Dit is de bergwereld Wallis ten top: hoog boven het Rhône-dal sluiten bergen van meer dan vierdui- zend meter hoogte Wallis van de buiten- wereld af. Uitgestrekte gletsjers stromen traag naar beneden, onderaan uitlopend op bruisende bergbeken die van de Rhône een steeds grotere rivier maken. Arvenbossen, alpenweiden en dorpen met donkerhouten huizen bovenin; abrikozen, wijnbouw en steden in het brede dal. Bij de uitmonding van de Rhône het zonnig blauwe Meer van Genève.

Brig (HS)

218 Inleiding Inleiding

STREEKKAART STREEKKAART

220 221 Inleiding West-Wallis

In het hart van de Alpen ligt Wallis met in het brede dal de Rhône. karakter ontwikkeld. Het Lötschbergtal, pas na 1950 ontsloten, houdt Deze ontspringt uit de hoog gelegen Rhônegletsjer in het oosten, zijn eeuwenoude tradities in ere. Overal in Wallis staan grote houten tussen de Grimselpas en de Furkapas, en mondt uit in het Meer van boerenhuizen, prachtig donker getaand en van respectabele leeftijd. Genève. Het Rhônedal ligt ingesloten tussen machtige bergtoppen Een groot net van wandelwegen – bijna altijd in aansluiting op van veelal meer dan 4000 m hoogte: aan de noordflank Jungfrau trein of postauto – brengt de wandelaar in mooie dorpen als Ernen en Finsteraarhorn, in het zuiden en Dufourspitze, Mat- en Grimentz, op bergweiden met een uitbundige bloemenpracht in terhorn en . juni en juli, zelfs tot aan gletsjers. De Aletschgletsjer is de grootste, Voor wie uit het noorden komt is Wallis, door die machtige bergrug- langste en dikste van de hele Alpen. gen, alleen maar in het oosten, via de Furkapas of –tunnel, of in het westen, vanaf het Meer van Genève, toegankelijk. En vanuit het Wegwijzer Het gebied wordt beschreven in drie gedeelten: West-Wallis Berner Oberland kan de auto op de trein door de Lötschbergtunnel. (Bas-/Unterwallis), Midden-Wallis (Valais Central/Mittelwal- Met Frankrijk en Italië zijn er pas- en tunnelverbindingen. lis) en Oost-Wallis (Haut-Valais/Oberwallis). De grenzen liggen bij Binnen Wallis bestaan grote contrasten. Berghellingen liggen op het Haute-Nendaz en bij Leuk zuiden of op het noorden. Dit heeft grote verschillen in vegetatie en Wallis bestaat uit een Frans- en een Duitssprekend gebied. De taal- grondgebruik opgeleverd. Het grote hoogteverschil tussen het dal grens ligt globaal bij Leuk: ten westen daarvan spreekt men Frans. (500 m) en de bergtoppen (4000 m) aan weerszijden veroorzaakt nog zo’n grote tegenstelling. Hierdoor is een grote verscheidenheid aan landschappen en klimaatsinvloeden ontstaan. In het dal teelt men Praktische informatie op zonnige hellingen fruit, waaronder abrikozen en druiven, tot op Inlichtingen een hoogte van 1100 m. De zone daarboven wordt benut voor land- Wallis Tourismus/Valais Tourisme, Rue Pré-Fleuri 6, Postfach 1469, bouw en veeteelt en op de hogere alpenweiden wordt ’s zomers vee CH-1951 Sion, tel. 027-327 35 70; [email protected]; www.wallis.ch geweid. In het brede stroomdal van de Rhône heeft zich wat indu- Adresgegevens van plaatselijke inlichtingenbureaus vindt u onder aan strie gevestigd en is een autosnelweg aangelegd, waardoor hier en de pagina bij de betreffende plaats. daar het landschap aan schoonheid inboet. Vooral waar menselijke activiteit onmogelijk of niet rendabel bleek, liggen uitgestrekte na- tuurgebieden: het Aletschwald aan de rand van de Grote Aletschglet- Streekoverzicht sjer, het oerbos bij Derborence en het Pfynwald. Stads- en dorpsgezichten Wallis heeft een eigen rol gespeeld in de geschiedenis van Europa. Brig, Ernen, Kippel, Grimentz, Martigny, Sion, Sierre, St-Maurice, Het vormde een van de weinige doorgangswegen tussen Italië en Ulrichen. Midden-Europa en vanaf ver voor Christus is er gevochten om deze economisch belangrijke routes. In 1815 voegde Wallis zich bij het Kerken en kloosters Eedgenootschap. Vanaf die tijd is het verder opengelegd met paswe- Brig, Leuk, Münster, Raron, Saas Balen, Sion, Sierre, St-Maurice; gen en spoortunnels. St-Pierre-de-Clages. De belangrijkste plaatsen zijn de historische steden langs de Rhône: Brig, Sierre, Sion en Martigny; stuk voor stuk het bezoeken waard. Kastelen en burchten Links en rechts voeren kleine zijdalen diep het gebergte in. Door de Brig, Leuk, Raron, Martigny, Saillon, Sion, Sierre, St-Maurice. geïsoleerde ligging heeft ieder dal zijn eigen identiteit en zijn eigen Musea

Martigny, St-Maurice.

Natuur Aletschgletsjer, Aletschwald (arvenbos), Binntal, Haut Val de Bagnes, Derborence (oerbos), Eggishorn, Euseigne, , Grundberg (Saas Grund), Val d’Illiez, Moosfluh, Pfynwald.

West-Wallis ?? Het dal van de Rhône is de levensader van dit gebied, dat al bewoond

LandschapTignousavan (MM) St-Lucbij was ten tijde van de Romeinen. Talrijke vondsten uit deze tijd zijn in het museum van Martigny bijeengebracht. Savoye bezette eeu- wenlang West-Wallis en verdedigde het tegen de bisschoppen van Sion, die er ook aanspraak op maakten. Wallis is altijd katholiek gebleven, ondanks de opkomst van de Reformatie. Het Franssprekende West-Wallis (Bas-Valais) is door zijn goede be- reikbaarheid het meest geïndustrialiseerde gedeelte van Wallis. De

222 223 West-Wallis Martigny zijdalen leiden zonder uitzondering naar mooie, vaak ruige berg- gebieden. Daar liggen meertjes en meren, bossen en alpenweiden en torenen de besneeuwde toppen van de Dents Blanches (2759m), Dents du Midi (3257 m), Argentière (3878 m) en Grand Combin (4314m) hoog boven alles uit. Grote gletsjers stromen traag naar be- neden. Op een aantal plaatsen is de bovenloop van een rivier of beek afgedamd en vormt een hoge dalwand de afsluiting.

Saint-Maurice ?? De brede Rhônedelta versmalt zich bij St-Maurice (418 m, 3600 inw.) tot een enge doorgang tussen hoge granieten rotswanden, tot een strategisch punt. Hier weigerde een Romeins legioen, onder leiding van de tot het christendom bekeerde Mauritius, in 287 orders uit Rome (ze moesten medechristenen aanvallen); het ganse legioen stierf een martelaarsdood. Op die plaats werd in de 4e eeuw een

kerkje gesticht. Het verhaal van Mauritius (Saint Maurice) is afge- PasserelleBouveretLeRhône bijoverde (MM) beeld in de glasramen van de kerk die nu nog op diezelfde plaats staat, uitgebreid, verwoest, herbouwd en gerestaureerd. De romaan- West-Wallis: de Dents du Midi (3257 m) met hun scherpe, rafelige se toren staat op fundamenten uit de 4e eeuw. Het Musée Trésor de pieken. Het Val d’Illiez H is een landschappelijk zeer aantrekkelijk l’Abbaye H herbergt kostbare religieuze voorwerpen, onder andere dal. In het zuiden tekenen de Dents du Midi zich scherp af tegen de een bewerkte onyx vaas uit de eerste of tweede eeuw v.Chr., Mero- lucht terwijl het einde van het dal wordt gevormd door de Dents vingische kunst, een schenkkan met Byzantijns email ‘van Karel de Blanches (2759 m). Het dal en de bergwereld bezitten een prachtige Grote’ en indrukwekkende romaanse reliekschrijnen van heiligen. flora. Champéry (1060 m; 950 inw.) is de plaats waar het om draait in De kerkschat is te bezichtigen tijdens rondleidingen om 10.30, 14, dit dal; het is vrij modern, goed uitgerust en gezellig. Wandelaars 15.15 en 16.30 uur, niet op maandag en zondagochtend. In de helling kunnen er alle richtingen uit, zelfs ongehinderd naar Frankrijk. De boven het mooie kasteel, waar een militair museum is gevestigd, cabinelift Champéry – Planachaux is een extra verleiding: op een bevindt zich de Grotte-aux-Fées, een bochtige gang in het gebergte hoogte van 1800 m reikt het zicht tot aan de Mont Blanc (4807 m). van 900 m lang eindigend bij een meer met waterval (dag. 10-18 uur). Bij Evionnaz, ten zuiden van St-Maurice, ligt het grote Labyrinthe Aventure, een kilometerslange doolhof tussen 18.000 geurige thuja- Ten noorden van St-Maurice ligt Monthey (426 m; 11.800 inw.), een bomen (half mrt.-half nov. dag. 10-18 uur). industriestadje in de Rhônedelta met smalle straatjes in het cen- trum. Daar komen twee mooie zijdalen samen. Het Val de Morgins ßw ß1 ß4 ß5 vormt de verbinding met Frankrijk. Een paar kilometer voor de Wandeling xxx 4 uur grensovergang ligt het dorp Morgins (1333 m), een gewoon bergdorp Champéry – St-Maurice en een aantrekkelijke uitvalsbasis voor een sportieve vakantie. Mooie tocht door het Val d’Illiez. Champéry (1060 m) ∑ Choëx (640 m) De omgeving is zeer bosrijk en goed voorzien van bewegwijzerde 3u. ∑ St-Maurice (418 m) 1 u. wandelpaden. Om sneller hogerop te komen is het gebruik van de stoeltjeslift Morgins – La Foilleuse (1900 m) een uitkomst. Het eindpunt van de lift is tevens het beginpunt van een groot aantal Martigny ?? wandelroutes, die veelal zicht bieden op de mooiste berggroep van Op het kruispunt van de drie wegen tussen Frankrijk, Italië en het centrale gedeelte van Wallis ligt Martigny (467m; 14.000 inw.). De St-Maurice Martigny mithraeum: de tempel van Romeinen stichtten op deze strategische plek een marktplaats. Na Informatie Informatie een Perzische zonnegod. eeuwen van betrekkelijke rust rond deze plaats maakte in de 12e Avenue des Terreaux 1 Avenue de la Grae 6 eeuw Savoye zich meester van West-Wallis en koos Martigny als CH-1890 Saint-Maurice CH-1920 Martigny Evenement hoofdstad. Ter bescherming werd de burcht La Bâtiaz (mooi uitzicht tel. 024-485 40 40 tel. 027-720 49 49 De beroemde vanaf de ronde ‘savoyetoren’) gebouwd op een heuvel achter de hou- www.saint-maurice.ch www.martignytourism.com koeiengevechten Combat ten brug over de rivier de Dranse. Aan de voet van de burchtheuvel des reines van de zwarte ligt de barokke Chapelle Nôtre-Dame-de-Compassion (17e eeuw). In Champéry Stadswandeling eringenkoeien uit het Val het centrum van Martigny staat de Nôtre-Dame-des-Champs, een Informatie Het toeristenbureau biedt d’Herens en Val de Bagnes barokke kerk uit de 18e eeuw met een negotische toren. Route de la Fin 44 een archeologische vinden elk jaar eind Martigny, omringd door industrie en wijnbouw, heeft een aardig CH-1874 Champéry wandeling aan langs oude september/begin oktober centrum met een plein vol platanen en terrassen en een nonchalan- tel. 024-479 20 20 Romeinse resten, zoals een plaats in het Romeinse te, Franse sfeer. Op donderdagmorgen is er markt in een zijstraat www.champery.ch villa, badhuis en het amfitheater. van dit plein. Aantrekkelijk zijn ook de vele kunstgaleries.

224 225 West-Wallis Val Ferret

dam. Onderweg en vanaf de dam heeft u uitzicht op de toppen van het nabije Mont Blanc-massief (4808 m).

ßw Wandeling B1 2 uur ß1 Bissetocht: Bisse de Trient Col de la Forclaz – Châlet du Glacier – Le Peuty – Trient. Het systeem wordt nog gebruikt. Van de Châlet du Glacier is het nog maar een half uurtje lopen naar de voet van de Trientgletsjer.

Val d’Entremont ?? Dit dal ten zuiden van Martigny dankt zijn naam ‘tussen de bergen’ aan de ligging tussen twee grote massieven: de Mont Blanc in het westen en de Grand Combin in het oosten. De hoofdweg N21 voert via de Grote Sint-Bernardpas en -tunnel naar het Italiaanse Aostadal.

FondationDe PierreGiannadaMartigny te (MM) Orsières (879 m; 2350 inw.) is een leuke plaats met goede wandelmo- gelijkheden. De huizen hebben vrolijk gekleurde luiken. Het kerkje, Van groot belang is het museum Fondation Pierre Gianadda H dat achter een gemoedelijk dorpspleintje, heeft een goed gerestaureer- in 1978 werd geopend op de plaats waar de resten van het oude de romaanse toren en een gotisch gewelf met kruisribben. Over de Romeinse Forum (plein) zijn blootgelegd. Ingenieur, fotograaf en Dranse ligt een houten brug. Ook Bourg-St-Pierre (1632 m; 200 inw.) kunstmecenas Léonard Gianadda ontwierp zelf het betonnen ge- heeft een romaanse toren. Aan het eind van het dorp is de botanische bouw, ter nagedachtenis van zijn verongelukte broer Pierre. Boven, tuin La Linnaea met alpiene planten, die eind juni/begin juli op zijn in het bruine interieur, is het Gallo-Romeinse museum H met prach- mooist is. Als startpunt voor beklimmingen van het Grand-Combin- tige beeldjes. Beneden zijn jaarlijks twee tot drie kunsttentoonstel- massief (4314 m) en de Mont Velan (3734 m) is het gehucht geliefd. lingen te zien van het kaliber Chagall, Picasso, Rodin, Manet, Gau- Voorbij Bourg-St-Bernard (1914 m) begint de bijna 6 km lange toltun- guin (dag. 9-19, nov.-juni 10-18 uur). Voorbij de bar vindt u collecties nel naar Italië. Sinds 1964 is daarmee een sneeuwvrije route van en vooroorlogse auto’s en Zwitserse auto’s. In het museum worden re- naar Italië verzorgd. De pasweg voert over de ruige Col du Grand St- gelmatig belangwekkende concerten gegeven. Resten van een klein Bernard (2469 m). Onder deze weg is het pad te zien dat Napoleon Romeins amfitheater zijn net voorbij het museum te vinden. gebruikte voor zijn overtocht in 1800. Het enorme stenen hospitium Net over de brug naar St-Maurice takt een mooie weg af richting Sal- op de Col wordt enigszins beschermd door de Chenalettes (2889 m van. Die voert door de Vallée du Trient en langs de diepe, imposante en 2699 m), bereikbaar met een stoeltjeslift, en de grillige Mont Mort Gorges du Trient (9-17.30 uur). Over aan de rotswand bevestigde plan- (2867 m). De befaamde sint-bernardshonden b.d. zitten ’s zomers in kieren kunt u er zo’n 800 m inlopen. Hoog boven de kloof schemert de een kennel bij het museumpje en zijn ’s winters in Martigny. onderkant van twee betonnen bruggen die deel zijn van de weg naar Salvan. Het toeristenplaatsje Salvan (925 m) ligt op een plateau boven het Rhônedal. Een smalle bergweg leidt van Salvan naar Van-d’en- Val Ferret ?? Haut (1393 m); voetpaden gaan verder het gebergte in. Vanuit Salvan Bij Orsières splitst het rustige Val Ferret af van het Val d’Entremont. voert een andere weg naar het mooie dorp Les Marécottes (1030 m) Dit dal, met de steile weg richting La Fouly en Ferret, is geliefd als met zijn alpiene dierentuin (dag. 9-18 uur) en zwembad tussen de rot- uitgangspunt voor wandelingen en beklimmingen. Hier zult u, als sen. De kabelbaan naar La Creusaz werkt alleen in het hoogseizoen. de weg ophoudt, alles zelf moeten doen, want kabelbaantjes, stoel- Door het dal rijdt de Mont Blanc Express naar Chamonix. tjesliften of panoramische treintjes zijn er niet, al wordt hier wel aan gewerkt. Het afwisselend brede en smalle dal is bosrijk en op vele plaatsen storten beken uit zijdalletjes zich in het water van de Dran- Val de Châtelard ?? se de Ferret in het hoofddal. Van de dalwanden is de westelijke het Martigny is met het Franse Chamonix en de Franse Alpen verbonden ruigst en het steilst. Deze wordt gevormd door de oostrand van het door middel van een trein en een goede weg over de Col de la Forclaz Mont-Blancmassief. Achter in het dal blikkeren steeds meer gletsjers. (1528 m). De pas toont het bekende beeld van parkeerplaats, restau- rant en souvenirwinkel. Tel bij de duur van de aangegeven wandelin- Orsières Wandelen historique du Grand-St- gen gerust de helft of meer op, tenzij u een geoefend wandelaar bent. Informatie Wie wil ervaren hoe het Bernard naar de St.- Voorbij Trient (1281 m; 100 inw.), een gehucht met een roze kerk, Au pays du Saint-Bernard vroeger was om te voet de Bernardpas. gaat een weg langs Finhaut (1224 m) naar de stuwdam van het Lac Route de la Gare pas over te steken, kan in d’Émosson (1930 m). De stuwdam is ook bereikbaar met een tand- CH-1937 Orsières Orsières of Bourg-St-Pierre radbaan en een treintje vanuit Le Châtelard-Gietroz. Dan kunt u tel. 027-783 32 48 beginnen aan de historische nog per tandradbaantje 200 m hoger naar de bovenkant van de www.saint-bernard.ch muildierroute Chemin

226 227 West-Wallis Val de Bagnes

Vanuit Martigny kunt u ook in het Val Ferret komen via de weg Les Valettes – Champex. Het is een mooie, bochtige weg (voor ervaren bergrijders) met veel uitkijkjes op de toppen aan weerszijden van het Val d’Entremont. Kort na Bovernier-Les Valettes bevindt zich de toegang tot de Gorges du Durnand, een 150 m diepe en indrukwek- kende kloof met 14 watervallen die u over trappen en plankieren een heel eind kunt binnengaan. Champex (1465 m) ligt aan een meer en biedt gezinnen en de toerist die wat meer op comfort is gesteld dan de echte berggeit, tal van voorzieningen. Een stoeltjeslift gaat naar La Breya (2188 m), waar het zicht op de Grand Combin (4314 m) nog fascinerender is dan in Champex zelf, bovendien staat u hier ineens te midden van glet- sjers zoals de Glacier du Trient en Glacier de Saleina. Ten noorden van Champex torent de Catogne (2598 m) boven alles uit. Champex is ook het startpunt voor beklimmingen van de pieken en gletsjers aan de noordoostkant van het Mont Blancmassief. Voorbij Champex

daalt de weg naar het Val Ferret. sportievezijnVerbier almet accommodatie eenligtop hoogplateauBagnes deboven(MM) Valhet La Fouly (1593 m) is de verblijfplaats bij uitstek in het Val Ferret en biedt behalve chalets en een hotel ook een camping. In La Fouly zijn Val de Bagnes en het Rhônedal. Aan de bovenrand van Verbier is de tal van wandelmogelijkheden op alle niveaus; voor de echt zware en moderne dorpskern Verbier-Le Hameau gebouwd, naar ontwerp van meerdaagse kunt u ter plaatse een professionele berggids inhuren architect Pierre Dorsaz en opgetrokken in traditionele bouwstijl Het eind van het dal wordt gevormd door Ferret (1707 m). Hier hou- met vooral hout en natuursteen als bouwmaterialen: een pleister den echte wegen op en beginnen wandelroutes, onder andere naar op de wonde van de nogal fantasieloze nieuwbouw elders in Verbier. de Col Ferret (2537 m) op de grens met Italië en naar het gelijkna- In dit dorpsdeel staat het Musée Espace Alpin (di.-vr. 10-12/13.30-18 mige Val Ferret aan de andere kant van de bergen. uur, za./zo. 13.30-18 uur) over wonen en werken in een bergdorp. Als wandelen er niet in zit, kunnen liften en bussen u vrijwel overal in de omgeving afzetten, zoals bij de Mont Gelé (3032 m) of de Mont ßw ß2 ß4 ß6 ß7 Wandeling 120 5 uur Fort (3329 m). Een greep uit de vele mogelijkheden: Verbier – Croix Ferret – Grand-St-Bernard; per bus terug des Ruinettes (2200 m), gondelbaan; Croix des Ruinettes – Les Attelas a: via Col de Cheveaux: Ferret (1707 m) ∂ Grand-St-Bernard (2469 m) (2727 m), gondelbaan. Tortin – Col des Gentianes (2900m), gondelbaan, 5u. b: via Lacs Fenêtre: Pte Drône (2950 m), Chenalette, totale duur 5u. en verder naar boven: Col des Gentianes – Mont Fort (3329m), gondel- Ferret (1707 m) ∂ Grand-St-Bernard (2469 m) 5 u. baan. Iets noordelijk van Verbier vindt u het dalstation Les Creux St-Mauricevankerkoudeherbergt De Merovingischeschateenaan Karolingischeen kunstvoorwerpen (MM) (1590 m), met: Les Creux – Savoleyres (2354 m), gondelbaan; Savoleyres – La Tzoumas (1715 m), gondelbaan. Val de Bagnes ?? Bij het oude dorp Sembrancher splitst het Val de Bagnes zich af en ßw ß1 direct daarna verandert de sfeer op de weg: er is geen vrachtverkeer Wandeling B3 5 uur 45 min. meer te bekennen. In dit dal wordt een van de beste zachte kazen van Bissetocht: La Raye des Verbiériens et le Bisse du Levron Wallis gemaakt, de bagnes. De koeien die de melk voor deze kaas (kabel Verbier naar Les Ruinettes) Les Ruinettes – Cabane Mont Fort leveren zijn van een origineel Zwitsers ras dat uit het Val d’Hérens – La Chaux – Les Ruinettes – Pt. 2000 m – Les Planards – La Marlène – afkomstig is. Deze ‘eringerkoeien’ staan niet alleen bekend om de chute du Bisse – Le Château – St-Christophe – Patier – Verbier. goede melk maar ook om haar strijdlust. Ze gaan, vooral bij de trek naar de zomerweiden, graag op de hoorn en trachten de ander op de Terug in het Val de Bagnes. Na Le Châble klimt de steeds smaller knieën te krijgen. Het eerste deel van het Val de Bagnes doet lande- wordende weg langzaam omhoog, onder de geweldige Glacier de lijk aan: fruitbomen, tot hoog op de hellingen bewerkte perceeltjes, Corbassière langs die gevoed wordt door de Grand Combin (4314 m). grazende koeien en kleine, rustige dorpen met smalle straten. Het Opvallend is onderweg een klein zijdal bij het plaatsje Lourtier dat eerste dorp en tevens de hoofdplaats van het dal is Le Châble (820 m). De kerk heeft een gotische klokkentoren met een achtkantige spits. Verbier Festival Uitkijkpost Bij Le Châble splitst een weg met vele haarspeldbochten af naar Ver- Informatie Musici van naam komen in De Pierre Avoi (van: pierre a bier (1500 m; 2200 inw.), een bekende wintersportplaats met 320 km Verbier/Val de Bagnes juli en augustus naar het voir) is een uitkijkpost van skipiste en 95 skiliften. Verbier is goed toegerust met toeristische Tourisme Verbier Festival om met de eerste orde, een half voorzieningen, maar echt mooi is anders. Wél mooi is het uitzicht Place Centrale jong klassiek talent te uurtje lopen van het op omliggende bergtoppen en bergtoppen in de verte zoals de Mont CH-1936 Verbier spelen. eindstation van Verbier- Blanc en de Grand Combin. Ook kan er volop gewandeld worden, tel. 027-775 38 88 Savoleyres. onder andere naar de Pierre Avoi (2472 m) die uitzicht biedt over het www.verbier.ch

228 229 West-Wallis Midden-Wallis

helemaal omgeven is met fruitbomen. Een klein stuwmeer kondigt de komst aan van Fionnay (1490 m) dat ligt als in een amfitheater De Grote Sint-Bernardpas van bergtoppen in het bovendal, Le Haut Val de Bagnes H. Helaas De Grote St.-Bernardpas kreeg zijn huidige naam pas in de 12e wordt het landschap hier behoorlijk ontsierd door bovengrondse eeuw. Al in 218 v.Chr. trok de geniale Carthaagse legeraanvoerder delen van de waterkrachtcentrales van het Lac du Mauvoisin aan het Hannibal met zijn befaamde olifanten hier Italië in, al wordt de eind van het Val de Bagnes en het Lac de Dix in het aangrenzende exacte plek tegenwoordig betwijfeld. De Romeinen maakten zeker oostelijk gelegen dal. Na Fionnay wordt het landschap ruiger en on- veelvuldig gebruik van de pas bij hun tochten naar het midden en herbergzamer, met links en rechts gletsjers. Achter het stuwmeer noorden van Europa. Later werd het de meest gebruikte route voor van Mauvoisin ligt rond de Chanrion (2460 m) het 150 km2 grote pelgrims, geestelijken en handelaren op weg van en naar Rome. natuurgebied Vallée de Bagnes, een hooggebergtereservaat omge- In de loop der eeuwen heeft een groot aantal legers met de meest ven door toppen van 4000 m hoogte waarin steenbokken, gemzen uiteenlopende aspiraties deze pas gebruikt: in de middeleeuwen en alpenmarmotten huizen en een schitterende alpenflora gedijt. staken meer dan twintig keizers over, onder wie Frederik I Het dorpje Mauvoisin (1841 m) fungeert als basiskamp voor bergbe- Barbarossa in 1158. Tegen het eind van de 18e eeuw namen jaarlijks klimmers die hun geluk beproeven op bergen als de Mont Pleureur zo’n 8000 reizigers de pas. In 1800 leidde Napoleon persoonlijk (3704 m). Westelijk van het stuwmeer Lac du Mauvoisin loopt een 40.000 man de pas over richting Italië: een maand later versloegen pad naar de Cabane de Chanrion (2460 m), de uitvalsbasis voor be- dezen de Oostenrijkers bij Marengo. klimmingen van de Grand Combin en de Ruinette (3875 m). Van de Het Hospitium werd waarschijnlijk in de 11e eeuw gesticht door Ruinette zei Whymper, die in 1865 de bedwong, dat er in Bernard de Menthon, de aartsdeken van Aosta, die de strijd de hele Alpen geen top van vergelijkbare hoogte zo gemakkelijk te be- aanbond tegen struikrovers die de pasroute onveilig maakten. klimmen was en dat slechts weinige zo’n schitterend uitzicht boden. Hij is later heilig verklaard en naar hem is de pas genoemd. Het klooster met gastenverblijf (hospitium) bood onderdak en een Het Rhônedal van Martigny tot Riddes XX maaltijd aan de reizigers. De kloosterlingen, die ook allemaal een opleiding kregen als berggids, zijn wereldberoemd geworden Saxon (533 m: 500 inw.), temidden van abrikozenboomgaarden, was met het fokken van de sint-bernardshond, een grote hond die vroeger belangrijk als uitkijkpost voor het Huis van Savoye: zodra ingezet kon worden bij reddingspogingen. Het beroemde vaatje de wachten op het kasteel iets verdachts zagen, waarschuwden ze brandewijn om de nek van het dier, voor verkleumde reizigers, is door middel van vuren en vlaggen de kasteelheren van Saillon en helaas een verzinsel. Martigny. Aan de overkant van de Rhône ligt wijnstadje Saillon (510 m; 1500 inw.). De stadsmuren van de middeleeuwse burchtstad zijn behouden gebleven. Van het eens grote kasteel is alleen de ronde Tour Bayart uit de 13e eeuw overgebleven en wat ruïneuze resten. Saillon 1940 m bij een bergrestaurant aan de voet van de Petit en Grand Mu- biedt als kuuroord warme baden. ’s Middags is het Musée open (wo.- veran (respectievelijk 2810 en 3051 m). Het iets oostelijker gelegen zo.); het is gewijd aan valsmunterij en dus aan de 19e-eeuwse regi- Chamoson (619 m) staat bekend om zijn goede witte wijn. onale volksheld Farinet die vals geld onder de armen verspreidde. Het ‘boekhandelsdorpje’ St-Pierre-de-Clages verdient ook aandacht Riddes (491 m, 2400 inw.) is een kleine plaats tussen wijngaarden die vanwege het mooiste romaanse kerkje H van Wallis. De achthoekige voornamelijk dienstdoet als doorgangsplaats naar het erboven lig- vieringtoren uit de 12e eeuw is uniek voor Zwitserland. Rechts in gende Isérables en Mayens de Riddes. Vanuit Isérables (1116 m) met de koorapsis staat een mooi gerestaureerd houten beeld van Sint- zijn nauwe straten kan uitstekend gewandeld worden; het biedt zicht Petrus. In het rechter zijschip van de donkere kerk zijn resten van over het Rhônedal naar de Alpes Vaudoises en het Berner Oberland. fresco’s te zien. Twee van de zuiltjes in het schip zijn bovenaan rond. Isérables is met Riddes verbonden via een weg en een cabinebaan. Wanneer de boeren en herders in mei met de koeien naar boven trok- ken, bleef een aantal daar ’s zomers wonen. Zo’n zomerverblijf kreeg Midden-Wallis ?? de naam Mayens met als achtervoegsel de plaats waar men vandaan Tussen Haute-Nendaz en Leuk strekt zich Midden-Wallis (Mittelwal- kwam. Mayens de Riddes (1106-1560 m) is nu een efficiënte verzame- lis of Valais Central) uit. Sion en Sierre, historische plaatsen in het ling vakantiehuizen waar cultuur vrijwel ontbreekt, maar als uit- Rhônedal, zijn nog steeds de belangrijkste marktplaatsen van de gangspunt voor wandelingen is het prima. Wandelbestemmingen streek. De hoofdstad Sion beheerst met zijn twee burchtheuvels het zijn onder andere Verbier, Les Attelas, Le Châble, waarbij deze routes dal. Al in de Steentijd werden deze heuvels gebruikt om te vluchten ook gebruikmaken van de bestaande ‘bissetochten’. voor de overstromende rivier of voor vijanden. Aan de noordzijde van de Rhône ligt Ovronnaz (1332 m), op de zon- Het Rhônedal, de heuvels en de zijdalen zijn, waar het klimaat het nige zuidhellingen van de Grand Muveran (3051 m). Op weg naar even toelaat, bezaaid met wijngaarden en subtropisch boomgaarden deze plaats valt op dat tot op vrij grote hoogte nog druiven geteeld met perziken en abrikozen. De zonnige hellingen kunnen hier en worden: de Grand Muveran beschermt de hellingen tegen de koude daar zo droog en heet zijn dat er alleen een steppevegetatie op wil noordenwind. Het kuuroord met warme baden is een prima uit- groeien. Indrukwekkende zijdalen voeren aan beide zijden van de gangsbasis voor wandeltochten. Het eerste deel van die tochten kan Rhône het gebergte in. Ze eindigen bijna allemaal in eeuwige sneeuw afgelegd worden in een stoeltjeslift: Ovronnaz – Jorasse zet u af op en lopen veelal dood op toppen van meer dan 3000 m, soms zelfs van

230 231 Midden-Wallis Sion/Sitten

meer dan 4000 m hoogte. De hoogste top hier is de van Hôtel de Ville (Rue du Grand-Pont 12; ma.-vr. 8-12 en 14-17.30 uur), 4357 m in het zuiden. Het droge Rhônedal ontleent deels zijn vrucht- een renaissancestadhuis uit de 17e eeuw. Achter de mooi bewerkte baarheid aan het water dat vanuit de bergen via irrigatiekanaaltjes, houten toegangsdeur wordt de oudst bekende christelijke inscrip- bisses of suonen, langs de hellingen wordt geleid. Een aantal van die tie in Zwitserland (377 na Chr.) bewaard, in de ontvangsthal. bisses is in onbruik geraakt, maar de paden erlangs worden nu ge- Ten oosten van de Rue du Grand-Pont, ligt vóór de burchtheuvels bruikt als wandelpad. De voertaal in Midden-Wallis is Frans. La Majorie (Rue des Châteaux), het voormalige winterpaleis van de bisschoppen; na een brand in 1529 is het nieuw opgebouwd. Hier is het Musée des Beaux-Arts met voornamelijk Walliser kunst gevestigd H Sion/Sitten XX (di.-zo. 11-17 uur). Aan de overkant van de Rue des Châteaux is in La De hoofdstad van Wallis is Sion (495 m; 27.000 inw.), gelegen in het Grange-à-l’Évêque, de voormalige opslag van de bisschoppen, het brede Rhônedal. Twee respectabele heuvels bepalen het beeld van Musée d’Archéologie gevestigd (di.-zo. 13-18 uur); naast Romeins en de stad. Op de hoogste heuvel (658 m) staat de burchtruïne Tourbil- islamitisch glaswerk ook Grieks en Etruskisch aardewerk. lon, op de andere (611 m) de burcht Valère met daarin de romaanse Op de hoogste heuvel, links staan de resten van het kasteel Tour- kerk Notre-Dame-de-Valère. Aan de voet van beide heuvels is Sion billon, gebouwd in de 13e eeuw en fungeerde lange tijd gebruikt uitgegroeid tot een levendige, provinciale hoofdstad die nog steeds als bisschoppelijke zomerresidentie. Na een brand in 1788 werd het de functie vervult van marktcentrum en knooppunt. niet meer opgebouwd. De wel gerestaureerde kapel bezit resten van 15e/16e-eeuwse fresco’s. Tussen de heuvels in ligt de Chapelle de Tous-les-Saints, de 14e- Geschiedenis eeuwse Allerheiligenkapel (gerestaureerd in de 17e eeuw) met bin- De twee heuvels werden al in de Steentijd bewoond, ze fungeerden nen een mooi fresco van Christoffel. letterlijk als vluchtheuvels wanneer de Rhône buiten zijn oevers trad in het voorjaar of als er vijandelijke acties verwacht werden. De Romeinen erkenden de strategische ligging van de heuvels en vestigden er Sedunum. Na het vertrek van de Romeinen en de ker- stening van Wallis verplaatsten de bisschoppen, die naast een gees- telijke macht ook een wereldlijke macht vertegenwoordigden, in 580 hun zetel van Martigny naar Sion. In 999 verkregen ze het leen- heerschap over Wallis. Eeuwenlang voerden de bisschoppen van Sion strijd met Savoye, dat het westelijk deel van Wallis – met de Bernardpas – in bezit had. In de 15e eeuw overwonnen de bisschop- pen van Sion Savoye. Hun zomerresidentie, de 13e-eeuwse burcht Tourbillon, brandde in 1788 uit en nu rest alleen nog een ruïne. Op de andere heuvel was al rond 1100 begonnen met de bouw van een kerk, waarschijnlijk op de resten van een Romeinse tempel.

Bezienswaardigheden

Het centrum, aan de voet van de twee burchtheuvels, kan gemak- burchtheuvelsDe kapel(MM) demetSion van kelijk wandelend bekeken worden. Midden in de oude stad staat de kathedraal Notre-Dame-du-Glarier, grotendeels uit de 15e eeuw. De Chamoson Sion Muziek mooie romaanse toren is ouder (12e eeuw). In het interieur behoren Wijn Informatie Festival International de het vleugelaltaar met het 16e-eeuwse triptiek Maria Hemelvaart, de Neem de gelegenheid te baat Place de la Planta Musique in juli/aug. op preekstoel en het gotische altaar van de Barbarakapel (rechts van om Johannisberg, de goede CH-1951 Sion mooie locaties: symfonisch, het hoofdaltaar) tot de mooiste stukken. De zeer waardevolle dom- witte wijn van Chamoson te tel. 027-327 77 27 kamermuziek, recitals. schat bevat onder andere een grote schrijn uit de 10e eeuw. proeven. www.siontourisme.ch Prestigieus festival met Links van de kathedraal, via de Rue de la Tour, komt u bij de Tour speciale aandacht voor de des Sorciers, de heksentoren, eens de hoeksteen van een stadsmuur. St-Pierre-de-Clages Markt viool. Rechts van de kathedraal staat op Rue de Conthey 7 het Maison Su- Restaurant Op vrijdag is er markt op de persaxo, in 1505 gebouwd in opdracht van Jörg (Georges) Supersaxo, Tegenover het schitterende Place de la Planta en in de Kaas de gouverneur van Sion die hiermee zijn rivaal kardinaal Schiner kerkje ligt een oude herberg Rue de Conthey. In de Fromagerie La de ogen wilde uitsteken. Het trappenhuis toont nog resten van waar lekkere Walliser Grenette (Rue du Grand- schilderingen die de spot met Schiner moesten drijven. Het plafond maaltijden worden Café Pont 18) liggen 180 soorten van de grote zaal op de tweede verdieping is een van de mooiste geserveerd. Ontspan even in het oude kaas op u te wachten. houten en beschilderde plafonds van Zwitserland (ma.-vr. 8.30-12 Café de la Place op het Ma.-vr. 8-12 en 13.30-18 u; za. en 14-17.30 uur; gratis). Aan het eind van deze straat staat het witte uitgaansplein Place du Midi. 8-17 u.

232 233 Midden-Wallis Champex-Lac

ßw Wandeling B7 3 uur 20 min. ß1 Bissetocht: Grand Bisse de Vex Mayens de Sion/Les Plans – Veysonnaz – Verrey – Planchouet – Le Lavanthier.

Tegenover Veysonnaz aan de overkant van het dal van de Printse ligt Basse-Nendaz (992 m), het oorspronkelijke dorp. Daarboven ligt Haute-Nendaz (1252 m). Van hier vertrekt een gondelbaan naar Lac de Tracouet (2000 m) op de hellingen van de Dent-de- Nendaz (2464 m). Dieper het Val Nendaz in ligt skioord Siviez-Super-Nendaz (1730 m) met stoeltjesliften en gondelbanen. Een smallere weg gaat nog naar Tortin (2039m), op de hellingen van de Mont Gelé (3023 m). De ka- belbaan Tortin – Col de Chassoure brengt een mooi wandelgebied binnen bereik.

Val d’Hérémence ?? stationHet (MM)Sionvan Bij het Frans aandoende dorp Vex, 8 km ten zuiden van Sion, splitst Het Château de Valère H is als vesting gebouwd in de 12/13e eeuw en de weg zich naar het Val d’Hérémence en het vervolg van het Val was vrijwel onneembaar. Binnen de muren ligt de Notre-Dame-de- d’Hérens. Valère met zowel romaanse als vroeggotische elementen. Het orgel Het Val d’Hérémence eindigt in het grote stuwmeer Grande Dixence uit 1390 is het oudst bekende, werkende orgel; er worden nog steeds dat de hoogste stuwdam ter wereld heeft. Het eerste dorp op weg concerten op gegeven. Het rijk bewerkte koorgestoelte is uit de 17e naar het stuwmeer is Hérémence (943 m) dat een moderne in 1971 eeuw. In de voormalige woonruimte van de burchtheer is het Musée door Walter M. Förderer ontworpen kerk bezit. d’ histoire du Valais gevestigd (’s zomers dag. 11-18uur) met ivoren Van de volgende dorpjes onderweg is Mâche (1310 m) het belang- voorwerpen en weefkunst (4e-11e eeuw), goudsmeedwerk en tin, ro- rijkst met zijn kapel met schilderingen, hotel en afslag naar het Val maans en gotisch meubilair, wapens, uniformen en klederdrachten. d’Hérens. Het dal oogt vriendelijk met weiden, bossen en chalets tot het tegen het eind wat ruiger wordt en confronterend afgesloten met de stuwdam van Grande Dixence. Dat de Zwitsers trots zijn op de ßw ß3 ß4 ß5 ß6 ß7 Wandeling 124 5 uur 30 min. 285 m hoge stuwdam is duidelijk, gezien de overstelpende hoeveel- Sion – Col du Sanetsch heid gegevens en getallen die over de bezoeker wordt uitgestort bij Route naar oude pas. Sion (495 m) ∂ Savièse (820 m) 50 min. ∏ een bezoek aan de dam. Over het meer voert een kabelbaan. Het is Chandolin (818 m) 30 min. ∂ Coppet (1269 m) 1 u. 30 min. ∂ Sanetsch een goed uitgangspunt voor wandelingen. Hotel (2047 m) 2 u. ∂ Col du Sanetsch (2243 m) 40 min. Val d’Hérens ?? Van Sion naar de Walliser Alpen Het vruchtbare Val d’Hérens geeft vrij snel na Vex met de afsplitsing Vanuit Sion voeren drie bijzonder aantrekkelijke dalen de Walliser naar het Val d’Hérémence een interessant geologisch verschijnsel Alpen in: Val de Nendaz, Val d’Hérens en Val d’Hérémence. Het zijn te zien: de aardpiramiden van Euseigne H die links en rechts van v dunbevolkte dalen met karakteristieke boerendorpen, al heeft de weg staan en verder overal langs de hellingen in het dal. Het zijn het Val d’Hérémence in landschappelijk opzicht duidelijk te lijden de sterk erosiegevoelige resten van een moreneafzetting, door een gehad van de aanleg van een stuwmeer waarvoor de hoogste stuw- gletsjer achtergelaten en deels tegen erosie beschermd door grote dam van Europa werd gebouwd. platte stenen. Évolène (1371 m; 1600 inw.) is de belangrijkste plaats van het dal. Het straalt de zelfbewustheid van de Wallisers uit: grote houten Val de Nendaz ?? boerenhuizen met overal bloembakken en de houtvoorraden opge- Het Val de Nendaz, het stroomdal van de Printse, is van oudsher het stapeld tegen de gevels. Het bescheiden wintersportcentrum kijkt dal waar de gegoede burgers van Sion ’s zomers naar toe trokken. riant uit op de Dent Blanche (4357 m) met zijn gletsjers en biedt een De weg het dal in stijgt al vrij snel boven het Rhônedal uit en biedt uitgebreid net van wandelwegen. op diverse punten een grandioos uitzicht op Sion met zijn twee Vanuit Lannaz aan de overkant van de Borgne zet een stoeltjeslift burchtheuvels. De eerste gehuchten liggen tussen aardbeivelden en u af bij het bergstation Chemeuille (La Meina; 2121 m), uitzicht op abrikozenboomgaarden. Veysonnaz (1233 m; 500 inw.) is met don- de Dent Blanche in het zuidoosten en de Diablerets (3210 m) in het kerbruine, houten huizen en schuren een authentiek plaatsje. Het noordwesten. ligt tegen de wanden van de Mont Rouge aan (2491 m), een schitte- Bij Les Haudères (1447 m), waar een Centre géologique is gevestigd (’s rend wandelgebied. Van Veysonnaz gaat een kabelbaan naar Thyon. zomers dag. 15-18.30 uur), kunt u rechts het Val d’Arolla in. Over een

234 235 Midden-Wallis Vam Sion naar Sierre

slingerende weg langs orchideeënrijke bosweitjes bereikt u Arolla Van Sion naar de Berner Alpen ?? (1998 m) dat tussen bossen met lariksen en arven, alpenweiden en Vanuit Sion is het Berner Oberland via drie passen te bereiken, maar indrukwekkende bergen ligt. De Mont Collon (3637 m) steekt boven alleen voor wandelaars. Autowegen lopen dood tegen bergwanden de Arollagletsjer uit met daarnaast de met sneeuw bedekte Pigne en gletsjers. d’Arolla en aan de andere kant de slanke Aiguille de la Tsa (3673 m) Het ruige Vallée de Triquent begint voorbij de wijnbouwdorpen en Dent Perroc (3655 m). Conthey (504 m) en Aven (931 m). Vandaar loopt de smalle, slinge- rende weg langs de Lizerne, een wilde bergbeek die honderden me- ters onder de weg ligt. Het betrekkelijk ontoegankelijke dal wordt ßw ß3 ß4 ß5 ß6 ß7 Wandeling 126 4 uur 45 min. het bewoond door gemzen, alpenmarmotten, dassen, vossen en Arolla – Col Riedmatten (Pas de Chèvres) – Arolla marters, terwijl ook de notenkraker hier veel voorkomt, een grote Bergtocht met zicht op gletsjers. Arolla (1998 m) ∂ Col Riedmatten bruine, kraaiachtige vogel met witte stippen. De weg eindigt bij (2919 m) 2 u. 30 min. (doorsteek naar Lac de Dix in Val d’Hérémence 3 u. Derborence (1449 m), een gehucht met overnachtingsmogelijkheid 30 min.) ∑ Arolla 2 u. 15 min. dat uitkijkt op de Sommet des Diablerets (3210 m) en de Tour St-Mar- tin (2908 m) met de grote Glacier de Tsanfleuron erachter. Het kleine Lac de Derborence, ontstaan bij een bergstorting in 1749, ligt schit-

terend tussen weiden vol bloemen. Achter het meertje ligt tussen 1430 en 1700 m een beschermd oerbosgebied l’Écorcha H, een klein natuurreservaat met een oppervlakte van 1 km2 met onder andere fijn- en zilversparren. Door de onherbergzaamheid van het gebied na bergstortingen in de 18e eeuw hebben de bomen ongestoord en ongekapt door kunnen groeien, zodat er nu al respectabele bomen tussen zitten. Omgewaaide bomen blijven liggen tussen de prachtig begroeide rotsblokken zodat het bos een natuurlijke opbouw en ver- jonging heeft en er orchideeënrijke bosweitjes in liggen.

ßw Wandeling 128 6 uur 15 min. ß3 ß4 ß5 ß6 ß7 Ardon – Derborence – Pas de Cheville Wijngaarden, ruig berglandschap, oerbos. Ardon (489 m) ∂ Derborence (1449 m) oerbos 4 u. (eventueel tot hier met postauto) ∂ Pas de Cheville (2038 m) 1 u. 15 min. Derborence ∑ 1 u. Bus terug.

Op weg naar de Col du Sanetsch komt u langs de Mont d’Orge (786 m), een heuvel met een meertje en een beschermd natuurgebiedje tussen de wijngaarden. Het leuke dorpje Savièse (820 m) heeft een Uit het Val d’Hérens bij Vex kijkt u in het achterliggendehetd’Hérensin kijkt VexValhetbij u Uit Rhônedal (MM) 16e-eeuwse kerk met een mooi gewelf. De weg naar de Col voert dan langs de Morge, slechts het gehucht Visse en een hotel liggen er nog in dit smalle dal waarvan de weg tot 15% stijgt. De weg eindigt min of meer in de gletsjers van de Mittaghorn (2334 m) en Schafhorn (2697 m).

Van Sion naar Sierre XX Tussen Sion en Sierre ligt het wijnbouwplaatsje St-Léonard (500 m; Grande Dixence Alpenflora Bijzondere dennen 1500 inw.) dat een groot onderaardse meer herbergt. Het is ontstaan Stuwdam Op de westelijke oever van Arolla is beroemd om zijn in kalk- en gipslagen, die deels door water werden opgelost. Het Uniek en indrukwekkend is het stuwmeer Grande arven: knoestige meer is 300 m lang en het grillige gewelf van de grot is 20 m boven de rondleiding die u kunt Dixence ligt een alpen- alpendennen die vrijwel als de waterspiegel verheven. Bezoekers worden een half uurtje in plat- krijgen in het binnenste van plantenleerpad. enige bomen kunnen leven te bootjes rondgevaren (15 mrt-1 nov. 9-17 uur). de damwand van het in de buurt van gletsjers. Ze Aan de overkant van de Rhône ligt het dorp Les Granges (503 m) met stuwmeer Grande Dixence. Val d’ Hérens zijn te herkennen aan hun Happyland, een attractiepark voor kinderen (apr.-okt. dag. 11-18 uur). Geopend van 15 juni-30 Informatie bundeltjes met vijf stugge Op de zonhellingen hoog boven het Rhônedal en ook bereikbaar met sept.; warme kleding CH-1983 Evolène naalden. In het Engels heten een kabelbaan vanuit Chalais ligt Vercorin (1322 m; 250 inw.) in een aanbevolen. tel. 027-283 40 00 ze Arolla pine. mooie, bosrijke omgeving. De kabelbaan kan u naar de Crêt du Midi www.evolene-region.ch (2332 m) brengen met schitterend uitzicht op de Berner Alpen.

236 237 Midden-Wallis Crans-Montana

ßw Wandeling B14 5 uur 10 min. ß2 ßw Wandeling B16 3 uur ß1 Bissetocht: Bisses de Vercorin et de Ricard Bissetocht: Grossi Wasserleitu von Varen – Bisse neuf Vercorin – Refuge du Bisse – La Lé – Mayenx de Réchy – Pt. 991– Pt.650 Varen – Gulantschi – La Propija – Pt. 1000 m – Venthône. – Pt. 660 m – Pt 690 m – Chippis. ßw Wandeling 130 3 uur ß2 ß4 ß5 ß6 Sierre/Siders ?? Sierre – Montana De door zonnige wijngaarden omgeven stad Siere (533 m; 14.400 Wandeling over heuvels. Sierre (533 m) ∂ Miège (702 m) 30 min. ∂ inw.) is net als Sion op heuvels gebouwd, al zijn deze van Sierre lager. Mollens (1050 m) 30 min. ∂ Montana (1450 m) 2 u. Hier loopt de Frans-Duitse taalgrens. De gunstige ligging in het Rhô- nedal zorgde voor een gestage bevolkingsaanwas, vooral door de in- dustrie. De oude kern is vrij klein en herbergt een paar historische Crans-Montana ?? gebouwen en een brede winkelstraat: de Avenue du Général-Guisan. De plaatsen Crans en Montana/Vermala liggen uitgelezen op de be- Het kasteel van het oude Sierre, nu een ruïne, werd in de 13e eeuw boste hellingen boven Sierre. Ze baden in een overmaat aan zon en gebouwd, de marktplaats in de 14e eeuw. Tot de 15e-eeuwse gebou- bieden uitzichten tot de Mont Blanc en Matterhorn, terwijl ze in de wen behoren het Château des Vidômes, een kasteel dat bestaat uit rug gedekt worden door de Wildhorn (3248 m) en de Wildstrubel een rode, vierkante woontoren, en de Notre-Dame-des-Marais die een (3243 m) die koude noordenwinden tegenhouden. Door deze gun- aantal fresco’s op de muur van het voorportaal laat zien. Het Château stige combinatie van ligging en klimaat hebben Crans en Montana, de la Cour van 1658 werd in 1885 verbouwd tot hotel. Het Musée Rilke meestal in adem Crans-Montana (1520 m; 2300 inw.) genoemd, zich (di.-zo. 15-19 uur) in de smalle, oude Rue du Bourg heeft een verzame- uitgebreid tot een vermaard en wat mondain vakantiecentrum, met ling brieven en werken van de Prager Rainer Maria Rilke (1875-1926). de daarbij behorende service én drukte, ook in het verkeer. Chique De Duitstalige lyrische dichter woonde en werkte (ook in het Frans) winkels omzomen de straten. Door de bouwwoede vanaf de jaren ‘60 vanaf 1919 in Zwitserland, vanaf 1921 gebruikte hij de 13e/14e- eeuw- zijn het geen romantische bergplaatsjes. Accommodatie is er voor se woontoren Muzot, net buiten Sierre, als zijn vaste woonplaats. zowel sportieve kampeerders als voor de op luxe gestelde toerist die In Salgesch net buiten Sierre is een wijnbouwmuseum, het Musée graag in een voortreffelijk hotel zijn vakantie doorbrengt en bijvoor- valaisan de la vigne en du vin, gevestigd (ma. gesl.), dat via een in- beeld het European Masters golftoernooi in september bijwoont. formatieve wijnbouwroute (6 km) is verbonden met een befaamde De mooie omgeving van Crans en Montana is uitdagend. Kabelbaan- wijnkelder in Sierre (Château de Villa). tjes vertrekken naar verscheidene hoge punten in de omgeving, van Sierre is heel geschikt als uitvalsbasis voor (wandel)tochten in de om- 2200 m tot bij de gletsjer van de Plaine Morte op bijna 2900 m. Op geving. Er is een tandradbaan naar het mondaine Crans-Montana. de grens tussen Berner Oberland en Wallis rijzen giganten als Wild-

strubel (3243 m), Schneehorn (3178 m), Gletscherhorn (2943 m) en Wildhorn (3248 m) tussen uitgestrekte gletsjervelden boven alles uit. Crans en Montana zijn ook goed bereikbaar voor wie niet met de auto reist; een tandradbaan onderhoudt de verbinding Sierre – Montana/Vermala en doet onderweg verschillende haltes aan.

ßw Wandeling B10 3 uur ß1 Een terrasjeEenSierre in(MM) Bissetocht: Bisse d’Ayent - Arbaz Tseuzier Barrage – Le Samarin – Le Partset – Forniri – Anzère – Mayens d’Arbaz/-Étang-Long.

Omgeving Crans-Montana Ten westen van Crans ligt het Lac de Tseuzier, een stuwmeer op 1780 m dat het water van diverse gletsjers verzamelt en nog maar weinig water doorgeeft aan de oorspronkelijke bergbeek de Liène. Aan de weg naar dit meer liggen Lens (1128 m; 2400 inw.), een dorp Sierre Wandelen Restaurant met een eeuwenoude linde op het dorpsplein en een gemeentehuis Informatie Bij het toeristenbureau is Trendy restaurant is de met 16e-eeuwse fresco’s, Icogne (1026 m; 300 inw.), Ayent (978 m; 2600 Place de la Gare 10 een plattegrond met Auberge l’Ecole Inn, Chemin inw.), een conglomeratie van nog kleinere plaatsjes die stuk voor CH-3960 Sierre stadswandelingen du Grand-Lac 8. stuk iets aardigs laten zien van het authentieke Wallis en Anzère met tel. 027-455 85 35 verkrijgbaar zoals een zijn Musée des bisses (mogelijk in 2011 weer open). Deze plaats (1549 www.sierre-salgesch.ch kastelenroute en in de m) is prima geschikt voor wandelen en biedt schitterende uitzichten. omgeving een wijnroute. Een kabelbaan gaat naar de 860 m hoger gelegen Pas de Maimbré.

238 239 Midden-Wallis Oost-Wallis

ßw ß1 Wandeling B12 3 uur 15 min. Na Vissoie splitst de weg, overigens niet definitief; een tak gaat naar Bissetocht: Bisse du Ro Grimentz, de andere naar Ayer en Zinal in Val de Zinal. Tseuzier Barrage – Er de Chermignon – Plans Mayens – Crans-Montana. Grimentz (1570 m; 300 inw.) ligt terrasgewijs tegen de helling van de Montagne de Marais aan. Het is heerlijk slenteren door dit au- tovrije dorp met zijn witte kerkje dat omgeven wordt door prach- ßw ß2 Wandeling B15 3 uur 10 min. tige houten huizen vol bloembakken. Grimentz is een uitstekend Bissetocht: Bisse du Tsittoret uitgangspunt voor wandelingen. Een cabinebaan pendelt naar Ben- Vermala – Les Marolies – Courtavey – Cave de Colombire – Cave du Scex dolla (2112 m). – Tièche – Cave du Scex – Pt. 1600 m – L’Aminona. ßw Wandeling 132 3 uur ß2 ß4 ß5 ß6 Val d’Anniviers ?? Grimentz – Lac de Moiry Ten zuiden van Sierre ligt een van de aantrekkelijkste zijdalen van de Grimentz (1570 m) ∂ Lac de Moiry (2249 m), het stuwmeer in Val de Rhône: het Val d’Anniviers, met groene weiden, boomgaarden, diep Moiry dat bekend staat om zijn rijke alpenflora 3 u. ingesneden hellingen en de bergbeek Navisence. De naam van het dal is afgeleid van Anni Viatores ofwel de jaarrondreizigers of noma- Via Ayer (1465 m; 450 inw.) komt u in het Val de Zinal met het plaatsje den. Waarschijnlijk trokken de mensen in dit dal ’s zomers met hun Zinal (1678 m) aan het eind. De oude kern telt nog een paar typisch vee naar de alpenweiden en ’s winters naar de warmere dalen. Walliser huizen en schuren, daar voorbij ligt het domein van de vele Vissoie (1202 m; 450 inw.) is de hoofdplaats van het dal. Op het dorps- bergsporten die vanuit Zinal ondernomen kunnen worden: moun- plein staat de 14e-eeuwse woontoren van de bisschoppen van Sion tainbikeroutes, ruitertochten en wandelingen. Hoge toppen kijken en elders staan nog enkele 16e-eeuwse huizen. Vanuit Vissoie is het links en rechts neer op het dorp waaronder de donkere top van de bergdorpje St-Luc (1655 m; 200 inw.) te bereiken met voor Wallis ver- Besso (3668 m) in het zuiden tussen de gletsjers van de Zinal en Mo- rassend veel stenen huizen. De cabinebaan naar Tignousa brengt ming in. Zinal heeft een gondelbaan die naar Sorebois (2438 m) gaat. u een eindje op weg en zet u af in een schitterend wandelgebied. Rond Zinal is lang koper gewonnen. Van juni t/m oktober worden Daar is ook het Observatoire gevestigd (rondleidingen di.-zo. 11.45 dagelijks rondleidingen gegeven in zo’n oude kopermijn, de Mine de en 13.45 uur). De weg gaat na St. Luc verder naar Chandolin (1920 m; cuivre La Lee (75 min. lopen, aanmelden bij het Office du tourisme). 100 inw.), een van de hoogst gelegen, permanent bewoonde plaat- sen van Zwitserland. Hier is het uitzicht op de toppen van meer dan ßw ß2 ß4 ß5 ß6 ß7 4000 m hoogte werkelijk fantastisch. De stoeltjeslift Chandolin – Wandeling 135 5 uur Remointze (2468 m) gaat naar de Illsee (2788 m). Zinal – St-Luc Langs niet gestuwde beken, mooie uitzichten. Zinal (1678 m) ∂ Ancien

Hotel (2337 m) 3 u. 30 min. ∑ St-Luc (1655 m) 1 u. 30 min. Bus terug.

Oost-Wallis XX Oberwallis of Haut-Valais, zoals Oost-Wallis door zijn bewoners wordt genoemd, strekt zich uit tussen de plaats Leuk aan de Rhône en de Rhônegletsjer, de oorsprong van de Rhône achter Gletsch. Dit deel van Wallis is het ruigst, de Rhône is er grotendeels nog een bergbeek en de zijdalen lopen eigenlijk allemaal uit op gletsjers. Alleen via passen en tunnels kun je dit dal uitkomen behalve als je de richting Meer van Genève gaat, langs de Rhône. MercuriusPlanetenwegde op(MM) St-Luc in De hoogste berg van Zwitserland ligt hier in de Walliser Alpen, de Dufourspitze (4634 m) net als de Dom (4545 m) in de Mischa- belgroep en de Matterhorn (4478 m). Uitgestrekte gletsjervelden bedekken grote delen van de bergen, de Aletschgletsjer is met zijn oppervlakte van 117 km2 de grootste, dikste en langste gletsjer van de Alpen. Hoog in de zijdalen liggen autovrije dorpen als St-Luc kabelbaan van St-Luc de bakken in de dorpsoven: en Saas Fee, die geven de bergwereld nog eens extra glans. Wandelen Planetenweg (6 km) lopen. iedere woensdagmiddag om Langs de Rhône liggen oude dorpjes en de stad Brig met zijn karak- Wie een indruk wil krijgen 14 uur van begin juli tot eind teristieke Stockalperpaleis waarvan de uivormige torenspitsen de van de omvang van ons Brood bakken augustus. Aanmelden bij het reiziger van verre tegemoet blinken. zonnestelsel, kan vanaf het Het beroemde Walliser toeristenbureau. Het Rhônedal is veelal erg droog, toch is het de mensen gelukt om bergstation van de roggebrood kunt u zelf vruchtbare landerijen op te zetten. Hiervoor leidden ze water van de

240 241 Oost-Wallis Turtmanntal

bergen via irrigatiekanaaltjes – bisses of suonen – naar de hellingen pen. Via Inden met zijn rode luiken bereikt u het sterk uitgebreide en dorpen. Leukerbad (1404 m; 1400 inw.) dat ingesloten ligt in de machtige kalkketens van de Daubenhorn (2942 m) en de Schwarzhorn (3105 m). Parkeren in het dorp is alleen mogelijk in parkeergarages. Leu- Tussen Leuk en Gampel ?? kerbad was al bij de Romeinen bekend vanwege zijn geneeskrach- Tussen Sierre in Midden-Wallis en Leuk in Oost-Wallis ligt het tige warmwaterbronnen. In de 16e eeuw werd Leukerbad een echte Pfynwald, een beschermd natuurgebied. Dit uitgestrekte bos op de badplaats. Nu is hier het bekendste Zwitserse Rheumaheilbad geves- bodem van het brede Rhônedal strekt zich uit over een lengte van tigd. Naast privé-baden zijn er ook openbaar toegankelijke baden 6 km en is dalvullend. Het ligt op een oude bergstorting en is het aangesloten op de bronnen. Behalve als badplaats is Leukerbad ook enige tracé waar de Rhône nog vrij meandert. Steppevegetaties, bos geliefd als wandelcentrum. Een gondelbaan voert van hier naar van grove dennen met maretakken en donzige eiken wisselen af de Gemmipas (2314 m), beroemd om de alpenplanten, die in juni/ met drassige stukken. Hier komt zowaar de bever voor. De Rhône juli het mooist zijn. Andere kabelbanen gaan naar de Rinderhütte heet hier Rotten, vanaf hier is het dal Duitstalig. In deze gids blijven (2315m), zowel vanuit Leukerbad als vanuit Albinenleitern. we hem echter Rhône noemen. Leuk (713 m; 3400 inw.) ligt boven de Rhône aan het begin van het ßw ß2 ß4 ß5 ß6 dal dat naar de Gemmipas leidt, een oude route naar Kandersteg in Wandeling 136 3 uur Berner Oberland. Het historische stadje strekt zich te midden van Leukerbad – Albinen – Leuk wijngaarden zo’n 100 m boven het Rhônedal uit en kan zich beroe- Albinen is een dorp dat tegen de rotswand aangeplakt lijkt te zitten men op een groot aantal oude patriciërshuizen aan het grote plein en en tot voor kort slechts te voet en met ladders bereikbaar was; ook een 13e-eeuws bisschoppelijk slot. In de 15e eeuw werd dit uitgebreid op deze tocht moeten de ladders gebruikt worden (niet voor mensen en veel later deels verwoest. De laatgotische Stefanskirche heeft een met hoogtevrees). Leukerbad (1395 m), over de ‘Weg über den Leitern’ romaanse toren uit de 12e eeuw. Tussen het centrum en de Rhône (eerste ladder na circa 45 min.) ∑ ∂ Albinen (1274 m) 1 u. 50 min. ∑ Leuk staat de barokke Ringackerkapelle, met houtsnijwerk en schilderin- (713 m) 1 u. 10 min. gen aan de preekstoel en het altaar. Het proeven van de historische sfeer van Leuk is goed te combineren met het proeven van de be- kende lokale wijnen. Turtmanntal ?? Vrij snel achter Leuk duikt de weg naar het noorden de Dalakloof Zes kilometer stroomopwaarts vanuit het verblijfplaatsje Susten in, die de bergbeek de Dala in de mesozoïsche kalk heeft uitgesle- aan de Rhône ligt het dorp Turtmann (638m; 850 inw.) in het Rhô-

nedal, dat hier breed is en gevuld met akkers en militaire oefen- terreinen. Hierachter ligt het minder bekende, van meet af aan groene en romantische Turtmanntal dat naar de Walliser Alpen voert. Aan het begin ervan, hoog boven de Rhône, liggen de boeren- Unterems Oberems

taalgrens(MM) dorpen (998 m; 450 inw.) en (1341 m; 125inw.). Het Taubenwald bij Oberems biedt volop wandelgelegenheid door schaduwrijke bossen. Oberems is ook bereikbaar vanuit Turtmann met een gondelbaan. Aan het eind van het dal, voorbij Meiden, komt de Weisshorn (4505 m) in zicht met zijn schitterende, blin- kend witte Turtmanngletsjer. Een vrij eenvoudige wandeling leidt in circa tweeënhalf uur tussen arven en morenen door naar de Turt- mannhütte (2519 m) aan de voet van de gletsjer. Pfynwald,dennenbosFrans-Duitsehetde op Lötschental XX Ten noorden van Gampel, een industriedorp aan de Rhône met zweefbaan naar Jeizinen, ligt het bijzondere Lötschental. Lang was het een weinig bezocht achterafdal dat alleen bekend was om Leuk Kasteel Leukerbad zijn houten angstaanjagende carnavalsmaskers en traditionele Informatie Het kasteelcomplex van Leuk Wandelen volksfeesten. Het smalle dal werd echter bereikbaar toen in 1912 Bahnhof 5 werd gerenoveerd door Langs de thermale bronnen de spoorwegtunnel gereedkwam tussen Kandersteg in Berner Ober- CH-3952 Susten architect Mario Botta. met onderweg informatie­ land en Goppenstein, 8 km ten noorden van Gampel. Deze sloot min tel. 027-473 10 94 borden. Een deel van de of meer aan op de Simplontunnel van Brig naar Italië, zodat naast www.leuk.ch wandeling voert door de 600 de Gotthardtunnel een tweede route door Midden-Zwitserland be- m lange, duizelingwekkende schikbaar kwam. De eeuwenlange isolering van het Lötschental Dalakloof. heeft gezorgd voor een eigen cultuur en zelfs taal. Sinds in 1954 de weg van Goppenstein naar Blatten is doorgetrokken is het toerisme

242 243 Oost-Wallis Rhônedal tussen Gampel en Brig

aangetrokken en is de welvaart in het arme dal geleidelijk gegroeid. en aan het eind van het dal Blatten (1540 m; 300 inw.). Stuk voor stuk Het dal begint weinig aantrekkeleijk bij Gampel maar vanaf Kippel authentieke dorpen met steeds meer accommodatie voor toeristen. is het een prachtig dal dat ten slotte doodloopt op de Langgletsjer. Aan het uiteinde van het dal ligt Fafleralp (1788 m) met een oud Het Lötschental telt een paar dorpen. hotel, een camping en een groot parkeerterrein te midden van een Ferden (1374 m; 350 inw.) ligt aan het begin van het dal, net in de prachtige natuur. Dit is een ideaal uitgangspunt voor wandelingen. knik naar het noordoosten. Het is een doorsneedorp, maar zonder Onder leiding van bevoegde gidsen kunt u hier ook gletsjertochten meer een goede verblijfplaats en uitgangspunt voor tochten en maken. wandelingen. De Lötschenpas (2690m), te voet bereikbaar vanuit Ferden, werd tot begin 20e eeuw veel gebruikt voor verkeer tussen Berner Oberland en Wallis. Rhônedal tussen Gampel en Brig ?? Kippel (1380 m; 400 inw.) is het mooiste plaatsje van het dal met Tussen Gampel en Brig ligt ten noorden van de Rhône een aantal getaande oude, houten huizen om de St. Martinuskirche uit de 18e plaatsen op zonnige, warme hellingen: de Sonnige Halden. Ze lig- eeuw. Kippel is bekend om zijn Fronleichnams-Prozession (Sacra- gen op 1000 m hoogte en zijn met elkaar verbonden door de spoor- mentsdag, tweede do. na Pinksteren) en om de omgang van de Her- lijn Bern – Lötschberg – Simplon. Deze spoorlijn gaat vele malen rgottsgrenadiere in hun rood-witte uniformen uit de tijd van Na- door tunnels, en steekt hier en daar ook op spectaculaire wijze met poleon die op religieuze feestdagen en andere hoogtijdagen wordt hoge viaducten dalen over. Op de stations is het uitzicht over de gehouden. Het Lötschentaler Museum laat u zien hoe de mensen Walliser Alpen vaak adembenemend, bijvoorbeeld bij Hohtenn. eeuwenlang in het dal wisten te overleven (juni-okt. di.-zo. 14-17 De dorpen Hohtenn, Ausserberg en Eggerberg langs de spoorlijn heb- uur). Net voorbij Kippel start de gondelbaan Wiler-Lauchernalp, ben het authentieke Walliser karakter behouden. Na Eggerberg komt waarmee de toppen van de Hockenhorn (3293m) en de Sackhorn de Mischabelgroep in het zuiden in zicht, tussen het en (3212 m) binnen het gezichtsveld komen. het Saastal in. Hieruit rijst de Dom (4545 m) omhoog: de hoogste berg die geheel op Zwitserse grond ligt. De dalen die de trein oversteekt hebben geen autowegen, wél voetpaden en de beken in die dalen en ßw ß1 ß4 ß5 ß6 Wandeling 138 3 uur 30 min. hun gletsjers aan het einde van de dalen zijn nu eens niet gestuwd. Lötschentaler Höhenweg: Lauchernalp – Fafleralp Over de zuidhellingen van het dal. Wiler: gondel naar Lauchernalp ßw ß2 (2105 m) ∑ Fafleralp (1795 m) 3 u. 30 min. Wandeling B18 4 uur 10 min. Bissetocht: Giesch-Tatz Suön und Ladu Suön Na Kippel volgen langs de Lonza de kleine plaatsjes Wiler (1419 m; Hohtenn Station – Chrizju – Tatz – Joli – Pt. 1825 m – Spilbielalji– 425 inw.), Ried (1486 m), het wat hoger gelegen Weissenried (1706 m) Ladu– Hohtenn Station.

Raron (642 m; 1800 inw.) is een historisch stadje. De woontoren uit de 12e eeuw en de laatgotische kerk uit de 16e eeuw zijn daar de tast- bare bewijzen van. Het stadje koos nu eens de zijde van de bisschop- pen van Sion, dan weer de zijde van Savoye. Na de overwinning door Sion gaf kardinaal Schiner aan Ulrich Ruffiner de opdracht tot het bouwen van de Burgkirche St.Romanus. Voor het mooie, scherp

Raron, de rotskerkRaron,de (MM) tegen het alpenlandschap afstekende kerkje werd gebruik gemaakt van de dikke buitenmuren van het voormalige slot. Op de noord- wand in de kerk prijkt een groot fresco met ‘Het Laatste Oordeel’. De doopvont is 16e-eeuws. Op het kerkhof ligt de Praagse dichter Rai- ner Maria Rilke (1875-1926) begraven; hij verpandde zijn hart aan Wallis en sleet er zijn laatste jaren. In het gesteente onder de kerk is in 1974 de Felskirche St. Michael gebouwd, een moderne ‘grotkerk’. Raron ligt aan de ingang van het autowegloze ongerepte Bietschtal. Aan de overzijde van de Rhône liggen de dalstations van twee gon- delbanen naar de plaatsjes Eischoll (1230 m; 550 inw.) en Unterbäch (1229 m; 350 inw.). Beide dorpen liggen in een aantrekkelijk klein- Lötschental Maskers Steenarenden schalig bos-weidegebied. Een stoeltjeslift kan u vanuit Unterbäch Informatie De beroemde maskers van Op een wandeling vanaf de nog verder afzetten op de Brandalp (1591 m), een uitgestrekt wei- Dorfstrasse het Lötschental kunt u zien Falfleralp naar Gletschertor degebied op de uitlopers van de Augstbordhorn (2972 m). Andere CH-3918 Wiler in Wiler. Ze grijnzen u toe hebt u grote kans om hoog dorpjes in het Augstbordhorngebied die zeer geschikt zijn voor tel. 027-938 88 88 aan de buitenkant van boven de toppen steen­ wandelen, zijn Bürchen (1283 m; 550 inw.) en het prachtig gelegen www.loetschental.ch enkele houtsnijderswinkels. arenden te zien die speuren Zeneggen (1444 m; 200 inw.). Zeneggen heeft uitzicht op het Saas-, naar een vette alpenmarmot. Matter-, Visper-, Gomser- en Rhônedal.

244 245 Oost-Wallis Zermatt

ßw Wandeling B19 3 uur 50 min. ß1 Bissetocht: Alte suon – Meigger Suon Brandalp – Unners Sänntum – Ronalp – Ronalp/Ptt – Bürchen/ Zenhäusern.

Visp (651 m; 6500 inw.) is een belangrijk verkeersknooppunt in het hier brede Rhônedal. Het vormt de toegang tot het Mattertal met Zer- matt en de Matterhorn (4478 m), en het Saastal met Saas Fee. In de middeleeuwen was het al een handelsknooppunt toen men via het Saastal betrekkingen met Italië onderhield. Nu is het een wat rom- melige stad met chemische industrie, maar met een aardig oud cen- trum. Op werkdagen is de drukkerij Mengis toegankelijk (Printorama) voor bezoekers (ma.-vr. 9-12 en 13.30-17 uur). Het smalspoor Brig-Visp- Zermatt heeft hier een station waarover de wereldberoemde Glacier- Express van St. Moritz naar Zermatt rijdt. Automobilisten die met de

trein naar Zermatt willen, kunnen bij het station gratis parkeren. Mattertal:voorraadschuurtjesde staanplatteopvaak kunnen(MM)stenen,nietin muizen erzodat de Visperterminen (1336 m; 1400 inw.) ligt aan het eind van een steile, bochtige weg die net buiten Visp begint. Drie kwartier lopen door het de Vispa, over hoge bruggen en langs kale rotswanden. Het Matter- bos voert u langs een van de mooiste kapellenwegen (zie wandeling tal is misschien wel het drukst bezochte dal van Zwitserland. Ver- 141) van Zwitserland met 18e-eeuwse uit hout gesneden beelden naar wonderlijk is dat niet met Zermatt en ook nog eens de opvallende de Waldkapelle Mariä Heimsuchung die in 1652 werd gesticht. In het Matterhorn (4478m) aan het eind. kerkje bevindt zich een fraai beschilderd orgel uit 1619, dat hiermee St. Niklaus (1127 m; 2000 inw.) is een industrieplaatsje in een lande- een van de oudste originele orgels van Zwitserland is. Vispertermi- lijke omgeving. Nog vóór St. Niklaus gaat van Kalpetran een cabine- nen geniet bekendheid als het hoogst gelegen wijndorp van Europa. baan naar het mooi gelegen en verder naar Schalb. Van St. Niklaus gaat een weg naar het op een plateau, hoog boven het dal gelegen Grächen (1618 m; 1300 inw.). De oude kern van dit ßw ß1 ß4 ß5 Wandeling 141 45 min. regenarmste dorp van Zwitserland – er valt hooguit zoveel water als Kapellenweg Visperterminen op de Hongaarse poesta – is nog net te herkennen tussen de vele toe- Een van de mooiste kapellenwegen van Zwitserland. Visperterminen ristische voorzieningen. In de omgeving van Grächen is ruim 250 (1336 m) ∂ 45 min. km wandelpad bewegwijzerd in een meestal bosrijke omgeving. Grächen heeft een cabinebaan naar Hannigalp en naar Seetalhorn. Vispertäler ?? ßw ß1 De dalen waar de Vispabergbeken door stromen, vormen samen de Wandeling B21 3 uur 50 min. Vispertäler: de Matter Vispa in het Mattertal en de Saaser Vispa in Bissetocht: Bisses Drieri – Eggeri het Saastal. Ze komen samen bij , vervolgen als snelstromen- Grächen – Schallbettu – Pt. 1820 m – Pt. 1780 m – Hohtschugge– de, grauwwitte gletsjerbeek Vispa hun weg naar de Rhône bij Visp. Egga– Graächen Stalden (799 m) is een vakantiedorp met houten en stenen huizen. In het oude centrum staat een 13e-eeuwse woontoren en een wit Iets dieper in het hier bredere Mattertal ligt Randa (1445 m; 400 inw.) 18e-eeuws kerkje. Stalden is vooral in trek als uitvalsbasis voor wan- dat vooral een wintersportplaats is maar ook in de zomer onderdak delaars. Een cabinelift onderhoudt de dienst op Gspon (1893 m). biedt aan toeristen. Van hier is het zicht op de Dom (4545 m) in het Net voorbij Stalden begint met een geweldige kloof het ruige, diep oosten en de Weisshorn (4506 m) in het westen fenomenaal. ingesneden V-vormige Mattertal met de wildstromende Matter Vispa erin. De trein maakt hierin een indrukwekkende tocht langs ßw Wandeling 145 4 uur ß3 ß4 ß6 ß7 Visp gedenkt de slag uit 1388 Visperterminen Täsch – Täschlihütte Informatie waarbij de Vispers de Wijn Zicht op (4206 m), Täschhorn (4494 m) en Dom (4545m). Täsch Bahnhofstrasse 10 hellende straat onder water Op de hoogst gelegen (1449 m) ∂ Täschlihütte (2701 m) onder aan de Alphubel (4206m), via CH-3930 Visp zetten, dat terstond bevroor. wijngaarden bij oud bospad, 4 u. tel. 027-946 18 18 Vervolgens daagden zij de Visperterminen wordt de www.visp.ch belegeraars van de stad uit Heidawein geproduceerd. om binnen te vallen. De Volgens kenners de parel Zermatt ?? Geschiedenis belegeraars gleden weg en onder de witte alpenwijnen. Täsch (1449 m; 900 inw.) is de plaats waar automobilisten die naar Midden in de Martinistrasse werden onder aan de straat Zermatt willen, hun auto zullen moeten achterlaten en tegen be- ligt de Blaue Stein. Deze gruwelijk in de pan gehakt. taling parkeren op een gigantisch parkeerterrein. (Bij Visp aan de

246 247 Oost-Wallis Saastal ingang van het dal kan gratis geparkeerd worden). De omgeving is Het Matterhorn Museum op de Kirchplatz (juli-sep. dag 11-18, daarbui- fantastisch. De trein naar het autovrije Zermatt doet er 13 minuten ten 14-18 uur, gesl. nov.- half dec.) is gewijd aan de geschiedenis van over. de Matterhorn en belicht ook de ontwikkeling van Zermatt. Veel over Sinds Whympers dramatische beklimming van de Matterhorn in de klimmers en hun materialen, een van de touwen van de eerste be- 1865 is Zermatt (1620 m; 5600 inw.) gestaag uitgegroeid als vakan- klimming ontbreekt niet. Veel is er verder niet te beleven in Zermatt. tieplaats. Het bevindt zich tussen twintig toppen van meer dan Maar er zijn wel weer voldoende winkels, in alle soorten en maten. 4000 m hoogte en ligt als het ware onder de Matterhorn (4478 m), Er ook nogal wat stoeltjesliften en gondelbanen die vanuit Zermatt Monte Cervino in het Italiaans. de omringende hellingen binnen bereik brengen. Meer dan 400 km Was er in het midden van de vorige eeuw nauwelijks iemand te be- bewegwijzerde voetpaden bieden volop mogelijkheden de bergreu- kennen in het dorp, vooral ’s winters leek het uitgestorven, nu heeft zen met hun interessante, afwisselende flora en fauna te ondergaan. de reiziger de keuze uit 15.000 bedden in 116 hotels en 1800 huis- Drie schitterende wandelgebieden zijn vanuit Zermatt te bestrij- jes en een camping. Zermatt is daarmee uitgegroeid tot een hotel- ken: Sunegga-Unterrothorn (3103 m), Gornergrat – Stockhorn en burcht, waar een authentiek dorpskarakter met moeite te vinden is. Schwarzsee – Trockener Steg (2919 m, eventueel verder met de Klei- Het plaatsje is wel vrij van rijdende en geparkeerde auto’s. ne Matterhornbahn naar de Kleine Matterhorn). De Gornergrat HH (3135 m) is een van de meest belovende, bereikbaar met een tand- radbaan. Boven het hotel op de Gornergrat kijkt u werkelijk in alle De Matterhorn bedwongen richtingen de witte bergwereld in. In 1860 stuurde een Londense boekhandelaar de 20-jarige Edward Whymper naar Zwitserland met de opdracht tekeningen ßw Wandeling 146 5 uur 30 min. ß3 ß4 ß5 ß6 ß7 te maken van de hoogste Alpentoppen. In die tijd was een Zermatt – Gornergrat Engelse alpinistenclub actief die zich ten doel had gesteld alle Zicht op Matterhorn en gletsjers. Zermatt (1630 m) ∂ 46 vierduizenders van Zwitserland te beklimmen. Als lid van de (1673 m) 15 min. ∂ (2222 m) 2 u. ∂ Hotel Riffelberg (2566 m) 1 u. club werd alleen toegelaten wie op zijn minst één vierduizender 15 min. ∂ Rotenboden (2815 m) 1 u. ∂ Gornergrat (3131 m) 1 u. had beklommen, het lidmaatschap behielden alleen zij die elk jaar opnieuw een dergelijke prestatie leverden. Na een paar jaar was de Matterhorn de laatste bergreus die nog beklommen ßw Wandeling 147 5 uur ß3 ß4 ß6 ß7 moest worden. Het móest kunnen, ook al had zelfs de geoloog en Zermatt – Zmuttal vermetel gletsjeronderzoeker Forbes geschreven dat de Matterhorn Zmuttal is een rustig en mooi dal; zicht op Matterhorn (4478 m), ‘unascended-unascendable’ was. Een kleine eeuw eerder had men Dufourspitze (4648 m). Zermatt (1620 m) ∂ Schönbielhütte (2694 m) 5u. nog zo’n ontzag voor de toppen en het hooggebergte en schreef N.B. terugtocht ook zwaar. de Zwitserse arts en natuurvorser Johann Scheuchzer dat er in de bergen bergdraken huisden die bergbeklimmers verorberden. Al gauw na aankomst in Zwitserland had Whymper moeten erkennen Saastal ?? dat je van berglucht niet ging braken en raakte hij in de ban van Bij Stalden splitst de weg. Het westelijke dal is het Mattertal met de toppen en het avontuur. Hij tekende daarna niet alleen de Zermatt, het oostelijke dal is het beboste, diep ingesneden Saastal bergen en de fiere bergbeklimmers, hij ging ook zelf klimmen. Tot juli 1865 probeerde hij zeven maal de Matterhorn te Zermatt Gornergrat tel. 027-958 18 58 bedwingen, zeven maal mislukte het. Op 13 juli 1865 vertrok hij Informatie Zonsopgang www.saas-fee.ch opnieuw met een ploeg van zeven man, de Engelsen Whymper, Bahnhofplatz 5 ’s Zomers gaat elke do. Hudson, die de Monte Rosa op zijn naam had, Douglas en de CH-3920 Zermatt tussen 4 en 6 uur een extra Uitzicht jonge onervaren Hadow, en drie Zwitserse berggidsen: vader en tel. 027-966 81 00 trein naar de Gornergrat om Neem de Alpin Express naar zoon Taugwalder en Croz uit Chamonix. Vanuit Zermatt waren ze www.zermatt.ch daar te zon te kunnen zien het panoramarestaurant bij al snel op de Hörnligrat, enigszins opgejaagd door een Italiaans opkomen. Neem daarna de de Mittelallalin (3457 m), gezelschap dat aan de zuidkant van de ‘Monte Cervino’ ook aan Zermatt Peak Pas kabelbaan naar Hohtälli en neem plaats en in een uur de beklimming was begonnen. Op 14 juli, kort voor twee uur ’s Met één pas hebt u vandaar naar de Rote Nase wordt u met restaurant en al middags, klom Whymper, voorafgegaan door de uiterst bekwame onbeperkt toegang tot alle (3407 m) of de Stockhorn een maal rondgedraaid. Croz, over de 100 m lange Gipfelgrat, nog steeds benauwd dat de bergbanen naar de (3532 m), en de ijskoude Italianen hen triomferend zouden opwachten. Daar bleek zijn bergtoppen die Zermatt bergwereld ligt echt aan uw Restaurant angst ongegrond: zij waren slechts zwarte stipjes en Whymper had omgeven, zoals de Rothorn, voeten. Echt stijlvol uit eten kan in met zijn ploeg als eerste de 4478 m hoge Matterhorn bedwongen. of Waldhotel Fletschhorn, 25 Helaas werd het een pyrrusoverwinning: op de terugweg gleed Gornergrat. Geldigheid Saas-Fee minuten lopen van het Hadow uit en trok Hudson, Douglas en Croz met zich mee de diepte minimaal 3 dagen; prijs Informatie busstation van Saas Fee. in, het onverbiddelijke ijs van de Matterhorngletsjer tegemoet. CHF 183, kinderen 6-16 jaar Tegenover het busstation De prijs is er ook naar: CHF 92, tot 6 jaar gratis. CH-3906 Saas-Fee menu’s vanaf CHF 170.

248 249 Oost-Wallis Vallée de Triquent

boardmekka. Toch is Saas Fee dikwijls bekroond als duurzaamste toe- ristenplaats in de Alpen; bij het binnenrijden van het dorp worden automobilisten vanzelf een parkeergarage binnengeleid. In alle rust de plaats binnenwandelen krijgt hierdoor iets betoverends, zeker als de zon wil schijnen op de gigantische gletsjer. In de pastorie van het moderne kerkje is een streekmuseum, het Saaser Museum, gevestigd met voorwerpen die horen bij het boerenbestaan (juni-okt. 10-11.30, 13.30-17.30 uur, ma. gesl.). Bij Hotel Imseng kunnen liefhebbers van brood, koek, chocola en ijs dagelijks en gratis terecht in het Bäcker-

museum. Het dorp heeft nog een aantal oude huizen, maar nog veel meer hotels; in totaal zijn er bijna 8000 bedden voor toeristen. Rond Saas Fee zijn talloze bewegwijzerde wandelroutes en allerlei kabelbanen. Een topper is het Eispavillon, een in de Feegletsjer uitgehakte ijs- grot (hoogseizoen dag. geopend; bij Mittelallalin). Het eerste deel van de tocht erheen gaat per kabelbaan naar Felskinn, het laatste deel per kabelspoor naar Mittelallalin. Andere kabelbanen zetten u af op Hannig, op Längflue (met tussenstop op Spielboden, waar de alpenmarmotten onder de kabelbaan wonen en fourageren) of bij Plattjen, vanwaar een pad naar de Britannia-Hütte leidt.

ßw Wandeling 148 4 uur 10 min. ß3 ß4 ß5 ß6 ß7 Saas Fee – Plattjen – Britanniahütte Schitterende uitzichten op Mischabelgroep, Feegletsjer, Berner Alpen,

Het witteHet bedevaartkerkje SaasBaalensteektbij scherpaf donkeretegendehellingbossen (MM) en onderdeel van een geologische wandeling. Saas Fee (1790 m) ∂ Plattjen (2411 m) 2 u. 10 min. (ev. met kabelbaan) ∂ Britanniahütte, het dat niet voor het Mattertal onderdoet, al mist het natuurlijk de Mat- laatste stukje gaat over een gletsjer (3029 m) 2 u. terhorn. Het Saastal kan zich daarentegen beroemen op het Mischa- belmassief met als hoogste geheel Zwitserse top de Dom (4545 m) en Saas Almagell (1670 m; 390 inw.) ligt onderweg naar het stuwmeer bovendien op nog eens meer dan tien toppen van 4000 m en hoger Mattmark See (2170 m). Het dorp is vooral geschikt als uitvalsbasis met de uitgestrekte gletsjers daartussen. Daarmee is het Saastal voor wandelingen. Vroeger gingen reizigers en handelaren hier- een uitgelezen gebied voor wandelaars en bergbeklimmers. langs via de Monte Moropas (2868 m) naar het Italiaanse Macug- Op weg naar de belangrijkste dorpen van dit dal liggen eerst wat naga, een weg waarvan men zeker weet dat deze al in de 13e eeuw kleine dorpen die er soms zelfs wat verlaten uitzien. Heel verras- in gebruik was. Bij de Monte Moropas valt de meeste neerslag van send is het om in Saas Balen (1483 m; 400 inw.) het witte kerkje Mariä Zwitserland: 4000 mm/jaar (ter vergelijking: Nederland ca. 750mm/ Himmelfahrt te zien opdoemen, een van de orgineelste bouwwerken jaar). Het gebied rondom het stuwmeer is nog steeds beroemd om van Wallis. De ronde kapel werd rond 1810 gebouwd door Johann N. zijn alpenweiden die eind juni volop in bloei staan. Van Saas Alma- Andermatten volgens een grondpatroon dat lijkt op een acht. De gell gaat een stoeltjeslift naar wandelgebied Furggstalden. drie barokke en rococo altaren zijn afkomstig van een oudere kerk die door een steenlawine was verwoest. ßw ß2 ß4 ß5 ß6 ß7 Saas Grund (1559 m; 1150 inw.) is de hoofdplaats van het dal. Gele- Wandeling 150 3 uur 15 min. gen tussen de Weissmies (4023 m) en het Mischabelmassief (4545 m) Pasroute Saas Almagell – Monte Moropas (2988 m) biedt het plaatsje volop mogelijkheden voor wandelen, mountainbi- Deels middeleeuwse handelsweg. De pas ligt tussen de meestal met ken en klimmen onder andere naar het beschermde natuurgebied sneeuw bedekte Monte Moro (2988 m) en Joderhorn (3039 m) in. van de Grundberg H. Het heeft twee kabelbaantjes die u afzetten op Op de pas zicht op het indrukwekkende Monte Rosamassief met de plaatsen met schitterende uitzichten en goede wandelmogelijkhe- Dufourspitze (4634 m). Saas Almagell (1670 m), bus naar Mattmark den, zoals Kreuzboden en Hohsaas. Rond Saas Grund en Saas Balen (2230 m) en Mattmark stuwmeer, ∂ Tälli (2342 m) 1 u. 30 min. ∂ Monte ligt 250 km bewegwijzerd voetpad. Moropas (2868 m) 1 u. 45 min. (Het pad voert verder naar het Italiaanse Bij Saas Grund is er weer een tweesprong in dit dal: de weg met haar- Macugnaga, eventueel via de hut Malnate (2796 m), 3 u. extra). speldbochten omhoog leidt naar Saas Fee, de andere weg leidt naar Saas Almagell en vandaar verder naar het stuwmeer Mattmark See. Het Monte Rosamassief ligt in de uiterste hoek aan het uiteinde van Saas Fee (1790 m; 1600 inw.) ligt bij wijze van spreken tegen de voet twee bergmassieven: de Matterhorn en de Mischabelgroep. Het lijkt van de Feegletsjer aan, afkomstig van het Mischabelmassief. ’s Zo- zich te onttrekken aan de reiziger omdat het, zeker aan de Zwitser- mers en ’s winters wordt het dorp druk bezocht, onder meer als snow- se kant, nauwelijks bereikbaar is. De hoogste toppen zijn de Dufour-

250 251 Midden-Wallis Sierre/Siders

spitze (4634 m) en de (4538 m). Vanaf de Monte Moropas, te voet bereikbaar vanuit Saas Almagell, heeft u schitterend zicht op de oostzijde van dit massief evenals vanaf de Gornergrat, bereik- baar vanuit Zermatt. De Dufourspitze is de hoogste top van Zwitserland, jij wordt ech- ter gedeeld met Italië. In 1855 slaagde een ploeg van vijf Engelsen, onder wie ook Hudson die later zou omkomen bij de afdaling van de Matterhorn, erin deze top als eerste te beklimmen.

Brig en het Goms ?? Tussen Brig en Gletsch heeft het Rhônedal een eigen naam gekre- gen: Goms. Het wordt onderverdeeld in Untergoms, tussen Brig en Fiesch, en Obergoms tussen Fiesch en Gletsch. Ten noorden van het Goms ligt de enorme barrière van de Grote Aletschgletsjer, de Fieschergletsjer, de Ober- en de Unteraargletsjer. De Grimselpas aan het einde is de enige doorgang. Brig (680 m; 12.000 inw.) is de bedrijvige hoofdstad van het Duits-

talige Wallis en een kruispunt van internationale handelswegen. GroteDeAletschgletsjer Bettmeralp,bij schuivendrichtingde in Rhônedalhetvan (MM) Het is de belangrijkste plaats op de doorgaande route tussen de Sim- plonpas en de Lötschbergtunnel naar Berner Oberland. Daarnaast hele Rhônedal bij Brig en Naters blank kwam te staan. In het cen- is het een knooppunt van spoor- en busverbindingen trum met oude dorpsstegen ligt de St. Mauritiuskirche die in de 17e Het aardige centrum van Brig strekt zich uit van het treinstation eeuw op last van de familie Stockalper werd gebouwd, waarbij de aan de Rhône tot het Stockalperpalast H (zie essay). Na de overstro- romaanse toren van een eerdere kerk werd gespaard. Het interieur mingen van 1993 is het opgeknapt en autovrij gemaakt zodat er is barok, op de Calvariegroep en het 15e-eeuwse kruis na. Naast de goed te winkelen en te slenteren valt. De Jesuitenkirche uit 1687 is kerk ligt het laatgotische Beinhaus, een in 1514 door bouwmeester een belangrijke barokkerk. De Pfarrkirche Herz-Jesu uit de jaren zes- Ruffiner gebouwd knekelhuis. tig van de 20e eeuw is een van de mooiste moderne kerken van Wal- Blatten (1322 m), 8 km voorbij Naters, is een bergdorp voor wan- lis met een prachtige lichtinval via gekleurd glas in beton. deltoeristen. De oude kern ligt rond de St. Theodullskapelle. Blatten heeft een gondelbaan naar Belalp (2086 m), waarvandaan beweg- wijzerde routes volop wandelsuggesties geven, onder andere naar Omgeving van Brig de Aletschgletsjer. In Glis dat tegen de westkant van Brig aanligt, staat de Wallfahrts- kirche die teruggaat tot 615. Zowel romaanse als gotische bouwde- len zijn bewaard gebleven en vormen een harmonieus geheel met Simplonpas ?? latere delen in renaissance- en barokstijl. Enkele km verderop ligt Op 2005 m verbindt de Simplonpas het Zwitserse Rhônedal met het Brigerbad (655 m) aan de Rhône, een moderne bronnenbadplaats Italiaanse Lombardije. Hoewel het zeker is dat de Romeinen deze met geneeskrachtige baden. weg gebruikten en de familie Stockalper in de 17e eeuw rijk werd door het bezit van de pas waarop ze naar believen tol hief, werd deze oversteek pas echt belangrijk toen Napoleon er werk van maakte. Hij ßw ß2 ß4 ß5 Wandeling 151 7 uur liet van het muilezelpad, dat door de diepe Saltina- en Gondokloof Brigerbad – Mund – Chastler – Brigerbad leidde, een weg maken voor het vervoer van zijn troepen naar het Rond Chastler prachtige lariksbossen; in Mund wordt als enige plaats zuiden. Toen deze weg in 1808 gereedkwam, was daarmee de weg Ge- in Zwitserland saffraan gekweekt. Brigerbad (655 m) ∂ Mund (1190m) nève – Milaan compleet. Dat in 1815 de Oostenrijkse troepen gebruik 2u. ∂ Chastler (1610 m) 1 u. 30 min. ∑ Finnu (1414 m) 30 min. ∑ Eggerberg (1017 m) 1 u. 30 min. ∑ Brigerbad, 1 u. 30 min. Brig door van Riederalp de kleuren de velden bij Mund Informatie kabelbaan te nemen naar in het najaar paars van de Bahnhofplatz 1 Hohfluh en Moosfluh. bloeiende saffraan­ Grote Aletschgletsjer ?? CH-3900 Brig Vandaar is hij echt nog maar krokussen. De gele Eén van de manieren om bij de Grote Aletschgletsjer – de grootste tel. 027-921 60 30 een steenworp afstand ver. meeldraden worden van het hele Alpengebied – te komen, is via het dal dat bij Brig naar www.brig.ch geoogst. Saffraangerechten het noorden gaat (zie ook essay op linkerbladzijde. Op de andere Mund staan dan ook op de Rhône-oever ligt Naters (673 m; 7800 inw.), ooit bekend om zijn Aletschgletsjer Saffraan menukaart van de huizen op palen en eeuwenlang begeerd en bestreden om zijn Rhô- Het gemakkelijkst is de Saffraan hoort meer bij restaurants in Mund en nebrug. Vaak overstroomde de Rhône, zoals ook in 1993 toen het Aletschgletsjer te bereiken mediterrane gebieden. Toch omgeving.

252 253 Oost-Wallis Binntal

van deze weg zouden maken om Napoleon een beslissende nederlaag Untergoms ?? toe te brengen, heeft hij vast nooit kunnen bevroeden. Sindsdien is Mörel (759 m; 500 inw.) is een eenvoudig plaatsje met enorm veel ac- de bochtige weg steeds verder verbeterd, in 1980 werd de 678 m lange commodatie. Het is startpunt van drie gondelbanen naar Riederalp Ganterbrücke in gebruik genomen die op pijlers van 150 m hoogte in de buurt van de Aletschgletsjer en het beschermde Aletschwald. het Gantertal overspant. Een ander wapenfeit is de aanleg van de 20 Riederalp (1905 m; 550 inw.), hoog boven het Rhônedal, is een au- km lange Simplontunnel, waardoor de eerste trein in 1906 reed. tovrij dorp met veel vakantiewoningen, hotels en restaurants, een De Simplonpasweg is goed te berijden en biedt op een aantal punten golfveld en het Alpmuseum Riederalp met informatie over het berg- magnifieke uitzichten. In het eerste plaatsje onderweg Ried (917 m; boerenleven (20 juni-15 okt. di. 14-17 uur; wo. 10.30: kaas maken). Van 1150 inw.) is een gondelbaan die naar het vakantieoord Rosswald Riederalp gaat een stoeltjeslift naar Hohfluh (2227 m) bij het Alet- (1928 m) gaat, waar prima gewandeld kan worden. Op de pashoogte schwald H, een beschermd bos op de hellingen aan de rand van de (2005 m), ruim voor de Italiaanse grens, staan een mobilisatiemonu- Aletsch-gletsjer met lariksen en arven tot duizend jaar oud. Wande- ment (grote adelaar), het Stockalper-Hospiz en een aantal kazernes. lend door dit bos schemert de Aletschgletsjer u af en toe tegemoet. Na de pas begint de afdaling via het dorp Simplon en de wilde Gon- Een tweede stoeltjeslift gaat van Riederalp naar Moosfluh H (2335 m), dokloof naar Gondo (855m), het grensplaatsje en vindplaats van dat ook vlak bij het Aletschwald uitkomt en bovendien heel dicht bij goud van de Stockalpers. het mooiste gedeelte van de Aletschgletsjer HH. Via het Aletschwald is het dan een uur lopen naar Hohfluh en Riederfurka. In Riederfurka staat het bezoekerscentrum Naturschutzzentrum ßw ß2 ß4 ß5 ß6 ß7 Wandeling 152 5 uur 15 min. Aletschwald, gevestigd in de bijzondere, filmachtig aandoende Villa Rosswald – Saflischpas – Binn Cassel uit 1902 (half juni-half okt. dag, 9-18 uur; ook logies mogelijk). Mineraalrijk berggebied. Rosswald (1928 m) ∂ Saflischpass (2564 m) 2u. Betten (1200 m; 450 inw.) ligt op een terras boven het dal. Vanuit het ∑ Binn (1401 m) 3 u. 15 min. Terug met bus en trein. dal gaat een gondelbaan naar Bettmeralp (1957 m; via het dorp Betten of rechtstreeks). Hogerop in het rustige dorpje gaat de gondel naar de Bettmerhorn (2876 m), vanwaar u zicht heeft op de Aletschgletsjer. De Grote Aletschgletsjer Grote aantrekkingskracht oefent de Grote Aletschgletsjer uit die ßw Wandeling 153 1 uur 5 min. ß1 ß4 ß5 ß6 ß7 met zijn oppervlakte van 117 km2 de grootste gletsjer is van het Bettmeralp – Riederfurka (Aletschwald) gehele Alpengebied. Over een lengte van 23 km strekt hij zich uit Bezoekerscentrum bij het beschermde Aletschwald, zicht op van de Konkordiaplatz naar de Massa-Schlucht ten noorden van Aletschgletsjer. Bettmeralp (1950 m) ∏ Riederalp (1925 m) 45 min. ∂ Brig. De grootste breedte bedraagt 1800 m, De grootste dikte is Riederfurka (2065 m) 20 min. 800 m. De Konkordiaplatz is het verzamelbekken van sneeuw en ijs, de zogenaamde firnbekkens, van de grote massieven rondom: de Jungfrau (4185 m) met Jungfraufirn, Mönch (4099 m) met ßw Wandeling 154 5 uur ß2 ß4 ß5 ß6 ß7 Ewigschneefelder, Grünhorn (4044 m) met Grüneggfirn en natuurlijk Aletschwald – Bettmeralp – Kühboden/Eggishorn – Fiesch de Aletschhorn (4195 m) met de Aletschfirn. Gevallen sneeuw Bergtocht door Aletschwald, langs Aletschgletsjer. Aletschwald verzamelt zich in deze grote bekkens waar door ophoping zo’n (2000m) ∏ Bettmeralp (1950 m) 1 u. ∂ Eggishorn (2221 m) 1 u. 30 min. ∑ druk ontstaat dat de sneeuw als het ware wordt platgedrukt, de Fiesch (1050 m) 2 u. 30 min. poriën verdwijnen en de sneeuw langzaam overgaat in ijs. Firn is het stadium tussen sneeuw en ijs in, vaak is het door de ingesloten Fiesch (1050 m; 1000 inw.) is een kleine plaats met mooie donker- lucht helderwit, terwijl het (gletsjer)ijs in de diepte blauw is. Onder bruine huizen en veel accommodatie. Het ligt aan de ingang van in het firnbekken is de druk zo groot dat ijs ontstaat dat uit het een zijdal dat al vrij snel geblokkeerd wordt door de Fiescherglet- bekken wordt geperst en als gletsjer naar beneden stroomt. Vooral sjer. Deze is afkomstig van het Walliser Fiescherfirn onder de Fin- in de zomer is de grens tussen firn en gletsjer goed te zien omdat steraarhorn (4274 m) en komt ongebruikelijk diep het dal in. de firn dan helderwit is en de gletsjer door gruis en stof aan de Uit Fiesch vertrekt een gondelbaan via Fiescheralp naar Eggis- oppervlakte donkerder. Voor de Grote Aletschgletsjer komt ijs van horn HH (2869 m). Daar ontvouwt de bergwereld zich in volle verschillende firnbekkens bij elkaar, verscheidene gletsjers vormen pracht en krijgt u een uniek zicht op de gletsjers. Aan de andere zo met elkaar die ene grote gletsjer. Op de ‘ontmoetingsranden’, kant van Fiesch voert het Binntal de Walliser Alpen in. de middenmorenen, worden puin en gruis meegevoerd die als lengtestrepen over de gletsjer te zien zijn. Met een gemiddelde snelheid van 200 meter per jaar stroomt de gletsjer naar beneden; H Binntal ?? via de Stausee Gibidum en de Massa-Schlucht stroomt zijn Aan het begin van het dal ligt Ernen H (1196 m; 400 inw.), het ‘best smeltwater bij Brig in de Rhône, die daarmee een echte rivier wordt. bewaarde dorpsgezicht’ van Wallis. Om het grote vierkante plein Behalve vanuit de plaatsen Naters, Blatten en Belalp is de Grote staan opvallende huizen, zoals het met fresco’s opgeluisterde Tellen- Aletschgletsjer ook te bereiken vanuit Mörel, Betten en Fiesch. haus (1578), het Sigristenhaus (16e/18e eeuw) met beschilderde gevel en het Rathaus (1770). In het dorp staan prachtige oude linden. De

254 255 Oost-Wallis Val d’Anniviers

ßw Wandeling 157 5 uur 55 min. (9 uur 55 min.) ß1 ß4 ß5 ß6 Bellwald – Münster Deel Gommer Höhenweg. Bellwald (1559 m) ∏ Reckingen (1590 m) 4 u. 45 min. ∏ Münster/Münstigerbach (1580 m) 25 min. ∑ Münster (1390 m) 45 min. Doorlopen naar Oberwald via Ulrichen: + 4 u.

Münster (1390 m; 500 inw.) met donkere houten huizen aan de voet van het Minstigertal is de belangrijkste plaats in Obergoms. Het koor (1491) van de witgeschilderde Marienkirche bevat een vleugelaltaar H (Jörg Keller uit Luzern,1509) met schilderingen van het leven van Maria. Deze zijn een vrije bewerking van Dürers ‘Leven van Maria’, waarmee de schilder toen dus al bekend was. Wat verder van de weg af staat de kleine St. Peterskirche uit 1309 met een altaar uit 1642.

ßw Wandeling 158 5 uur ß1 ß4 ß5 ß6 Bijschrift Münster – Oberwald St. Georgkirche bergt resten van fresco’s en heeft zo’n goede akoes- Deel Gommer Höhenweg. Münster (1390 m) ∂ Münstigerbach (1580 m) 1 tiek, dat er jaarlijks een festival klassieke muziek wordt gehouden. u. ∏ Ulrichen (1500 m) 1 u. 30 min. ∑ Oberwald (1368 m) 2 u. 30 min. Het dorp Binn (1400 m; 100 inw.) is met zijn camping (bij Giesse) een goede uitvalsbasis voor mineralenzoekers. Het is aan te raden Bij Ulrichen (1347 m; 200 inw.), een authentiek Walliser dorpje, begint eerst eens bij Toni Imhof of André Gorsatt in hun mineralen’mu- het Agenetal dat naar de hoogste pas van Zwitserland leidt: de Nufe- seum’winkels binnen te lopen om te zien wat er zoal te vinden is. nenpas (2478 m). Het dal voert met een goede weg tussen lariksen en Bovendien verkopen en verhuren ze hamers en beitels en houden ze sparren door, naar een landschap van kaal gesteente en grote rots- wekelijks mineralenzoekwandelingen. Tweederde van het Binntal, blokken. Aan het eind schemert in het zuiden de Griesgletsjer met de vanaf Giesse tot de Italiaanse grens, heeft de status van natuur- en Griesstausee ervoor. Op de pas is een restaurant. Daarachter duikt de landschapsreservaat. Voordat de 1,9 km lange tunnel naar Binn weg direct het Italiaanssprekende Ticino in, Airolo tegemoet. werd gegraven (1968) was het dal in de winter geïsoleerd. ßw Wandeling 159 4 uur ß3 ß4 ß5 ß6 ß7 Obergoms ?? Ulrichen – Nufenenpas De Rhône stroomt hier in een vrij breed U-vormig dal met aan weers- Ulrichen (1347 m) ∂ Altstafel (1995 m) 2 u. 45 min. ∂ Nufenenpas zijden groene weiden en steile hellingen. De zuidhellingen zijn (2478m) 1 u. 20 min. veelal kaal, met hier en daar lawinehekken, weiden en moestuinen; de noordhellingen bebost met lariks, fijnspar, zilverspar en berk. De Obergesteln (1358 m; 220 inw.) valt op door de stenen huizen in het dalbodem wordt gebruikt voor landbouw, industrie en als militair centrum; na een lawine in 1868 zijn die gebouwd. oefenterrein. Bij de uitmondingen van de zijdalen liggen de dorp- Oberwald (1377 m; 300 inw.) is het laatste oude boerendorp in Ober- jes met mooie, donkerbruine houten huizen, kapelletjes en kerken, goms. Hier kunnen auto’s inschepen voor de trein die door de Furka­ schuren op stenen ‘voeten’ en moestuinen en overal spuit verfrissend basistunnel naar Realp rijdt en de Furkapas (2431 m) vermijden. Een water uit fonteinen. Grote plaatsen zijn hier niet meer te vinden. stoeltjeslift gaat van juni tot oktober van Oberwald naar Hungerberg Bellwald (1559 m; 400 inw.) is een geliefd vakantiedorp op een pla- dat 400 m hoger ligt op de beboste hellingen van de Blashorn (2777 m). teau boven het Rhônedal, dat heel gemakkelijk te bereiken is met de gondelbaan Fürgangen – Bellwald. Vanaf Bellwald is het zicht op de ßw ß3 ß4 ß5 ß6 ß7 Wannenhorn (3906 m) en de Weisshorn (4506 m) indrukwekkend. Wandeling 162 3 uur 45 min. Van Bellwald gaat een stoeltjeslift naar Steibenkreuz. Oberwald – Furkapas Oberwald (1377 m) ∂ Gletsch (1759 m) 1 u. 30 min. ∂ Furkapass (2431 m) Fiesch Ernen Binntal 2 u. 15 min. Kaas Musikdorf Hotels Waar zoveel koeien lopen, Prestigieus festival in Het gerenoveerde hotel Hierna slingert de weg zich omhoog langs de bruisende Rhônewa- wordt ook kaas gemaakt. authentiek bergdorp van Ofenhorn (1883) in Binn terval, die zich aan het oog van de automobilist onttrekt, met een Beroemd is de Hobelkäse, half juli tot half aug.: heeft een prachtig terras onverwachte blik op de Rhônegletsjer naar het dorpje Gletsch (1759 een voorgerecht van droge, pianomuziek, barokmuziek onder de bomen. Hotel m). Vandaar gaat de weg verder omhoog enerzijds naar de Grimsel- vliesdun gesneden en en literatuur-workshops. Zie Alpenblick in Ernen heeft pas en Berner Oberland, anderzijds naar de Furkapas en het achter- prachtig opgediende kaas. www.musikdorf.ch een gevarieerde menu-kaart liggende Andermatt. Vóór de pas ligt Hotel Belvédère. Fraai is vanaf Het proberen waard. en prettige kamers hier het zicht op de blinkend witte Rhônegletsjer.

256 257