatur. Quae licet in illo finita possit* videri, tamen iam dudum nullius vigoris erat, nec quicquam in se clarum praeter 6 inane regis vocabulum praeferebat. Nam et opes et potentia regni penes b palatii praefectos, qui maiores domus dicebantur, et ad quos summa imperii pertinebat c , tenebantur. Neque regi* aliud relinquebatur, quam ut 6 regio tantum nomine contentus crine profuso , barba f 10 summissa, solio resideret ac speciem dominantis effin- geret, legatos undecumque venientes audiret eisque ab- euntibus responsa, quae erat edoctus g veJ etiam iussus, ex sua velut potestate redderet; cum praeter inutile regis nomen et precarium vitae stipendium, quod ei i5 praefectus aulae prout videbatur exhibebat, nihil aliud proprii possideret quam unam et h eam praeparvi 1 reditus 3 k villam , in qua domum et ex qua famulos sibi necessaria ministrantes atque obsequium exhibentes paucae numerositatis habebat. Quocumque eundum erat, car- 20 pento ibat, quod bubus l iunctis et bubulco rustico more agente trahebatur. Sic ad palatium, sic ad publicum populi sui conventum, qui annuatira ob regnim utilitatem

11 celebrabatur , ire, sic domum redire solebat. At° regni

4 *) Sithiu add. A 5.

26 a) posset A2*. 3. 3«. b) poenes Bl. 2. c) pertinere dieebatur A 2. d) aiind regi A 3. 3» (rege). e) profusus B 3. f ) dominationis B 2. g) doctna A 4.

h) et eam om. A4 (ubi nna . . . uilla/ i) perparui J o. 3*. B3. (74. k) et »m. B 2. 1) bobus A 3. §• C 2. m) regia, ia e corr. poster. manua Al. n) celebratur B2. o) Ad A\. 1*. Bl. C2. P. et teste PerUsio alii saeculi IX. et X. ac plerique S0 aaeculi XI. codices.

1) Zacharia mortuo, antequam iussu eius Pippinus coronaretur, Stephanus antecessoris sui mandatum confirmasse putandus est. De secunda Pippini coronatione hic minime agitur, [Einhardum errorem commisisse equidem putaverimj. (Quod quidem facile fieri potuit, cum S6 m Ann. q. d. Einhardi a. 750, SS. R. G. p. 11, de Pippino rege appeUato legerit et : Hildericus vero, qui falso regis nomine fungebatur, tonso capite in monasterium missus est, nulliiis papae mentione facta,

ibidern vero a. 754, p. 13 : Stephanus papa , . . ipsum [Pippinum] sacra unctione ad regiae digmitatis honorem consecravit). 2) (Eadem fere 40 verba Gesta abb. fontanell. c. 14, SS. R. G. p. 43, habent). 3) (Ma- maccas villam publicam dicunt Ann. Mett., SS. R. G. ed. B. de Simson p. W. 4) [Ita etiam Ann. Bertin., SS. I, p. 138. (et Gesta abb. Fontanell. c. 14. et in cod. Sithiensi Ann. reqni Franc., SS. R. G. p. 10, n. **); cf Folavini Gesta abb. Sith. I, (c. 28, SS. XIII, p. 612>; mo- 46 nasterium S. Medardi Suess. Ann. Lob., SS. XIII, p. 228, minus recte indkantj 1* '

4 EINHARDI VITA KAROLI M.

administrationem* et omnia quae vel domi vel foris L agenda ac disponenda erant praefectus aulae procurabat . 2.* Quo officio tum, cum Hildricus b deponebatur, Pippinus c pater Karoli regis iam velut hereditario fungebatur. Nam pater eius** Karolus***, qui tyrannos per 5 totam Franciam dominatum sibi d vindicantes oppressit et Sarracenos Galliam occupare temptantes duobus magnis proeliis, uno in Aquitania apud Pictavium f civi- 2 h 3 tatem , altero iuxta Narbonam* apud Birram fluvium , ita devicit, ut in Hispaniam eos redire conpelleret, eun- 10 dem magistratum a patre Pippino lt sibi dimissum k egregie administravit . Qui honor non aliis a populo dari consueverat quam his 1 qui et claritate generis et opum amplitudine ceteris eminebant. +t 741. Hunc cum Pippinus pater Karoli regis ab avo 15 et patre sibi et fratri Karlomanno 01 relictum, summa cum eo concordia divisum, aliquot n annis velut sub rege memorato tenuisset, frater eius Karlomannus — incertum quibus de causis, tamen videtur, quod amore

1* conversationis contemplativae succensus — , operosa 20

*) Wal. c. II : De Karolo maiore domus. **) Gl. cod. St. (C£): id eat Pippini. ***) Gl. cod. St.: Martellus vel Tudctes. t) Gl. cod. St. : Qui cum haberet uxorem Plectrudem, ex pelice Alpaide genuit eundem Karolum Tudetem dictum. 26

tt) Wal. c. III: De PippinoS et Karlomanno * , filiis eius.

a) amministrat. A\. X*. 4. P. ; ministracionem 8 3. b) hiidericus A 3. P. ; il- dricus 1*2; hildrichua (71. J. c) pipin. At* bia. B 2 semper. d) aibi om. BX; Fr. dominantes vel (dormna)tum sibi viudicantes A$. 3*. e) aaracenos Al. f) picta- uum A2*. 3. 3S pcctauium 2*1. CX. g) narbonem C2. h) byrrara A2. 3. 4; 80 pyrram B2. i) sibi Pippino A2. k) amministr. A 1. 1*. 4. P. 1) his om. C2. m) karlemanno A 1 (e eorr.). 2»; carlomann. h. I. et l. 18. AA, infra e. 8. C2. h) aliquod A\. C2 (et infra p. 6, l. b), corr. aliquot A 1. o) velut om. AX. p) conterapl. con- e?s. A S. q) ptpia. semper B 3«* *». r) karolomann. eemper B 3*' »>.

1) (Quod G. Kurih, 'Builetin de VAcad. royale Belgique', ser, 3, 86 XXX, p. 580 — 590, contendit, Einhardum pro hoc de regibus et maioribus domus loco componendo Theophanis Chronographiam, ed. C. De Boor I, p. 402 sq., adhibuisse, omnino reiciendum est, sed statuendum utrumque sua e scientia scripsisse, cum et Theophanes de conventu populi magis convetiiat cum Chron. Lauriss. brevi, 'N. Archiv' XXXVI, 40 p. 27 sq., quam cum Einhardo. Cum hoe in eo convenit, quod Childe- ricum III. a Stephano papa dcpositum esse falso dicat, quod casu factum esse eensemus. G. Waitz, 'Deutscke Verfassungsgesch.' III,

p. 47 sq. , hos tres locos exscribevx minime alium ab alio pendere animadcerfit. Neutiquam hic locus Theophanis in versione Anastasii 45 biUiotliecarii est legiiur ibidem, Theoph. ed, De Boor II, omissus f p. 272; cf ib. p. 493. Refellendum igitur etiam quod dicitur *Byzant. Zeitschrift V, p. 615;. 2) A. 732. 3) A. 737. ;

EINHARDI VITA KAROLI M. 5

temporalis regni administratione* relicta, Romam se in 747. otium b contulit, ibique habitu permutato monachus factus in monte Soracte c apud ecclesiam d beati Silvestri constructo e monasterio 1 cum fratribus secum ad hoc f 2 6 venientibus per g aliquot annos optata quiete perfruitur. Sed cum ex Francia multi nobilium ob vota solvenda Romam sollemniter commearent et eum velut dominum quondam suum praeterire nollent, otium, quo maxime delectabatur, crebra salutatione interrumpentes locum h io mutare conpellunt. Nam huiuscemodi frequentiam cum suo proposito officere vidisset, relicto monte in Samnium provinciam ad monasterium sancti Benedicti situm in castro Casino 1 secessit 3 et ibi quod reliquum erat temporalis vitae religiose conversando conplevit. i6 3.* Pippinus autem per auctoritatem Romani pon- k tificis ex praefecto palatii rex constitutus , cum per 751. annos XV aut eo amplius 4 Francis 1 solus imperaret, finito Aquitanico bello, quod contra Waifariumm ducem Aquitaniae ab eo susceptum per continuos novem annos xo gerebatur, apud Parisios 11 morbo aquae intercutis 5 diem 6 p obiit , superstitibus liberis Karlo et Karlomanno , ad 768. quos successio regni divino q nutu pervenerat 1*. Franci

*) Wal. c. IIII: Quomodo& post Hildericum Pippinus rex constituitur et quamdiu regnavit*, et de^ morte eius ac divi- 25 sione regni inter Karolum* et Karlomannum, filiosw eius.

a) amministrat. A 1. 1*. 4. P. b) monaaterium A 5. c) aaracte, sa eecundet tnanu Al; Syrapto B2. d) aeccl. (eccl.) Al et 4 plerwmque. e) couatructam 2. t) conuenientibus BS. g) per om. B\. h) Cumque h. frc-q, suo Al. i) ittt Al*. 3. JBl. 01, post eorr. caesiuo ^4 3; easeino A 1. ?.. 2*. 4. £3. 02; easimmi B%. 80 k) constituitur. Cumque per A 1. 1) solus imp. Francis A3. m) guaifarium 3 2] gaiferium .4 3» conatanter. n) parisius A\. 2. P. o) sic h. I. Al. 1*. 2.4. .81. 2. 01.2; karoio AZ. BS, alii. p) karlemanno Al„ q) nutu dei A2*. r) peruenit.44. s) Quomodo — constitultur et om. Bx*; Post hilderici mortem iugi deposicioni pipinus rex constitutus quamdiu regnauit B 3*>. t) pippinus A. I. add. B 3«. u) de morte 35 eius ac otn. B 3°. v) magnum add. B 3». w) ac fil. B 3*.

1) [De quo Zacharias papa Karlomanno privUegium dedit v. Cod. Carol. 23, MG. Epist. III, p. 527J. (Ann. Einh. a. 748, p. 7: Carlomannus Romam profectus diinissa saeculari gloria habitum mutavit et in moDte Soracti monasterium in honorem s. Silvestri aedificavit 40 cf. Ann. Sith., SS. XIII, p. 35,). 2) (post aliquantum temporis IAber pontif, Vita Zach. c. 21, ed. Duchesne I, p. 433). 3) (Ann. Einh. I. I.: Ibique aliquandiu commoratus hoc loco [monte Soracti] dimisso ad monasterium s. Benedicti in Samnio provincia iuxta Oasinum castrum constitutum .... venit>. 4) Pippini regno a prima (unc~ 45 tione anno 751. Nov. computato, anni 16 et decem fere) menses, a seeunda et attonsione filiorum Karlomanni anno 754, anni 15 incompleti evadunt.

5) Cf. Suet. Neron. c. 5: deceasitque . . . morbo aquae intercutis. obiit.). 6) (Ann. Einh. a. 768, p. 27 : cum ad Parisios venisset, . . . diem 6 EINHARDI VITA KAKOLI M.

768. siquidem facto sollemniter generali conventu ambos sibi reges constituunt, ea conditione praemissa, ut totura regni corpus ex aequo partirentur, et Karolus eam partem, quam pater eorum Pippinus tenuerat, Earlo- a mannus vero eam, cui patruus eorum Karlomannus » b c praeerat, regendi gratia susciperet . Susceptae sunt utrimque conditiones, et pars regni divisi iuxta modum 1 sibi propositum ab utroque recepta est . Mansitque ista, quamvis cum summa difficultate, concordia, multis d ex parte Karlomanni soeietatem sepa.rare molientibus, 10 adeo ut quidam eos etiam bello committere sint medi- 6,2 tati. Sed in hoc plus suspecti quam periculi fuisse f 771. ipse rerum exitus adprobavit , cum defuncto Karlomanno uxor eius* et filii cum quibusdam, qui ex optimatum eius numero primores* erant, Italiam fuga petiit 3 et « nullis existentibus causis, spreto mariti fratre, sub Desi- h derii regis Langobardorum patrocinium* se cum liberis suis k contulit. **Et Karlomannus quidem post administratum l com- muniter211 biennio 4 regnum morbo decessit; Karolus 11 ao autem fratre defuncto consensu omnium Francorum rex constituitur. 4. De cuius nativitate 5 atque infantia vel etiam pueritia quia neque scriptis usquam p aliquid q declaratum r 25 est, neque quisquam modo superesse invenitur , qui

6 *) quae dicitur Teoberga add. cod. Paris. Lat. 4955.

**) Wal. c. V: De obitu Karlomanni et initiis Karoli*.

s) vero — Kariomannus om. B 1. b) susceperat A 1. 2. 3. 3» (sed susciperet Al*. i). c) Susceptae — recepta eat om. A5. 8»; Suscepti C\. 2. d) separari Ai. 2». e) susp. om. B2. f) approb. Al. P.; probauit A 4. g) priores B 2. 30 h) longrobard, A 2; longabard. A 4. i) patrocinio A 1. 2. 3«. 4, ntanu sec. eorr. patrocinium A 1. k) suis om. Ab. \) amministr. A 1. 3«. 4. P. m) communi, l(er) post mperscr. AW n> editiones priort-s hic capitis 4. initium ponunt. o) cum consensu A i. p) snc A 1. 1». 4. B8. C 1. 2, eorr. uquain A 1 ; umquam (unq.) A 2. 3. 3*. B 1. W.; scripti usque B 1. q) aliq. om. A 2 ; aliquaudo A 4. r) nec A4; ne A 3. s) magni add. B 3». 85

1) [Haec minus recte tradita esse constat; cf. Abel et Simson, *Jakrb. d. Fr&nk. Reiches unter Karl d. Gr! I, p. 23 sqq.J. 2) *. e. suspicionis. 3) (Ann. Einh. a. 771, p. 33 : uxor eius et filii cum parte optimatum m Italiam profecti sunt>. 4) Karlomannus annis completis 769. et 770, anni 768. parte inde a die 9. Octobris, et multo 40 maiore anni 771, scilicet usque ad d. 4. Decembris, regnavit. 5) [De anno et loco nativitatis v. quae post Hahn disseruerunt Abel et Simson

l. I. p. 10 sqq.; cf. Henaux, 'Charlemagne d*aprks les traditions Lie- geoises', ed. 2. 18787- 6) (Gerberga dicitur in Ann. Mett. prior. a. 771, ed. B. de Simson in SS. R. G. p. 58, et in Fragm. Basil., SS. 46 XIII, p. 28). :

EINHARDI VITA KAROLI M. 7

horum se dicat* habere notitiam, scribere ineptum iudi- cans 1 ad actus et mores ceterasque vitae illius partes explicandas ac demonstrandas, omissis incognitis, transire 2 b disposui; ita tamen , ut . primo res gestas et domi et 6 foris, deinde mores et studia eius, tum de regni administratione c et fine narrando, nihil de his quae cognitu d vel digna vel necessaria sunt 6 praetermittam. 5.* Omnium 3 bellorum, quae gessit, primo Aqui- 769 tanicum, a patre inchoatum, sed nondum finitum, quia 10 cito peragi posse videbatur, fratre adhuc vivo, etiam et f auxilium ferre rogato, suscepit. Et licet eum frater* 4 promisso frustrasset auxilio , susceptam expeditionem strenuissime exsecutus non prius incepto desistere aut semel suscepto labori h cedere voluit, quam 1 hoc, quod i6 efficere moliebatur, perseverantia quadam ac iugitate per- k fecto fine concluderet. Nam et Hunoldum , qui post Waifarii 1 mortem Aquitaniamm occupare bellumque iam poene 11 peractum reparare temptaverat, Aquitaniam re- 5 linquere et Wasconiam petere coegit . Quem tamen ibi **** 6 20 consistere non sustinens, transmisso amne Garonna , Lupo Wasconum duci per legatos mandat, ut p perfugam q reddat; quod ni r festinato faciat, bello se eum expostu-

laturum '. Sed Lupus saniori usus consilio non solum Hunoldum reddidit, sed etiam se ipsum cum provincia 8 26 cui praeerat eius potestati permisit.

t *) Wal. c. VI : Qualiter bellum Aquitanicum terminavit. 8 **) et aedificato castro Frontiaco add. ^4 3».

a) dicit A 2 ; dicat se A 8. b) ut prlmo om. A 2. o) amminietr. Al. 1*. 4. P. d) cognita A 2. 2*; condita B 2. e) sunt om. Bl. t)

m) aquitania C 2 ; aquitanium A 2. n) poene om. Al. o) garomna C 2 ; g&rrona B 1. 2; garronna A 4. p) ut om. A 2. 2». 3. C 1. 2. J. q) profugam A 1. r) nist A2. 8». s) poteetate Bl. C2. — promisit 51. t) Karotus add. Bt*.

86 1) V. praef. p. XII. 2) Cf. Suetonii August. c. : Proposita

vitae eius velut summa, partes singillatim . . . exsequar, quo distiuctius

demonstrari cognoscique possint. 3) Cf. ihid. c. 10 : Omnium bellorum initium et causam hinc sumpsit. 4) (Ann. Einh. a. 769, p. 29 Sed cum fratris auxilium habere non posset>. 6) (Ibid. a. 769,

40 p. 31 : [Hunoldus] dimissaque Aquitania Wasconiam petiit>. 6) (Cf. 2 (Ann. Abel-Sint8on I, p.48) MUhlbacher} Meg. I , nr. 135 c). 7) Einh. I. I. : Ad quem [LupumJ rex missa legatione iubet sibi perfugam reddi, ea conditione mandata, si dicto audiens sibi non fuisset, sciret se bello Wasconiam ingressurum etc.). 8) (Cf. Abel - Simson I, ». 47, 46. n. 3/ ;

8 EINHARDI VITA KAROLI M.

6.* Conpositis in Aquitania rebus eoque bello a finito, regni quoque socio iam rebus huraanis exempto, b rogatu et precibus Hadriani Romanae urbis episcopi ex- 773. oratus bellum contra Langobardos suscepit. Quod prius d 6 quidem et a patre eius, Stephano papa supplicante. 5 cum magna difficultate susceptum est f quia g ; quidam e primoribus Francorum, cum quibus consultare h solebat , adeo voluntati eius renisi sunt, ut se regem deserturos domumque redituros libera voce proclamarent. Susceptum 1 k tamen est tunc contra Haistnlf'um regem et celerrime io conpletum. Sed 1 licet sibi et m patri belli suscipiendi simiiis ac potius eadem causa 11 subesse videretur, haud simili tamen et labore certatum et fine constat esse conpletuin. Pippinus siquidem p Haistulfum q regem pau- r 756. corum dierum obsidione apud Ticenum conpulit et ob- 15 sides dare et erepta Bomanis* oppida atque castella re- stituere atque, ut reddita non repeterentur, sacramento

773. fidem facere * ; Karolus * vero post inchoatum a se bellum non prius destitit, quam et Desiderium regem, quem 2 774. longa obsidione fatigaverat, in deditionem susciperet , 20 v w filium" eius Adalgisum , in quem spes omnium incli- x 3 y natae videbantur , non solum regno , sed etiam Italia* a excedere conpelleret, orania Romanis erepta restitueret, Hruodgausum Foroiuliani ducatus praefectum 4 c 776. res novas molientem opprimeret totamque Italiam suae 26 d 781. ditioni subiugaret subactaeque filium suum Pippinum

*) Wal. c. VII: Bellume contra Longobardos quomodo susceptum est* et peractum.

a) sotio A 1. 3. P. b) sic A 1*. C 1 ; adriani reliqui et P. W. c) longab. A 1 longob. Al*; langab. A4. d) quidem om. B 2. e) stefano C\. J. ; aub St. A\. 30 a 3. 8 . t) est om. B 1. g) quadam eorr. quidam Al*. B2; quidem C 2. h) cou- I. l. sueuerat A 2. i) est tanien A 1. P. k) haistolphum h. ei 14. A 4 ; haustulfum C 2. 1) Sed ~ ccnpletura (l. 14> otn. A 2. 2». m) ac B 1. n) eandem causam B 2.

; corr. o) axul C 2 ; fcaut A 3 aut B 2. p) quidem A 1. 2», siquidem A 1. q) aistul- fuin B 1. r) ticenurn post eorr. ticinura A 1 ; ticinura C 2. e) a rom. h. I. et infra 36 /, 23. C2. i) harlus h. I, A 1*. B 2. C\. J. u) filiumque A 2. 3*. v) adilgisum h. I. Ai. w) quo B2. x) inclite A2 (post corr. inclin.J. B\; inclinate uidebantur, post corr. inclinata uidebatur A 1, et ita A 3. B (2). S»*t> (haec om. B3*J; uidebantur, post corr. uidebatur B2. C2. y) regnura C 2. z) italia A 4. B 2. a) omnia — restitueret om. A2. b) brnadgausum JB2. c) obprim. Al. P. d) suum om. A 4. 40 e) Qualiter bellum contra long. ausc. B 8». f) sit B 3*>.

1) (Bis Pippinum a. 754. ei a. 756. contra Aistulfum expeditionem tn Italiam fecisse Einhardue ignorasee videtur). 2) (Ann. Eihh.

a. 774, p. 39 : fatigatam longa obsidione civitatem [Ticenum] ad deditionem compulit;. 3) (Ibid.: Adalgia filius eius, in quo Langobardi 45

multum spei habere videbantur etc.) 4) (Ibid. a. 776, p. 43 : nuntiatur ffruodgauduin Langobardura, quem ipse Foroiuliensibus ducem dede- rat, in Italia res novas molirij. ;

EINHARDI VITA KAROLI M. 9

regem inponeret. Italiain intranti quam difficilis Alpium 773. transitus fuerit, quantoque Francorum labore invia montium iuga et eminentes in caelum scopuli atque asperae cautes superatae sint, hoc loco describerem, nisi vitae 6 illius modum potius quam bellorum, quae gessit, eventus a memoriae mandare praesenti opere animo esset pro- a positum. Finis tamen huius belli fuit * subacta Italia 774. et rex Desiderius perpetuo exilio deportatus et filius eius Adalgisus Italia pulsus 1 et res a Langobardorum b c d 10 regibus ereptae Hadriano Romanae ecclesiae rectori restitutae. 7.* Post cuius finem Saxonicum, quod quasi inter- 2 e missum videbatur , repetitum est. Quo nullum neque prolixius neque atrocius Francorumque populo laboriosius f i6 susceptum est; quia Saxones, sicut omnes fere Germa- niam incolentes nationes, et natura feroces et cultui daemonum dediti nostraeque religioni contrarii neque divina neque humana iura vel poliuere vel transgredi inhonestum arbitrabantur. Suberant et causae, quae h 20 cotidie pacem s conturbare poterant, termini videlicet 1 nostri et illorum poene ubique in plano eontigui , praeter pauca loca, in quibus vel silvae maiores vel montium* iuga interiecta utrorumque agros certo limite disterminant, in quibus caedes et rapinae et 1 incendia m 25 vicissim fieri non cessabant. Quibus adeo Franci sunt

11 irritati , ut non iam vicissitudinem reddere, sed apertum contra eos bellum suscipere dignum iudicarent. Sus- ceptum est igitur p adversus q eos bellum, quod magna utrimque animositate, tamen maiore Saxonum quam s so Francorum damno r per continuos triginta tres annos 8 , gerebatur. Poterat siquidem citius finiri, si Saxonum

*) Wal. e. VIII: Belli* Saxonici difficultasa, diuturnitas et con- 8ummatio.

a) mem. om. A 3. 8*. a*) fult om. B 2. b) longab. A i. B 1 ; lungab. A 2 36 Iongob. -4 3. c) ereptae om. A2. 2» (ablate po$t add. A2*); rapte C2. d) sic Al*. Bl. Cl; adrlano religui et P. W. e) quod B 2. t) sicut omnes om. B2. g) cont. in pacem A 2. h) term. otn. C 2. i) contingui A 1 ; contigium C 2 ; cont. plano A 2. 1*. k) iuga montium B 2. 1) uel A 1. P. m) ideo B 1. n) inritati A 2 (corr. irrit.>. B 2. o) dignum om. A 2*. p) ergo A 8». q) contra A 2. .8 2. Meg. r) dampno 88b. 40 Al. 2.4. C2. P. 8) XXIII Ci. t) Sax. belli *S°. u) diuturn. diffic.

1) (Ann. Einh. a. 774, p. 39. 41 : rex subacta . . . Italia . . . revertitur, captivum ducens Desiderium regem. Nam Adalgis filiua (Suet. Aug. 16: eius . . . relicta Italia etc). 2) [lam a. 772. susceptumj. Siculum bellum ... diu traxit intermissum saepius^. 3) A. 772—804. 10 EINHARDI VITA KAROU M.

hoc perfidia pateretur. Difficile dictu* est, quoties b superati ac supplices regi se dediderunt , imperata fac- c turos polliciti sunt , obsides qui imperabantur absque dilatione dederunt, legatos qui mittebantur susceperunt, d aliquoties ita domiti et emolliti , ut etiam cultum dae- 5 monum dimittere et Christianae religioni se subdere e velle promitterent. Sed sicut ad haec facienda aliquoties proni, sic ad eadem pervertenda semper f fuere praecipites, non ff sit ut satis aestimare, ad utrum horum

faciliores verius dici possint quippe cum post 10 ; inchoatum h cum eis bellum vix ulius annus exactus sit, quo non ab 1 eis huiuscemodi facta sit permutatio. Sed magna- nimitas regis ac perpetua tam in adversis quam in pro* speris mentis constantia nulla eorum mutabilitate velk

1 vinci poterat vel ab his quae agere coeperat defatigari. 15 Nam numquam eos huiuscemodi aliquid perpetrantes inpune ferre passus est, quin aut ipse per se m #1 ducto 11 aut per comites suos misso exercitu perfidiam ulcis- ceretur et dignam ab eis poenam q exigeret, usque' dum, omnibus qui resistere solebant profligatis et in suam 20 1 804. potestatem redactis ", decem milia hominum ex his qui utrasque ripas Albis 8 fluminis incolebant cum uxoribus et parvulis* sublatos transtulit 2 et huc atque illuc per Galliam et u Germaniam muitimoda divisione distribuit. v s Eaque conditione a rege proposita et ab illis suscepta 26 tractum per tot annos bellum constat esse finitum, ut, abiectow daemonum cultu et relictis patriis caerimoniis x , Christianae fidei atque religionis sacramenta susciperent et Francis adunati unus cum eis populus effice- T rentur . »0

») dictum A2. 3. 4. B\. 2, eorr. dictu A 2. 8. b) dedernnt A 1. 2. J3 8. C2; dediderant etiam Meg. c) sunt om. C2. d) molliti B 2. e) aliq. ad haeo fac. A\. f) semper om. A 2*. non sit ut coi-r. ut non sit A 2 et ita A 2». J. ; ne (corr. nec) g) y sit C 2. h) iile A 2. 2«. 3 (in marg. post corr. ullus). 8*. i) hniuie. ab eis A 1. k) vel om. Ab. I) qne coeperant A\. m) se om. C 2. n) dnetorem Al. 8. P. ; 86 ductas eorr. ducta A2. o) missos A 3. Bl, corr. misso AS. p) eorum add. C 1. 2. J. ; deest etiam Meg. q) exig. poenam A 1. P. r) red. om. A 1*. s) aluis £2; albie A2. 2*-. t) filiis A2. u) et om. A\. ) preposlta A2; posita AA.

w) abiecta eorr. abiecto A 3 ; fin. et abiecta B 1 ; abieetai d. cnltnra A 2*. x) moniis C\. J.; ceremoniis A 8. y) efficeretnr A 1. 40

1) Suet. Aug. c. 20: Externa bella duo omnino per se gesait

. . . Reliqua per legratos administravit. 2) (Ann. regni Frane. a. 804, SS. R. G. p. 118: Saxones cum mulieribus et infantibus transtulit in Franciam^. 3) [Non pacem certis conditionibus firmatam esse satis

constat]. (Ann. Einh. a. 777, p. 49 : ut ea condicione [Saxom*] tunc 46 veniam accipere mererentur>. BINHAEDI VITA KABOLI M. 11

a b 8. Hoc bello , licet per multum temporis spatium traheretur, ipse non amplius cum hoste quam bis acie 783. conflixit, semel iuxta montem qui Osneggi c dicitur in d e loco Theotmelli nominato et iterum apud Hasa flu- 1 f jvium , et hoc uno mense, paucis quoque interpositis diebus. His duobus proeliis hostes adeo profligati* ac devicti sunt, ut ulterius regem neque provocare neque venienti resistere, nisi aliqua loci munitione defensi, auderent. Plures tamen eo bello tam ex nobilitate h jo Francorum quam Saxonum et functi summis honoribus viri 1 consumpti sunt. Tandemque anno tricesimo tertio 804. finitum est, *cum interim tot ac tanta in diversis terra- k rum partibus bella contra Francos et exorta sint et sollertia regis administrata, ut merito intuentibus in 15 dubium venire possit, utrum in eo aut laborum patien- tiam aut felicitatem potius mirari conveniat. Nam biennio ante Italicum 1 hoc bellum sumpsit exordium, et cum sine intermissione gereretur, nihil tamen ex his quae aliubi m erant" gerenda dimissum aut ulla in parte 90 ab aeque operoso certamine cessatum est. Nam p rex, omnium qui sua aetate gentibus dominabantur et q prudentia maximus et animi magnitudine praestantissimus, nihil in his quae vel suscipienda erant vel exsequenda aut propter laborem detractavit r aut propter 8 periculum » exhorruit, verum unumquodque* secundum suam u qua- litatem et subire v et ferrew doctus nec' in adversis cedere nec in prosperis falso blandienti fortunae adsen- x tiri solebat.

*) Wal. c. VIIII: De diligentia ety magnanimitate Karoli.

80 a) bellum A 3. 3«. C 2 et alii multi. b) spstio Al. P. c) osnengi Al. 2. P. d) theothmelli -4 4; theohtraelii A2*; teotmalli A3*; Theotmille £2; theodmelli C 2. e) haaam C\. J.f asa A3*; asam C2; hassa A4; hesa B 2. f) paucisque A\. P. g) profugati A A. h) saxorumC2. i; cons. suntviri.41. k) terr. om.A4. 1) ita- Ham C2. m) aliubi eorr. alicubi ^4 3; alicubi Al. 4. C2. P. n) ger. erant A 1. 85 o) operose eorr. operoso A3. C2. p) cum add. A 2. q) et otn, C 2. r) aic A X. 1*. 4. JB2, olii; detrecUuit A 2. 3. B 1. Cl. J. W. ; decertauit (poat tre superacr.) C 2. s) per B 2. t) unum quoque A 1. u) qual. suOm A 2. v) subripere B 2. w) et ferre om. B 1 ; doctus et ferre A 2. 2». x) assentiri C 2 ; assentire A 4. y) ac B 3».

1) Prope Osnobrugam, in loco qui medio aevo *Schlachtvbrderberg *, 40 iam 'die Clus' audit. [Sed haec dubiae fidei sunt; v. Abel-Simson I,

p. 456, n. 27. (Ann. Einh. a. 783, p. 65 : Saxones in eo loco, qui

Theotmelli vocatur, ad pugnam etc. Et: audivit Saxones . . . super

fluvium Hasam ad hoc congregari, ut ibi . . . acie confligerent etc.). .

12 EINHARDI VITA KAROLI M.

9.* Cum enim assiduo ac poene continuo* cum Saxonibus bello certaretur, dispositis per congrua con- 778. finiorum loca praesidiis, Hispaniam 5 quam maximo poterat belli apparatu adgreditur; saltuque Pyrinei c l superato , omnibus, quae adierat, oppidis atque castellis 6 d in deditionem acceptis , salvo et incolomi exercitu revertitur praeter quod in ipso Pyrinei iugo Wasconicam e ; perfidiam parumper f in redeundo contigit experiri. Nam cum agmine longo, ut loci et angustiarum situs per- h mittebat, porrectus iret exercitus*, Wascones in summi 10 montis vertice positis insidiis — est enim locus ex opaci- 1 k tate silvarum, quarum ibi maxima est copia, insidiis ponendis oportunus — extremam impedimentorum partem et eos qui novissimi agminis incedentes subsidio praece- dentes tuebantur desuper incursantes in subiectam vallem 15 deiciunt, consertoque cum eis proelio usque ad unum 2 omnes interficiunt, ac direptis impedimentis , noctis bene- ficio, quae iam instabat, protecti summa cura celeritate in diversa disperguntur. Adiuvabat in hoc facto Was- cones et levitas armorum et loci, in quo res gerebatur, 20 situs, econtra 1 Francos et armorum gravitas et loci ini- m 3 quitas per omnia Wasconibus reddidit impares . In quo proelio Eggihardus" regiae mensae praepositus , An8helmus p comes palatii [et** Hruodlandus q Brittan- r nici limitis praefectus] cum aliis conpluribus inter- 25 4 ficiuntur . Neque hoc factum ad praesens vindicari

*) Wal. c. X: Quid in Hispanias fecerit, et de plaga, quam in exercitu eius Vascones fecerunt * **) Uncis inclusa desunt B. — Gl. cod. St.: De hoc nostri cantores multa in carminibus cantant, dicentes eum fuisse filium so sororis Karoli regis.

a) continui C 2. b) in spaniam C 2. c) pirinei A9. 8*. BZ. C 1. J., infra I. 7. .41*; pvrenei Ai et infra 1.1. B2; pirenei A2. B 2 (h. I.). C 2, infra l. 7. A 3. d) susceptis A 3. 8». e) eic Al*. 2«. 4. Bl. 8. Cl; uuasconiara Al. 2. 3. B2. C2. P. W., post eorr. uuasconum AZ, et itaAb] guasconum ^8*. f) par. om. Cl. 2; par. 26

in red. om. A 2. 2*. g) et excrc. C 2. h) uuasconiB A i ; uuasconi B 2. i) quarura

post superecr. A 8, om. A 8» ; quarum ibi om. B 1. k) maxime copia C 2. 1) et contra A 8. B 1. C 2. m) reddit A 1. n) eggibardus A 8 ; agibardus A 3«. o) praefectua A2. p) anselmus Al; et amsielmus Ab\ et anselinus C2. q) ruoth- landus A 4 ; rotlandui A 8*. C 2. r) britanici A S. (7 2, eorr. brittanici A 8. s) hy- 40 spania B&>. t) fecerint £8«.

1) (Ann. Einh. a. 778, p. 51 : superatoque . . . Pyrinei iugo etc.). 2) (Ibid.: direpta impedimentaj. 3) (Ibid.: licet Franci

Wasconibus tam armis . . . praestare viderentur, tamen et iniquitate locorum et genere inparis pugnae inferiores effecti sunt>. 4) Die 45

15. Aug. } quem compeinmu8 ex epitaphio Eggihardi, quod E. Dilmmler edidit (Poetae Carol. I, p. 109 sq.; cf. p. 100J. WATT. EINHARDI VITA KAROLI M. 13

a 1 poterat, quia hostis re perpetrata ita dispersus est , ut ne a * fama quidem remaneret, ubinam b gentium quaeri potuisset. 10.* 2 Domuit et Brittones , qui ad occidentem b in extrema quadam parte Galliae super iitus oceani d residentes dicto audientes non erant, missa in eos ex- 786. peditione, qua e et obsides dare 3 et quae imperarentur se facturos polliceri coacti sunt. Ipse postea cum f exercitu Itaiiam ingressus ac per Bomam iter agens Capuam 787. io Campaniae urbem accessit atque ibi positis castris g 4 bellum Beneventanis, ni dederentur, comminatus est . h Praevenit hoc dux gentis Aragisus : filios suos Rumol- dum 1 et Grimoldum k cum magna pecunia obviam 1 regi m n mittens rogat, ut filios obsides suscipiat , seque cum 15 gente imperata facturum pollicetur, praeter hoc solum,

p - 5 si ipse ad conspectum venire cogeretur . Rex, utili- tate gentis magis quam animi eius obstinatione consi- derata, et oblatos sibi obsides suscepit eique, ut q ad conspectum r venire non cogeretur, pro magno munere 80 concessit; unoque, ex filiis, qui minor erat, obsidatus 787. gratia retento, maiorem patri remisit; legatisque ob sacramenta fidelitatis a Beneventanis exigenda atque 6 7 8 suscipienda cum Aragiso dimissis Romam redit , con-

*) Wal. c. XI : Britones et Beneventani subacti.

25 a) ita om. B2. a*) nec AA. b) ubi B2. C2. c) briiones A 2*. 3. BS. C2. d) occeani Al. 2». 4. B9. P. e) qui A 1. f) It. ingr. cum exerc. A2. g) nisi subderentur C2. h) haragisus C 2. i) romuldum Ab; romaldum A3*) romoidum Bl. 2; runoldum C2.4 k) et Grim. om. B\. 1) obv. om. Al. m) obs. fll. Al. P.; obs. nl. suos B 2. n) accipiat A 2«. o) propter A 2. p) cogeret A4; 30 non cogeretur A 3». C2. q) ut om. B 1. r) adspectum B2. a) rediit A2. C2.

1) (Ann. Einh. I. I.: hoatis propter notitiam locorum atatim in

diversa dilapsue estj. 2) Cf. Suet. Aug. c. 21 : Domuifc autem . . . Can- tabriam. 3) (Ann. Einh. a. 786, p. 73: Cumque [populus BriitaniaeJ

. . . dicto audiens non esset, missus illuc . . . Audulfus . . . obsides,

35 quos acceperat, . . . adduxit/ 4) (Ibid. p. 75 : cum omni exercitu suo Capuam Campaniae civitatem accessit ibique castris positis consedit, inde bellum gesturus ni etc. Cf. E. Diinselmann, (N. Archiv* II, p. 496 sq.).

5) (Ann. Einh. I. I. : Aragisus dux Beneventanorum ... Misso . . . Rumoido maiore fiiio suo cum rauneribus ad regem rogare coepit, ns

40 terram Beneventanorum intraret. Et : missaque legatione utrosque filios se libenter oboe- regi obtulit , promittens ad omnia quae imperarentur diturum. Cf. E. Bemheim in 'Hist, Vierteljahrsschrift' I, 1898, p. 170 sq.). 6) (Ann. Einh. I. I.: [Karotus rexj belio abstinuit et minore ducis filio nomine Grimoldo obsidatus gratia suscepto maiorem 45 patri remisit. Accepit insuper a populo obsides undecim misit- que legatos, qui ipsum ducem et omnem Beneventanum populum per U EINHARDI VITA KAROLI M.

787. samptisque ibi in sanctorum veneratione locornm aliquot a diebus in Galliam revertitur. 11.* Baioaricum deinde bellum et repente ortum b et celeri fine conpletum est. Quod superbia simul ac 1 socordia Tassilonis ducis excitavit; qui hortatu uxoris , s d quae filia Desiderii regis erat ac patris exilium per maritum ulcisci posse e putabat, iuncto foedere cum Hunis **• 2 qui Baioariis sunt ab oriente , contermini, non solum imperata non facere, sed bello regem provocare f temptabat. Cuius contumaciam, quia nimia videbatur, 10 animositas regis ferre nequiverat, ac proinde copiis undique contractis Baioariam petiturus ipse ad Lechum h 787. amnem cum magno* venit exercitu. Is fluvius Baioa- 1 3 rios ab Alamannis dividit . Cuius in ripa castris con- locatis, priusquam provinciam intraret, animum ducisis k * per legatos statuit experiri. Sed nec ille pertinaciter agere vel sibi k * vel genti utile ratus supplex se regi permisit, obsides qui imperabantur dedit, inter quos et filium 1 m suum Theodonem , data insuper fide cum iuramento, n quod ab illius potestate ad defectionem nemini suadenti so adsentire deberet. Sicque bello, quod quasi D maximum futurum videbatur, celerrimus est finis inpositus. Tas- 788. silo tamen postraodum ad regem evocatus neque redire permissus, provincia q quam tenebat, uiterius duci, neque , sed comitibus ad regendum commissa est. 26

8 *) Wal. c. XII: De bello Baioarico* facile consopito . **) Gl. cod. St.: quorum terra nunc dicitur Ustriche.

a) aliqaod Al. 2. 31. C2. b) est copl. A 4. c) ortatu Al. 4. 3 .?. Ct. d) hac Al. e) poase om. 31; poase ulc. AiK f) quae nima JBl; qui animio B2. g) maximo Al*. 2*. 3. 8*. 4. 5. B\. 8*-« (*td magno B8*). C2; (quod an in textum 80 recipiendum sit, dubito). h) venit om. 31. i) alim. A2. k) atatuit om. 31.

k*) genti vei eibi A 2. 1) teodonem A 3». C 2. m) dedit ins. fldem A 1 ; data fide ins. A2. n) nulio B\. 2. 3, et ita (unug nulli; eeteri B. o) ita Al. 1*. 5. 31. 2; assentire A4. B9; adsentiri A2. 2*. 5. Cl. 2. J. ; assentiri A9. p) quasl om. C 2. q) prouinciam (-tiam) A2. 4. 3 2. C 2, radendo eorr, prouintia A 2. r) Bauarico 86 3 3^- c. g) aopito 3 3*>.

8acramenta nrmarent. Ipse post haec cum legatis Constantini imperatoris locutus est atque illis dimissis Homam reversus>. 7) t. e. apud Aragisunt; cf. Chron. Moissiac. a. 809. 812; Annal. Lauris*. mai. a. 784. (Cf. Bemheim l. I. p. 172 sq.). 40

1) IAutpergae. (Ann. Einh. a. 788, p. 81 : suadente coniuge sua Liutberga, quae filia regis Langobardorum fuit et post patris exilium

Francis inimicissima semper extitit etc). 2) (Ibid. a. 788, p. 81 : ut bellum contra Francos susciperent, Hunorum gentem concitaret^. fluvium, 3) (Ibid. a. 787, p. 79 : ipse cum exercitu . . . super Lechum 45

qui Alamannos et Baioarios dirimit, . . . consedit etc. Cf. Bernheim

l. I. p. 167 sq.). ;

EINHARDI VITA KAROLI M. 15

12.* His a motibus ita conpositis, Sclavis, qui nostra consuetudine Wilzi b vero, , proprie id est sua locu- c d 1 tione , Welatabi dicuntur , bellum inlatum est. In 789. quo etd* Saxones velut auxiliares e inter ceteras nationes, 5 quae regis signa iussae sequebantur, quamquam ficta et minus devota oboedientia, militabant. Causa belli erat, f quod Abodritos , qui cum Francis olim foederati erant, adsidua* incursione lacessebant h nec iussionibus coerceri poterant. Sinus quidam * ab occidentali oceano orientem

10 versus porrigitur, longitudinis quidem inconpertae, lati- tudinis vero quae nusquam centum milia passuum ex- cedat, cum in multis locis contractior inveniatur. Hunc multae circumsedent nationes; Dani k siquidem ac Sue- 1 m ones , quos Nordmannos vocamus, et septentrionale n i5 litus et omnes in eo insulas tenent. At litus australe Sclavi et Aisti et aliae diversae p incolunt q nationes; inter quos vel praecipui sunt, quibus tunc a rege bellum r 8 inferebatur , Welatabi . Quos ille una tantum et u v quam * per se gesserat expeditione ita contudit ac do-

20 muit, ut ulterius imperata facere minime rennuendum iudicarent. 13.** Maximum omnium, quae ab illo gesta sunt, bellorum praeter Saxonicumw huic bello successit, illud x 2 videlicet, quod contra Avares sive y Hunos susceptum 791.

25 est. Quod ille et animosius quam cetera et longe maiori apparatu administravit. Unam tamen per se in Panno- niam*** — nam hanc provinciam ea gens tum incolebat — expeditionem fecit, cetera* filio suo Pippino ac praefectis provinciarum, comitibus etiam atque legatis perficienda

so *) Wal. c. XIII : Quomodo Wilzi suhiugati sunt.

**) Wal. c. Xlin : Superbia Hunorum qua instantia perdomita sit, et de Ericic vel Geroldi ducum decessu. ***) Gl. cod. St.; quae modo Hungaria dicitur.

°a a) Ita et h. I. B 2. b) uuflci A 2. 2». 3. . uuiui a 5 ; uulzi B 2 ; uullzi C 2. 85 c) eiocutione C 2. d) uueletabi A 3 ; uuelletabi A 2 ; uelatabi A 5 ; uuelezabi A 3». d*) et om. Al*. e) auxiliores eorr. auxiliares A2; auxiliatores Ab. B2. 3. C\. 2. J.; auxiares B 1. I) abatri:tas A 2 littera erasa; abotrita» A 2«. g) sic A 1*. 2. B 1. C 1. 2 assidua reliqui. P. W. h) iacescebant A\. C \. 2. P. J. i) quidem A 1. 2. 2». 3. 4.

(non A \*). k) Uni A 2. S. 1) suesones A 1 ; suessones A 3. 3*. m) nortmannos 40 A\. 2. 2*. C\. P. J.; normannos A9*. B2; nordusmannos C 2. n) Ad A2. B\. 2, eorr. At A 2. o) haisti A 2«. p) diy. otn. C 2. q) nat. inc. Ai. C 2. r) in- ferebantur A\. s) uueiathabi A\; uueletabi corr. uuelletabi A2; uuellatabi Ct. t) per quam C2. u) se om. Ai. v) contulit A l. 8 (eorr. contudit). 8*. C2;

contriuit A 2 ; con[tudit e corr.) A 2*. w) saxonica A 2 ; saxorum C 2. x) auaros 45 AA. B2.3; auros B\. y) uei A\. P. J. z) unos B\. a) cet. eiAZ; cet. in A 3». b) prouinciarum et h. I. add. B2. — etiam om. A2. c) erichi £3*-b.

1) (Ann. Einh. a. 789, p. 85: Natio . . . Sclavenorum . . ., quae propria lingua Welatabi, Francica autem Wiltzi vocatur etc.). ;

16 EINHARDI VITA KAROLI M.

commisit. Quod cum ab his strenuissime fuisset ad- a 1 ministratum, octavo tandem anno conpletum est . Quot b proelia in eo gesta, quantum sanguinis effusum c sit, testatur vacua omni habitatore Pannonia et locus, d e in quo regia kagani erat, ita desertus, ut ne vestigium 5 quidem in eo humanae habitationis appareat. Tota in hoc f bello Hunorum^ nobilitas periit, tota gloria decidit. Omnis pecunia h et congesti ex longo tempore thesauri 2 direpti sunt . Neque ullum bellum contra Francos exortum humana potest memoria recordari*, quo illi magis 10 k ditati et opibus aucti sint . Quippe cum usque in id temporis poene pauperes viderentur, tantum auri et ar- genti in regia repertum, tot spolia pretiosa in proeliis sublata, ut merito credi possit* hoc Francos Hunis iuste eripuisse, quod Huni prius aliis gentibus iniuste eripu- 15 799. erunt. Duo tantum ex proceribus Francorum eo bello perierunt: Ericus m dux Foroiulanus n in Liburnia iuxta Tharsaticam ° • 3 maritimam civitatem insidiis oppidano-

p q - 4 r 9 rum interceptus , et Geroldus Baioariae praefectus in Pannonia, cum contra Hunos proeliaturus aciem 20 strueret*, incertum a quo, cum duobus tantum, qui eum obequitantem ac singulos hortantem comitabantur, inter-

u * 5 fectus est . Ceterum incruentum poene Francis hoc bellum fuit et prosperrimum exitum habuit, tametsi v w diutius sui magnitudine* traheretur. Post quod et 26 x 804. Saxonicum suae prolixitati convenientem finem accepit. y 2 Boemanicum quoque et Linonicum , quae postea ex-

a) anno om. C2. . b) Quod A 1. S {eorr. Quot). JBl. C2. P. c) habitanti A 4. d) cagani A 2. 2*. 3; kanagi A4; kaga C2; qua regin pagani erant B 2. e) nec

Al. 4, f) boc om. B\. g) honorum A 2; horum B\. C2, cort\ honorum B 1 ; 30 Uun. bello BB. h) peccunia A\. P. i) recitare C 2. k) sunt corr. sint A\. C2;

eunt B\. 2. 1) poBset B2. m) Oelricun A\\ hericus A 2. 2». 3. (3»); herecus C2; aericus A 4. P. n) foroiulianus A 2. 4, b. B 3; foriiulianua B \. o) thraraaticam A 1 tbrasaticam corr. tbaraa. B\; trasaticam corr. tars. C2; tarsicam B2. p) op(p)ida> riorum B\. 2. q) intercoeptus A\. 1*. 2. P.; inter ceptu C\. r) gerulus A2. 2«, 35 poat corr. garuldus -4 2; giraldus A 8*. s) baiocariae C2. t) instruerei A 1. 4. P. u) eat om. C 2. v) sui om. C2; magn. sui A\. 2*. P. w) hoc loco P. et J. cap. 14. incipiunt. x) (sua A3) prolixitate A2 (corr. -tati^. 8. B2, y) hic in editionibus prioribus cap. 14. incipit. — Boematicum A 2. 4. B 3. z) lilonicum ^4 3.3»; liconicum Ai. C 2.

1) (Minime. Bellum Avaricum a. 797. quasi compositum a. 799. 40 iterum coortum [vide infraj, a. 803. demum confectum e$t). 2) (Ann.

Einh. a. 796, p. 99 : direptis pene oranibus Hunorum opibus ; Ann. r.

Franc. p. 98 : thesaurum priscorum regum multa seculorum prolixitate collectum^. 3) [Tersatto prope Fiume. Cf, Ann. Laur. mai. a. 7997-

4) (Ann. Einh. a. 799, p. 109 : Ericus [cf. ib. p. 997 .. . apud Tharsa- 45 ticam Liburniae civitatem insidiis oppidanorum interceptus atque interfectus est. Cf. Ann. Sith. a. 799, SS. XIII, p. 36>. 6) (Ann.

Einh. I. I,: Geroldus . . . Baioariae praefectus commiaso cum Hunis proeiio cecidiy. BINHARDI VITA KAROLI M. 17

orta R sunt \ diu durare non potuerunt. Quorum utrumque ductu Karoli iunioris celeri fine conpletum est. 14.* b c Ultimum contra Nordmannos , qui Dani vo- 810. cantur, primo pyraticam d exercentes, deinde maiori e f 5 classe litora Galliae atque Germaniae vastantes , bellum h susceptum est. Quorum rex Godofridus g adeo vana spe 2 inflatus erat , ut sibi totius Gerinaniae promitteret potestatem. Frisiam quoque atque* Saxoniam haud

k 1 aliter suas provincias aestimabat . Iam Abodritos atque , io vicinos suos, in suam ditionem redegerat 1 ", iam eos sibi 808.

vectigales fecerat. Iactabat etiam" se brevi Aquasgrani , 810. ubi regis comitatus p erat, cum maximis copiis adven- turum. Nec dictis eius, quamvis vanissimis, omnino fides abnuebatur, quin potius putaretur tale q aliquid inchoa- 15 turus, nisi festinata fuisset morte praeventus. Nam a proprio satellite interfectus 3 et suae vitae et belli a se r 8 inchoati finem acceleravit . 15.** Haec sunt bella, quae rex potentissimus per u 4 annos XLVII* — tot enim annis regnaverat — in di- v 20 versis terrarum partibus summa prudentia atque feli- citate gessit. Quibus regnum Francorum, quod post patrem Pippinumw magnum quidem et forte susceperat, ita nobiliter ampliavit, ut poene duplum illi adiecerit. Nam cum prius non amplius quarn* ea pars Galliae, z 25 quae inter Rhenum y et Ligerem oceanumque ac mare

*) Wal. c. XV : Bellum contra Nordmannos qua occasione susceptum sita et sopitum.

**) Wal. c. XVI : Quantum Karolus regno Francorum suo labore adiecerit.

30 a) exhorta A 1*. 2 (h eras.). b) novum cap. incipit B\. c) nortnt. A\. 3*. (71. P. J.; norm. B2. d) pir. A2; piratycam C 2. e) maiore A\. f. f) vast. — Oermaniae om. A%\ (lerm. sibi usnrpauere potestatem, rex rorum O. A3*. g) gode- fridus 1. 4. P. gotofridus 2» gotofredus A 3». h) adeo — potestatem om. 3». A ; A ; A

i) atque om. 3 1 ; e t A 2. k) existim. A 2. 1) abodricos A 1 ; obodritos A 2«. C 2. 35 m) redigerat A2. n) enim B2; se etiam Ai. o) aquis grani A3*. 4. B3. p) co- minatus A 3. B\, corr. comitatus A 3. q) tale om. C2. r) a se om. Al. s) cele- brauit B2. t) XLVIfl A3. u) quod B2. v) ac .4 3«. B2. w) pippini C 1. x) qua (71. — ea om. 2*3. v) hrenum A2. 2». 3. 3*. B2, infra ;>. 18, /. 2. A 1. i'.; renum A 4. (7 2, infra p. 18, l'.2. B 2. z) ligerim A\. C \. P. J, a) sit om. /*3»; h 40 aop. sit et susc. B3 .

1) (Boeniieum a. 805, contra Linones populum Slavorum a. 808. pugnatum est, cum bellum contra Danos infra rclatum gereretur). 2) (Ann. regni Franc. a. 810, SS. B. G. p. 131: rex ille fGodofridus/ vanissima spe victoriae inflatus acie se cum imperatore congredi velle 45 iactabat fcf. I. 11/;, 3) (Ibid.: Godofridum regem a quodam suo

satellite interfectum . . . narratur^. 4) Annis 768. et 814. intcgris annumeratis anni 47 efficiuvtur. JA.

Einhard. 2 18 EINHARDI VITA KAROLI M.

Balearicum* iacet, et pars Germaniae, quae inter Saxo- niam et Danubium Ehenumque ac Salam fluvium, qui Thuringos b et Sorabos dividit, posita c a Francis qui Orientales dicuntur incolitur, et praeter d haec Alamanni e f atque Baioarii ad regni Francorum potestatem perti- 6 nerent: ipse per bella memorata primo Aquitaniam g et Wasconiam h totumque Pyrinei* montis iugum et usque k 1 ad Hiberum amnem, qui apud Navarros ortus et fer- m 11 tili8simos Hispaniae agros secans sub Dertosae civitatis moenia Balearico mari p miscetur; deinde Italiam 10 totam, quae ab Augusta q Praetoria usque in Calabriain inferiorem, in qua Graecorum ac Beneventanorum constat esse confinia, decies centum et eo amplius passuum mi- 1 r libus longitudine porrigitur ; tum Saxoniam, quae 8 quidem Germaniae pars non modica est et eius quae a i6 Francis incolitur 8 * duplum in lato habere* putatur, cum u ei longitudine possit esse consimilis; post quam utrain^ que Pannoniam et adpositam v in altera Danubii ripa w Daciam , Histriam* quoque et Liburniam atque Dalma- 7 ciam , exceptis* maritimis civitatibus, quas ob amicitiam 20 et iunctum cum eo foedus Constantinopolitanum imperatorem habere permisit; deinde omnes barbaras ac feras nationes, quae inter Rhenum* ac Visulam b fiuvios oceanumque ac Danubium positae, lingua quidem poene similes, moribus vero atque habitu valde dissimiles, Ger- 25 d maniam incolunt, ita perdomuit, ut eas tributarias effi- 6 f ceret; inter quas fere praecipuae sunt Welatabi , So- rabi, Abodriti*, Boemani h — cum his namque bello. con- fiixit — ; ceteras, quarum multo maior est numerus, in deditionem 1 suscepit. 3°

*) barear. A. /. et infra I. 10. B 3. b) turingos A\. 1*. 2*. 4. C 2. P.; thu- ringo 01} turio* B2. c) postea A 1. 3. 3».' d) propter A 8. 3». e) ad regni om. C 2, ubi Frsno. Baioarii pot. f) pert. pot. B2. g) eqult, 51. h) guasoo* uiam A3*. i) pirinei .41. 2». B3. P.; pyrenei A2. 4. C\. 2. J. k) hiberem corr. biberum Ct; hiberium J8 8. 1) nauaros .4 8; naruaros eorr. naruarroa A\. m) fer- 35 tiHimos A 2. 2*. n) tertose, A S ; tortosae A 3» ; desertosae A 2. o) moenibue A 6. Cl-2. J. p) mare A2. 2». q) angusta A 1. C 2. r) tunc A2*. B2. s) non mod. pars. .4 4. »*) coiitur A2. t) hab. om. A 4. u) quamque B\. y) posi- tam 2*1; appositum 3 2. w) datiam A\. 3. P.; dariam £2. x) hystriam J.4. B2; hintoriam .48. C\. 8, eorr. hiatriam A3. C2. y) dalmatiam A\. 2. 3. 4. 2*2, P. 40 %) excepUs — amicitiam om. B\. a) hrenum A2. 2*. S. B\; reuum A\. B2. C2. P. h)«auieulam Ai; uuissulam B2. c) oceanum A\. d) (eos B 2) tributarios 2*1. 2. e) praecipui .4 2. f) Uueleiabi A2. 2», eorr. Uuelietabi -4 2. g) obodriti B2. h) boemanni A 1. P. I) dedicationem A 2. 3, ca eras. A 2.

1) (Haec, ut V. d. B. de Simson monuit, ex Solini Collect. 2, 23, 45 rec. Th. Mommsen (1895) p. 37: Itaiiae iongitudo, quae ab Augusta

Praetoria . . . porrigitur usque ad oppidum Regium, decies centena et viginti miiia passuum colligiU. *

EINHARDI VITA KAROLI M. 10

16.* Auxit etiam a gloriain regni sui quibusdam regibus ac gentibus per° amicitiam sibi conciliatis. Adeo namque Hadefonsum Galleciae d atque Asturicae 6 f regem sibi societate devinxit, ut is , cum ad eum vel* h 6 litteras vel legatos mitteret, non aliter se apud illum quam proprium suum appellari iuberet. Scottorum* k quoque reges sic habuit ad suam voluntatem per muni- 1 m fieentiam inclinatos , ut eum numquam aliter nisi dominum seque subditos" et servos eius pronuntiarent. 10 Extant epistolae ab eis ad illum missae, quibus huius- modi affectus ° eorum erga illum indicatur. Cum Aaron rege p Persarum, qui excepta India totum poene tenebat r orientem, talem habuit in amicitia q concordiam, ut is gratiam eius omnium, qui in toto orbe s terrarum erant, i6 regum ac principum amicitiae* praeponeret solumque illum honore ac munificentia sibi colendum iudicaret. Ac proinde, cum legati eius, quos cum douariis ad sacra- tissimum Doniini ac salvatoris nostri sepulchrum locum- que resurrectionis miserat, ad eum venissent et ei domini 20 sui voluntatem indicassent, non solum quae petebantur u fieri permisit, sed etiam sacrum illum et salutarem

v * 2 locum, ut illius potestati adscriberetur, concessit ; et revertentibus legatis suos adiungens inter vestes et aromata et ceteras orientalium terrarum opes ingentia 807. w » illi dona direxit, cum ei ante paucos annos eum, quem 8 tunc solum habebat, roganti mitteret elefantum*- . Impe- 801/2. y z ratores etiam Constantinopolitani, Nidforus , Michahei* et Leo, ultro amicitiam et° societatem eius c expetentes 4

*) Wal. c. XVII : Quomodo exterarum gentium societatem etd 80 acquirere studuerit et servare.

») et add. B2. b) aibi per araic. Al. c) ahdef. 31; adef. A 3. 3*. B2; hasdestinum A eque add. A2. d) gailaecie B 1 golietiae C2; gallitiae A$. 5; ;

P. ; galliciae Al. 2, 2«; galatiae £2; gaUatie -4 4. e) asturiae -4 3»; atutrice B 1; aaaturicae corr. astur. A 2. — stbi regem C2. t) in om. 31; his Al. 2. B2. P., 35 corr. is Al. 2. g) vel otn. Al. h) eum -4 2*; apud ttlum om. 32. i) scotorum -41. 3, 31. P. W., corr. scottorum ^4 3. k) habuit sic -4 2. 1) subditos «4 2.

m) eum non nisi A 4. u) subditus A 1 ; subdictos, c eras. C 2. o) effectus A 1*. 3 2. p) Pers. rege C2. q) amicitiam -4 2? C 2, corr. amicitia A2. r) his .11. 2. 3. 3*. C2. P., corr. is A 2. s) terr. orbe 3 2. t) amicltia 31. 2. 3. u) sal- 40 nato-rem C 2. v) non cessit C 1. w) dona illi 3 2. x) elephantum -4 2. 4; ele- fantem Ad. C 2. y) etiam om. Ai. z) nicifuorus Bl; nuciforus -41,1*; nai- forus B2; nlcheforus ~A 3». a) michael -41.2. 2». 4. BB. P. ; machahei C2. b) ac b -41. P. c) eius om. -4 4. d) et om. J5 3 .

- 1) [Harun al Easchid] . 2) (Cf. Abel-Simson l. I. II, p. 367 sqq.). 45 3) [V. Ann. Laur. mai. a. 801. 8027, (SS. R. G. p. 116*2.;. 4) (Suet.

Aug. c. 21 : ad amicitiam suam . . . ultro per legatos expetendam,). 2* :

20 EINHARDl VITA KAROLI M.

conplures* ad eum misere legatos. Cum quibus tamen b propter susceptum a se imperatoris nomen et ob hoc [eis ], c d e quasi qui imperium eis eripere vellet , valde suspec- f g tum foedus firmissimum statuit , ut niilla inter partes cuiuslibet scandali remaneret occasio. Erat enim semper 5 Romanis et Grecis Francorum h suspecta 1 potentia. Unde k 1 et illud Grecum extat proverbium : TON &PANKON m

1" 8 silica q sanctae Dei genitricis Aquisgrani opere mirabili 15 constructa et pons apud Mogontiacum* in Rheno u quin- v w x gentorum passuum longitudinis — nam tanta est

ibi fluminis latitudo — ; qui tamen uno, antequam de- y l z cederet , incendio conflagravit nec refici potuit ^fj anno , a propter festinatum illius decessum, quamquam in ea 20 meditatione esset, ut pro ligneo lapideum restitueret. Inchoavit et paiatia operis egregii, unuin haud longe a Mogontiaco b civitate, iuxta villam cui c vocabulum est d e Ingilenheim , alterum Noviomagi super Vahalem fluvium, qui Batavorum insulam a parte meridiana praeter- 25 fluit. Praecipue tamen aedes sacras 2 ubicumque in toto regno suo vetustate conlapsas conperit, pontificibus f et pa- tribus, ad quorum curam pertinebant, ut restaurarentur*,

*) Wal. c. XVIII : Quibus in locis mira opera ad decorem vel munimen regni sui molitus sit. 30

a) cutn plures A\; conplures — legatos om. A2. b) sic A\. B\. 3; eia era~ eum A 1, om. A 1*. 2. 2». 3. 3». B2. (71. 2; ei A4. c) qui om. B2. 3. d) pripere A5. e) voluisset A 2. f) suBceptuai -4 1*. g) poauit B2. h) Fraoc. om. Ct. i) suscepta A 1*. k) Francum amicum habeae, viciaum uon habeas inserit C 2. om. 3. m) KEXIC A 8. n) T. O. E. om. Bl; 1) Ton A TITON AOY KEXIC A 3 ; 35 TITON C2; TITONA A\. 1*. 4. B2; TITON ^2»; EXICTI TONAOY KEXIC A2. o) in om, A2. 2*. p) ita A\. 4. 52 (fere). 3»; om. A\*. t. 2». 3. 3». C; fore JBl. 3a,b c gupra l. »*« hac voce desinit (ut ; ( f. p. 18, 21). q) codex A3*. r) genetr. infra p. 35, l. 2\) A2; Mariae add. A 1. J. 3). aquis mirab. opere A 1. t) magontiacum corr. mogont. Al; mogont. corr. magont. 2. 2*; magonciacum A 4. u) hreno 40 A$. B2; reno A 1. 2. 4. C2. P. v) longitudini C\ ; longitudine C2. w) nam om. B\. 2. 3. x) ibi est A 2. y) deceret A 1. 3. z) nam Cl. a) in om. B2. 3. b) magontiaco Ab; mogonciaca A 2; magontia A 4; magontiam B \. c) cuius .4 1. 1*. 4. P. d) en- gilenheim A\. P.; ingelenhim AA; ingilecheim 3 2; ingilenhem A2; ingelehem A3. e) uuahalem A2*. C 2. i) pontinci Ab. Cl. 2. g) restauremtur J51. 46

1) (Ann. r. Franc. D. E a. 813, p. 137: Pons apud Mogon- tiacum mense Maio incendio conflagravitj. 2) Cf. Suet. Aug. c. 30

Aedes sacras vetustate conlapsas . . . refecit. EINHARDI VITA KAROLI M. 21

imperavit, aihibens curam per legatos, ut imperata per- 1 ficerent . Molitus est et classem contra belluin Nord- a mannicum , aedificatis ad hoc navibus iuxta flumina, b quae et de Gallia et de Germania septentrionalem in- c 5 fluunt oceanum. Et quia Nordmanni Gallicum litus atque Germanicum assidua infestatione d vastabant e , per omnes portus et ostia f fluminum, qua^ naves recipi posse videbantur, stationibus et excubiis dispositis, ne qua hostis exire potuisset, tali munitione h prohibuit. 10 Fecit idem a parte meridiana in litore provinciae Nar- bonensis ac Septimaniae, toto etiam Italiae 1 litore usque Romam contra Mauros nuper pyraticam exercere ad-

k - 2 1 gressos ; ac per hoc nullo gravi damno vel a Mauris Italia vel Gallia atque Germania a m Nordmannis n 15 diebus suis adfecta est, praeter quod Centumcellae 3 civitas Etruriae per proditionem a Mauris capta atque 813. vastata est, et in Frisia p quaedam iusulae Germanico 810. q 4 litori contiguae a Nordmannis depraedatae sunt .

18. Talem 5 eum in tuendo et ampliando r simul- s 1 11 20 que ornando regno fuisse constat . Cuius animi dotes et summam v in qualicumquew et prospero et adverso eventu x constantiam ceteraque y ad interiorem atque domesticam vitam z pertinentia iam abhinc a dicere ex- b ordiar .

25 a) nordoniannicum A\. 1*. 2. 5 2; Nordmannicum hic et per totum opus Nord- manni (ut Cl infra habet) etc. scribendutn ease videtur. P. ; contra nordroannos A 4. b) de otn. C 2. c) nordmanni C\. J.; nortmanni Al. P. ; nordomanni B 1. 2. C 2. d) infestinatione JSl. C 1. e) uexabant A 2. 2«-. I) hostia A\. 2*. C 2. P.; hortus B 2. g) qui A 1. 2. P. h) muratione A 2. i) iit. It. A 8. k) adgree- 50 3us A\. B\. 2; adgresus C2. 1) It. a Mauris A\. B\. 2. 3. P. W. m) aeu A3. n) nordmannis h. I. et l. 18. C 1. J. ; nordomannis Al. B\\ nardomanniB B 2. o) af- fecta A 1. 1*. 3. 4. p) frisitj A 2. q) nordomannis A 1. 2. B 1. 2. r) ampliamdo \* A 1 ; ampliendo A ; amplificando A 2. 2». s) ordinando A 4. t) regno om. B 2. u) prestat A\. v) summo B2. w) quacumque ^41*. x) aduentu jB2; mirari liceat 85 post lineae auperimpositum A\. y) hic incipit codex B\*\ cetera quae B 1. 1*. 2. 3. z) curam £3. a) hinc A 1. 2, corr. abhiuc .4 1. b) exordior B 2.

1) Cf. Capitula eccl. ad Salz data e. 1. 2. et Capitula de causis diversis c. 4, (LL. Capit. I, p. 119, nr. 42. p. 136, nr. 4Q). (Syn. Fran-

cofurt. a. 794. c. 26, ib: p. 76 ; Capitula e canonibus excerpta c. 24, ib. 40 p. \1§). 2) (Ann. Einh. a. 798, p. 105: Mauris piraticam

tibus,). 3) Civitavecchia. (Quae civitas a. 813. capta est ,• cf. Abel-Simson

II, p. 523,). 4) (Cf Ann. r. Franc. a. 810, p. 131 : nuntium accepit

classem . . . de Nordmannia Frisiam appulisse totasque Frisiaco litori adiacentes insulas esse vastatas; supra c. 14). 5) Cf. Suet. Aug.

c. : qualis . 45 61 Quoniam , in imperiis . . fuerit, exposui, referam nunc interiorem ac familiarem eius vitam. 22 EIXHARDI VITA KAROLI M.

a 768. *Po8t mortem patris cum fratre regnum partitus tanta patientia b simultates et invidiam eius tulit, ut omnibus mirum videretur, quod ne d ad iracundiam quidem ab eo provocari c potuisset. Deinde cum matris fl 770. hortatu filiam Desiderii regis Langobardorum duxisset 5 2 771? uxorem , incertum qua de causa, post annum eam* re- pudiavit 3 et g * Hildigardam h de gente Suaborum 1 praeci- 4 puae nobilitatis feminam in matrimonium accepit ; de

k 1 qua tres filios, Karolum videlicet , Pippinum et Hlu- dowicum™, totidemque filias, Hruodtrudem" et Berhtam io

- r etGislam p 5 genuit. Habuit q et aliastres filias, Theo- , 8 1 deradam et Hiltrudem et Hruodhaidem , duas de u G Orientalium Francorum, Ger- Fastrada uxore , quae de manorum videlicet, gente erat**, tertiam de concubina v 7 quadam , cuius nomen modo memoriae non occurrit. 15 8 w 9 794. Defuncta Fastrada Liutgardam Alamannam duxit , de

*) Wal. c. XVIIH: Repetitio de domestica eius vita*, et quas uxores vel concubinas quosquey ex eis filios vel z filias habuerit et quomodo eos instituerit, et» de matre simul ac to sorore eius. 20 10 C **) Mogun[tie] apud Sanctum Albanum sepulta add. 2?3 .

a) norunt mp. indicant Ai. B 1. 2. b) sapientia A 1. e) ia omn. A 2. 4. d) nec A2. 31*. 2. 3 a,b {sed ne JB3°). e) pot. prouoc. A 2. langabard. Ai;

longobard. A 3. g) eara ont. A4>. g"») et om. B\*. 2. h) sie A2. 4. C\ ; hilda- gardam Ab; ildigardam C2; hildigardem A\*.S.B\. W.; hildegardem A 1. B 1*. 2. P. 25 i) Ua Al*. 2. 4. Bl. 1*. 3<=; suahornm Cl. 2; suauorum Al. 8. B2. P. J. k) karolo C2. I) vid. et A 1. 2. P. J. m) sic A 1*. 2. 3. B \*. 2; hludoicura Bl. C 1. J. W.; hloauuuicum A 5 ; iubdouuicum A 4 ; ludouuicum Al.P.; luduicum C2. n) ita A2. JBl; hruodrudem A\. 1*. 4. P.; hruothrude .4 3; hrotrudem C'l. J.; rhotrudam

C 2 ; hroadtrudem A 5 ; hruadtrudem 3 3 ; hruadrudem B 1*. 2. o) bertham .4 1.3.4. 30 1*. B 2. 3. P. ; perethtam A 2 ; bertam 2. giselam 2 1*. Ab. C p) B ; gisalam B q) Habuitque A 2. r) fil. trea Ai. b) theodoradam B2. C2; theodradam -42. t) hruohaidem Ai; ruodhaidem A\. P.; hrothadem A 3; ruodhadem A 2; ruadhaidem B \*. 2. 3; rotiiaidem C2. u) fagtrara A 2 h. I. r) connubia B\*\ conubia B 2. w) liudgardam A\. P.; liutgurdam B2; leotgardam ,4 3 ; leodgardam A2; leutgardem 35 B 1. x) cura et de uxoribua et concubinis. de nliis et filiabus (om. vita — inetituerit et> J»Sc. y) quasque B 3*>. z) et B 3b. a) et om. B&*. b) et jBS»; matre eius atque aor. B3*.

1) [De cuius nomine non satis constat; cf. Abel-Simson I, p. 80; SS. B. Lang. p. 223, n. 2], (Non Desideratae nomen habuit. Cf. S. Hell- «o { mann, N. Archiv' XXXIV, p.^sq.). 2) (Cf. H. Wibel, 'Beitrtige z. Kritik d. Ann. regni Franc. und d. Ann. q. d. Einhardi' p. 166). 3) (Alibi non relatum est. quando eam repudiaverit ; cf. Abel-Simson I,

p. 94 sq. 672 sq. ; Muhlbacher, Beg. Imp. ed. nr. Obiit a. If 2, 14U 4) 783. 5) [De qua cf. Falk, 'Forschungen' XV, p. 6567. 6) (Ann. Einh. 45

a. 783, p. 67: duxit uxorem . . . natione Francam, nomine Fastradam, ex qua duas filias procreavit;. 7) (Forte Sigradane nomen eius fuit.

Cf. M. Tangi in 'Mitteil. d. Inst. f. Oesterr. Gtschichtsf.' XXI, p. 344— 350;. 8) A. 794. 9) Obiit a. 800. 10) (Haec ex Ann. q. d. Einhardi tel Fuldensibus exscripta sunt. Cf. Abel-Simson II, p. 84, 50 n. 1). EINHARDI VITA KAROLI M. 23

a 1 b qua nihil liberorum tulit . Post cuius mortem tres* habuit concubinas, Gersuiudam Saxonici generis, de qua d ei filia nomine e Adaltrud f nata est, et Reginam, qnae f * g b ei Drogonem et Hugum genuit, et Adallindem , ex 5 qua Theodericum* procreavit. Mater quoque eius Berh- tradak in magno apud eum honore consenuit. Colebat enim eam cum summa 1 reverentia, ita ut nulla umquam

invicem . sit exorta discordia, praeter in divortio filiae Desiderii™ regis, quam illa suadente acceperat". De- p2 q 10 cessit tandem post mortem Hildigardae , cum iam 783. r tres nepotes suos totidemque neptes in filii domo vidisset. Quam ille in eadem basilica, qua pater situs

8 * est, apud Sanctum Dionisium , magno cum honore fecit humari. Erat ei 11 unica soror nomine Gisla, a puella- 15 ribus annis religiosae conversationi mancipata, quam similiter ut matrem magna coluit pietate. Quae etiam paucis ante obitum illius annis in eo, quo v conversata 3 w est, monasterio decessit . x 19. Liberos suos ita censuit instituendos, ut tam 20 filii quam filiae y primo liberalibus studiis, quibus et ipse operam 2 dabat, erudirentur. Tum filios, cum primum aetas patiebatur, more Francorum equitare, armis ac a 4 venatibus exerceri fecit, filias vero lanificio adsuescere b c coloque ac fuso , ne per otium torperent, operam im- d 25 pendere atque ad omnem honestatem erudiri iussit.

6 *) quattuor habuit concubinas, Madelgardam scilicet, quae peperit ei filiam nomine Ruothil- f dem , Gersuindam etc. C.

a) nil AB; liberum nihil B 1*. 2. b) monem eius A 1. e) gersuuindam 30 ^4 8. 4. Bl*. d) illi C 1. 2. J. e) nomen Al. 1*. B 1. I*. P. ; nom in archetypo fuisse videtur. t) adalthrud -11*. B 2. Cl; adatrud JBl*; adatrhud Ab. f*) ei om. Ai. g) et om. Bl. h) adailindam A d. Bl*; adallinda €2; adaltrudem Bl. i) theodricum Al. 2. Bl*. P.; teodorieum C2; theodricus £2; procr. Th. A 2. k) sic A 1*. Sfic; berthrada Al. 3. Bl. 1*. 2. 8*- *. Cl. P. J. W.; bertrada A2. 4. C2. 35 1) magna A2. 8. m) regis Desid. A2. n) susceperat Bl*. 2. o) Decoessit Al; Discessit Bl*] DecesBitque Cl. 2. J. p) tm (tantum) A 8; tam(en) B 2. q) hil- degardae h. I. Ad. Bl*. 2; hildegarde A 1. C 2. P.; bildegharde A 6. r) neptis B 1; 1*. 1*. 1* nepotses C 2 ; neptas A 4. s) dyou. A S. B C 2. t) cum om. A ; cum

magno B 2. u) enim A3; unica ei A 1 ; ei soror unica C8. v) ubi C2. w) dis- 40 cessit A%. x) ante Bl*. 2. ' y) flliae om. At; nepotes Ci. z) studium Al. a) uenationibus A 4. Bl; uenatis A 2. b) et A 2. c) fusio A 1*. 8. d) erudire Bl*. 2. e) madalgarda silicet C 2. t) rotbildam et C2.

1) (Suet. Aug. c, 63: ex Livia nihil liberorum tulit;. 2) A. 788. 3) Cala dioec. Patisiensis. JA. 4) Cf. Sttet. Aug. c. 64: Filiam et 45 neptes ita instituit, ut etiam ianificio asauefaceret. 24 EINHARDI VITA KAROLI M.

*Ex his omnibus duos tantum filios et unam filiam, a l b priusquam moreretur , amisit, Karolum qui natu ,

maior erat, et Pippinum *, quem regem Italiae prae- fecerat, et Hruodtrudem cs quae tiliarum eius primo- ,

d - genita 4 et a Constantino Grecorum imperatore despon- 5 e 6 f sata erat . Quorum Pippinus unum filium suum Bern- h hardum, filias autem quinque, Adalhaidem*, Atulam , k l Gundradam', Berhthaidem ac Theoderadam , super- m stites reliquit . In quibus rex pietatis suae praecipuum n 810. documentum ostendit, cum filio defuncto nepotem patri 10 p q succedere et neptes inter iilias suas educari fecisset .

1 Mortes filiorum ac filiae pro magnanimitate, qua " ex- 8 G cellebat, minus patienter tulit , pietate videlicet, qua non minus insignis 1 erat, conpulsus ad lacrimas. Nun- 11 v w 796. tiato etiam sibi fladriani Romani pontificis obitu, is x quem in amicis y praecipuum habebat, sic flevit, acsi* fratrem aut carissimum* filium amisisset. Erat enim b in amicitiis optime temperatus, ut eas et facile admit- 7 teret et constantissime retineret , colebatque sanctissime quoscumque hac d adfinitate sibi e coniunxerat. Filiorum 20 ac filiarum tantam f in educando curam habuit, ut num- s quam domi positus sine ipsis caenaret , numquam iter

*) Wal. c. XX: Qui de filiis eius& ante mortem ipsius obierint 11 , et qua filium ac filias Pippini filii sui pietate nutrierit, et quam* curam filiorum ac filiarum suarum habuerit. 25

a) moriretur A 1. 1*. B 1. 1*. 3?, aec. manu eorr. moreretur A 1. b) maior natu A 1. 3. C2. P. W. c) hruodthrudem Cl. J. ; hruothrudem Bl*; hruotrudera JB2; hruodrudem Al. 1*. P.; yhuodrudem A4.; hrodtrudem ^13. 5; rottrudem C 2. d) erat add. B2. e) diepons. J8l. 1*; desp. erat om. B 2. f) unicum Bl*. 2. g) adal- heidem JBl*. 2. 3: adalheidam A2; adalaidem AZ. h) attulam, post eorr. atulam 30 Ai; atalam B 3. C2. i) gundratam B\*. 2; gondradam C2; gontradara Al. k) «»'c A 1*; berthaidem i 1. 8. 4. 6. C 1. 2. P. J. W. ; berthaidam A2. J31. 3, poat corr. — daem A2; perthaidam JBl*. 2. 1) theodradam A2; teoderadam C2; theoderatara Bl*; theodoratam B 2. ra) reliquid A 1. B 1. n) patris A 1*. 4. Bl; fratris B 1*.

o) nectes C 1 ; neptas B 1*. 2 ; nepotes C 2 ; et neptes om. B 1. p) suas om. A 4. 35 q) fecit A 2. r) quae B 1. C\; queiud(!) C 2. s) niuiis A 1. 3. P. t) non minor erat -41. u) sibi etiam C2. v) nic Al*. B\. C\; adriani reliqui, P. W. w) Rom. om, C'2. x) quemque C2. y) amicitiis A 4. z) fleuit ut nliura aut si fratrem amis. c&r. -41. P. ; ac aic fr. an car. 251. a) kariss. Cl. J.W. b) autem B 1. c) et const. ret. om. A3. d) ac -4 2. B\. 1*. 2, post corr. hac .4 2. e) sibi om. B \. C2. 40 f) taotnm A 1. 2. B 1. 1*. 2. 3. C 2. g) suia B 3». h) obierunt B 3*>. i) et filiorum cura, reliqvis omissia, B 3c.

1) (Jbiii a. 811. 2) Obiit a. 810. 3) Obiit eodem anno 810.

4) (Ann. r. Franc. a. 810, p. 131 : Hruodtrud filia imperatoris, quae natu maior erat). 5) V. Ann. Lauresh. (SS. I, p. 32) et Mosell. 45 a. 781, (SS. XVI, p. 497; Ann. Sith. a. 787, SS. XIII, p. 36). 6) Cf.

Suet. Aug. c. 65 : Aliquanto autem patientius mortem quam dedecora

suorum tulit. 7) Cf. ibid. c. 66 : Amicitias neque facile admisit et constantissime retinuit. 8) Cf. ibid. c. 64: neque caenavit una, nisi ut in imo lecto assiderent (nepotes), neque iter fecit, nisi ut vehiculo 50 anteirent aut circa adequitarent. EINHARDl VITA KAROU M. 25

b sine illis* faceret . Adequitabant ei filii, filiae vero c pone sequebantur, quaruin agmen extremum d ex satellitum numero ad hoc ordinati tuebantur. Quae cum pulcherrimae essent et ab eo plurimum e diligerentur, 5 mirum dictu, quod nullam earum cuiquam aut suorum aut exterorum nuptum f dare voiuit, sed omnes secum g usque ad obitum suum in domo sua retinuit , dicens se earum eontubernio carere non posse. Ac* propter hoc, licet alias felix, adversae fortunae malignitatem expertus 10 est. Quod tamen ita dissimulavit, acsi de eis nulla umquam alicuius probri suspicio exorta h vel fama 1 dispersa l fuisset . 20.** Erat ei filius nomine Pippinus ex concubina 2 k editus, cuius inter ceteros mentionem facere distuli, 15 facie quidem pulcher, sed gibbo 1 deformis. Is, cum pater bello'" contra 11 Hunos suscepto in Baioaria hie- 792. 3 maret , aegritudine simulata, cum quibusdam e primoribus Francorum, qui eum vana regni promissione in- p lexerant , adversus patrem coniuravit. Quem post fraudem 20 detectam et damnationem q coniuratorum detonsum in

1 coenobio ' Prumia religiosae vitae iamque volentem va- care permisit. Facta est et s alia prius contra eum in 785/6 Germania valida coniuratio. Ouius auctores 4 partim 1 v luminibus orbati", partim membris incolomes , omnes

- x 25 w 5 tamen exilio deportati sunt ; neque ullus ex eis est interfectus nisi tres y tantum qui cum se, ne conprehen- ;

*) Ac — fuisset (L 12) om. C 1. 2.

**) Wal. c. XXI : De duabus coniurationibus contra eum factis celeriter et iuste terminatis.

80 a) ipsis A 2. C2. b) agcret Al. P.; faciebat B l*. 2. c) poene C2; paene 2*1*; pene A4. B3. P.; penes B2. d) agmen et eat. C2. e) pluriraeC2. f) nuptui A\. g) rctenuit Al*. Cl; rennuit jBI. h) ex. om. Ai. B2. i) fama om. A 4. k) fac. raent. A 1. P. 1) gybbo A 2 gypbo B 1* gyppo B 2. m) bel- ; ; lum c. H. BU8cepit A\. n) cum faunie A 3. o) prom. om. A4. p) inluxerant, post 25 corr. inluserant C2; illuaerant AK. q) coniur. damn. A 2. 3. C 1. 2. J. ; det. coniur. et damn. A 1*. r) coenubio Cl; coenobium Bl; cenubii BV*. 2. s) et om. C2; autem et A 3. t) partim om. A 4. u) priuati K3» ,l> (haec om. B3c), v) iucolu- ines A 1. 2. 3. 2? 3; incolume C 2. w) sunt om. A 3. x) interf. est ex eis A 2. y) tres om. A2, ubi hi post tantum »'» loco raso; III poet corr. hi Bl*; in (ex Ul) B2.

40 1) Hruothrndem Hludotcicum abbatem S. Dionysii, Bertham An-

gilberto filios gewuisse constat. (Cf. Abel-Simson II, 2} - 424, n. 1). - II, n. 2) Himiltrudis ; (cf. Abel Simson p. 39, 2). 3) ^Aestate Ann. Einh. a. 792, p. 91; cf. E. Bernhcim, 'Hist. Vierteljahrsschrift' I, 1898, p. 169*5.; Abel-Simson II, p. 39, n. 1). 4) Quorum princeps Har- 45 dradus dicitur. 5) (Ann,. Einh. a. 785. p. 71 : Facta est . . . ad-

versus regem inmodica coniuratio, . . . auctoribus eius partira priva- tione luminum. partim exilii deportatione condemnatis>. . ;

26 EINHARDI VITA KAROLI M.

derentur, strictis gladiis defenderent, aliquos etiam occi- dissent, quia* aliter coerceri non poterant, interempti sunt. Harum tamen coniurationum Fastradae reginae b 1 crudelitas causa et origo extitisse creditur . Et idcirco c in ambabus contra regem conspiratum est, quia uxoris 6 crudelitati d consentiens a suae naturae benignitate ac solita mansuetudine inmaniter exorbitasse videbatur. Ceterum 6 per omne vitae suae tempus ita cum summo omnium amore atque favore et domi et foris conversatus f est, ut numquam ei vel minima iniustae crudelitatis 10 nota a quoquam fuisset obiecta.

21. Amabat g peregrinos et in eis suscipiendis magnam habebat curam, adeo h ut 1 eorum multitudo non solum palatio, verum etiam regno non inmerito videretur k onerosa. Ipse tamen prae magnitudine animi huiusce- 15 modi pondere minime gravabatur, cum etiam ingentia incommoda laude liberalitatis ac bonae famae mercede conpensaret.

22.* Corpore 2 fuit amplo atque robusto, statura eminenti, quae tamen iustam non excederet 1 — nam 20 septem suorum pedum proceritatem eius constat habuisse m mensuram — , apice capitis rotundo, oculis praegrandibus 3 ac vegetis, naso paululum 11 mediocritatem excedenti, p 4 canitie pulchra , facie laeta et hilari. Unde formae auctoritas 5 ac dignitas tam stanti quam sedenti plurima 25 adquirebatur quamquam cervix obesa q * 6 et brevior venter- ; que r proiectior 7 videretur, tamen haec 8 ceterorum mem-

t *) Wal. c. XXII : De habitudine corporis eius

a) qui C 2. b) crudelltatis B 1*. 2. C 2. c) quia om. B 1. d) orudeli- tate jBI. 1*. 2. e) aequentia in editionibus prioribus e. 21. adiciuntur. f) seueritatis 30 Ab. Cl. 2. g) Ac am. B 1. h) ita adeo ^5. i) plerumque add. A\. P. k) pro A 4. 1) mensuram add. A 2 ; (qui t. C 2) iustum uon exced. modum C 1. 2 iuttam om. B2. m) figuram A 4. n) paulolum A2. Bl*. o) in mediocr. Al. 3 (in expunet.). p) canitiae 4 3. Bl*. C2; canitie B2. q) obaeBa A2. 3. B 1*. 2; obesa A4; oboesa C2. r) que om. Bl. s) hoc Bl*. 2; haec et AS. t) sui B 8». 36

1) (Ann. Einh. a. 792, p. 91 : Francis, qui se crudelitatem Fastra- dae reginae ferre non posse adseverabant). 2) Cf. Suet. Tib. e. 68:

Corpore fuit amplo atque robusto, statura quae iustam excederet ; Calig. c. 50: Statura fuit eminenti. 3) (Ibid. Tib. c. 68: cum praegrandibus oculisA 4) Cf. Suet. Claud. c. 30 : Auctoritas dignitasque formae non 40 defuit vel stanti vel sedenti . . . nam . . . erat et specie canitieque pulcra. 5) (Suet. Tit. c. 3: forma egregia et cui non minus auctori- tati8 inesset quam gratiae>. 6) Suet. Nero c. 51 : cervice obesa, ventre proiecto. 7) Suet. Tit. c. 3 : ventre paulo proiectiore. EINHARDI VITA KAROLI M. 27

1 a b brorura celabat aequalitas . Incessu firmo totaque corporis habitudine virili; voce clara quidein, sed quae minus corporis 2 formae conveniret. Valitudine prospera , praeter quod, antequam decederet, per quatuor annos 5 crebro febribus corripiehatur, ad extremum etiam uno 3 c pede claudicaret . Et tunc quidem plura suo arbitratu quam medicorum consilio faciebat, quos poene ex- osos habebat, quod ei in cibis assa, quibus assuetus* erat, dimittere e et elixis adsuescere snadebant.

f * 4 30 * Exercebatur assidue equitando g ac venando; h quod illi gentilicium erat, quia vix ulla in terris natio invenitur 1 quae in hac arte k Francis possit aequari. , Delectabatur etiam vaporibus aquarum naturaliter calen- tium, frequenti natatu corpus exercens; cuius adeo 1 15 peritus fuit, ut nullus ei iuste valeat anteferri. Ob hoc etiam Aquisgrani regiam exstruxit ibique extremis vitae annis usque ad obitum m perpetim habitavit. Et n non

solum filios ad balneum , verum optimates et amicos, aiiquando etiam satellitum et custodum corporis p turbam 5 20 invitavit, ita ut nonnumquam centum vel eo amplius homines una lavarentur. 23.** 6 q7 Vestitu patrio, id est Francico , utebatur. Ad corpus camisam r lineam, et feminalibus 8 lineis in- 8 duebatur, deinde tunicam , quae limbo serico* ambie- u 25 batur, et tibialia; tum fasciolis crura et pedes calcia-

v *) Wal. c. XXIII : Quibus exercitamentis precipue sit delec- tatus.

**) Wal. c. XXItll : Quibus indumentis uti solitus sit.

a) flrmior A 3. b) que — quae minus om. C2. c) piara om. C2; suo 30 plura A 2. d) assuetua — elixis om. B 1. e) dimitteret B 2. C 2. t) Aasid. exerc. A2. 3; adsid. Bl. 1*. 2. g) aequit. Al*. 2. 3. Bl* (corr. equit.). (7 2; equit. Al.

h) ei Al. i) repperitur Al. k) te Ai; ac parte C2. 1) per. adeo A 1. m) uitae add. A 2. n) Et — iavitavit om. C 2. o) balneoa uerum et A 2. p) corp. om. Ai. B2. q) francisco Al. 2. 3. jP.; francio Al; frantia Bl*. 2; francia BS. r) ca- 35 miaam, pont corr. camisiam A 1*, et UaA2. 3. 4. 6. B 2. 3. e) tonicam B 1*. 2. t) «y- rico A 2. u) 8ic Al*. 3. 4. Bl*. C2, radendo corr. cum Al*; cum Al. B2\ tunc A2. Bll Cl. J. W. v) karoluB add. 5 3».

1) Cf. Suet: Aug. c. 79: staturam brevem . . . sed quae . . .

aequitate membrorum occuleretur. 2) Cf. Suet. Claud. c. 31 : Vali-

40 . . . c. : tudine prospera usus est ; (Tib. 68 Valitudine prosperrima usus

e8t>. 3) Cf. Suet. Aug. c. 80 : crure sinistro non perinde valebat, ut

saepe etiam iticlaudicaret. 4) Suet. Tit. c. 3 : equitandi peritissimus.

5) Cf. Suet. Tit. c. 8 : nonnumquam in thermis suis admissa plebe lavit.

6) Cf. Suet. Calig. c. 52 : Vestitu . . . neque patrio neque civiii . . . 45 usus est. 7) Cf Monachum Sangallensem (Notkerum Balbidum) de

gestis Karoli I, 34, SS. II, p. 744. 8) Suet. Aug. c. 82 : Hieme

. . . thorace laneo et feminalibus et tibialibus muniebatur. ,

28 EINHARDI VITA KAROLI M. mentis* constringebat et ex b pellibus lutrinis c * vel d * lnurinis**- l thorace*** confecto umeros e ac pectus hieme e muniebat, sago + veneto f++ amictus et gladio semper accinctus, cuius capulus ac balteus aut aureus aut argen- h teus erat. Aliquoties*»' et gemmato ense utebatur, quod 5 tamen nonnisi in praecipuis festivitatibus vel si quando exterarum gentium legati venissent. Peregrina vero in- dumenta, quamvis pulcherrima, respuebat nec umquam eis indui patiebatur, excepto quod Romae semel Hadriano 1 pontifice petente et iterum Leone successore eius suppli- 10 cante longa +++ tunica et clamide k *+ amictus, calceis*t+ quoque Romano rnore 1 formatis induebatur. In festivitatibus vestem auro texta et calciamentis gemmatis et fibula aurea sagum* +tt adstringente, diademate 1* quoque ex auro et gemmis ornatus incedebat. Aliis autem 16 diebus habitus eius parum a communi ac n plebeio ab- p horrebat .

24. +** In cibo q2 et potu temperans 1', sed in potu temperantior, quippe qui s ebrietatem in qualicumque*

11 homine, nedum in se ac suis, plurimum abhomina- 20 v w batur . Cibo enim non adeo abstinere poterat*, ut

*) Gl. cod. St.: id est beverinis. **) Gl. cod. St.: id est grisiis. ***) Gl. cod. St.: id est pellicio. t) Gl. cod. St.: id est sanno. 25 tt) Gl. cod. St.: id est purpureo vel conchiliato. ttt) Gl. cod. St.: id est toga, quam nos albam dicimus. *t) Gl. cod. St.-. id est manto vel mantello. *tt) Gl. cod. St.: id est sandaliis.

*ttt) Gl. cod. St. : id est clamidem sive trabeam, quae vestis qua- 30 drangula est. t*) Gl. cod. St.: id est corona, cuius ansa superior diadema dicitur. t**) Wal. c. XXV: Cibiy, potus ac z dormitionis quod tempera- mentum a habuerit et quid agere solitus sit*> inter vescendum. 35

a). caltiamentis A\. 3. P. b) ex om. Bl*. 2. c) lutr. vel xnur; om. A2. B. d) et A 1. 3. P. J. W.; vel mur. om. C\. 2. e) sic A\*. B\.\*. C\; humeros reliqui, P. J. W. — h. \* aspectu h. 2. e*) .4 1. f) uene- um. aspectu8 B ; hum. B mun. byeme tico C2, g) Aliquotiens (-ciens) A 2. 3. B\. 2. C2; enim udd. AA. h) qui A 3. i) aic A\*. B\. C\; adriano reliqui, P. W. k) sic A\. 1*. 2. 3. 4. B\*. 2. 8. C2 40

(clamidae) ; chlamide B\. Cl. J. W. 1) opere A 1. m) veste om. B 2. n) et A 1. P. o) plebio A 3; plebei C2; pleio 5 2. p) horrebat BZ. q) potu et cibo A4. r) temperatus B \*. 2. s) quia A 2. t) quacuque A 1*. u) aut C 2. v) abominab. A \*. 3. B\*. 2. C\. w) Cibum C 2. x) potuit A 2. y) ac add. B 3». t) et B 3». a) quod temperanciam B 3

1) Pellibus ermineae vel zibelinae. 2) Suet. Aug. c. 76: Cibi minimi erat. .

EINHARDI VITA KAROLI M. 29

saepe quereretur noxia corpori suo esse ieiunia. Con- vivabatur 1 rarissime, et hoc praecipuis tantuin festivitatibus, tunc a tamen cum magno hominum b numero. Caena cotidiana quaternis tantum ferculis 2 praebebatur , c 5 praeter assarn, quam venatores veribus inferre solebant, qua ille libentius quam ullo alio cibo vescebatur. Inter caenandum aut aliquod acroama d - 3 aut lectorem audiebat. Legebantur ei historiae et antiquorum res e gestae. De- g lectabatur et* libris sancti Augustini , praecipueque his h 4 10 qui de civitate Dei' praetitulati sunt. Vini et omnis potus adeo parcus k in bibendo erat, ut ! super caenam raro plus quam ter biberet. Aestatem post cibum meridianum 5 pomorum aliquid sumens ac semel bibens, de- positis vestibus et calciamentis, velut n noctu solitus

15 erat, duabus aut° tribus horis quiescebat. Noctibus sic 6 p dormiebat , ut somnum quater aut quinquies non solum r 8 expergeseendo , sed etiam desurgendo interrumperet.

l 11 Cum calciaretur et amiciretur , non tantum amicos ad-

v - 7 mittebat , verum etiam, si comes palatii litem ali- w x y 2 20 quam esse diceret, quae sine eius iussu defmiri non a posset, statim litigantes introducere iussit et, velut pro s b c tribunali sederet , lite cognita sententiam dixit ; nec hoc tantum eo tempore, sed etiam quicquid d ea die cuiuslibet officii e agendum aut cuiquam ministrorum in-

25 iungendum erat expediebat.

a) tuni A b. b) num. hom. C 2. c) uerubus B 3. d) incroaraa B 1*. 2. 3. e) regea (corr. regum B\*) gestae B\ (geste). 1*. C2; regura gesta A 1* (gesta:, littera erasa). 4. B3; rci gesta B2. f) ia A4. g) agustini ..4 2. h) quaa ,41. i) dni (domini) 2? 1*. 2. k) temperatus erat in bib. Ab, i) et-A'6. m) eet aest. B\. n) u%A\. S0 f) *c C 2. p) et B2. q) expergeseendo corr. expergiscendo A\. 2, et ila AS. 5 3»' 1*. P. ; expergescendum JB2. r) sed et. desurg. om. A\*. s) deresurgendo A\. P.; adsurgendo- B 1. t) aut .4 1. 2. P. J. u) amiceretur .4 1. C2; arnictaretur B\. 1*. 2. i8«). v) amittebat C\. 2 (corr. adm.,>. w) aliquem A2. B\*. 2, corr. ali- quara B\*. x) esse otn. C2. y) eius iussu om. C2. 7.) definire B 1. 1*; dirftuiri 35 AA. a) iuaaisset .4 3. b) dixisset .4 3. c) ne B\. d) ea die quicquid A\. P. e) ofneia A \*.

1) Suet. Aug. c. 74 : Convivabatur assidue . . . non sine magno ordinum hominumque dileetu. 2) Ibid.: Caenam ternis ferculis aut, cum abundantissime, senis praebebat. 3) Ibid. c. 74: et aut acro-

40 amata et histriones . . . interponebat. 4) Ibid. c. 77 : Vini quoque natura parcissimus erat. Non amplius ter bibere eum solitum super

caenam . . . Nepos tradit 5) Ibid. c. 78: Fost cibum meridianum lbid. ita ut vestitus calciatusque erat . . . paulisper conquiescebat. 6) quidem non amplius . . . quani septem horas dormiebat, ac ne eas 45 continuas, sed ut in illo temporis spatio ter aut quater expergisceretur. et 7) Cf. Svet. Vespas. c. 21: amicos admittebat, ac dum salutatur, obvenissent calciabat ipse sese et amiciebat : postque decisa quaecumque negotia. 8) (loh. 19, 13. Act 12,21. 25,6: sedit pro tribunali). ,

30 EINHARDI VITA KAROLI M.

25.* Erat eloquentia 1 copiosuB et exuberans pote- ratque quicquid vellet apertissime exprimere. Nec patrio b tantum* sermone contentus , etiam peregrinis linguis ediscendis operam impendit. In quibus Latinam ita di- c 2 dicit. ut aeque illa ac patria lingna orare sit solitus, 6 Grecam vero melius intellegere d quam pronuntiare poterat. Adeo quidem facundus® erat, ut etiam dicaculus f 3 appareret. Artes liberales studiosissime coluit , earum- que doctores plurimum veneratus magnis adficiebat* honoribus. In discenda grammatica Petrum Pisanum 10 j diaconem h senem audivit, in ceteris disciplinis Albinum 1 k 1 cognomento Alcoinum , item diaconem, de Brittania Saxonici generis hominem, virum undecumque doctissi- mum, praeceptorem habuit, apud quem et rethoricae m et dialecticae, praecipue tamen astronomiae ediscendae" i6 plurimum et temporis et laboris inpertivit. Discebat artem conputandi et intentione sagaci siderum cursum curiosissime rimabatur. Temptabat et p scribere tabulas- r que et q codicellos ad hoc in lecto sub cervicalibus cir- cumferre solebat, ut, cum vacuum tempus esset, manum 20 litteris effigiendis 8 adsuesceret, sed parum successit labor praeposterus ac sero inchoatus. 26.** Religionem* Christianam, qua ab infantia fuerat inbutus, sanctissime* et cum summa pietate coluit, ac propter hoc plurimae pulchritudinis basilicam 25 Aquisgrani u exstruxit v auroque et argento et luminari- 5 bus atque ex aere solido cancellis et ianuis adornavit .

*) Wal. c. XXVI : De studiorum^ eius mirabili vigilantia.

**) Wal. c. XXVII : Oraatus ecclesiae quantum ampliaverit.

a) tantum om. A 3. b) contemptua A\. Bt. C 2 ; sed add. A 4. c) Ulam 30 B2; ut ea ac si patria A2; ut aa ac p. AZ. d) ita A\*. 2. B\. \*. 2. C 1. 2; iu- telligere A\. S. 4. 2*3. P. e) faecundus, e «xpunct. B\*; fecundus B2. f) iia A2. B\*. 2. 3. Cl; cf. Hagen, Aneed. Helvet. p. 187; didaaculus A\. \*. B\; di- dascalus AS. 4. P.; dialecticus .4 5; ducalus C 2. g) efflciebat A9 (efflt.). C\. b) diaconum h. I. iantum A\. 4. P., 1.12. AS. i) alcuinum A2. C2; alchoinum 35 JB3. k) item om. A2. 1) brittannia ^lt*. 4. B\; britania Bl*; brittania B2. C2. m) et om. AZ. n) diacendae C 2. o) syderum (A8. 4) cursus A\. P.; cursu B 2. p) eta corr. a C 1. q) ac A %. r) lectuio A 4. a) effingendis aec. manu eorr. effigiendis A 1 ; effhgtendis duabus ItUeria eratia A2; effigiandis AZ; effigen- dis Ab. C2. t) aanctiaaima et summa A\. u) aquia grania Al; aquisgranii C 2. 40 v) extruit B 1* (corr. extruxit). 2. w) studio et B 3c.

1) Cf. Suet. Aug. c. 84: Eloquentiam ... laborioBissime exer- cuit 2) Cf. Suet. Tit. c. 3 : Latine Graeceque vel in orando ... promptus et facilis. 3) Cf. Suet. Tiber. c. 70: Artes liberales utrius- Circa que generis studiosissime coluit. 4) Cf. Suet. Aug. c. 90: 45 , religiones talem accepimus etc. ; c. 93 : caerimoniarum . . . veteres ac praeceptas reverentiesime coluit. 5) (Cf. supra c. 17>. ;

EINHARDI VITA KAROLI M. 31

Ad cuius structuram cum a columnas et marmora aliunde habere non posset, Boma atque Ravenna devehenda 1 curavit . Ecclesiam et mane et vespere, item nocturnis horis et sacrificii tempore, quoad eum valitudo permi- b 6 serat, inpigre frequentabat, curabatque magnopere, ut c d omnia quae in ea gerebantur cum qua maxima fierent 6 honestate, aedituos creberrime commonens, ne quid in- decens aut sordidum aut inferri aut in ea remanere permitterent. Sacrorum vasorum ex auro et argento f 10 vestimentorumque sacerdotalium tantam in ea copiam* procuravit, ut in sacrificiis celebrandis ne h ianitoribus quidem, qui ultimi ecclesiastici ordinis sunt, privato habitu ministrare necesse fuisset. Legendi atque psal- lendi disciplinam diligentissime emendavit. Erat enim i6 utriusque* admodum eruditus, quamquam ipse nec pu- blice legeret nec nisi k submissim 1 et in commune can- taret.*

2?.** Circa pauperes sustentandos et gratuitam m n liberalitatem, quam Greci eleimosinam vocant , devo- 2o tissimus, ut qui non in patria solum et° in suo p regno q r id facere curaverit , verum trans maria in Syriam et 8 Aegyptum atque Africam, Hierosolimis * , Alexandriae u atque Cartagini , ubi Christianos in paupertate vivere conpererat v penuriae illorumw conpatiens pecuniam , 25 mittere solebat*; ob hoc maxime transmarinorum regum

r *) Octingentas et octuaginta sex ecclesias suis propriis sumpti- bus cum supellectilibus et aliis ornamentis ad laudem Dei beateque virginis dedicavit, tria millia et septingentas in toto orbe restauravit add. cod. Morallii s. XV. bo **) Wal. c. XXVIU : In elemosinis fuerity quam profusus.

a) col. et marm. cum A2. b) qne om. B\. C 2. e) eo AS. d) sic Al. 1*. 4. £1. 1*. 2 (quax, x expuitct.). 3» (e»m. BS*-*), (quod in archett/po fuisne patet) qoa radendo corr. qua A2. C\; quam A 3. C 2. P. J. W; qualinus A 5. e) celeber- rime C 2. t) eam B\*; eo B2. g) proc. copiam A\. h) nec (o adraa.) A\. 35 i) adm. utr. A2. k) sibi A\; sib, superacr. ni B\. I) submisaim corr. submisse A\ et ita A2, 3, alii; submissum Ab. m) ita B\; eleimosynam h. I. A\*; eleymo- y sinam AB; elemosinam A2. 4. B&. C \. 2; elemosynam A\. P.; elymosinam B 1*. 2. n) vocant om. B\*. 2. o) aed Bl*. 2. p) regno buo A\. P. q) procur. A2; curauit .4 8. r) siriara A \*. 2. 4. B\. 2. s) sic A\*. 3. B\* (eg.). 2. C\. 2, alii; e 40 aegiptum A\. 4. B\. P. W.; egiptum A2. t) hyrosoi.(e post superscr.) A\*; hie- rusol. A2; ierosol. C2. u) sic A2. Bl*. 2. C2; chartagini ^il*; chartani A\;

kartagini Ai. 4. Cl. Jc ; Carthagini B 1? P. W. v) compererat, post corr. compe- rierat A\, et Ua AS. \v) eornm A4. x) solebat ret B\; soleret B\*. 2. 3. a y) quam f uerit B 3 .

45 1) Cf. Hadriani I. papae ad Karolum epist., Cod. Carol. 81, (MG. Epist. III, p, 614;. JA. 32 EINHARDI VITA KAROLI M.

amicitias expetens, ut Christianis sub eorum dominatu degentibus refrigerium aliquod ac relevatio a proveniret.* **Colebat prae ceteris sacris et venerabilibus locis b apud Romam ecclesiam beati Petri apostoli; in cuius donaria magna vis pecuniae tam in auro quam in ar- s gento necnon et gemmis ab illo congesta est. Multa et d innumera pontificibus munera missa. Neque ille toto regni sui tempore quicquam duxit e antiquius 1 quam ut , urbs Roma f sua& opera suoque labore vetere polleret 11 k auctoritate, et* ecclesia sancti Petri per illum non 10 solum tuta ac defensa, sed etiam suis opibus prae om- 1 m nibus ecclesiis esset ornata atque ditata . Quam cum tanti penderet, tamen intra XLVII annorum, quibus regnaverat, spatium quater 2 tantum illo votorum solven- dorum ac supplicandi causa profectus est. 15

800. 28. Ultimi adventus sui non solum hae fuere causae, verum etiam quod Romani Leonem pontificem multis affectum 11 iniuriis, erutis scilicet oculis linguaque 3 p amputata , fidem regis implorare conpulerunt. Idcirco Romam veniens propter reparandum, qui nimis contur- 20 batus erat, ecclesiae statum ibi totum hiemis tempus extraxit. Quo tempore imperatoris et ri augusti nomen

1 accepit. Quod primo in tantum aversatus " est, ut ad- firmaret se eo die, quamvis praecipua festivitas esset, ecclesiam non intraturum, si pontificis consilium prae- 25 scire potuisset. Invidiam tamen suscepti nominis, Ro- 4 manis imperatoribus super hoc indignantibus , magna tulit patientia. Vicitque eorum contumaciam magnanimitate, qua eis procul dubio longe praestantior erat,

*) Kedimebat omnes captivos et detentos in manibus barba- 30 b rorum et suis pecuniis eos liberabat add. cod. Morallii s. XV. * **) Wal. c. XXVIIII : Quo amore Romanam sedem coluerit et quomodo imperiali nomine sit sublimatus.

a) reuelatio A\. 3. 4. C\. 2. corr. releuatio C2, leua in loco faso A\*. b) petri et pauli A 2. c) in A 2. d) toti Bl*. 2. e) dixit A 1. — antiquus 35 Al*. C\, corr. autiquius Al*. f) Roma urbs A\; in voce Roma desinit C2. g) suo opere A\. 2. h) poilebat Ai. i) et om. B\. k) ecciesiam ^5. Bl. 1* (corr.

-ia>. 2. !) omn. allia ordinata A\. m) dicata AA; ordinata h. L. B\*. 2. n) ad- fectum B\.l*. o) ittque A2. p) regis om. B\. q) et om. B2. r) aduersatus b ^4 2? 3. B2, corr. auers. A2; cuersatus Bl. s) et — sublimatus om. B 3 . 40

1) Cf. Siiet. Vespas. c. 8: ac per totum imperii tempus nihil habuit antiquius. 2) A. 774. 781. 787. 800. 3) (Ann. Einh. a. 799, swpra p. 107: erutis oculis . . ., lingua quoque amp'utata>. 4) (Cf. c U). 5) (Cf. 'Legende Karls d. Gr! /, 23, ed. G. Rauschm p. 44/ .

BINHARDI VITA KAROLI M. 33

mittendo ad eos crebras legationes et in epistolis fratres a 1 eos appellando .

29.* Post snsceptum imperiale nomen, cnm adver- teret multa legibns populi sui deesse — nam Franci 2 b s — duas habent leges , in plurimis locis valde diversas cogitavit quae deerant addere et discrepantia unire, prava quoque ac perperam prolata corrigere, sed de his nihil aliud ab c eo factum est, nisi quod pauca capitula 3 , et ea inperfecta, legibus addidit. Omnium tamen na- 10 tionum, quae sub eius dominatu erant, iura quae scripta non erant describere ac litteris mandari fecit. Item barbara 4 et antiquissima carmina, quibus veterum regum actus et bella canebantur, scripsit memoriaeque manda- vit. Inchoavit et grammaticam patrii sermonis. d 15 **Mensibus etiam iuxta propriam linguam vocabula inposuit, cum e ante id temporis apud Francos partim Latinis, partim barbaris nominibus pronuntiaren- f g tur . Item ventos duodecim propriis appellationibus insignivit, cum prius non amplius quam vix quattuor h 20 ventorum vocabula possent inveniri. Et de mensibus k quidem Ianuarium Wintarmanoth * , Februarium Hor- 1 m 11 nung , Martium Lentzinmanoth , Aprilem Ostarmanoth, p q r Maium Winnemanoth , Iunium Brachmanoth , Iulium 8 Heuuimanoth , Augustum Aranmanoth*, Septembrem u v w 26 , Novembrem Witumanoth , Octobrem Windumemanoth x v Herbistmanoth , Decembrem Heilagmanoth appellavit.

*) Wal. c. XXX : De studio eius in legibus emendandis.

**) Wal. c. XXXI : Quibus noviter appellationibus menses an- nuos z et ventos duodecim a insigniverit °

1*. 1*. 30 a) voci eos superscriptum ad A 1 ; eog fr. B 2. b) valde om. B 2. f) 3. c) ab eo om. B 1*. 2. d) patriam A 4,, e) qui A 3. prommtiabantur A g) nominibu8 propriis A 4. h) poaseut voc. A 1. i) uuintaremanoth Ai; uuiutar» manot 3 1, et ita (-not) semel post; uuiutarmanodh B 2; uuintermanoth A2. 5. k) fe- broarium A 1* (e corr.J. 2. B 1; Febr. — Heuuiraanoth om. Bl*. 2. 1) hornug A 1. 35 Cl; hornungraanoth Ab. m) lenzinmanoth -43; lentinmanoth .42. 5; lenzenmanoth -4 4. n) Apr. — Winn. om. -4 3. o) Maius -4 1*. p) iuuinnemanoth (71; uunnemanoth -4 4. q) bracm. A 2». 4; brachmenoth -Bl. r) Iulium — Aranraanoth om. -4 3. 8) houuimanoth Al\ heum. e corr. -4 2; haymanoth Ab; uuimanoth .4 1; uuimanot A 2*. t) aranmannoth B 2. u) uuidumanoth -4 5; uuitemanoth -4 2; 40 uuintumauoth B 2. v) octerabrem Cl; octubrem A2. Bl. w) uuinduraanoth Bl.

x) herbistmanoht A2; heribiatmanoth B 1. 2; heribestmanoth Bl* ; herbistimanoth e corr. -41; heruistmanoth -4 5. y) heilagmanot -4 3; heilegemanoth -4 4; hellag- manoth B\; helicmanoht ^12; helagm. A2*\ heilmanoth Ab. z) annos B3*>. a) duod. om. B 3b . b) insignauerit B 3c.

sq. JA. Sa~ 45 1) V. epist. Karoli M. t (Epist. IV, p. 546 556>. 2) licam et Ribuariam. 3) *. e. Additamenta ad legem Salicam et ad legem Ribuariam. 4) *. e. Germanica.

Einhard. ^ ;;

34 ELVHARDI VITA KAROLI M.

Ventis vero a hoc b modo nomina inposuit, ut subsolanum c d 6 vocaret ostroniwint , eurum ostsundroni , euroaustrum f h sundostroni , austrum sundroni*, austroafricum sund- 1 k 1 in westroni , africum westsundroni , zefyrum westroni , n chorum westnordroni , circium nordwestroni , septen- 6 q trionem nordroni , aquilonem nordostroni , vulturnum ostnordroni r l 813. 30.* Extremo vitae tempore, cum iam et 8 morbo et senectute premeretur*, evocatum 11 ad se Hludowicum v w filium, Aquitaniae regem, qui solus filiorum Hildigardae 10 supererat, congregatis sollemniter de toto regno Fran- corum primoribus, cunctorum consilio consortem sibi totius regni et imperialis nominis heredem constituit, inpositoque capiti eius diademate 2 imperatorem* et augustum iussit appellari. Susceptum est hoc y eius con- i& silium ab omnibus qui aderant magno cum z favore* nam divinitus ei° propter regni c utilitatem videbatur inspiratum. Auxitque maiestatem eius hoc factum et d 3 exteris nationibus non minimum terroris incussit . Di- e misso deinde in Aquitaniam filio, ipse more solito, 20 quamvis senectute confectus, non longe a regia f Aquensi venatum ff proficiscitur, exactoque in*1 huiuscemodi ne-

' *) Wal. c. XXXII : Ludowicum filium suum qualiter imperi- k alis potentiae ac nominis heredem statuerit .

a) ergo A 1. b) nom. boe modo A 2. e) solanum B 1. d) ostronittuind 25 Ai\ o8tronouuind Ab\ ostruninnind ^4 2»; atroniunt {covr, — niuunt) A3, e) ostsu- droni Ai; ostsuthronouuind Ab„ t) suntaustroni A\; sundostr. austrum om. B\; suthostronoooind A 6. g) sumdroni A 1 ; sutbronouuind A 6. h) austrumafricum A2. 2». 3. i) suntnuestroni Al. 4; sundiuuestroni -4 2. 2»; sundn nuestroni B\*; * sutbnnestrononuind A 6. k) westsundr. — eborum om. B 1 ; unst sundroni A 1 ; 30 uuestsutbronouuind A 6. 1) zephyrum .4 8. P. W.; zephyrom A\\ zepbirum A2. 2«. 4; zsefirum 3 2; eephirnm Ab. m) uuestronouuind A fi. u) uuest- northrononnind Ab. o) tic ~C\; nordttnestr. A l*. 8. 4. B\. 1*; nordnnuestroni A 1 norduuestruni A2*; nordionestroni AS\ nordnnesthroni B t ; northuoestronouuind Ab. p) northroaouuJnd A 5. q) tic A\*. C\\ nordostr. A 2. 8. 4. B\. 1*\ nordostronii Al\ 88 nordosthroni Bi; nordostrnni .4 2»; northostrononnind Ab. r) aic C\; ostnordr. A\. 1*. 2. 3. B 1, 1*. 2; ornostroni Ai; ostnorthronoaaind Ab. s) et om. A\. t) prae- oeniretur £2. u) vocatura P. W.; et vocatum Bl*. 2. ) «ic A\*. 2. 3. 4. Bl*\ hluduuicum A 1 ; hludoicum C 1. J, W. ; hlodonuienm A 2*. 5 ; lndouaicom B 2. w) hil- degardne A 1 (-de). 1*. 2. 8. 4. P. x) et imp. et B i. y) hoc om. B 2. ?.) eom 40 om. B 3. a) fentore A 4. b) ei om. B 1. e) regni om. B 1*. 2. d) et om. B\*. 2. e) inde B2. t) regia om. B9, ubi ab Aq. g) prof. ven. A 2. 2*. orn. 2. — hniusmodi 4. i) Lodow. B 3*- « Qoomodo L. ill. s. imp. B 3*. h) in B A ; kf statnit B 3».

1) (Ventorum hoec XII notnina Latina ex Isidori Etymol. 46 XIII, 11, 2— 14. assumpta rssc socius Ericus Caspar monuit). 2) (Ann. regni Franc. a. 813, p. 138 : evocatum ad se apud Aquasgrani filium suum Hludowicum, Aquitaniae re^em, coronam illi inposuit et imperialis nominis sibi consortem fecit^. 3) (M. Manitius attulit locum Flori II, 26: Non minimum terroris incussit barbaris>. 60 EINHARDI VITA KAROLI M. 35

gotio quod reliquum erat a autumni, circa Kalendas No- 8 e }j?; x vembris Aquasgrani b revertitur.

ibi **Cumque hiemaret , mense Ianuario febre fj^»). valida d correptus decubuit. Qui statim, ut in febribus 6 f 5 solebat, cibi sibi abstinentiam indixit , arbitratus hac conrinentia morbum posse depelli vel certe mitigari. g Sed accedente ad febrem lateris dolore , quem Greci pleuresin dicunt, illoque adhuc inediam retinente neque corpus aliter quam rarissimo potu sustentante, septimo, h 10 postquam decubuit, die, sacra communione percepta, decessit, anno aetatis suae septuagesimo secundo et 1 ex

quo regnare coeperat quadragesimo septimo, V. Kal. Fe- /«.. ts. 1 bruarii*- , hora diei tertia.

31. Corpus more sollemni lotum et curatum et 1 15 maximo totius populi luctu ecclesiae inlatum atque humatum est. Dubitatum 1" est primo, ubi reponi" de- p beret, eo quod ipse vivus de hoc nihil praecepisset . Tandem omnium animis sedit nusquain eum honestius tumulari posse quam in ea basilica, quam ipse propter 20 amorem Dei et domini nostri Iesu Christi et ob honorem sanctae et aeternae virginis, genetricis eius, proprio sumptu in q eodem vico construxit. In hac sepultus est r eadem die, qua s defunctus est, arcusque supra tumulum

* deauratus cum imagine et titulo exstructus . Titulus ille 25 hoc modo descriptus" est: SUB HOC CONDITORIO SITUM EST CORPUS KAROLI MAGNI ATQUE ORTHODOXI v IMPERATORIS, QUI REGNUM FRANCORUM NOBI- LITER AMPLIAVIT ET PER ANNOS XLVH W FELICITER

**) Wal. c. XXXIII: Obitus et* sepultura Karoliy Magni im- 30 peratoris*.

a) erat om.Ai. b) tsic Al*. Bl*. 01; aquis grani A\. 2. 3. 4. J3 2. 3. W. ; aquisgrams B 1. c) biemauerat Ab. d) corr. ual. Al. e) indusit A3. f) in hac Bl*. 2. g) dolorem Al. h) communia AX. i) et otn. A4. Bl*. 2. k) sic Al. (71; febroarias .4 8; feb. vel febr. reliqui. 1) planctu A4. m) Debitum Al*. 36 n) poni A 2. 2». o) de hoc vivus A 2. 2». p) praecipisset Al. q) in eod. vico om. 2. 2*. r) est om. B 1*. 2. s) qua et C 1 qua def. est die A 4. t) ex- A ; trutus A 1. u) scriptus A 2. v) ortod. B 1. 1* ; ortotoxi A 2. w) XLVI eodd. Monac. 14641 et Findob. 969 (Theol. 354J, qui hoc epitaphium separatim deaeriptum ex~ hibent; annos om. Bl*; XLVII annos JB2. x) ac £3«. y) Kar. om. B3c. z) in 40 aquiagrani add. B3».

1) (Ann. r. Franc. a. 814, p. 140: dum Aquisgrani hiemaret, anno aetatis c i r c i t e r septuagesimo primo, regni autem quadragesimo Kal. septimo, e x q u o vero imperator . . . appellatus est, anno XIIII, V. Febr. rebus humanis excessit,). 8* , ;

36 EINHARDI VITA KAROLI M.

REXIT. DECESSIT SEPTUAGENARIUS R ANNO b [DOMINI C d DCCCXIIII], IND1CTI0NE [VII ], V. KAL. FEBR. 32.* Adpropinquantis finis conplura fuere prodi- el gia , ut non soluui alii, sed etiaui ipse hoc minitari sentiret. Per tres continuos vitaeque termino proximos 5 annos- et solis et lunae creberrima defectio et in sole 3 macula quaedam atri coloris septem dierum spatio visa . Porticus, quam inter basilicam et regiam operosa mole Maub? construxerat, die ascensionis Domini subita ruina usque f h ad fundamenta conlapsa. Item g pons Rheni apud Mo- 10 gontiacum 1 quem ipse k per decem annos ingenti labore , et opere mirabili de ligno ita construxit, ut perenniter 1 durare possem videretur, ita tribus horis fortuitu 11 in- 4 cen( conflagravit , ut, praeter quod aqua tegebatur, (Maio' ^° ' ne p una quidem astula q ex eo remaneret. Ipse quoque, is 1 8 cum ultimam ' in Saxoniam expeditionem contra Godo- 810. fridum* regem Danorum ageret, quadam die, cum ante exortum solis castris egressus 11 iter agere coepisset. vidit repente delapsam caelitus. cum ingenti lumine facem a v dextra in sinistram per serenum aera transcurrere . 20 Cunctisque hoc signum, quidw portenderet, ammiranti- x bus , subito equus, quem sedebat, capite deorsum merso decidit eumque tam graviter ad terram elisit, ut, fibula sagi rupta balteoque gladii dissipato, a festinantibus qui 2 aderant ministris exarmatus et y sine amiculo levaretur. 25 Iaculum etiam a quod D tunc forte manu c tenebat, ita , elapsum est, ut viginti vel d eo amplius pedum spatio

*) Wal. c. XXXHII: De prodigiis, quae proxime decessum© eius presagabant f

a) LXX°II° aetatis anno aliquot codd. B ex c. 30. b) anno Domini DCCCXIIII. 80 om. A 5; anno — ind. VII. om. codd. p. 35, n. w dicti; Domini DCCCXIIII. oni. 5 1. 1*. 2. 3. 01; DCCCXIIII. om. A 2; Christi anno DCCCXIIII. in loco raso A 2». c) in- m ditione A 1. 4; indicione Bl ; indictionis 01; om. A 2*. 3. d) VI. 51*. 8; VII. om. Al*. 2. 2*. 3. B 1. 2; septimo 01. e) pracaagia A 1. 1*. 4. P. (ps. 1. 4). t) est add. A 4. g) Itemque B 2. h) hreni A 1 (hoc loco). 2. 3 (aemper). P. ; in 85 rheni (corr. rheno) 51*; in hreni 5 2. i) mogonciacum A2; magontiacum A 1. P.

magonciacum- A 4. k) ipse om. B 1*. 2. 3. 1) perhenniter A 1. 2», P. m) posse

om. A 2. 2«. 8. n) fortuito 1. J. o) praeter om. B 2. p) nec B 1*. 2 ; ne corr. nec A 3. q) hastula Al. B3. P. ; ast. quid. A2*. r) ultlma A 1*. 2, poat corr. >ia& J2; ultimum, post corr. -raam -4 8. s) saxonia -4 2. 2*. 8. 6. 01. J. t) goto- 40 Iridum A 2. 2». u) regreesus B 2. v) incurrere A 4. w) quod -4 1. 51. x) admir. ^41. 3. P. y) non A 1. 3. P. z) amminiculo Al. 1*. 4. 51. 1*. 2. 3. P.; aminiculo AZ. a) quoque -4 4. b) quem -41. — tunc om. 51. c) manum -41. d) aut A 2. e) aiu& dec. 5 3«. f) presaginabant 5 3*>.

1) Cf. Suet. Aug. c. 97: Mors quoque eius . . . evidentissimis 45

est (lul. c. i Caesari futura caedes evidentibus ostentis praecognita ; 81 prodigiis denuntiata est). 2) Annis 810. 812. 813. JA. 3) Mer- curium fuisse Einhardi Annal. a. 807. referunt. 4) (Cf. supra c. 11). EINHARDI VITA KAROLI M. 37

longe iaceret. Accessit ad hoc creber Aquensis a palatii tremor et in domibus, ubi conversabatur, assiduus laque- ariorum crepitus. Tacta etiam de caelo, in qua b postea c d e sepultus est, basiiica , malumque aureum, quo tecti f 5 culmen erat ornatum, ictu fulminis dissipatum et supra domum pontificis, quae basilicae contigua erat, proiectum g h 1 est. Erat in eadem basilica in margine coronae, quae inter superiores et inferiores arcus k interiorem 1 aedis partem ambiebat, epigramma sinopidem - l scriptum, con- 10 tinens, quis auctor esset eiusdem" templi, cuius in ex-

tremo versu legebatur : KAROLUS PRINCEPS. Notatum est p a quibusdam eodem, quo decessit, anno paucis mensibus eas, quae PRINCEPS q ante mortem exprimebant , litteras ita esse deletas, ut penitus non apparerent. Sed r s 15 superiora omnia sic aut dissimulavit aut sprevit, acsi nihil horum ad res suas quolibet modo pertineret. 33.* Testamenta 2 facere* instituit, quibus filias" v et ei concubinis liberos ex aliqua parte sibi heredes faceret, sed tarde inchoata perfici non poterant. Divi- w 20 sionem tamen thesaurorum et pecuniae ac vestium aliaeque* suppellectilis coram amicis et ministris suis annis tribus, antequam decederet, fecit, contestatus eos, 811 «». ut post obitum suum a se facta distributio per illorum suffragium rata permaneret. Quidque v ex his quae divi- 2 25 serat fieri vellet, breviario conprehendit ; cuius ratio ac a D 3 textus talis est * IN C NOMINE DOMINI DEI OMNIPOTENTIS, PA- d TRIS ET FILII ET SPIRITUS SANCTL . Descriptio atque G divisio, quae facta est a gloriosissimo atque piissimo domno 80 Karolo imperatore augusto anno ab incarnatione domini

*) Wal. c. XXXV : De divisionibus thesaurorura eius.

a) aquienaia Al; aquis AZ; equeosis 2*2. b) quo B 1. c) sepulta A 2. d) baa. om. A3. e) quod B 1*. 2. — tectum B 2. t) fhmrinis Al*. 8. Bl. 1*. g) proiectus A2. 3. h) Erat autem ^ 2*. i) eodem Al. B2. k) artus A\. 36 1) inferiorem A2. 2«. 3. m) aynopide A2. n) huius ei. ^12. o) Notum A4. Bl. p) eet om. B 1. q) n expunct. Al; exprimebat AH. r) Sed om. A'3. s) aut om. B 2. t) fac. om. A 4. u) quibus ex concubinis filias et Hberos A 1 ; et filioB et A2. 2»; et om. A4. 5. -8 2. v) liberas A4. w) tamen om. Ai. x) aic omne» codd. — supellectulis Al. y) Quicquid A2. z) intimauit A 4. a) talis om. Al*. 40 b) erat B 2. c) hctec uague SANCTI in codice Al littera maiuacula acribuntw, nee dubium videtur, ea in breviario ipao primam omnium lineam occupaaae, atque littera pro temporis eimmore longiore expreasa fuiaae. P. ; In — sancti om., apatio vacuo relicto A 2». d) incipit descr. A 4. e) atque piiss. om. A 5.

1) Colvre rubro. 2) Cf. Suet. Aug. c. 101 : Teatamentum . . . 45 ante annum et quattuor menses quam decederet, factum ab eo. 3) (Reg. Imp. V, nr. 458 [Ub]). 88 EINHARDI VITA KAROLI M.

0& b nostri Iesu Christi DCCC°XI , anno vero regni eius in 0C d Francia XL°III et in Italia XXX VI , imperii autem e a f XI , indictione IIII quam pia et prudenti consideratione , facere decrevit et Domino annumte perfecit de thesauris g suis atque pecunia , quae in illa die in camera eius in- 5 h venta est. In qua illud praecipue praecavere voluit, ut non solum eleimosinarum^ largitio, quae sollemniter apud Christianos de possessionibus eorum agitur, pro se quoque de sua pecunia ordine atque ratione perficeretur, sed etiam

ut heredes sui omni ambiguitate remota, quid ad se pertinere 10 deberet, liquido cognoscere et sine lite atque contentione sua inter se conpetenti partitione dividere potuissent. *Hac* igitur intentione 1 atque proposito omnem sub- m stantiam atque suppellectilem suam , quae in auro et argento gemmisque* et ornatu regio in illa , ut dictum est, die in i& camera eius poterat p inveniri, primo quidem trina divisione partitus est. Deinde easdem partes subdividendo de duabus partibus XX et unam partem fecit, tertiam integram reser- vavit. Et duarum quidem partium in XX et unam partem T facta divis^io tali ratione consistit*, ut, quia in regno illius 20 metropolitanae civitates XX et una 8 esse noscuntur, unaquaeque illarum partium 1 ad unamquamque metropolim per manus heredum et amicorum suorum eleimosinae nomine* y perveniat , et archiepiscopus, qui tunc illius ecclesiae rector extiterit w , partem quae ad suam ecclesiam data est susci- s& piens cum suis suffraganeis partiatur, eo scilicet modo, ut pars tertia suae sit ecclesiae, duae vero partes inter suffra- ganeos dividantur. Harum divisionum, quae ex duabus x primis partibus factae sunt et iuxta7 metropoleorum civitatum numerum XX et una esse noscuntur, unaquaeque ab altera so sequestrata semotim in suo repositorio cum z superscriptione & h civitatis, ad quam perferenda est, recondita iaceU Nomina m-etropoleorwn , ad quas eadem eleimosina sive* largitio

*) Wal, c. XXXVI: Ute duas eorum partea locis sanctis dele- gaverit. 86

a) DCCC°Xioo A 2. b) axmi -* 4. c) XLIIII. A 8. 6. d) XXX°VII° eorr. XXX°VI0 A 1 ; 37. P. e) inditione J 1. 4. P. f) et prud. om. A 4. g) peecunia A X. B 2. P. h) praecav. om. A 4. i)uicBU. I. (infra ter elimosin.^. C 1 et

infra ier, infra quater A 1* ; eleimosyn. A. I. Al*; elemoain. Al. 2*. 3. 4. BZ. P.f

infra semel Bl. Cl, infra quater BX*\ elymosin. Ai (infra ter elim.,). Bl*. 2 *. l. t 40 infra bie elemosin., bis aelemoain. B2. k) Ac B2; Ha aee. manu in loco raeo A2. i) inaentione A3. m) suam om. Bl*. 2. n) gemm. om. B2. o) in ilia om. Ai. p) inv. pot. Ai. q) conatitit A 4. r) eius A2. s) unam Bl. 1* (m expunet.). 2. — noec. esse A 2. t) partium om. B 8. u) nom. om. B 1*. 2. v) perueniet A 2. 3. w) ezstiterit Cl; extiterat A 4. x) duobus Al*. y) iusta Al. z) eum om. 46 Bl*. 2. a) ad q. perf. est om. A4. b) condita A. ,;

EINHARDI VITA KAROLI M. 89

facienda est, haec sunt: Roma*, Bavenna, b Mediolanum , c Forum Iucii*, Gradus**, Colonia, Mogontiacus , Iuvavum A 1 quae et Salzburc Treveri 6 Senones Vesontio*, h , , , Lugdunum , 1 m Ratumagus*, Remi*, Arelas , Vienna, Darantasia , Ebro- n p 6 dunum , Burdigala , Turones, Bituriges .

***Unius autem* partis, quam integram reservari voluit, talis est ratio, ut, illis duabus in supradictas divisiones distributis et sub sigillo reconditis, haec tertia in usu coti- diano versaretur, velut T res, quam nulla voti obligatione a 8 10 dominio possidentis alienatam esse constaret, et hoc tamdiu * n y quoadusque vel ille mansisset in corpore vel usum eius sibi necessarium iudicaret. Post obitum vero suum aut voluntariam saecularium rerum carentiam eadem pars quattuor subdivisionibus secaretur, et una quidem earum supra- x y i5 dictis XX et unae" partibus adderetur , altera a filiis ac filiabus suis filiisque ac filiabus filiorum suorum admmpta 1 iusta et rationabili inter eos partitione* divideretur, tertia h vero consueto Christianis rnore in usum pauperum fuisset erogata, quarta* simili modo nomine eleimosinae in servorum 20 et ancillarum usibus palatii famidantium sustentationem distributa veniret. Ad hanc tertiam totius summae portionem, quae similiter ut ceterae ex auro et argento constat, ad- iungi voluit omnia ex aere et ferro aliisque metallis vasa atque utensilia cum armis et vestibus alioque aut* pretioso f h l vili g 25 aut ad varios usus facto suppeUectili, ut sunt cortinae , 2 3 stragula, tapetia, filtra , coria, sagmata , et guicquid in

*) A2 & in marg.: id est Aquileia.

**) -4 2* in marg.: civitas est Italie.

***) Wal. c. XXXVII : Ad quid tercia pars deputata sit.

80 a) Roma

g) Vesontio, post eorr. Vesontium Al, et ita A'&; Vesontia J.4; Vesoncia B 1 ; uesoricio A2. h) Lucd. B\. I) $ic Al*. 4. 5. B 1*. 2. Cl; Rotamagus Al; rotomagus

35 A 2. 2». P., et ita vel Rothomagus B 3 ; Rotumagus B 1. W. ; Rodomagum A 8. k) Remis Al. 3. P. 1) Arales Ab. Cl; areles B 1*. 2. m) darentasia A 2. 2*. n) Ebro- donum A 1; Ebordunum Ai; Ebred. A 2». o) Burdegala A 2*. 3; Burdiguia Bl. p) botturiges A2; Bituries A6. q) autem om.AS. r) uel tres q. BX*. 2. s) esse om. A 4. t) tandiu A 1. 2* B 1. P. u) vel om. A 1. v) vel ut usum sibl A 1 40 vel — iudicaret om. A 8. w) aic omne» codd. proeter una B 2. x) adderentur B 1*. 2. v) vero udd. A 8, quod aecunda manu in A 1 additum eeee adnotavit P. z) ad supra B 1*. 2. a) partione A. 3 parcione B 1 part. div. 'om. B 2. b) christiano B 8 ; ; christianitatis A 4. c) morte Al; vero 31. d) q. vero B 1. e) aut om. .4 4; atque Bl*. 2. f) vilia B\*. 2. — ant var. B\*. g) eic omnes codd. (in A 8 poat

45 corr. aliaque . . . pretiosa . . . factaj. h) sint B 1. I*. 2.

1) Vela, aulaea. 2) Panni lanei genus; filz Germanice. 3) Sagmata sunt sellae, seUae impositae sarcinae, tum vasa. 40 EINHAJRDI VITA KAROLI M.

9 camera atque vestiario - eius eo die fuisset inventum, ut ex c hoc maiores illius partis divisiones fierent et erogatio eleimosinae ad plures pervenire potuisset.

*Capellam r id est ecclesiasticum ministerium, tam id a quod ipse fecit atque congregavit, quam quod ad eum ex 5 paterna hereditate pervenit, ut integrum esset neque* ulla divisione scinderetur, ordinavit. Si qua autem invenirentur aut vasa aut libri aut alia* ornamenta, quae liquido con- 9 staret eidem capellae ab eo conlata non fuisse , haec qui h 1 habere veUet dato iustae aestimationis pretio emeret et 10 haberet. Similiter et de libris, quorum magnam in bibliotheca k 1 $ua copiam congregavit, statuit, ut ab his qui eos habere vellent iusto pretio fuissent redempti, pretiumque in pauperi- busm erogatum. n **Inter ceteros thesauros atque pecuniam tres mensas 16 argenteas et auream unam praecipuae magnitudinis et ponderis esse consiat. De quibus statuit atque decrevit, ut una ex his°, quae forma q quadrangula descriptionem urbis Constantinopolitanae continet, inter cetera donaria, quae ad hoc deputata sunt, Romam ad basilicam r beati Petri apostoli 20 9 % deferatur , et altera, quae forma rotunda Bomanae urbis n y effigie figurata est, episcopio JRavennatis ecclesiae confe- w 1 . ratur Tertiam , quae ceteris et operis pulchritudine et ponderis gravitate multum excellit, quae ex tribus orbibus x conexa totius mundi descriptionem subtili 7 ac minuta figu- 20 ratione z conplectitur, et auream* illam, quae quarta esse° e d dicta est , in tertiae illius et inter heredes suos atque in eleimosinam e dividendae partis augmento f esse constituit.

*) Wal. e. XXXVIII: Quid de capellafc sua et libris ordinaverit.

**) Wal. c. XXXVIIII : De mensis tribus argenteis et quarta 26 aurea.

a) iu uestiaria {covr. aestiario) 1. b) maioris 2. 2*. c) diuisionis A 1*. A A — d) ex paterna ad eum perv. hered. A 1 ; quod el ex A 4. e) atque A 8. f) alia eidem om. It 1. g) fuisset Al*. Bl. 1*. 2; fuissent A 4. h) daret A 4. i) premio A 6. k) sua om. A 1. 1) congr. copiam A 1 ; habebat add, A 2. 2*, pott expunet. 80 A 2. m) pauperes Al*. 2». 3. 4. 2*1. 1*. 2. 3. n) peccunias ^4 1. P. o) st. atque om. A 4. p) eis A 2. qV formnla B 2. 3. r) basil. om., pont ad basilicam a eorr. superscr. A 1. s) defereretur A 2. t) et om. A 4 ; et — conferatur om. B 1. u) efftgiae A 1*. 3. 2*1*. v) dccorata AX. P. w) daretur A 1. x) descripta, eec. m. 8uperscr. vel conexa A 1 ; connexa A 3. y) tituli A 4. z) operatione A 2. a) et 36 illam quae : : : : : (erasum) quarta dicta est, scilicet auream A\. b) esse om. 2*1*. 2. c) est om. A 4. d) in tert. itl. et om. A 1. 8. P. e) atque elemosinae Al. augraentmu A 1. 4. B 1. 1*. 2. 3. P. W. g) cappella 1*8».

1) De fati8 eius cf. Thegan. c. 8. et Ann. .Bertin. a. 842. ;

EINHARDI VITA KAROLI M. 41

h Hanc* constitutionem atque ordinationem coram episcopis, abbatibus comitibusque, qui tunc praesentes esse potuerunt, quorumque hic nomina descripta sunt, fecit atque 1 • 2 ei constituit. Episcopi: Hildibaldus*- , Richolfus* ', Arn , f - 4 5 h - e 5 1 Wolfarius , Bernoinus*- , Laidradus , Iohannes , Theo- • 8 9 k 10 l * • didfus , Iesse , Heito , Waltgaudus ". Abbates : Fri-

m • 2 n - 13 ° u v ' 15 dugisus * , Adalungus , Engilbertus , Irmino . Co- 1 1 8 *, mites: Walah*- Meginheri , Otulfus , Stephanus, Un- 1 v ruocus , Burchardus", Meginhardus , Hatto™, Rihtvinus*, 1 & io y Edo, Ercangarius , Geroldus , Bero, Hildigernus , Hroc-

colfus* . c d 6 Haec oinnia filius eius Hludowicus*, qui ei e divina iussione successit, inspecto eodem h breviario, quam celerrime poterat post obitum eius summa devotione* 15 adimplere curavit. k EXPLIClT .

a) hic priores editores caput 34. inchoant, sed perperam, cum sequentia non minus ae anteriora breviarii adhuc verba sint. P. b) atqne et 4 2. c) Hildebaldus 4 1. 1*.

B 1. 8. P. W. ; hildebald eadem manu corr. hildibald C 1 ; .Hildeboldus B 1*. 2. d) Ri- 20 colfus A 1. 8. 4. P.; Riculfus A 2». e) Arno A 1. P. J. ; om. C 1. f) Vuolphariua 4 2. 2». Cl. J.; Vuoltfarius .4 3. g) Bernoin A 1*. 4. P; Benoin Al. h) Lai- * drad B 1. 1*. 2 ; laidradrus A 2 ; leidradus B 3. i) Teodulfus A 1. 2» ; Theodulphus 44; Theotulfus Pl; Theodolfus Ab. Cl. k) Hetto -4 2». B 1*. C4; heto 42; hiertoP2. 1) uualdgaudus A2. 6. 2* 1*. 2; uualgaudus A 2«. m) sjc 41*. 2. 3. 4. B2. 3. Cl; 25 Fridigisus .81. 1*; Fridegisus 46; frigtugisus 4 2»; Fredugisus 41. P. IF. n) Adalunc Pl*. 2; Adaiung 4 1. P. o) Engilberdus .4 1*; Engelbertus A 1. 5. P. p) Her- mino .4 8. q) Vuaiach 4 4; Vualag Pl; uuaiath C 1. J.; Vualacho A 1. P. r) Me- ginherius .4 2*; Meginherus P.; Mengiherus 4 4; Mengenhere 46; Meinherus Al. s) Othulfus 44; Ocuifus 4 1. -B2; Odulfus 4 2. 2». 8; otolfus Cl. J. t) sic 41*. 4.5. 30 Bl*. 2. Cl; Uuruochus 41. Pl? P. TT.; Unrochus 4 2. 3; Unrocus 4 2». u) Burg- hardus 4 2». 3; buruchardus Bl*. 2; Burch. — Rihwinus om. 4 6. v) meginhartus Pl*. 2; Meinhardus 4 1; Meginh. — Hroccolfus om. 4 2». ^w) Atto B\. x) Riuh- uinus 4 1; Rihuuin 4 3; Rihuuinnus Pl; edo richuuinus B 1*. 2; Ricuuinus 44; Ricuuin 4 2. y) Erchangarius 4 3. B 1*. 3 ; archangarius P. 2. z) Gerold 4 5.

85 a) Hildigern 4 1*. 2 ; hiltigernus B 3 ; Hiltigern B 1*. 2 ; Hildegernus 4 6. B 1. C 4 Hildigerus 4 1. 8. P. b) hrocculfus 4 2; Rocculfus 41. P; Roculfus 4 3; roccol- fus £8»; [Rocojlphus 4 4. c) reliqua om. C 1. d) nomina A 1. o) rilii 4 3.

f) »*c 4 1*. 2*. 3. 4. P 1*. 2; : ludouuicus (littera erasa) 4 2; hiudoicus 7*1: hludui- cus 4 1. P. .7. TF. g) div. ei 4 1. 4. JBl*. 3. P. J. ; ei om. B2. h) eod. o>». 4 2». 40 i) cum dev. 41. P. J. k) Expl. om. 41*. 4. Pl. 3*> in B Gerwardi versus sequuntttr;

Finit vita Karoli imperatoris. Deo gratias amen 4 2 ; Precellentissimi, prestantissimi ac piae recordationis Karoli invicti augusti vita rinivit litleris maiusculis scripta 4 3

Explicit vita Karoli Magni imperatoris Romanorum et regis Francorum 4 2» ; Explicit C libellus iste B3 ; Explicit opus Einhardi Fuldensis cenobii monachi, cnncellarii Karoli 46 Magni B 3*>.

1) Coloniensis. 2) Moguntinus. 3) Salzburgensis. 4) Re- mensis. 5) Vesontionensis. 6) Lugdunensis. 7) Arelatensis. 8) Aurelianensis. 9) -4m&tan«ws/s. 10) Basileensis. 11) jL«o- diensis. 12) 5. Martini Turonensis et S. Bertini Sithiensis. 13) Law- 60 rishamensis. JA. 14) S. Richarii Centulensis, (alias dictus AngiU bertus). 15) 5. Germani Parisiensis. 16) Postea Corbeiensis abbas APPENDIX.

CARMEN DE PIPPINI REGIS VIOTORIA AVARICA A. 796.

Ex cod. regio Berolinensi.

1. Omnes gentes, quas* 4. Misit Deus Petrum sanc-

[fecisti [tum, 6 tu, Christe, Dei sobules, principem apostulum, terras, fontes, rivos, montes, in auxilium Pippini et formasti hominem, magni regis filium d , Avares, quos b convertisti ut viam eius comitaret

ultimis temporibus, et Francorum aciem. io

2. Multa mala iam fecerunt 5. Rex accintus Dei vir- ab antico tempore, [tute fana Dei dextruxerunt d Pippinus*, rex catholicus, atque monasteria, castra figit super flumen 3 vasa aurea sacrata, albidum^ Danubium 15 , 1 argentea, fictilia , hostibus accingens totum 1 undique presidia . 3. Vestem sanctam pollu- [erunt 6. Unguimeri satis pavens, de ara sacratissima, Avarorum genere, linteamina levitae regi dicens satis forte: to et sanctemonialium 4 Tu cacane perdite!' mulieribus 6 tradata f2 atque Catunae mulieri, suadente demone. maledictae coniugi:

a) qui DUmmler. b) Avaresque D. c) conuertUtis c. d) eie c. e) mulle- bribue c. f) aic D.; tradatam c; tradita P. g) Pippin D. h) sic coniecit Pert* ; 85 albi" addita linea atramento quo et ultima carminis verba eeripta eunt; linea aut m eignificat aut vocee albi danubium eeparat. i) psidU c.

1) (2. Tim. % 20: vasa aurea et argentea, sed et lignea et fictilia). 2) i. e. vestem sanctam et linteamina mulieribus tradiderunt

Avares. (Cf. Hist. Langobard. cod. Gothani c. 9, SS. r. Langob. jp. 11: B0 multa vasa sanctorum, quae illi crudeles et impii rapuerunt, per istum defensatorem [sc. PippinumJ sunt ad propriam reversi. D.) 8) (Cf. Paulini Aquil. dictatum, LL. Conc. II, p. 173: supra ripas Histri Da- nubii. D.) ; !

APPENDIX. 43

7. 'Regna vestra consu- silvas, montes atque colles l [mata, cum omnibus nascentiis'. ultra non regnavitis*; 12. 'Tolle tecum proles regna vestra diu longa b [nostras 6 Cristianis tradita, parent tibi obsequia, a Pippino demollita c de primatibus nec parcas, principe catholico!' q terga verte aciem ! colla nostra, proles nostras 8. 'Adpropinquat rex Pip- dicioni tradimus'. 10 [pinus cum forti d exercitu 13. Nos fideles Cristiani e fines tuos occuparet , Deo agamus gratiam, depopularet populum, qui regnum regis confirmavit

' montes, silvas f atque colles super regnum Uniae 1 8 16 poneret* presidia*. et victoriam donavit de paganis gentibus! 9. 'Tolle cito, porta tecum 14. Vivat, vivat rex Pip- copiosa munera, [pinus sceptrum h regis adorare, 2 in timore Domini ! ut paululum * possis vivere k avus regnet et senescat so aurum, gemmas illi offert , et procreet filios, nec 1 te tradat funeri!' qui palatia conservet* m in vita et post obituml 10. Audiens cacanus rex , undique perterritus, 15. Qui conclusit regnum protinus ascendens mulam, u [crande , S6 Tarcanis" primatibus cum amplum, potentissimum, regem venit adorare quae regna terrae non fece- et plagaret p munere. [runt usque ad diem actenus, 11. Eegi dicens: 'Salve neque v Cesar et pagani 3 [princeps, , sed divina gratia. 80 esto noster dominus! regnum meum tibi trado 16. Gloria aeterna patri, cum festucis et foliis, gloria sit filio!

a) i. e. regnabitls. b) longe D. e) *'. «. demoiita. d) forti cum D.

e) oecupare, depopulare I). ; depoplare coniecit Ebert; mallem populare H.-E. f) ail- 86 uia eorr. silur.s c. g) ponere D. b) exeeptrum c. i) paullum Ebert. k) lege offer. 1) lege ne. m) tuppl. baec. n) Tarcan D. o) adoraret radendo corr. adorare c. p) I. e. plaeare. q) terga vert£re acie male coniecit P.; acie I>. r) i. e. Huniae. s) illi alio atramento superscr. t) conservent D. u) »'. e. grande. t) neque — gioria sit liquore chemico superlito iam legi nequeunt praeter paucas litteras.

40 1) (Iudiih 3, 3: omnes montes et colles et campi et armenta

boum gregesque ovium et caprarum etc. . . . in conspectu tuo sunt>.

2) (Ps. 14, 26. 16, G'. et saepius in Biblia Vulg.: in timore Domini^. 8) »• e. Romanorum imperatores et ipsi Bomani. 44 APPENDIX.

VERSUS PAULINI DE HERICO DUCE». .4.799. OCCISO.

1 Ex codd. Bernensi et Parisiensi .

1. Mecuin Timavi saxa, novem flumina, flete, per novem fontes redundantia, 6 b c quae salsa gluttit unda ponti Ionici , 1 6 Istris* Sausque, Tissa, Culpa , Marua, f Natissa, Corca, gurgites Isontii !

2. Hericum, mihi g dulce nomen, plangite, h 1 k Sirmium , Polla , tellus Aquilegiae , 10 1 m Iulii Forus, Cormonis ruralia ,

11 rupes Osopi, iuga Cenetensium , Astensis humus ploret p et Albenganusl

3. Nec tu cessare, de euius q confinio r est oriundus, urbs dives Argentea, i6 lugere multo gravique cum gemitu! civem famosum 8 perdidisti, nobile germine natum claroque de sanguine.

4. Barbara lingua Stratiburgus diceris; olim quod nomen amisisti* celebre, so hoc ego tibi reddidi mellisonum u amici v dulcis obw amorem, qui fuit lacte nutritus iuxta flumen Quirnea. x 5. Ecclesiarum largus in donariis, pauperum pater, miseris subsidium, 25 hic viduarum summa consolatio y erat; quam mitis , karus sacerdotibus, potens in armis, subtilis ingenio!

6. Barbaras gentes domuit sevissimas, cingit quas Drauva, recludit Danubius, 30 celant z quas iunco paludes* Meotides, ponti D coartat quas unda salsiflui, Dalmatiarum quibus obstat terminus;

a) inscriptio deest B* ; Pauliui et duce om. B. b) glutit B. c) pontionici B*.

d) Histris M ; is triaaa ietsa B*. e) colpa B*. t) insontii B; isoncii M. g) michi 36 M. B*. h) Syrmium M. i) pola B*. k) aquileiae B. B*. 1) carraoniu M, m) rugalia B. n) cetenensium M. B. o) Haatensis M ; abtensia B, p) plorat B*. q) certare decus B. r) urbe diuia B. s) famoaam M. t) atnmisisti M; admiaiati B. u) melliflui aonum B. v) amice M. B. w) ab M. — amore B. x) Aeccl. B. y) mittis carus M. z) celat M. B. a) palutea B. b) pontico B. — quoartat M. 40

1) (Codex Bernen8ts nr. 465, saec. X, signaius est B, Parisinus Lat. nr. 1154, saec. IXex., littera M. Codex Bernensis nr. 394, saee. X,

f. 1'. primam et secundam tantum strophas continet, signatus B*). APPENDIX. 45

a b 7. Turres Stratonis \ limitis principium, Scithiae metas, Traciae c qui cardinem a se sequestrat, utraque confinia, haec austro reddit, haec refundit boreae; 5 tendit ad portas quae dicuntur Caspiae.

2 d 8. Libicum litus, quo redundant maria, e mons inimice , Laurentus qui diceris, vos super umquam imber, ros nec pluvia 3 f descendant , fiores nec teilus purpureos io germinet, humus nec fructus triticeos»,

9. Ulmus nec vitem genimato cum pampino uva h nec in ramis 1 sustentet, pendeat , k 1 frondeat ficus sicco semper stipite, ferat 1 " nec rubus malagranis punica, 15 promat irsutus" nec globus castaneas,

10. Ubi cecidit vir fortis in proelio, clipeo fracto, cruentata romphea ; lanceae summo retunso 1' nam iaculo, sagittis fossum, fundis' 1 saxa fortia 20 corpus iniecta 1' contrivisse dicitur.

s 1 11. Heu me ! quam durum quamque triste nuntium illa sub die" deflenda percrepuit; nam clamor ante orrendus per plateas, lacrimis dignus, sonuit, quam tristia

v w * 25 eius per verba mors esset exposita .

a) Turne B. b) limidis B. c) scit hicmetas strauic M; sitiae metra stra- tia B. d) redundet B. e) inimici M. B. f) purpurcu3 B. g) triceus B.

h) uuas M. B. (P. W. D.). i) pondeat B. k) frondea B. 1) se per B, m) fera M. n) Pro martyr sutus B. o) coartata rumphea B. p) retonso B. — na M. 30 q) fundi B. — saxit M. r) ingesta JW. b) me om. M. t) noscitur B. u) illa sed dies B. v) eiua ex uestra B. w) extemplata B.

1) (Turrt8 Stratonis olitn vocabatur Caesarea Palaestinae, de qua civitate poeta, nisi in Iosephi Betto Iudaico I, 21, 4 — 8, in

Hieronymi Chron. 2005. vel in Prosperi Chron. 352. legere potuit ; quem 35 locum ipse in mente habuerit, ncmo explicavit, nam ds loco Stratonis ad mare Ponticum olim sito, quem ex Tabula Peutingeriana attuJit Hofmeister, 'Mitteil. d. Inst. Osterr. A. f. Geschichtsf. } Ergdnzungsband' VII, p. 270, n. 3, poeta sane nihil scivit. Nescio an de Scardona civitate haud longe a limite Libumiae et Dalmatiae sita cogitaverit). 2) Li- 40 burnum legere malim ; nam Liburno in litore Hericus occiderat. (Cf. Vita Karoli c. 13, supra p. 1G; Ann. q. d. Einhardi a. 799: apud Tharsaticam Liburniac civitatein). 3) (2. Reg. \, 21: Montes Gelboe, nec ros nec pluvia veniant super vos, neque sint agri primitiarum, quia ibi abiectus est clypeus fortium, clypeus Saul/ !

46 APPENDIX.

12. Matres, mariti, pueri, iuvenculae*, domini, servi, sexus omnis, tenera b aetas pervalde , sacerdotum inclita caterva, pugnis sauciata pectora, crinibus vulsis ululabant pariter. 5

18. Deus aeterne, limi qui de pulvere plasmasti tuam primos ad imaginem parentes nostros, per quos omnes morimur, misisti tuum sed dilectum filium, c vivimus omnes per quem mirabiliter, 10

14. Sanguine cuius redempti purpureo sumus, sacrata d cuius 6 carne pascimur , Herico tuo servulo mellifluo concede, quaeso, paradisi gaudia et nunc et ultra per inmensa secula! 16

LITANIA KAROLINA K Adriano summo pontifice et universale papae vita! Redemptor mundi, tu lo iuva! Sancte Petre, tu lo iuva! 20 2 vel alius sanctos quales volueris . Exaudi Christe

a) iuuencule M. B. b) et asper ualde B. c) quam M. d) sacrati B. e) sumimus M.

1) Haec litania, quam in hac Vitae Karoli editione primum ad- 26 didimus, exstat in codice Montispessulano academiae medicinae nr. 409, f. 344. Prior eius pagina arte phototypica expressa est in 'Album paUographique ou recueil de documents importants ... re- produits . . . par la societe de Vecole des chartes' (Paris 1887> (tab. 17); cf. 'Recueil de Fac-similfa a Vusage de Vecole des chartes' (Paris 30 1880 — 1887,) (tab. YJ), integra edita est litania a Iohanne Mabillon, Vetera Analecta (Nova ed. Parisiis 1723. fol.) p. 171. ex apographo codicis Montispessulani a ChiffUtio transmisso. Composita est Romae procul dubio, inter a. 783, quo Karolus M. Fastradam uxorem duxit, et a. 792, antequam a. 792. Pippinus (Gxbbosus) fUius Karoli M. re- 36 bellavit, et insignis est eo, quod hic filius illegitimus creditus primo loco filiorum Karoli M. dicatur, et sermone magis Italico quam Latino, praesertim verbis tu lo (los) (== illum, illos) iuva. Cf. etiam quae G. Waitz in 'Archiv' VII, p. 205 sq. ex hac litania dedit; MUhlbacher, % Reg. Imp. I , nr. 320 (311) a. Extremae partis, cuius solam editionem 40 MabUlonii habuimus, quaedam omisimus. 0. H. - E. 2) Alios scilicet sanctos is qui hanc iitaniam cantat hoc loco et infra invocare potest. APPENDIX. 47

Karolo excellentissimo a et a Deo coronato, magno et pacifico rege Francorum et Langobardorum ac patricio Romanorum, vita et victoria! Salvator mundi, tu lo iuva! 6 Sancte Iohannis, tu lo iuva! b vel aiius sanctus qualis volueris . Exaudi Christe!

Pipino et Karolo, nobilissimis filiis eius, vita! c 10 Sancti illius qualis volueris, tu los iuva! Exaudi Christe!

Pipino rege Longobardorum vita! Sancti Mauricii, tu lo iuva! c d vel alius sanctos qualis volueris . 15 Exaudi Christe!

Chlodovio rege Aequitaniorum vita! Sanctae Martinae, tu lo iuva! vel alius sanctus qualis c volueris. Exaudi Christe!

20 Fastradane regina salus et vita! e Alias virgines Christi qualis c volueris, Exaudi Christe!

Omnibus iudicibus vel cuncto exercitui Francorum vita et victoria! 25 Sancte Remegii, tu lo iuva! Christus vincit, Christus regnat, Christus imperat. Kyrie eleison, Christe eleison!

Tu mihi, Christe, concede sororem nomine Rotru- w dem esse beatam, ut tibi semper serviat illa K

a) excellentiasimae, a expunct. et e in o mutatum in c. b) qual not e. c) quat e. d) uoluer e. e) versus, quo aaneta quaedam virao invocabatur, ante hunc excidisse videtur, fortaase fere: Sancta rirgo virginum, tu illam adiuva, ut legitur in altera litania, infra n. 1 dicta, de prole Karoli M. t) invocationea trinitatia et sanc- 86 torum et preces omiaimua.

1) Haee (Tu mihi — illa) ad litaniam non pertinere, post addita esse videntur. — Exstat in codice Parisino hibl. publicae Lat. 13159 et (S. Germani de Pratis) f. 103. et altera litania inter a. 796. 800. 8ecundum hanc editam composita, antequam Karolus M. Liutgardam 40 (a. 796—799,) uxorem duxit vel postquam haec (a. 800. Iun. 4) obiit, cum uxoris eius in hac litania mentio non facta sit. Ex hac, quam 48 APPENDIX.

LVCIPIT PLANCTUS KAROLI».

Ex codd. Veronensi, Parisiensi, Bruxellensi, Treverens '

b - 1. A solis ortu usque ad occidua 2 littora maris planctus pulsat pectora. d e Heu mihi misero ! 5

2. Ultra marina agmina f tristitia tetigit ingens* cum merore nimio. h Heu milii misero* ! k 3. Franci, Romani atque cuncti creduli

1 1 luctu punguntur " et magna molestia. 10 Heu 11 mihi misero!

4. Infantes, senes, gloriosi w praesules , matronae plangunt q detrimentum caesaris.

1 Heu rnihi ' misero!

s 1 5. Iam iam non cessant lacrimarum flumina 15 , u v w nam plangit orbis interitum Karoli . Heu mihi misero!

x 6. Pater communis orfanorum omnium, peregrinorum, viduarum, virginum, — Heu mihi misero! 20

a) sic M; De obitu Karoli B; inicriptio deeat V; Ymnus fanebrius de Karolo rege T; Hyranus Columbani ad Andream episcopum de obitu Caroli Brower, Hrabani opera p. 85 ; cf. Thietmar IX, 30 (VIII, \b), SS. B. G. p. 257. b) occiduum T. c) littore M; litore V. B. d) hunc vtraum om. M; eum V. e) doleo B; sic luge- bam Karolo add. T. I) marinie magna est T. g) ignem F. — cu M. h) eum V. 25 i) mis. om. T; mihi uiis. om. B; Heu me dolenn plango M. k) adque cunctis V. \) luctum V. xa) planguntur B; tenentnr et magnum T. n) veraus om. M; reliqui ut 8upra 2, 3. o) gloriose V. B, corr. gloriosi V. p) presure corr. presule V; principes M. q) matrone V; matrones B. T; nam clangit orbis M. ' r) michi M. — mis. om. B. s) iam om. V; lamqne non T. t) flumine V. u) nam om. V; iam T. v) matronas 30 plangunt M. w) Karolo corr. Karolt V. x) 8tr. 6. om. M.

V. Cl. H. Lebtyue in umm nostrurn descripsit, damus haec de personis, pro quibus Christus et sancti, omissis his, invocaniur: Leoni summo pontifici et universali pape vita! Carolo excellentissimo et (es c.) a Deo corofnato] atque magno et paeifico regi Francorum et 35 Longobardorum ac patricio Romanorum vita et victoria! ..... Nobilissime proli regali vita! Omnibus iudicibus vel cuncto exercitui Francorum vita et victoria! Tempora bona habeas ter multos annos! Amen.

1) (Codex bibliothecae capituli Veronensis nr. XC (85), saec. IX, 40 signalus est V • Parisinus Lat. nr. 1154, saec. X, littera M ; Bruxel- lensis nr.8860 saec. in., littera Treverensis capituli nr. c —8867, X B; 133 , saec. XI, littera T). 2) (Mal. 1, 11: Ab ortu enim solis usque ad occasum^). ! !

APPENDIX. 49

a 7. b Christe , caelofum qui gubernas agmina , tuo in regno da requiem c Karolo! d Heu mihi misero !

8. Hoc e poscunt omnes fideles et creduli, f b hoc sancti senes , viduae et virgines. Heu mihi misero!

9. Imperatorem iam serenum Karoium g b telluris tegit titulatus tumulus . Heu mihi misero! io 10. Spiritus sanctus, qui gubernat omnia,

animam suam exaltet ' in requiem Heu mihi raisero!

k 11. Vae tibi, Roma, Romanoque populo, amisso summo 1 glorioso Karolo! m 15 Heu mihi misero!

k n 12. Vae tibi, sola formonsa Itaiia, cunctisque tuis tam honestis p urbibus! Heu mihi misero!

13. Francia diras q perpessa iniurias r s 20 nullum iam talem doiorem* sustinuit, — Heu mihi misero!

14. Quando augustum facundumqu6 u Karolum in Aquisgrani glebis v terrae tradidit. w Heu mihi misero !

x 25 15. Nox mihi dira iam y retulit somnia, diesque clara non adduxit lumina, — Heu mihi misero!

16. Quae cuncti* orbis Christiano populo* vexit b ad mortem venerandum principem. 30 Heu mihi misero

a) XPYC8H M. b) acmina V; oronia T. c) quietem T. — Karoli M. d) ut supra 2, 3. e) 8tr. 8 — 10. om. M. t) senox nidue V; in sancta sede cum tuis apostolis 8, 2 S. g) tetigit V. h) timuiu» T. i) exultat V; «ublimet T. k) Ve V. T. 1) hac misit signo M. m) v. 11, 8 om. M. n) boIo T. — fermonsa V; 35 formans ad M; tormoea B. T. o) v. 12, 2 — 14, 1 om. M. p) onestis T; honeste B. q) dira B. — perpensa V. r) iniuria B. e) nullumque B. t) dolore V. u) fecundumque B. T. v) gleber V; globum M. — terre V. M. w) Heu me dolens M. x) str. 16. 16. om. M; Uox B. T. y) iam om. B. z) Que cunctis F. — orbi B. T. a) cbristiauum populum B; christiani populi T. b) ucxit V. Kinhard. 4 !

60 APPENDIX.

a 1 17. O Columbane , stringe tuas lacrimas precesque funde b pro illo ad Dominum, — c Heu mihi misero !

d 18. Pater cunctorum , misericors Dominus e ut illi donet locum splendidissimum 6 f Heu mihi misero !

19. 0* Deus, cunctae h humanae militiae atque* caelorum, infernorum domine, — Heu mihi misero!

20. In sancta sede cum tuis apostolis 10 k 1 suscipe pium, o tu Christe, Karolum ! Heu mihi misero!

3 DE SANCTO KAROLO .

1. Urbs Aquensis 1", urbs regalis, regni sedes principalis, 15 prima regum curia, Regi regum pange laudes, que de magni regis gaudes

10 Karoli presentia !

a) O otn. T. b) preces effunde T. c) in M aequitur (cf. atr. 6. \b): 20 Pater cunctoram orphanorum, omnium peregrinorum, viduarum, virginum. Beu me dolena plango! Nox non rediret, iam non tulit somnia, Chorusque clara non adduxit lumine. 26 d) eommnne M; cf. 6, 1. e) dones M; tu illi dona T. f) Heu me dolens M. T. — g) gtr. 19. 20. om. M. h) cnncte humane milicie Y. i) que V; o rex eelorum V. T. k) susc. pioque B. 1) Karolo B. m) Franckenfordensis urbs regalis codd. Frxmcofurt. duo. /Genuinam lectionem antea praebuit Mabillon, Dipl. ed. 2. p. 246/. n) clementia priorea edd. ex cod. Francofurt. 80

1) (Bobiensis monasterii patronum poeta alloquitur. D.). 2) Ne quid deesset huic editioni eorum quae in prioribus exhibita sunt, repe- tivi hoc carmen, quod G. H. Pertz ab J. Fr. Bdhmer ex codice quodam Francofurtensi descriptum acceperat, sed hoc in non paucis aliis libris manu scriptis exstat, ex quibus ab aliis iam pridem editum est, ut a F. 36 J. Mone, 'Lateinische Hi/mnen des Mittelalters' III (Freiburg i. Br.

< Lateinische Sequenzen des 1855J, p. 347—349, nr. 982, et J. Kehrein, Mittelalters' (Mainz 1873; p. 418 sq., nr. 617. Cf. U. Chevalier, Re- pertorium hymnologicum (Analecta Bollandiana) nr. 20916 (II, p. 695;. Quod carmen praebeo mendis priorum editionum purgatum, addita ex- 40 trema stropha (nescio an post adiecta), quae in codice illo Franco- furtensi deerat. Variam lectionem librorum adnotare nolui praeier tres locos. 0. H.-E. APPENDIX. 51

2. Iste cetus psallat letus, psallat chorus hic souorus vocali concordia. Ac dum mauus operatur

6 bonum, quod cor meditatur, dulcis est psalmodia.

3. Hac in die, die festa magni regis magna gesta recolat ecclesia. Reges terre et omnes populi 1 io , omnes simul plaudant et singuli celebri letitia!

4. Hic est Christi miles fortis, hic invicte dux cohortis i5 ducum sternit milia; Terram purgat lolio atque metit gladio ex messe zizania.

5. Hic est magnus imperator,

20 boni fructus bonus sator et prudens agricola. Infideles hic convertit, fana, deos hic evertit et confringit idola.

26 6. Hic superbos domat reges, ' hic regnare sacras leges facit cum iustitia; Quam tuetur eo fine, ut et iustus, sed nec sine 2 30 sit misericordia .

7. Oleo letitie unctus dono gratie a 3 ceteris pre regibus , Cum corona glorie 4 35 maiestatis regie insignitur fascibus.

a) exteris edd. priorea ex eod. Francofurt.

1) (P8. 148, 11. 12: Reges terrae et omnes populi .... laudent nomen Domini,). 2) (Ps. 114, 5: misericors Dominus et iustus, et

40 Deus noster miseretur^. 3) (Ps. 44, 8 : propterea unxit te Deus, Deua

tuus oleo laetitiae prae consortibus tuis>. 4) (Is. 28, 5. 62, 3 : corona gloriae>. 4* 62 APPENDIX.

8. O rex, mundi triumphator, Iesu Christi conregator, sis pro nobis exorator, sancte pater Karole, Emundati a peccatis & ut in regno claritatis nos plebs tua cum beatis celi simus incole!

9. Stella* maris, o Maria,

mundi salus, vite via, 10 vacillantum rege gressus et ad regem des accessus in perenni gloria! Christe, splendor Dei patris,

incorrupte fili matris, is per hunc sanctum, cuius festa celebramus, nobis presta sempiterna gaudia!

a) haec stropha deest in edd. prioribus, quae in cod. Francofurt. non exstat. : :;

INDEX

Maior numerus paginam, minor lineas quinas indicat.

Anshelmus comes palatii 12, jo. Ansigisus exactor operum rega- Aaron (Havun al - Raschid) rex lium VI, 45. Persarum 19. antiquorum res gestae 29, 5. Abodriti 15, 5. 17, 5. 18, 25. Aquaegrani, vicus, palatium regi- Abtensis (Apt? [dtp. VaucluseJ) um, Aquensis urbs, Aachen VI, 46. humus 44, 35. 17, 10. 20, 15. 27, 15. 30, 25. 35.

Adalgisus fil. Desiderii regis Lango- 49, 20. 50, 10 ; e c c l. : S. Mariae bard. 8, 20. 9, 5. domus pontificis 37,5; Aquensis Adalhaidis filia Pippini regis Lango- regia 27, 15. 34, 20. 36,5; Aquense

bard. 24,5. palatium 37, 1 ; comitatus regis Adallindis concubina Karoli M. (domus regia) 17, 10.

regis 23, l. Aquilegia, Aquileia 40, 25. 44, 10;

Adaltrud fiHa illegit. Karoli M. patr. : Paulinus.

regis 23, i. Aquitania 4, 5. 5, 15. 7, 15. 8, 1. Adalungus abbas Lauresham. 41,5. 18, 5. 34. — Aequitanii 47, 15

Adrianus I. papa r. Hadrianus. d u c e s : Waifarius , Hunold us rex: aedes sacrae 20, 25. mudowicus. — Aquitani- cum bellum 5, 15. 7. aeditui 31, 5. Aragisus dux Benevent. 13; filii: Aegyptus 20. 31, Rumoldus, Grimoldus. Aequitanii v. Aquitania. Arelas civ., Arles 39, 1; archiep.: Africa 31, 20. lohannes II. Aisti 15, 15. Argentea v. Stratiburgus.

Alamanni 14, 10. 18, 1 ; Alamanna: Arn archiep. Salzburg. 41, 1. Liutgarda. aromata 19, 20. alba = toga 28, 25. ars conputaudi 30, 15.

S. Albani monast. Mogunt. 22, 20. artes liberales 30, 5 ; cf. studia Albenganus (Albenga, Riviera di Astensis (Asti) humus 44, 10. Ponente) humus 44, 10. astronomia 30, 15. Albinus cogn. AlcOinus diac. 30, 10. Asturica 19, 1; rex: Hadefonsus II. Albis fl., Elbe 10, 20. Atula filia Pippini regis Lango- Alexandria 31, 20. bard. 24, 5.

Alpais pellex Pippini II. maioris Augusta Praetoria , Aosta 18, 10. doraus 4, 25. S. Augustini libri 29, 5. Alpes 9, 1. Aurelianeusis (Orleans) episc. Ambianensis (Amiens) e p i 8 c. Theodulfus.

Iesse. Avares, Avari 42 ; = Huni 15, *>;

Angilbertus v. Engilbertus. r e x : cacanus. ; : ;;,

54 INDEX.

Caiabria inferior 18, 10. camisa camisia 27, 20. Baioarii 14. 18, 16. — Baioaria 14. Campania (Italiae) 18, 10. 16, 16. 25, 16 ; d u x : Tassilo praef.: Geroldus. — Baioaricum cantores 12, 25. bellum 14. capella = quae ad ecclesiasticum Balearicum mare 18. ministerium pertinent 40. balneum 27, 15. capitula legibus addita 33, 6. barbari 32, so; barbarae gentes 44,25; Capua urbs 13, 5. nationes barbarus homo 18, 20; carentia subst. fem. 39, 10. 2, 15. — barbara lingua 44, 15 Earlomannus maior domus, fil. barbara carmina 33, 10; nomina Karoli maioris domus 4 — 6, 6. mensium 33. 16. Karlomannus rex Francorum, fil. Basileensis (Basel) e p i s c. : Heito. Pippini I. regis 5 — 7, 10. 22, 1; Batavorum insula 20, 25. u x o r : Teoberga (Gerberga) Baugolfus abbas Fuldensis XXVIII, filii 6, 10. 20. carmina barbara et antiquissima S. Benedicti monast. in castro Ca- 33,io. sino 5, 10. Karolus (Martellus vel Tudetes Beneventani 13. 18, 10 dux: cogn. 4, 20) maior domus , fii. Aragisus. Pippini II. maioris domus 4; Berhta filia Karoli regis 10. M. 22, filii: Pippinus, Kariomannus. Berhthaidis fiiia Pippini regis Lan- Karolus, Carolus, Karlus, Magnus gobard. 24, &. rex Francorum et Langobardo- Berhtrada uxor Pippini I. regis rum, patricius Romanorum, imp. Francorum 22, 1. 23, 6. XII, 16. XXVIU. XXIX. 1—15. Bernhardus fil. Pippini regis Lango- 17 — 42, 6. 43, 20. 47 — 52; bard. 24, 6. u x r e s : filia Desiderii regis Bernoinus archiep. Vesontion. 41, 6. Langobard. 22, 5. 23, 5, Hiidi- Bero comes 41, 10. garda , Fastrada , Liutgarda S. Bertini Sithiensis monast. a b b as concubinae: Himiitrudis, Fridugisus. Cf. Sithiu. Madeigarda, Gersuinda, Regina, Beseleel = Einhardus IX, 30. - Adaliindis , ignota 22, 10 ; i i beverina lutrina) pellis (— 28, 20. beri: Karolus, Pippinus, Hlu- bibliotheca (Karoli M.) 40, 10. dowicus, Hruodtrudis, Berhta, Birra fl., Berre 4, 5. Gisla , Theoderada , Hiltrudis Bituriges civ., Bourges 39, 1. (i 1 1 e g i t ) : Pippinus , Hruod- Boemani 18, 25. — Boemanicum baidis , Ruothiidis , Adaitrud bellum 16, 26. Drogo, Hugus, Theodericus, filii S. Bonifacius martyr (archiep. 24, 10. 39, 15, filiae 37, 16. 39, 16, Mogunt.) XXVIII, 16. liberi illegit. 37, 15. breviarium 37, 25. 41, 10. Karolus fil. Karoli M. regis 17, 1. Brittania (maior) 30, 10. 22, 5. 24, 1. 47, 6. Brittones, Britones 13. — Brittan- Cartago 31, 20. nicus f. : limes 12, 20 ; p r a e Hruod- Casinum castrum, monast. S. Be- iandus. nedicti, Monte Cassino 5, 10. Burchardus comes 41, 6. Caspiae portae 45, 6. Burdigala civ., Bordeaux 39, 1. Catuna uxor cacani Avarum 42, 20. Cenetenshim (Centda) iuga 44, 10. C. K. Centumcellae civ. , Civitavecchia

cacanus, kaganus, rex Avarum 16, 6. 21, 16. 42. 43; uxor: Catuna. Cesar 43, 26. Cala monast., CheUes (dioc. Paris.) Christiani, Cristiani 31, 20. 32, 1.

23, n. 3. 38, 6. 39, 15. 43 ; Christianus ;;

INDEX. 55

populus 49, n. — Christiana re- Eggihardus regiae raensae prae-

ligio 10. 30, 20 ; fides 10, 25. positus 12, 20.

Chlodoviu8 v. Hludowicus. Einhardus, Einhartus, abbas, fil. Cicero, (M. Tullius) 2. — Tulliana Einhardi XII. XXVIII. XXIX. facundia 2, 10. 1. 2. 7. 9,1. 21,20; variae no- civitates maritimae 18, 20. minis formae V; = Beseleel IX; Colonia civ., Koln 39, i; archiep.: = Nardulus XII, 40; = Nar- Hildibaldus. dus X, 40. Columbanus (abbas Bobiensis) 50, l. Einhardus pater Einhardi scrip- comitatus (palatium) regis 17, 10. toris XII, 10. comites 10, 15. 14. 25. 15, 25. 41, 5; elefantus 19, 25. cf. palatium. eleimosina 31, 16. 38. 39, 15. 40, 20. Coustantinopolitana urbs 40, 15. — Engilbertus (Angilbertus) abbas Constantinopolitanus imperator S. Richarii Centulensis 41, 5. 18, 20; Constantinopolitani im- episcopium 40, 20. peratores 19, 25. (32, 25. 33, i) Ercangarius comes 41, 10.

i : Constantinus Nici- m p. VI , Ericus, Hericus, dux Foroiulanus I, Michahei I, Leo V. forus 15, 30. 16, 15. 44 — 46,io. Constantinus VI. imp. 5. 24, Etruiia 21, 15. conventus publicus populi 3, 20; exterae gentes 28, 5 ; nationes 20, 10. generalis 1. 6, 34, 15. Corca fl., Gurk 44, 5. Cormonis (Cannons) ruralia 44, 10. cortinae 40, 25. Cristiani v. Christiani. Fastrada (Fastradane) uxor Karoli Culpa fl., Culpa 5. 44, M. regis 22. 26, 1. 47, 20. curia regum 50, 15. festuca 43, 30. filtrum 40, 25. Forum Iulii civ., Cicidale del Friidi

39, 1. 44, 10 (Iulii Forus). — Dacia 18, 16. Foroiulianus, Foroiulanus, daemonum cultus 10. ducatus 8, 20 ; duces: Hruodgausus, Dalmacia 18, 15 ; Dalmatiae 44, 30. Ericus. Dani 15, 10. 36, 15; = Nordmanni Franci 2, stf 5. 6, 20. 9. 10, 25. 17, 1 ; r e x : Godofridus. 11, 10. 12, 20. 15, 5. 16. 18, 15. Danubius fl., Donau 18. 42, 15. 20, 6. 23, 20. 27, 10. 33. 42, 10. 44, 30 ; cf. Istris. 47. 48 ; Francorum primores 8, 5. Darantasia civ., Tarantaise 39, 1. proceres defectio solis et lunae creberrima 25, 15. 34, 10; 16, 15; nobilitas regnum 17. 36,5. 11,5; 18,5. 34, 10. 35, 25 ; res publica XXIX, Dertosa civ., Tortosa 18, 5.

; reges 30. ; r e e s : Hil- Desiderius rex Langobardorum 6, 16. 10 2, 3 g dricus III, Pippinus I, Karlo- 8, 16. 9, 6. 14, 6. 22, 5. 23, 6 liberi: Adalgisus, Liutberga, mannus, Karolus M., Hludowi- cus; maiores domus: Pippi- filia 22, 5. 23, 6. nus II, Karolus, Pippinus III, di&dema 28. 34, 10. Karlomannus. — Francia 4, 6. dialectica (ars) 30, 15. 5. 1. 15. — Francicus S. Dionisii basilica, St.-Denis 23, 10. 5, 38, 49, vestitus 27, 20. Drauva fl., Drau 44, 30. Franci Orientales 18, 1. 22, 10. - Drogo fil. illegit. Karoli M. regis Francia Orientalis XXVIII, 15. 23, 1. Fridugisus abbas S. Martini Turon. E. et S. Bertini Sithiensis 41, 5. 15. Ebrodunum civ., Entbrun 39, 1. Frisia 17, 5. 21, Edo comes 41, 10. Frontiacus castrum 7, 25. ;

66 INDEX.

Fuldense coen. XXVIII; abbas: Hildibaldus archiep. Colon. 41, 1. fiaugolfui. Hildigarda uxor Karoli M. regis 22, 5. 23. 34, 10. Hildi^ernus comeB 41, 10. Hildricus, Hildericus, III. rex Fran- Gallecia 19, 1; rex: Hadefonsus II. corum 2, 30. 4, 1. 5, 20. Gallia 4,6. 10, 20. 13,6. 14, i. 17. 21. Hiltrudis filia Karoli M. regis 22, 10. — Gallicum litua 21, 5. Himiltrudis concubina Karoli M. Garonna amnis, Garonne 7, 80. regis 26, n. 2. Gerberga uxor E&rlomanni regis Hi8pania 4, 10. 12. 18, 5. Franc. 6, n. 6. historiae 29, 6. Germani 22, 10. — Germania 9, 16. Histria 18, 15. 10, 20. 17, 5. "18. 21. 25, 20. — Hludowicus , Chlodoviue , Ludo- Germanicum litus 21. wicus, rex Aquitaniae, Franco- S. Germani Paris. monast. abbas: rum, imp., fil. Karoli M. regis Irmino. XXIX, 5. 22,io. 34. 41,io.47,i5. Geroldus praefectns Baioariae 15,80. honor, Amt 4, 10. 11, 10. 16, 16. Hroccolfu8 comes 41, 10. Geroldus comes 41, 10. Hruodgausus dux Foroiulianus 20. Gersuinda concubina Karpli M. 8, Hruodhaidis filia illegit. Karoli M. regis 23. regis 22, 10. Gerwardus bibliothecarius palatii firuodlandus praefectus Brittannici XXIX, 25. lirnitis 12. Gisla filia Pippini I. regis Franc. Hruodtrudis filia Karoli M. regis 23, 10 ; sororis Karoli M. filius 22, 10. 24, 1. Hruotlandus 12, so. Hugus fil. illegit. Karoli M. regis Gisla filia Karoli regis 10. M. 22, * 23, 1. Godofridus rex Damorum 17. 36, 16. Hungaria = Pannonia 15, 30. Gradus civ., Grado 39, l. Huni 14, 6 — 16. 25, 16 ; = Avares Graeci, Greci 18, 10. 20,6. 24,6. 15, 20. — Uniae regnum 43, 10. 31,16. 35,6; imp. v. Constan- HunolduB dux Aquitaniae 7. tinopol. — Greca lingua 30, 5 Grecum proverbium 20, 5. patrii sermonis grammatica 30, 10 ; 33, io. ianitores 31, 10. Grimoldus fil. Aragisi ducis Bene- idola 51, 25. ventani 13 Iesse episc. Ambian. 41, 5. grisia (= murina) pellis 28, 20. imperiale nomen 33, 1. 34, 10; im- Gundrada filia Pippini regis Lango- perialis potentia 34, 20. bard. 24, 6. India 19, 10. Ingilenheim villa, (Ober- u. Nieder-) M. Ingelheim (Rheinhessen) 20, 20. Iohannes apost. 47, 5. Hadefonsus II. rex Galleciae et Iohannes II. archiep. Arelat. 41, 5. Asturicae 19, 1. Ionicus pontus 44, 5. H&lrianus, Adrianus, I. pont. Rom. Irmino abbas S. Germani Paris. 8, 1. 9, 10. 24, 15. 28, 5. 46, 16. 41,6. Haistulfus rex Langobardorum 8, 10. Isontius fl., Isonzo 44, 6. Hasa fi., Haase 11, 1. Istria v. Histria. Hatto comes 41, 5. Istris fl., Donau 44,5; cf. Danu- Heito episc. Basil. 41, 6. bius. v. 10. Hericus Ericus. Italia 6,16. 8. 9. 13,5. 18 r 10. 21, Hiberus amnis, Ebro 18, 6. 24,1. 38,i. 40,26.49,15; reges: Hierosolima 31, 20. Pippinus, Bernhardu8. — Itali- Hildericus v. Hildricus. cum bellum 11, 16. INDEX. 67

iura nationum 33, 10. mantum 28, 26. Iuvavum, quae et Salzburc, civ., SS. Marcellini et Petri corpora

Salzburg 39 , l ; a r c h i e p. : Arn; XII, 16. Maria mater Christi 52, 6. K v. V. S. Mariae basilica Aquisgrani 20, 16. 30, 25. 35. 36, 6. 37. maritimae civitates 18, 20. S. Martini monast. Turon. abbas: Laidradus archiep. Lugdun. 41, 5. Fridugisus. Langobardi, Longobardi 6, 16. 8. S. Martinus (episc. Turon.) 47, 15. 22,6. 47. 48,86; Langobardorum Marua fl., Marosch? Mur? 44,6. reges 9, 5 ; r e g e s : Haistulfus, Mauri 21; cf. Sarraceni. Desiderius, (Adalgisus), Karolus S. Mauricius 47, 10. M., Pippinus, Bernhardue. Mediolanum civ. 39, 1. Latini scriptores 2, 16. — Latina Meginhardus comes 41, 6. lingua 30, i; Latina nomina Meginheri comes 41, 6. (mensium) 33, 16 ; Latine 2, 15. mensium vocabula (Theutonica) Laurentus mons 45, 5. 16. 34. Laureshamensis (Lorsch) monast, 33, Meotides paludes abbas: Adalungus. 44, 30. Meroingi, Meroingorum gens 2, so. Lechus amnis, Lech 14, 10. Metensis urbs, Metz VII, 20. legati, duces exercitus 15, 25 ; missi metropoles, metropolitanae civitates 21,i. 38. legendi disciplina 31, 10. Michahel I. imp. Constantinopol. leges (Francorum) 33. 19, 25. Leo V. imp. Constantinopol. 19, 25. Mogontiacus, Moguntia, civ., Mainz Leo III. pont. Rom. 28, io. 32, 16. 20. 22,20. 36,io. 39,i; monast.: 48, 30. S. Albani ; a r c h i e p. : Richolfus. Leodiensis (Liittich) episc: Walt- Moingeuui pagus XXVIII, 15. gaudus. murina pellis 28, 1. Liburnia 16, 15. 18, 16. — Libicum (Liburnum) litus 45, 5. Ligeris fl., Loire 17, 26. N. Linonicum bellum 25. 16, Narbona, Narbonne 4, 5. Nar- filia Desiderii regis Lan- Liutberga bonensis prov. 21, 10. , Tassilonis ducis gobard. uxor Nardulus = Einhardus XII, 4Q. Baioar. 14, 5. Nardus = Einhardus X, 40. Liutgarda Alamanna, uxor Karoli nascentia subst. fem., quod crescit M. regis 22, 15. 43,i. v. Langobardi. Longobardi Natissa fl., Natisone 44, 6. v. Hludowicus. Ludowicus Navarri 18, 5. - Lugdunum civ., Lyon 39, l ; a r Niciforus I. imp. Constantinopol. chiep.: Laidradus. 19, 26. lunae defectio 36, 5. nobiles (Franci) 5, 5; nobilitas Lupus dux Wasconum 7, 20. Francorum 11, 5. lutrina pellis, Otterfell 28, 1. Nordmanni 17. 21; = Sueones 15, 10; = Dani 17, 1. — Nord- M. mannicum belium 21, 1. Noviomagus, Nymwegen 20, 20. Madelgarda concubina Karoli M. regis 23, 25. maior domus = praefectus palatii, aulae 3, 6. oceanus 13,6. 17,25. 18, 20; occi- Mamaccas villa, Montmacq (dep. dentalia 15, 5; septentrionalis Oi8e) 3, n. 3. (Nordsee) 21, 1. :: :;

58 INDEX.

Odo mag. VII, «o. Polla, Pola 44, 10. oppida atque caatella 8, 16. 12, 6. pontifices 20, 25. oppidani 16, 15. praefectus palatii vel aulae = optimates (Francorum) G, 10. maior domus 3. 4, 1. 5, 15; prae- ordo ecclesiasticus 31, 10. fecti provinciarum 15, 25. oriens 19, 10. — orientales terrae praepositus regiae mensae 12, 20. 19, 20. praeeules 48, io^ Orientales Franci 18, i. 22, 10. — primores (Francorura) 6, 15. 8, 6. Orientalis Francia XXVIII, 15. 34, 10.

Osneggi mons, Osning 11, 1. Prumia coen., PrUm 25, 20. Osopus, Osopo ( Venetiae) 44, 10. psailendi disciplina 31, 10.

Otulfus comes 41, 5. pyratica 17, 1. 21, 10. Pyrineus mons, Pyrinei saltus, iugum 12. 18, 5.

pagani 43, 25 ; paganae gentes 43, 15. palatium XXVHI, 20. 3, 20. 20, 20. Quirnea fl. 44, 20. 26,io. 37,i. 39,20. 43, 20; palatii

comes 12, 20. 29, 15 ; c o m e s Anshelmus; cf. praefectus. — palatini XXVIII, 10. Ratumagus civ., Rouen 39, 1. Pannonia 15. 16. 18, 15 (utraque); Ravenna civ. 31, 1. 39, 1 ; Raven- = Hungaria 15, 30. nas ecci. 40, 20. Parisii, Paris 5, 20. regia (domus) Aquenais 27, 16. 34, 20. patricius Romanorum 47, 1. 48, 85. 36, 5; kagani, regis Avarum 16; patrius sermo 30, 1. 33, 10. regiae mensae praepositus 12, 20. Paulinus (patr. Aquileg.) 44, 1. Regina concubina Karoli M. regis Persae 19, 10 ; r e x : Aaron. 23,i. S. Petri (in Vaticano) eccl. Rom. regium nomen 3, 5. 32. 40, 20. regnum 3. 6. 17. 18, 5. 20. 22, 1. Petrus apost. 42, 1. 46, 20. 26, 10. 31, 20. 34; regni admini- Petrus Pisanus diac. 30, 10. stratio 4,1. 5, 1. 7,5; opes et Pictavium civ., Poitiers 5. 4, potentia 3, 5 ; successio 6, 20 Pippinus II. maior domus 4; corpua 6, 1.

u x o r : Plectrudis e 1 1 e x actus 10. ; p regum veterum 33, Alpais; fil.: Karoius. S. Remegius (episc. Remensis) 47, 25.

Pippinus I. rex Francorum, (III. Remi civ., Reims 39, 1 ; a r c h i e p. maior domus), fil. Karoli maioris Wolfarius. domus 4 — 6.1. 7,5. 8. 17, 20. rethorica 30, 10. 22, 1. 23, 10; uxor: Berhtrada; Rhenusfl., Rhein 17, 25. 18. 20, 15; liberi: Karolus, Karlomannus, Rheni pons 20. 36, 10. Gisla; filiae filius Hruodlandus S. Richarii Centulensis (St.-Riquier) 12, so. monast. abbas: Engilbertus. Pippinus, Pipinus, rex Langobar- Richolfus archiep. Mogunt. 41, 1. dorum, Italiae, fil. Karoli M. Rihwinus comes 41, 5. regis 8, 25. 15, 25. 22, 6. 21. 42. Roma, Romana urbs XII, 16. 5.

43. 47, 10 ; i i b e r i : Bernhardus, 8, 1. 13. 21, 10. 28, 6. 31, 1. 32.

Adalhaidis , Atuia , Gundrada, 39, 1. 40, 20. 49, 10 ; e c c 1. : S. Petri. Berhthaidis, Theoderada. — Romani 8. 20, 5. 32 15. 47, 1. Pippinus, Pipinus, gibbosus, fil. Ka- 48; Romanus populus 49, 10; roli M. regis 25. 47, 5. Romani (= Graeci) imperatores

Pisanus diac. : Petrus. 32, 25. 33, 1. — Romana eccl. Plectrudis uxor Pippini II. maioris 9, 10. 32, 20; sedes 32, 30; Roma- domus 4, 20. nus pontifex 5, 15; pontifices ;

INDEX. 59

o t i f. : Zacharias, Ste- studia 32, 5 ; p n liberalia 23, 20 ; cf. artes. phanus II. Hadrianusl, Leo III. Suabi 22, 5.

— Romanus mos 28, 10. — Ro- Sueoues = Nordmanni 15, 10. mana locutio 2, 16. suffraganei (episcopi) 38, 25. Rotomagus ?. Ratumagus. Syria 31, 20. Rotrudis soror 47, 30. Rumoldus fil. Aragisi ducis Bene- T. ventani 13. Tarantasia v. Darantasia. Ruothildis filia Karoli M. regis Tarcani primates Avarum 43, 26. 23, 25. Tassilo dux Baioar. 14; uxor:

Liutberga; fil. : Theodo. Teoberga (Gerberga) uxor Karlo- sacerdotes 44, 26. 46, l. manni regis 6, 25. sagmata 40, 25. Tharsatica civ. maritima, Tersatto Sala fl., Saak 18, l. 16, 16. Salzburc v. Iuvavum. Theoderad» filia Karoli M. regis Samnium prov. 5, 10. 22, 10. sandalia 28, 25. Theoderada filia Pippini regis Lan- sannus = venetus 28, 25. gobard. 24,6. Sarraceni 4,5; cf. Mauri. Theodericus fil. illegit. Karoli M. Saus fi. Sau 44,5. regis 23, 6. Saxones 9—11, 10. 12, i. 15, i. — Theodo fil. Tassilonis ducis Baioar. Saxonia 17, 6. 18. 36, 16. — Saxo- 14, 15. nicum genus 23, i. 30, 10. — Theodulfus episc. Aurelian. 41, 5.

Saxonicum bellum 5. 9. 15, 20. Theotmelli locus, Detmold 11, 1. 16, 25. Thuringi 18, 1. Scithia 45, 1. Ticenum, Pavia 8, 16. Sclavi 15. Timavus fl., Timavo 44, 1. Scottorum reges 19,5. Tissa fl., Theiss 44, 5. Senones civ., Sens 39, 1. trabea 28, 26. Septimania 21, 10. Tracia 45, 1. sapulchrum Domini 19. transmarini reges 31, 25. sericus limbus 27, 20. Treveri civ., Trier 39, 1. Sigrada (Sigradane) 22, n. 7. Tulliana (Ciceronis) facundia 2, 10.

S. Silvestri monast. in monte So- Turones civ., Tours 39, 1 ; cf. S. racte 5, 1. Martini monast. sinopis 37, 5. Turres Stratonis, Scardona? 45, 1. Sirmium 44, 10. Tusculanae(disputationesCiceronis) Sithiu monast., St.-Bertin prope St.~ 2,15.

Omer 3, 20 ; cf S. Bertini mOnast. tyranni (Franciae nobiles) 4, 6. solis defectio 36, 5. solium 3, 10. U. Sorabi 18. Ungaria v. Hungaria. Soracte mons 5, 1 ; m o n a 8 1. : S. Unguimeri Avar 42, 16, Silvestri. Unia v. Huni. Stephanus II. pont. Rom. 3, 1 Unruocus comes 41, 6. (falso). 8,5. Ustriche terra Hunorum 14, 26. Stephanus comes 41, 5. Strabus (Walahfridus) XXVIII. XXIX. V. stragulum 39, 25. Vahalis fl., Waal 20, 20. Stratiburgus, Argentea urbs, Strass- Vascones v. Wascones. burg 44, 15. venatores 29, 5. — venatus 23, 20 Stratonis turres, Scardona? 45, 1. venandi ars 27, 10. 60 INDEX. ventorum nomina (Theutonica) 33. (Walahfridus) Strabus XXVIII. Vesontio civ., Besancon 89, i; ar- XXIX.

chiep. : Bernoinus. Waltgaudus episc. Leodiensis 41,6. Wascones, Vascones 20. 12. — vestiarium (regis) 40, I, 7, Wasconia 7, 16. 18, 6 ; d u x : Lu- Vienna civ., Vienne 39, t. pus. — Wasconica perfidia 12, 6. Visula fl., Weichsel 18, 20. Welatabi 18, 26 ; — Wilzi 15. Wilzi 15. W. Wolfarius archiep. Remensis 41j 6.

Waifarius dux Aquitaniae 15. 5, Z. 7, 16.

Walab comes 41, 6. Zacharias pont. Rom. 3, n. 1.(5, 1 6).

COREIGENDA.

P. 14, l. 13. lege: cum maximo venit. Quin maximo in textum reci- sit, est piendum iam non dubium f eum V. d. H. Leb&gue mihi re- tulerit etiam C\ maximo habere. — lbid. I. 30. 31. lege n. g) sic a c. A V. 2*. 3. 3*. 4. 5. B 1. 3 - Cl. 2; magno A 1. 2. B% 3*>. Dele uncis inclusa. P. 14, l. 33. lege: o) ita A 1. 1*. B 1. 2; (dele 5). P. 16, l 37. post f) adde: abotritos AV. P. 19, Z. 34. lege: f) is om. BV, ^» A\. 2. C2. P.; (pro J3 2 lege C2). P. 27, /. 36. 37. lege: u) sic A V. 3. 4. B 1\ 3* (om. BS^). C\. 2, ra-

b J". dendo corr. cum A V ; cum .4 1. J5 2. 3 ;.tunc .4 2. Bl? W. (Etiam C\ habere tura V. Cl. H. Leblgue mihi retulit).

THE INSTITUTE CF ra?AB'AL STU0IL3

5, CANADA,

LQ CO lO

OF WEDIAFVAL 10 ELMSLEY Pl TORONTO 5 ( ^>»^