De Taalgrens in De Spiegel Van De Plaatsnamen in En Om Geraardsbergen
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
De taalgrens in de spiegel van de plaatsnamen in en om Geraardsbergen Dr.LucVAN DURME De taalgrens heeft in België al veel inkt doen vloeien. Sinds de vastlegging van de taalgrens in 1963, geldt ze voor de meeste Vlamingen als een feitelijke landsgrens binnen de huidige Belgische context. De door invloedsuitbreiding gedreven Franstaligen leggen zich niet neer bij deze wijze van zien en via taalprivileges, het bentchte faciliteitensysteem, slagen ze erin steeds maar Vlaamse gemeenten in te palmen. In deze bijdrage- een synthese van het referaat gehouden door dr. Van Dunne tijdens de academische zitting van 3 juni 2007- wordt de taalgrens belicht op grond van de plaatsnamen. Dr.Lucvan Dunne is lid van de Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Hij is de auteur van Galloromaniae Neerlandicae Submersae Fragmenta, een toonaangevende studie over taalgrenstoponymie uitgegeven in 1996, die door de auteur is opgedragen aan "onze grote leenneester", wijlen dr. Maurits Gysseling. De Germaans-Romaanse taalgrens Uit die grote Indo-europese naam Nijmegen: nowio-magos, wat in Noordwest-Europa is een taalfamilie gaan zich mettertijd 'nieuwe markt' betekent. bijzonder ruim, veelomvattend en metterwoon dialectische onderwerp. Wij beperken ons varianten ontwikkelen: het Latijn, Dan volgt een eerste germanisering. hier tot de Vlaamse Ardennen, het Germaans, het Keltisch en bij De allereerste teksten berichten ons met bijzondere aandacht voor ons, in de Lage Landen en Noord over bewegingen van Cimbren en de wederwaardigheden van de Duitsland, een taal of - beter - een Teutonen in de 2de eeuw vóór onze taalgrens in en om Geraardsbergen. taalgroep, die men pas vanaf de jaartelling en de linguïstiek vindt jaren 60 van de vorige eeuw heeft in oude vormen van plaatsnamen Bij de studie van de oude taalgrens ontdekt, het zgn. Belgisch, een effectief typisch Germaanse vallen wij bij voorkeur terug op zeer archaïsche variant van het taalevoluties uit de late prehistorie de taalkunde. Ondersteund door Indo-Europees, een variant zonder terug: o > a (bv. in Latijn hostis de archeologie die uiteraard met klankevoluties die andere talen wel tegenover het Germaanse gasti en 'materiële culturen' werkt, leert die doormaakten. Een aantal suffixen in plaatsnamen Latijn Mosa, nu vergelijkende taalwetenschap ons of achtervoegsels zijn kenmerkend Romaans Meuse tegenover het dat de Nederlanden tot omstreeks voor die taal, -ara zoals in Dender, Germaanse Maso, het Nederlandse 2500 vóór Christus behoorden tot Asper en Outer, -ana zoals in Elene, Maas) en p, t, k > f, tlz, lz (bv. Latijn, één grote mediterrane entiteit. Die Eine, Melden, Beveren en Mater Romaans Tournaco >Germaans, entiteit markeert zich onder meer en -ium zoals in de naam Belgium Diets Thournaco, Doornik). door het mannelijke genus van bij Caesar en verder in namen riviernamen zoals Renus, de Rijn, en als Kalken, Welden en Drongen. Plots- brutaal eigenlijk in de Scaldis, de Schelde (l'Escaut in het De namen Ronse en Schorisse geschiedenis die tot dan in de Frans). zijn dan weer typische Belgische prehistorie toch zo traag evolueerde nederzettingsnamen: ze zijn -maken wij nu datgene mee dat Dan komt het Indo-Europees samengesteld met het suffix -akja. de echte basis van de huidige met riviernamen die in de regel taalgrens zou leggen. De komst van vrouwelijk zijn: Maas, Mosa in het En nog een volgende etappe is dan de Romeinen, die in heel Gallië een Latijn, Maso in Germaans. Die Mase, het doorsijpelen vanaf de gste_7de taalkundige pletwals aan het rollen verder dichter bij ons die Zwalme, eeuw vóór Christus tot de tijd bracht: in een tijdspanne van amper die Maarke, verder de Dender, la van Romeinen van het Keltisch. drie eeuwen worden het Keltisch in Dendre, ook nog Middelnederlands Van dat Keltisch zijn vooral veel Frankrijk en het Germaansgekleurde die Dendere, toen nog vrouwelijk plaatsnamen bewaard in Frankrijk Belgisch van bij ons nagenoeg dus! Mogelijk ook Herse(beek), de tot aan de Somme, een naam die volledig vervangen door het Latijn, oude naam van de Molenbeek in op de vorm Somara teruggaat en wat in Vlaanderen een massa Latijnse Geraardsbergen, hoewel de oudste die men terugvindt in de oude plaatsnamen oplevert zoals de vermelding hier in een andere naam van Amiens, Somara-briva. domeinnamen van het type Velzeke richting kan wijzen. Noordelijk vindt men die Keltische en van het type Kaster, Kester, uit Dat Indo-Europees nu doet zijn namen ook aan de Moezel en het Latijn castrum 'kamp'. Voor intrede in West-Europa omstreeks sporadisch aan de Maas en de Rijn Zuid-Oost-Vlaanderen onder meer: zo'n 2.500 vóór onze jaartelling. en de Waal met onder meer de Maalzake, Muzeke > Muziek(bos), 26 Gerardimontium 2007 / 213 De taalgrens in de spiegel van de plaatsnamen in en om Geraardsbergen Gerrnanisering p <f t < th k<h Keltische elementen briga briva nant- vern- e Keltische elementen dunurn kondate noviatum Late IJzertijd: Allerlei plaatsnaamkundige en fonetische gegevens bewijzen dot er in het noorden van Gallië al een soort taalgrens bestond bij de komst van Caesa r. Terwijl in het zuiden het Keltisch de toon aangaf, was in Nederland en Vlaonderen een eerste germoniseringsproces aan de gang. 0 e, Lufeke, ook Elkse uit Elseke 3Je eeuw al storten d e noordelijke ondergaan, nu eens in het voordeel te Vianeen Konteke te O phasselt, grenzen van het Ro meinse va n het Germaans, dan weer verder Ka ter onder Ma ter. lmperium ineen, eerst worden (e n meestal) in het nadeel ervan, Germaa nsta li ge bevolkingsgroepen vooral in he t 'Verre Westen': Frans Al die namen wijzen op een zeer door de Romeinen binnengela ten, Vlaanderen en het noorden van ver doorgedrongen roma ni sering weloverwogen, d e volgende Frankrijk. van de regio. Vergeten w ij evenmin eeuwen strijken ze hier massaal dat die regio ontsloten werd d oor en d eze keer als ongenod e gaste n In Z ui d-Oost-V laa nderen heeft heel wat aftakkingen va n Romeinse neer. Bij ons zijn he t d e Sa ksen, de het Romaa ns op zijn beurt al zijn wegen, zo van de weg Bli cq uy Fri ezen en vooral nog de Fra nken. vroeger terr in verl oren, getuige Velzeke, op zijn beu rt leidend naa r de vele Romaanse na men in Ronse Bavay, naar Reims, Lyon en zo E n nog veel grotere hoeveelheid zoals he t d oublet Beaufa ux/ verder naar Rome. plaa tsnamen d a n in d e Romeinse Schoonboeke, verder Pontsele, tijd, getuigt van deze Germaanse Kl eermont, Tombete en Kasneel, C n wond r dat arch ologisch koloni sa ti e of haar na I e p: in h t z uidwesten komen nog ond rzo k n v ldpro pecti , n d rz tting na m n op -in gn iJ C/11 meer Ro maanse na men voor: in combinati m t vro g r zoa l Hunn g m, op -zele n op Malaise, Putenruwe, Montifaut, verm !ding n van d ontd kking -have; wa t rna m n op -beke zoal Folie, Pissotte, Pl anke tte, Sarte l n van bijz nd r rijk grafinh ud n, " V rb k, na m n p -berg zoal K in oot. hier niet ach t rw g blijv n. n d raa rd b rg n, bo na m n op -!J out plaa naamkund li gt r v nmin z als Bo hout , op /o zoal " klo, m: T nt uit tumb turn, col! ti f bij nz. t mb 'graf uit h l Latijn tumba. In d uw n di p d r t van h t v rhaal van· nz andn, m tijd volgd n, gaat di taal is g n gzaam k nd: in d r n lijn t, I v n v r huiving n erardimontium 2007/ 21 27 De taalgrens in de spiegel van de plaatsnamen in en om Geraardsbergen Ten gevolge van Caesars optreden in Gallië zou het Latijn daar overal zijn intrede doen, ook in Vlaanderen. De Germaanse invallen van de vroege middeleeuwen drongen vervolgens het Latijn zuidwaarts terug. Zo ontstond onze taalgrens: het Dietse Vlaanderen tegenover het Romaanse Wallonië. zuiden, de Scheld e in het westen een door secundaire Romaanse tijd of kort daarop: Premees uit en de oude Rorneinse weg va n kolonisatie ontstane enclave die Liedfremees 'de mansus, de hoeve Bavay naar de kust in het oosten. -zoals het Romaans te Ronse van Liedfried', de Markette 'de keine De gemeentenêlmen Kwaremont zelf- dateert van de Karolingische Maarkebeek', Ru weel' de kleine en Rui en zijn zelf Romaans:' de rue of straat' en Bonjenberg waarin vierka nte berg' en het' La Ru e, het bonje u i t Rom. borne 'grens'. De straêi tdorp'. Andere voorbeelden naam Ladeuze te Etikhove is een \'an Romêl êl nse nan1en: Malaise, ca.800 .Geraardsbergen . migratienaam van latere datum. Marvijle, Bcrl i ere, Saart, Jonkoort, Ka rdenierc, Kokereet en Kontrijn , Dan zij n er nog Korsele te Horebeke ui t het Rom. canta ra na, 'zin g, o en Bossenaar te Etikhove. Korsele, kikker', dus ' plaats waar de kikker uit Romaans curticella 'kleine kwaakt' . Aêin de Schelde vindt hoeve' en Bossenaar 'buksusbos', men bovendien een onvervalste ca. 1000 Ger~ardsb~rgen die in theorie zowel laat-Romeins naam op court, Grijkoort, en een als vroegmiddeleeuws kunnen zijn. naam met evolutie ei> oi, jonkoort. Wegens zijn accentpatroon is Korsele Flobecq Uit die laatste evolutie a ll een al wellicht middeleeuws, Bossenaar dan mag men concluderen dat het weer laa t-Romeins. Romaans er zeker gesproken werd tot omstreeks 1100. In Kluisbergen ca. 1250 Gerqardsbergen De verfransing van Ellezelles/Elzele staan Romania en Germania en Flobecg/ Vloesberg was groten eigenlijk regelrecht tegenover elkaar deels voltooid in de 12dc eeuw.