De Biënnale Van Venetië Een Handleiding Op Sneakers

De Biënnale van Venetië Een handleiding op sneakers. Door Chantal Pattyn.

Alles voor de kunst Van maandag tot donderdag om 17u THE SUMMER OF LOVE AND ART

2017 is een historisch jaar voor de beeldende kunst. Na een proloog in Athene (nog tot 16 juli) vindt in Kassel de vijfjaarlijkse Documenta plaats. Op een steenworp daarvandaan, in Münster, is er Skulptur Projekte, dat slechts om de tien jaar wordt georganiseerd en deze keer in handen is van de oude en wijze curator Kasper König. Maar om de twee jaar trekken wij trouw naar de grand old lady aller tentoonstellingen: La Biennale di Venezia. De Dogen- stad kreunt dan nog meer dan anders onder het gewicht van de kunst, met naast de Biënna- le zelf tal van tentoonstellingen, zoals van Damien Hirst, Philip Guston en Shirin Neshat. De Belgen zijn alvast goed vertegenwoordigd. Dirk Braeckman toont zijn sublieme foto’s in het Belgisch Paviljoen. Koen Vanmechelen steelt de show aan het Canal Grande met een bronzen kippenpoot en twee gigantische eieren. Jan Fabre is present met Glass and Bone Sculptures. Edith Dekyndt is met prachtig werk vertegenwoordigd op Viva Arte Viva. Axel Vervoordt pakt voor de laatste keer het Palazzo Fortuny in met de innemende tentoonstelling Intuition. Geen mens die het allemaal bekeken kan krijgen, maar voor uw mentaal comfort, alsmede antici- perend op zere voeten en een hoofd dat van al die beelden zeer explosief kan worden, lijst ik een paar persoonlijke hoogtepunten op.

De Biënnale vindt traditioneel plaats in de Giardini, het mooie park van Venetië. In het Cen- trale Paviljoen kan je het eerste deel van de grote tentoonstelling bekijken. Die gaat verder in het Arsenale en de Giardino delle Vergini. Op beide plekken bevinden zich de meeste landenpaviljoenen. De oudste en meest prestigieuze tref je aan in de Giardini. De rangschik- king laat soms oude Europese krachtlijnen zien. Het Verenigd Koningrijk moet als buren Frankrijk en Duitsland verdragen, ook na de Brexit. Iets verderop, twee straten van elkaar, liggen Rusland en de V.S.. Het oudste paviljoen is het Belgische, dat tussen Spanje en Ne- derland (een ontwerp van Gerrit Rietveld) ligt. Veel landen betrekken ook een palazzo in de stad. Dit jaar nemen 86 landen deel. Kortom, je reist naar Venetië en je krijgt de hele wereld te zien.

2 VIVA ARTE VIVA

3 DE CURATOR: HET IS EEN VROUW!

De curator van de Biënnale schiet na de bekendmaking meteen omhoog in de Power Top 100 van ArtReview, die nog altijd wordt aangevoerd door Hans Ulrich Obrist, de als een popster aanbeden en de wereld rondtrekkende directeur van The Serpentine in Londen. Christine Macel is sinds 2000 chief curator bij het Centre Pompidou. Daar zag ik enkele prachtige tentoonstellingen van haar hand: o.m. van Nan Goldin, Gabriel Orozco en Philippe Parreno. Ze heeft zelfs een link met ons land: in 2007 cureerde ze de tentoonstelling met werk van Eric Duyckaerts in het Belgisch Paviljoen. Maar de tentoonstelling waarmee ze zich op de wereldkaart zette was Ravel, Ravel, Unravel, de imposante en beklijvende installatie van de Albanese kunstenaar Anri Sala in het Frans Paviljoen, dat in 2013 in het Duitse Paviljoen plaats vond. Met deze huisruil wilden de curatoren de aandacht vestigen op de verjaardag van het Elysée-verdrag, dat 50 jaar daarvoor door De Gaulle en Adenauer was ondertekend. De ster van Anri Sala schoot na deze presentatie als een komeet omhoog. Ravel, Ravel, Unravel zag ik nadien in het New Museum in New York maar die presentatie kon niet tippen aan de belevenis die Macel in het Franse paviljoen had gecreëerd.

Sinds 1895, het jaar waarin de Biënnale van start ging, is Macel slechts de vierde vrouw die de zaak mag cureren. Maria de Corral en Rosa Martinez waren in 2005 de eerste vrouwen die de Biënnale mochten maken. Snel gerekend betekent dit dat vrouwen 110 jaar of 51 edities op de bank bleven zitten. Bice Curiger was curator van de Biënnale in 2011. Van de 57 edities werden er tot nog toe dus slechts drie door vrouwen geleid. Wat een gekkigheid.

Curator Christine Macel in Venice (© Jacopo Salvi – La Biennale di Venezia)

4 & HAAR TENTOONSTELLING VIVA ARTE VIVA.

Toen de titel van de 57ste Biënnale werd bekend gemaakt, voelde ik me even ongemakkelijk. Macel pakte uit met slechts drie woorden: Viva Arte Viva. Hip hiep hoera voor de kunst! In deze nogal catastrofale tijden verwacht ik van curatoren, zeker als ze zo’n opdracht krijgen, toch een net iets urgentere boodschap dan dat de kunst de laatste plek is waar de mens zich vrij kan voelen en bovendien het enige alternatief blijkt tegen individualisme en onverschilligheid. De wereld staat in brand maar gelukkig is er de kunst: Alessandro Baricco zal er het zijne van denken. Anderzijds was ik dan weer geporteerd voor het feit dat, in tegenstelling tot de Docu- menta van Adam Szymczik en de vorige Biënnale van Okwui Enwezor (toen maanden aan een stuk uit Das Kapital van Marx werd voorgelezen) dit keer geen al te grote politieke statements werden gedaan. Na een bezoek aan de Documenta in Athene had ik namelijk meer dan ooit behoefte aan kunst in plaats van aan retoriek. Zoals Kasper König me zei op een bankje in Griekenland: This is all about ethics, not aesthetics. Macels Biënnale lijkt wel een tegenpool.

5 Macel wil in de eerste plaats een positief geluid laten horen. Ze huldigt de waarden van het Waar in het Centraal Paviljoen de tentoonstelling nog enigszins evenwichtig en zelfs tradi- humanisme. Kunst is voor haar sowieso an act of resistance, maar ook een geste van vrijheid tioneel is, komt het Arsenale als een orgie van vormen en kleuren over. Ik waande me soms en generositeit. Kunst heeft dan wel de wereld niet veranderd, zegt ze, maar het is wel de plek in de sixties, die ik nochtans alleen ken van horen zeggen. Macels focus op de the commons, waar één en ander opnieuw kan worden uitgevonden. Allright, natuurlijk. Het is old school maar de utopie, de ecologie, het spirituele, het erotische en het sjamanistische levert een nogal haar Biënnale bruist wel van de energie, ook omdat ze vooral op de praktijk van de kunstenaar eenzijdige en vooral formalistische tentoonstelling op, met zelfs een paar zeer genante ver- inzet. Een nieuwigheid is de Tavola Aperta / Open Table: op vrijdag en zaterdag praten kunste- toningen. Tijdens de openingsdagen werd het Arsenale smalend the workshop genoemd. naars er met bezoekers over wat hen drijft en bezig houdt. Nooit zag ik zoveel kunst die met naald en draad werd gemaakt. Nooit zoveel spectaculaire en wereldverbeterende artistieke arbeid en planetaire dansjes waar ik warm nog koud van 103 van de 120 kunstenaars op Viva Arte Viva debuteren op deze biënnale. Sommigen zijn nog werd. Toen ik aan het einde van de Corderie kwam was ik zo wanhopig dat ik me bijna in de heel jong, anderen zijn al jaren in de luwte bezig, een aantal onder hen is er domweg niet meer al te uitnodigende en bontgekleurde wollen bollen van Sheila Hicks had gestort. Maar ik hield (Uriburu, Pootoogook, Heidi Bucher, Maria Lai, Bas Jan Ader). Hun werk wil Macel alsnog voor het me in. En toch, in deze sjamanistische kermis viel ook een aantal wonderlijke dingen te voetlicht brengen. Het is een trend die al een aantal jaren meegaat bij curatoren. De kunstgeschie- ontdekken. Zelfs in de afdeling snit en naad. De in de Filippijnen geboren krasse knar David denis is een al te lineair en uit westers oogpunt geschreven boek dat vooral uit mannen bestaat, Medalla gaat nog altijd mee met A Stitch in Time, dat hij in 1968 begon en waar je nog altijd, dus wordt die per Biënnale en Documenta uitgebreid met nieuwe namen en oeuvres, uit landen als bezoeker, je bijdrage aan kan leveren. ver hiervandaan. Maar Macel maakt er geen strategisch punt van. Ze doet het gewoon. Het nadeel van zo’n simpele en hoopgevende boodschap is dan weer de vrijblijvendheid ervan. Haar voorgan- gers hanteerden vaak kunsthistorische ijkpunten. Hier weinig tot geen geconsacreerde namen. Wel een aantal usual suspects, zoals Olafur Eliasson en Philippe Parreno.

Viva Arte Viva werd ingericht in verschillende paviljoenen, of beter: Trans-Pavilions. Niets dogmatisch in de Biënnale van Macel. Alles is er vloeibaar: van the Pavilion of Artists and Books, the Pavilion of Joys and Fears (beide in het Centraal Paviljoen), tot the Pavilion of the Common, the Pavilion of the Earth, the Pavilion of Traditions, the Pavilion of Shamans, the Dionysian Pavilion, the Pavilion of Colours en the Pavilion of Time and Infinity (Arsenale).

6 David Medalla

7 DEEL 1: HET CENTRAAL PAVILJOEN

Frances Stark Macel houdt van het Latijnse begrip otium, dat ik gemakshalve maar als artistiek renderen- de luiheid zal vertalen. Ze hangt foto’s op van een slapende Franz West en eert wijlen Mladen Stilinovic, de Servische conceptuele kunstenaar die zijn dag liever slapend doorbracht dan te worden gekweld door de gedachte aan Tito. Otium is ook aanwezig in het bijzonder geestige en persoonlijke werk van de Amerikaanse Frances Stark. Meet Bobby Jesus!

Raymond Hains Wijlen Raymond Hains gedroeg zich altijd al als een luis in de pels van het establishment. Over biënnales, met hun ouderwetse manier om via de kunst een land te representeren, was hij bijzonder kritisch. Hij maakte zelfs een affiche voor het paviljoen van China toen dat land nog helemaal niet vertegenwoordigd was. Dit werk is behalve heel geestig nog altijd zeer relevant.

Taus Makhacheva, Tightrope, video still. 4K Video, 73min, color, sound, 2015. Courtesy of the artist.

Taus Makhacheva Een koorddanser brengt 61 schilderijen over van de ene rots naar de andere, waar de werken in een soortement depot belanden. Alle schilderijen komen uit het museum van Dagestan, waar de kunstenares ook deels woont en werkt. De vraag die ze zich stelt is wat musea met dit sociaal-realistische erfgoed in de toekomst zullen aanvangen. En wat te doen als sommige werken nooit meer uit de bewaring komen, ten voordele van een globale aanpak? Een innemende film. 57. Biennale di Venezia, Giardini, Raymond Hains, ph. Irene Fanizza

8 John Waters Liu Ye Het was maar om te lachen! Kitschmaster en filmmaker John Waters duikt her en der op met Deze Chinees werd twee jaar voor de culturele revolutie geboren. Toch hadden zijn ouders hilarische billboards. All the bad reasons for making art today! For Fun and Fame! For Bree- zonevreemde boeken in huis. Liu Ye zet op meticuleuze wijze de covers van Nabokovs Lolita ding or Bounty! For Pride or Power! For Prestige or Spite! en een monografie van Piet Mondriaan op doek en op hun kop.

Liu Ye

John Waters Andy Hope 1930 Geestige comic-achtige werken en de zeer bevreemdende film Vertical Horizon met een Ciprian Muresan personage dat van de set van Star Wars lijkt ontsnapt en hier in de toekomst komt wandelen, Zijn sublieme potloodtekeningen, gebaseerd op afbeeldingen van meesterwerken van Masac- zich verbazend over hoe wij ons gedragen. cio, Tiepolo, Coreggio … zijn op het randje van onleesbaar. Muresan lijkt aan zijn onderwerp de ene na de andere laag toe te voegen. Als kleine jongen maakte hij de omwenteling mee Cerith Wyn Evans na de dictatuur van Ceausescu. Kunst was iets dat je alleen in boeken vond, terwijl we nu Deze Brit, die me altijd weet in te palmen, toont de installatie Pasolini Ostia Remix, met een in een totaal overrompelende beeldcultuur leven. Dat schisma maakt hij prachtig duidelijk. film waarin hij reflecteert over de moord, in 1975, op Pier Paolo Pasolini. Voer voor cinefielen, want de kunstenaar graaft diep in het werk van de schrijver-filmer (met referenties naar zijn Edipo Re uit 1967).

9 Marwan Kiki Smith Zeer intense schilderijen van deze Syriër die vorig jaar overleed in Berlijn, waar hij zijn carrière Op Nepalees papier laat Kiki Smith (een Duitse kunstenares die in NY woont en werkt) in uitbouwde, door overdag te werken en ’s nachts te schilderen. inkt allerhande figuren ontstaan. Zij is er zelf ook bij. Heel precieus en fragiel.

Marwan, Untitled, 1964-1992, oil and tempera on canvas, installation view, Central Pavilion, 57th Venice Biënnale. Courtesy: La Biennale di Venezia; photograph: Francesco Galli

Sebastian Diaz Morales Hier kan je uren liggen detoxen en mediteren, kijkend naar een in het luchtledige zwevende man.

Lubos Plny Prachtige anatomische tekeningen van deze Tsjech die ook al eens zijn wang aan zijn arm naaide.

Kiki Smith

10 Lubos PLNY

11 DEEL 2: ARSENALE

Franz Erhard Walther Werk van deze kunstenaar leerde ik in 2014 al kennen via een prachtige tentoonstelling in Wiels. Walther kreeg trouwens de Gouden Leeuw voor de beste kunstenaar in Viva Arte Viva. Het zal je maar overkomen, op je 78ste. Zijn Wall-Formation Series uit de jaren ‘80 zitten ergens tussen schilderkunst en sculptuur in. En je mag er als bezoeker in principe in gaan staan. Walther rekent op uw verbeelding en medewerking.

Martin Cordiano Wandel door de Common Places van deze Argentijn. Een architecturale bevraging over onze omgang met de realiteit, en hoe die geconditioneerd is, ook al denken we dynamische wezens te zijn.

Lee Mingwei

Lee Mingwei Je kan je oude kleren laten verstellen bij deze kunstenaar uit Taiwan. En ondertussen een praatje slaan.

Martin Cordiano: Common Places. The Pavilion of the Common. Photo © Inexhibit

12 Anri Sala Kananginak Pootoogook De Albanees Sala (1974) is graag met muziek en geluid bezig, en hoe deze sculptuur worden Hij was lang één van de belangrijkste vertegenwoordigers van de Inuit art scene. In prach- in de architectuur waarin ze weerklinken. In All of a Tremble. Encounter I monteerde hij tegen tige tekeningen, gemaakt met inkt en kleurpotlood tijdens de laatste jaren van zijn leven (hij een grote wand een klein muziekdoosje. Terwijl het zijn geluidjes produceert, creëert het stierf in 2010), reflecteert hij over de manier waarop zijn volk met sociale en culturele veran- meteen ook het ritme van het behangpapier. Sala, ten voeten uit. deringen is omgegaan.

Nicolas Garcia Uriburu Op 19 juni 1968, om 8 uur ‘s ochtends, kieperde deze Argentijn 30 kilo fluoresceïne in het Canal Grande, dat een hele dag groen bleef kleuren. Uriburu voegde er een manifest aan toe waarin hij ijverde voor efemere vormen van kunst. Nadien deed hij de truc over in de East River, de Seine en de Rio de la Plata. Uriburu stierf vorig jaar in Buenos Aires. Dit is een mooi eerbetoon aan een uitzonderlijk kunstenaar.

Kananginak Pootoogook

Nicolas Garcia Uriburu

13 Huguette Caland Sheila Hicks Caland (1931) woont sinds de jaren ’80 in L.A. maar was een van de pioniers van de feminis- Hicks (1934) is een van de grand old ladies van de Amerikaanse kunst die veelal met textiel tische scène in Libanon. Centraal in haar werk staan het vrouwelijke lichaam en de seksua- bezig is. Haar installatie op het einde van de Corderie is indrukwekkend. liteit. Haar inkttekeningen lijken slechts uit een paar lijnen te bestaan. Pure poëzie met een minimum aan middelen. Ik had de kaftans die ze er toont zo mee naar huis willen nemen.

Sheila Hicks

Huguette Caland

14 Edith Dekyndt De enige Belgische in de tentoonstelling van Macel! Volgens de short guide is ze in Leper en niet in Ieper geboren, maar alla. Dekyndts werk kreeg een prachtige presentatie in Wiels vorig jaar. Ze was ook een van de laureaten van de Belgian Art Prize in Bozar. Daar toonde ze een gigantisch gordijn dat vol spijkers zat. In Venetië ook een gordijn: Slow Object 08. Maar dan behangen met zilverfolie. Haar werk gaat over transformatie, ook van het materiaal zelf. Tegen het einde van de Biënnale zal de folie er door de vochtigheid en het licht helemaal anders uitzien. Al die maanden laat Dekyndt ook letterlijk het stof wegvegen in One Thousand and One Nights. Het is een van de mooiste en ook verstilde momenten in het Arsenale.

Edith Dekyndt Slow Object 08

Hassan Khan Een pionier van de Egyptische underground scene. Pakt in de Giardini delle Vergine uit met een audio-installatie. Khan kreeg de Zilveren Leeuw voor de beste jonge kunstenaar op Viva Edith Dekyndt One thousand and one Nigths Arte Viva.

15 GOUDEN LEEUWEN

De Gouden Leeuw voor Lifetime Achievement ging dit jaar naar de Amerikaanse pionier in performance en body art Carolee Schneemann. Werk van haar (en ook van o.m. Valie Export en Orlan) is te zien op de voor de rest niet zo geslaagde tentoonstelling Body and Soul. Corpo e Anima. Performance Art. Past and Present, in het Palazzo Pisani.

Campiello Pisani. Links van Palazzo Franchetti. Open van dinsdag tot zaterdag van 14 tot 19 uur. Tot 26 november.

Duitsland viel twee keer in de prijzen met de Gouden Leeuw voor het beste paviljoen en met een Gouden Leeuw voor de beste kunstenaar op Viva Arte Viva: Franz Erhardt Walther.

Franz Erhardt Walther

16 De Paviljoenen! Op deze Biënnale zijn meer dan 80 landenpaviljoenen te zien. Mijn top 10. Gebaseerd op wat ik zag, want 80 was een maat te veel!

17 1. ZWITSERLAND Women of Venice Carol Bove and Teresa Hubbard/ Alexander Bircher

Ik hield van nogal wat paviljoenen, maar hier voormalige geliefde van Giacometti, tot leven werd ik bij mijn nekvel gegrepen. Eerst wat wordt gewekt door haar zoon, wiens vader geschiedenis: de architect van het Zwitsers dus wellicht Giacometti was. Die zoon, een paviljoen was Bruno Giacometti, u raadt het krasse 80er ondertussen, haalt herinneringen juist: de broer van Alberto Giacometti. De cu- op aan zijn Amerikaanse moeder die zelfs door rator stelde zich de vraag hoe het kwam dat haar eigen, rijke familie op droog zaad werd Alberto, de grote en gevierde beeldhouwer, gezet en alles deed om als single mom haar nooit in het Zwitsers paviljoen, door zijn eigen kind op te voeden, en van wie de zoon al die broer in 1952 ontworpen, heeft willen ten- jaren niet wist dat ze een kunstenaar was toonstellen. Blijkbaar zat de nationaliteits- geweest. Een leven dat prachtig was begon- kwestie hem in de weg. Giacometti, die in nen - verliefd aan de zijde van Giacometti - en Parijs woonde en werkte, beschouwde zich eindigde in Versailles, de nogal ironische als een internationaal kunstenaar. Zijn sculp- naam voor een appartementsblok in Los An- turengroep Femmes de Vénise toonde hij in geles waar aan lager wal geraakt volk alsnog 1956 dan ook in het Frans paviljoen. Ze wor- van enige social security kon genieten. Aan den door Carol Bove, in her way, herschapen de ene kant hoor je zijn verhaal, aan de ande- in het Zwitsers paviljoen. Maar het wonder re kan dat van Flora. Het was voor mij het geschiedt binnen. Daar is een film te zien waar meest emotionele moment van de Biënnale. de Amerikaanse kunstenares Flora Mayo, de

Carol Bove, installation view of sculptures included in ‘Women of Venice’ at the Swiss Pavilion, 57th Venice Biënnale, 2017. Courtesy: the artist, David Zwirner New York/London, Maccarone New York/Los Angeles

18 2. U.S.A. Mark Bradford

Bradford is black and gay. Dat je dit anno 2017 nog dient te vermelden, is sowieso van de pot gerukt. Maar hij representeert alles wat zijn land ondertussen niet meer representeert. Bradford groeide op in de beauty parlour van zijn moeder in zuid-L.A.. Hij zou er ook werken, voor hij op zijn 30ste naar het bekende CalArts (California Institute of the Arts) trok. Hij maakt monumentale werken, een mix van collage en schilderkunst en sculptuur. De manier waarop hij het Amerikaans Paviljoen inneemt is weergaloos. Eerst en vooral ontneemt hij je de sensatie om via de grote deur het zogenaamde Witte Huis in Venetië te betreden. Je komt er in via een kleine zijdeur en daar word je meteen letterlijk klein gemaakt omdat Brad- ford er een gigantische sculptuur in ophing. Net zoals in de rest van het paviljoen: schilderijen (of waar daarvoor moet doorgaan) en werken die bestaan uit verf, papier en touw. Het Installation view, Mark Bradford: Tomorrow Is is subliem. Sinds een jaar of twee zit Bradford bij galerie Hauser Another Day. Venice Biënnale 2017, US Pavilion. Photo: Joshua White.Courtesy the artist and Hauser & Wirth. Voor een werk tel je ondertussen een paar miljoen & Wirth. dollar neer. Ook dat is de kunstwereld.

Installation view, Mark Bradford: Tomorrow Is Another Day. Venice Biënnale, US Pavilion, 2017. Photo: Joshua White. Courtesy the artist and Hauser & Wirth.

19 3. BELGIË Dirk Braeckman

Het Belgisch paviljoen is het oudste van de Giardini. Dit gebouw uit 1907 van Léon Sneyers is een juweeltje, dat er de voorbije jaren helaas bijzonder slecht aan toe was. Maar cultuurminister Sven Gatz hield woord nadat tijdens de architectuurbiënnale vorig jaar de emmers klaar stonden om het water uit het lekkende dak op te vangen. Hij liet het gebouw, samen met zijn Franstalige col- lega, opknappen. Het is een zegen voor Dirk Braeckman om daar zijn foto’s te mogen tonen, met het licht dat van boven komt en zo heilzaam is voor zijn werk. Curator Eva Wittockx (Museum M, Leuven) koos voor een heel bescheiden en zelfs traditionele aanpak. Ook als een reactie tegen het spektakel in veel andere paviljoenen. Het werk van Braeckman laat zich alleen in de diepte van de materie kennen. Hier geen verhaal, geen anekdotiek. Braeckmans onderwerpen zijn vaak tri- viaal. De fotograaf focust zich op een deurpost, een raamkozijn, een stuk vloer, een gevel, een gordijn. Soms een vrouw. Of een schilderij waarop zijn oog viel. Maar zelfs dat hoeven we niet te weten. Zijn foto’s laten voorts alle tonen tussen wit en zwart zien. En hier zelfs een beetje kleur. Maar het spektakel zit in de manier waarop Braeckman het beeld in de donkere kamer bewerkt. Indrukwekkend is een serie van vier foto’s, in de achterste ruimte, van een aanrollende golf. Daar laat de kunstenaar pas echt in zijn kaarten kijken. Het werk dat Braeckman in de Belgisch paviljoen toont, zal nadien te zien zijn Museum M en in BOZAR.

P.K.-S.J.-16#1

20 L.V.-V.L.-3.2016 Z.Z.-T.T.-17#2

21 4. DUITSLAND Faust Anne Imhof

Sommige bezoekers bleven er tijdens de ope- Faust. Het is een uitgerekte, melancholische, ningsdagen wel drie uur rondhangen. Zo con- post-apocalyptische trip en parabel. Met me- fronterend en ontregelend is de installatie van dewerking trouwens van een jonge Belg: Billy Anne Imhof. Jonge performers, blik op minder Bultheel die ook voor de score zorgde. Nu heb dan nul, treffen enkele handelingen op en on- ik al te veel fantastische performances gezien der een oppervlak in glas. Buiten lopen enkele om hier helemaal voor op de knieën te gaan. Ik gevaarlijke honden rond. Imhof wil met haar ben van de generatie die werd opgevoed met Faust iets over onze neoliberale tijden zeggen Meg Stuart. En ik zag nogal wat van Tino Se- en dus over vervreemding, ook van ons eigen hgal. Maar wie hier misschien voor het eerst lijf. Wij zijn geen individuen, we zijn consume- met performance in contact komt, zal merken rende wezens die op hun beurt ook zelf worden hoe een live ervaring je hele lijf en zinnen kan geconsumeerd. Wij zijn zonder ziel, net als bewerken.

Performers in the German artist Anne Imhof’s “Faust” during a press preview last week at the Venice Biennale. Ms. Imhof won Anne Imhof, Faust, Performance, 2017, German Pavilion, Biennale di Venezia 2017, winner of the Golden Lion. the Golden Lion for best national participation for the work. Credit Vincenzo Pinto/Agence France-Presse — Getty Images Geen fotograaf vermeld

22 5. ROEMENIË Apparitions Geta Bratescu

De voorbije jaren zag ik nu en dan werk van de tige foto is die waarin ze zich met de typema- ondertussen 91-jarige Geta Bratescu en altijd chine van haar moeder laat zien: Lady Oliver in was het totaal anders. Geen medium lijkt ze Traveling Costume. Ik was vooral gek op de onbenut te laten. Ze tekent, ze knipt, ze foto- Faust-serie die uit 31 werken op papier grafeert, ze filmt. Soms beperkt ze zich tot een bestaat. Bratescu is pas laat internationaal ready made: My Father’s Spectacles. Haar bekend geworden. Dit najaar organiseert het werk is ook een reflectie op het vrouwelijke, MSK Gent een grote tentoonstelling met haar niet zelden fotografeert ze zichzelf. Een prach- werk.

Installation view of Geta Brătescu “Apparitions,” for the Romanian Pavilion at the 57th Venice Biënnale, 2017. Photo by Casey Kelbaugh for Artsy.

23 6. FRANKRIJK Studio Venezia Xavier Veilhan

In het Franse paviljoen gonst het van de be- aan wat met een duur woord relationele es- drijvigheid. In een architecturaal indrukwek- thetiek wordt genoemd. De kunst ontstaat kende installatie wordt muziek gemaakt én alleen in samenwerking met anderen. Af- opgenomen. Op ieder moment van de dag hankelijk van wie er komt spelen, heb je zijn muzikanten bezig. Het is zowel een ode telkens een nieuwe en immersieve ervaring. aan Pierre Schaeffer, die stelde dat muziek Ik was er twee keer en ik had het hele pavil- sprekende architectuur is, als aan Kurt Sch- joen meteen naar het Klarafestival willen witters’ legendarische Merzbau in Hanno- verhuizen. Co-curator van het Franse pavil- ver, die door een Brits bombardement werd joen is trouwens kunstenaar Christian Mar- vernield. Veilhan is een kunstenaar die doet clay.

French Pavilion Xavier Veilhan

24 7. OOSTENRIJK Erwin Wurm & Brigitte Kowanz

Dolle pret verzekerd met Erwin Wurm, die Bovenaan heb je een wonderlijk zicht op de kunst maakt die op jouw medewerking re- Giardini. Om Wurm een plezier te doen mag kent. Je kan op zijn One Minute Sculptures je een selfie maken en posten met zijn #. zitten, steunen, leunen, hangen, … Ik heb Voorts in dit mooie paviljoen enkele prachti- me ingehouden om niet in zijn caravan te ge lichtsculpturen van Brigitte Kowanz. klimmen. Ik ging wel de vrachtwagen in.

One minute sculpture

25 8. U.K. Folly Phyllida Barlow

Barlow is een stuk in de 70 ondertussen. Haar geren. Barlow staat oprecht te kijken van deze faam is van recente datum, na een tentoonstel- plotse bijval. Ze werd al vergeleken met Louise ling in The Serpentine in London waarop ze Bourgeois, die ook lang op erkenning moest werd opgepikt door Hauser & Wirth, één van wachten. Terwijl haar werk het zo verdient. de grootste en meest prestigieuze galeries ter Folly, zo heet haar tentoonstelling in Venetië. wereld. Het zal je maar overkomen. Je bent Barlows Folly begint zelfs buiten, links en kunstenaar, je voedt vijf kinderen op, je geeft rechts van het paviljoen, met gigantische en les, en je studenten (Martin Creed, Tacita bontgekleurde bollen. Binnen word je bijna Dean, Rachel Whiteread …) veroveren de we- belaagd door haar sculpturale overvloed, vol reld terwijl je zelf je werk soms op straat zet humor trouwens. om te weten te komen hoe mensen erop rea-

Folly Phyllida Barlow Folly Phyllida Barlow

26 9. JAPAN Turned Upside Down, it’s a Forest Takahiro Iwasaki

Op een Biënnale doen mensen de gekste din- Hiroshima en die door de geschiedenis beladen gen. Ze gaan een uur aanschuiven om op de plek speelt een heel grote rol in zijn praktijk. omgekeerde truck van Erwin Wurm een selfie Een prachtig werk stelt de pagode van Ruriko-ji maken, en ze staan in de file voor het Japanse en haar reflectie in het water voor. Reflection paviljoen om op een laddertje te klimmen. On- Model (Ship of Theseus) toont het Isu- dergetekende kon er ook niet aan weerstaan. kushima-schrijn dat werd verwoest door de Eenmaal ik mijn hoofd door de opening had tyfoon in 2004. Andere werken verwijzen naar gekregen bleek dat ik middenin een minutieus de economische en industriële realiteit van opgebouwd landschap was terecht gekomen. Japan. Een diepzinnige beleving. Takahiro Iwasaki (1975) woont en werkt in

japan pavilion venice art Biënnale takahiro iwasaki ©designboom Met mijn hoofd in Japan

27 10. TAIWAN Doing Time Tehching Hsieh

Najaar 1973 sprong deze kunstenaar uit een vast in allerhande documenten. Een 16 mm-ca- raam op de tweede verdieping van zijn huis in mera filmde hem telkens hij zijn prikklok haalde. Taipei. Hij brak beide enkels. Van deze act blijft Van de 8760 punch-ins miste hij er 133. Het is alleen een foto over, die niet zo legendarisch is krankzinnig als je beseft hoe extreem hij ging geworden als die van Yves Klein die in 1960 in dit werk dat ons het verschil tussen de klok- hetzelfde deed, maar beschermd door een zeil tijd en de beleefde tijd (Joke Hermsens thema- en het comfort van Photoshop. Bas Jan Ader tiek) wil duidelijk maken. Een andere perfor- hield er ook van om overal uit te vallen, om mance hield de kunstenaar een jaar buiten, vervolgens van de aardbodem te verdwijnen. met enkel een slaapzak, een camera, een radio Hsieh was duidelijk niet op de hoogte van wat en wat kleren in een rugzak. Ondertussen do- er in het westelijk halfrond aan artistieke val- cumenteerde hij al zijn wandelingen door de partijen te rapen viel. Hij zou uiteindelijk naar stad. Een artistieke dakloze, die op gevaar van New York verhuizen. Daar besliste hij, op 30 eigen leven, aan kunst deed. Deze tentoonstel- september 1978, om een jaar lang volgens een ling is een eye-opener. aantal zelf opgelegde regels te leven. Een van zijn One Year Performances bestaat eruit dat Palazzo delle Prigione, San Marco. Rechts van hij ieder uur van iedere dag en nacht op een het Palazzo Ducale en tegenover de vaporet- prikklok zal drukken. Deze extreme manier van to-stop San Zaccaria. Tehching Hsieh, One Year Performance, 1981–82. © Tehching Hsieh. Courtesy the artist, Gilbert & Lila Silverman, and Sean Kelly Gallery. kunst als a living process legde hij minutieus

28 & dan de rest van de stad

29 DAMIEN HIRST TREASURES OF THE WRECK OF THE UNBELIEVABLE Hirst ging al voor de biënnale opende we- want je wordt verwelkomd door een bronzen Ter meerdere eer en glorie van zich- reldwijd met alle aandacht lopen door zijn gigant die de hele binnenkoer inneemt. In zelf. Wie goed kijkt, zal her en der het tentoonstelling Treasures of the Wreck of een documentaire, stijl National Geographic, beeld van ‘de verzamelaar’ zien opdui- the Unbelievable in zowel Palazzo Grassi als maak je kennis met de mannen die de schat ken. Hirst toont zich alweer de opper- in Punta della Dogana. Geen kunstenaar uit zee hebben gehaald. Ze zijn verrukt. Je cynicus. Maar ga toch kijken, want het deed het hem ooit voor. Maar François Pi- ziet ze op de bodem van de oceaan giganti- is in alles: Unbelievable! nault, de Franse luxe-goederenmagnaat, sche sculpturen opvissen. Je wilde even dat ging voor de bijl. Deze tentoonstelling, die je het waar was. Hirst laat vervolgens de Palazzo Grassi (Fermata San Samuele) in Palazzo Grassi moet beginnen, is één gi- schatten ook zien. Het moet een krankzinni- en Punta della Dogana (Salute). Open gantische grap. Helaas heeft Hirst wat te- ge job zijn geweest om al deze beelden zo van 10 tot 19 uur. Dicht op dinsdag. Tot veel tijd nodig om zijn mop te vertellen, secuur na te maken, bemost en al. Voor wie 3 december. waardoor je de pointe al kent voor hij klaar de grap dan nog niet door heeft: het mos en is met zijn vertelling. Alles aan deze tentoon- de koralen die zich op de sculpturen hebben stelling is exuberant. vastgezet, bestaan uit beschilderd brons.

Niet alleen het werk zelf, maar ook de pro- Op de eerste verdieping sta je plots oog in ductie ervan. Zo is het een van de duurste oog met Goofy en Mickey Mouse. Jaja, die tentoonstellingen die ooit werd gemaakt. waren er natuurlijk ook bij toen onze slaaf Hirst en zijn team werkten er tien jaar aan. inkopen ging doen op de toenmalige kunst- In het kort: in de tweede eeuw verzamelde markt. Hirst gaat zo tot het uiterste en in de de vrijgevochten slaaf Cif Amotan II alle perfectie dat je je hoed wil afdoen. Tot en kunstwerken ter wereld. met tekeningen van Renaissance-meesters die al deze pracht wilden documenteren. Zijn Indische mandala’s, Egyptische farao’s, Maar na de zoveelste fake maar perfect uit- beelden uit Bénin, munten, juwelen, glyp- gevoerde sculpturengroep, in marmer of tiek, … moesten allemaal verscheept wor- brons, ga je je steendood vervelen. Hirst den naar zijn tempel voor de zon. Helaas: het maakt een grote parodie op de kunstwereld. schip, The Unbelievable, zonk! En niemand Zijn slaaf is het prototype van de nouveau Damien Hirst minder dan Damien Hirst liet bijna twee mil- riche die zich op de kunstmarkt begeeft, lennia later de schat opgraven. De entree in meesterwerken koopt aan gelijk welke prijs, het Palazzo Grassi is alvast adembenemend om ze vervolgens in zijn privémuseum onder te brengen. 30 Damien Hirst Damien Hirst

31 PHILIP GUSTON AND THE POETS

Philip Guston (1913-1980) was een schilder Guston had een grote liefde voor Italië en van Canadese afkomst. In deze tentoonstel- voor haar meesters. Zijn werk wordt er nu ling wordt zijn werk, dat ik altijd prachtig heb en dan geconfronteerd met dat van van zijn gevonden, in relatie gebracht met de poëzie oude helden. Guston was gek op het werk van o.m. D.H. Lawrence, W.B.Yeats, Wallace dat hij in de Gallerie dell’Accademia leerde Stevens, Eugenio Montale en T.S. Eliot. Er kennen van Bellini, Carpaccio, Lotto, Tiepolo, zijn om en bij de 50 schilderijen te zien, en Tintoretto, … Een toptentoonstelling. dat is een uitzonderlijk corpus, omdat men in Europa Guston nog altijd niet goed kent. Museo Nazionale Gallerie dell’ Accademia. Hij valt ook moeilijk te plaatsen: in de jaren’ 50 verliet hij de abstractie, met pop art had Open op maandag van 8 u 15 tot 14 u, van hij ook niets. Hij trok zelfs weg uit New York dinsdag tot zondag open van 8 u 15 tot 19 u om zich in Woodstock te vestigen, waarop 15. Tot 3 september. Gratis toegang voor wie zijn meest creatieve periode aanbrak. een Biënnale-ticket heeft. Tot 3 september.

Philip Guston Painter’s Forms, 1972

32 INTUITION

Het is de laatste keer dat Axel Vervoordt het stap in haar oeuvre met I almost seemed a Palazzo Fortuny aanpakt. Maar hij eindigt in Lily dat naast een Annunciatie van Fra An- schoonheid. Intuition, de wijsheid die voor gelico hangt: ook daar een bloem. Voorts: De de kennis komt, is het mentale frame van Val van de opstandige engelen van Ensor uit een tentoonstelling die je van de ene esthe- het KMSKA, een kleine maar prachtige Cy tische verbazing in de andere laat vallen: Twombly. Vervoordt werkt graag samen met niet alleen door de uitzonderlijke locatie en oude bekenden: El Anatsui, Marina Abramo- door het beproefde recept van de combina- vic, Gutai-kunstenaars, … en van bij ons tie van oude en nieuwe meesters , maar ook Koen van den Broek en Michaël Borremans, door de keuze van de kunstwerken. Na een of de tentoonstelling nu vanuit de Gulden verstilde presentatie van uitzonderlijke beel- Snede of vanuit intuïtie wordt opgebouwd. den uit het neolithicum, spat de energie los Maar deze keer ook prachtige Afrikaanse met een geweldig werk (Versus Medici) van werken. Ik zag er een subliem Gelede-mas- Jean-Michel Basquiat. Prachtig is het werk ker van de Yoruba. Op de bovenste verdie- dat Ann Veronica Janssens maakte voor In- ping bevindt zich het wabi-paviljoen. Daar tuition: een nevel. Terwijl je ondertussen kan je je gedachten in de klei vastknijpen en luistert naar de muziek van Gesualdo, en je je bol over de tafel van Kimsooja laten rol- eigen schaduw geprojecteerd ziet, door de len. Tegen eind november maak je zo deel uit installatie van Kurt Ralske. Vervoordt zegt van haar Archive of Venice. dat een bezoek een pelgrimage moet zijn. In White Dark VIII verbeeldt Anish Kapoor de Palazzo Fortuny San Marco 3958. (Vaporet- volle krijtwitte leegte. Dan het zwart van het to Linea 1 Sant-Angelo) Open van 10 tot 18 werk Grand Nada van Thierry De Cordier. uur. Dicht op dinsdag. Tot 26 november. Berlinde De Bruyckere toont een nieuwe

Jean-Michel Basquiat

33 MARK TOBEY THREADING LIGHT

Tobey (1890 – 1976) is zo’n kunstenaar die wat tussen de plooien van de kunstgeschiedenis is beland. Hij behoorde niet tot het abstract expressionisme toen dat de Amerikaanse kunst eindelijk een identiteit gaf en woonde doorgaans, al hij al niet aan het reizen was, ver van NY waar het allemaal gebeurde. Met action painting had hij ook niets. Een mooie uitspraak van Tobey is dat de state en dan nog liefst peace of mind hem liever was dan de act. En toch was Jackson Pollock een fan. Tobey hield van spiritualiteit (hij was een aanhanger van het Baha’i-geloof), trainde zich in de kalligrafie en maakte van de lijn zijn stijlmiddel. Zijn oeuvre is heel precieus en zelfs intimistisch. Het is één van de sterkhouders van de Peggy Guggen- heim Collection dat ze steevast met oeuvres die onterecht te onbekend zijn gebleven alsnog zeer boeiende tentoonstellingen maakt.

Peggy Guggenheim Collection. Van 10 tot 18 uur. Dicht op dinsdag. Om 15 u 30 is er telkens een bezoek met (gratis) gids. Tot 10 september.

34 PIERRE HUYGHE A JOURNEY THAT WASN’T

Huyghe blijft fascineren. Ook met oud werk. Vinci, OMG), zie je een oude film van Huyhe: Ik was bouche B van zijn tentoonstelling in The Journey that wasn’t. Een apocalyptische Centre Pompidou een paar jaar geleden en ervaring door de zoektocht naar een eiland, nog altijd herinner ik me mijn zoektocht naar enkel door pinguïns bewoond, dat door de zijn roze hond, in het park van Kassel, één smeltende ijskap is ontstaan. Huyghe trans- Documenta geleden. In de Espace Louis poneert de topografie ervan naar een sound- Vuitton (ocharme die waanzinnige artistieke track die in Central Park werd uitgevoerd. concurrentie tussen Arnault, die in Parijs Zeer bevreemdend allemaal, zoals altijd bij ondertussen zijn eigen door Frank Gehry ont- Huyghe. Kijk nu en dan naar het plafond! worpen plek heeft, en Pinault - net zo goed Voor de pinguïn die hallo komt zeggen. En ga steenrijk geworden door luxegoederen te verder kijken naar wat hij deed met 4’33” verhandelen - die in Venetië zowel het Palaz- van John Cage. zo Grassi als het door Tadao Ando verbouw- de Punta della Dogana bestiert), eenvoudig Espace Louis Vuitton. Calle del Ridotto. te bereiken door domweg de winkel met 1353. Vlakbij San Marco.Van maandag tot dure, o.m. door Jeff Koons ontworpen zaterdag van 10 tot 19 u 30. Op zondag van spuuglelijke handtassen binnen te lopen 10 u 30 tot 19 u 30. Tot 26 november. (met prints van Rubens, Van Gogh, en Da

Pierre Huyghe

35 ALIGHIERO BOETTI. MINIMUM/MAXIMUM

Boetti, die in 1994 stierf, is actueler dan ooit. is een mooie selectie van zijn werk te zien. Zijn werk duikt opnieuw overal op. Op de Kleine en grote werken, minimum en maxi- vorige Documenta was hij nog een ijkpunt. mum dus, een curatorial zwaktebod maar ik Vanuit Kassel heeft men toen even zijn Hotel was toch erg blij met wat daar allemaal bij- One in Kaboel opnieuw geactiveerd. Boetti, een hing. Zoals een kolossale mappa, één die zich op een bepaald moment Alighiero e van zijn bekende wereldkaarten, uit een (= en) Boetti liet noemen, kwam uit Turijn en Florentijnse privéverzameling. Voorts kan je, uit de arte povera maar trok begin jaren ’70 in de geest van Boetti, je eigen hoofd op een naar Rome en van daar uit naar de rest van kopieerapparaat leggen. Voor je eigen auto- de wereld. In Afghanistan en Pakistan liet hij ritratto. Je bewijst er Boetti postuum een zijn werken borduren. Vanuit de gedachte dienst mee. Alsmede Hans Ulricht Obrist die dat kunst voor iedereen was. Dat is ook wat dit bedacht. de e in zijn naam wil zeggen: de kunstenaar is een persoonlijkheid die optreedt tussen Fondazione Giorgio Cini. Isola d San Gorgio het individuele en het maatschappelijke en Maggiore. Van 11 tot 19 uur. Dicht op woens- tussen orde en chaos. In de Fondazione Cini dag. Gratis. Helaas slechts tot 12 juli.

Alighiero Boetti

36 MICHELANGELO PISTOLETTO. ONE AND ONE MAKES THREE Primo: dit is een prachtige kerk. Ontworpen eenheid in het verschil in deze geglobali- door Andrea Palladio in 1566. Een bezoek seerde wereld. De Méditerranée strekt hier kan al niet meer stuk, ook door de Tintoret- tot voorbeeld. Vanaf de kerk beland je in een to’s. Maar we komen voor Michelangelo tentoonstelling die best wel wat werken van Pistoletto. Net als Alighiero e Boetti ook Pistoletto bijeen brengt. De opstelling is niet begonnen in de arte povera en geëvolueerd echt optimaal, maar als introductie kan het tot een persoonlijkheid die het beste voor tellen. Zoals zijn mooie manifest dat dateert heeft met de kunst en de wereld. Pistoletto, uit het woelige jaar 1968 toen ook de Biën- die graag met spiegels werkt, maakte in nale op stelten zette en enkele Oggetti in deze buitengewone omgeving een installatie meno (Minus Objects), werken waarin hij waar je doorheen de spiegelende oppervlak- niet zijn eigen artistieke ego aan de wereld ten kan lopen. De titel van het werk is Love wilde opleggen. Hij maakte ze uit een soort Difference. Het is één van de werken die is van bevrijding. ontstaan vanuit zijn Movimento artistico per una Politica intermediterranea in Cittadel- Basilica & Abbazia di San Giorgio Maggiore. larte. Daar werkt hij met alle culturen ter Van 10 tot 18 uur en op zondag van 14 tot 18 wereld met als doel een veranderingsproces uur. Dicht op maandag. Tot 26 november. op gang te brengen dat gebaseerd is op de

Michelangelo Pistoletto

37 JAN FABRE GLASS AND BONE SCULPTURES

Geen Biënnale zonder Jan Fabre, die er ooit leven en dood. Ik was vooral gepakt door zijn debuteerde in de jaren ‘80, als ‘menneke’ boot, met riemen die eindigen in glazen han- van 23 jaar, alsnog met enkele tekeningen den (gemodelleerd naar die van zijn mede- toegevoegd aan de tentoonstelling in het werkers toen), dat zoveel jaar na datum aan Belgisch paviljoen omdat hij toen al interna- de vluchtelingencrisis refereert. Mooi is ook tionaal indruk had gemaakt met een van zijn de rondgang, op de eerste verdieping, langs- theatervoorstellingen. In het prachtige Ab- heen de glazen doodskoppen met vogelske- bazia di San Gregorio, een klooster vlakbij letten (ieder werk verwijst naar een andere Salute, is Glass and Bone Sculptures te zien. gilde) en de monniken uit bot die we kennen Of ze nu van dierlijke of menselijke makelij uit zijn prachtige Umbraculum-installatie. zijn, en bij welke universiteit al die botten Zoek ook de fopspeen, en zijn hand, die ver- uiteindelijk werden betrokken, is van minder wijst naar zijn deelname aan de Documenta groot belang dan het werk zelf. Trouwens, van Jan Hoet. Fabre herwerkte voor deze de Vlaamse primitieven gebruikten ook al tentoonstelling ook een oud werk tot The bot in poedervorm om tot hun schitterende catacombs of the dead street dogs. De slin- kleurpigmenten te komen maar dat is een gers van papier bestaan nu uit kleurrijk Mu- puur kunsthistorisch argument voor deze rano-glas, van de honden blijven alleen de materiaalkeuze. Met mijn lijk doen ze alvast skeletten over. Wat te denken over zijn uit- wat ze willen. De curatoren, Giacinto di Pie- spraak in Pompidou dat elke kunstenaar trantonio (GAMeC, Bergamo), Katerina Kos- uiteindelijk een straathond is? kina (EMST, Athene) en Dmitri Ozerkov (Her- mitage, Sint-Petersburg) selecteerden werk Abbazia di San Gregorio (Salute, vlakbij van 1977 tot nu. Dit is Fabre van zijn meest Punta della Dogana). Van 11 tot 19 uur. Be- poëtische zijde, gefocust op zijn favoriete halve op dinsdag. Tot 26 november. Gratis. thema: de metamorfose en de cyclus van

Jan Fabre

38 SHIRIN NESHAT THE HOME OF MY EYES JAMES LEE BYARS THE GOLDEN TOWER Het is ondertussen een traditie bij het Mu- was een bron van inspiratie. Als je goed kijkt Als je dan toch op lijn 1 of 2 van de vaporet- zich eindelijk één zou voelen. Byars, die lang seo Correr, dat een prachtige collectie heeft, zie je dat hun individuele verhaal in Farsi op to zit, kijk dan even uit je doppen want langs in Venetië vertoefde en er vaak tentoonstel- om tijdens de Biënnale ook hedendaagse hun huid te lezen is. Naast deze beklijvende het Canal Grande zie je The Golden Tower de, werkte er jaren aan. Dit is de eerste kunst te omarmen. Met de Iraanse Shirin fotoserie is ook de film Roja te zien. Met een van wijlen James Lee Byars (1932-1997). publieke presentatie van The Golden Tower. Neshat zijn ze verzekerd van emotie en gro- lied dat speciaal werd gezongen door Anohni, Toegegeven, zijn 20 meter hoge toren doet Een postuum eerbetoon. Magnifiek! te belangstelling. Neshat fotografeerde om niet te zeggen: Antony Hegarty. nogal fallisch aan maar de kunstenaar wilde meer dan 50 Azerbeidjani’s. Allen, jong en er niets anders mee bereiken dan de hemel. Campo San Vio, vlakbij Peggy Guggenheim, oud, nemen een pose in die we kennen van Museo Correr. Piazza San Marco. Dagelijks Ten behoeve van de mensheid op aarde, die tot 26 november. veel religieuze schilderijen. Vooral El Greco van 10 tot 19 uur. Tot 26 november.

Shirin Neshat James Lee Byars

39 PRAKTISCH

SLOW ART ! De Biënnale bezoeken is geen lachertje. Je De Biënnale is open van dinsdag tot zondag moet immer het hoofd koel houden dat is in van 10 tot 18 uur. Het Arsenale is tot eind al die veelheid niet makkelijk. Neem dus je september op vrijdag en zaterdag tot 20 uur tijd, ook om te lezen. open.

Trek een dag uit voor de Giardini en een dag Op 15 augustus, 4 september, 30 oktober en voor het Arsenale. Vandaar kan je makkelijk 20 november is de Biënnale ook op maandag doorsteken naar de Giardini. Te voet of per open. boot. Er is een shuttle voorzien. Te voet is het een kwartiertje stappen. Als je nog an- Tickets kan je online boeken maar ook ter dere tentoonstellingen in de stad wil bezoe- plekke kopen, zowel in het Arsenale als in ken brei je er best nog twee dagen aan. de Giardini.

Als je snel informatie wil over de kunste- Een dagticket kost 25 euro. Voor 48 uur be- naars die je leert kennen schaf je je best de taal je 30 euro. Er zijn kortingen voor groe- short guide aan. Het is i.t.t. tot de dikke en pen, studenten, senioren, .... Kinderen tot 6 dure catalogus draagbaar, handig en betaal- jaar mogen er gratis in. Je kan ook tickets + baar: 18 euro. gids boeken.

Alle info op www.labiennale.org.

Een energy boost via de kristallen van en met Marina Abramovic op Intuition 40 EEN PAAR CLUSTERS: In de buurt van San Marco vind je het pavil- waar je zowel het paviljoen van Irak met het joen van Taiwan, Shirin Neshat in Museo werk van Francis Alÿs als de tentoonstelling Correr en Pierre Huyghe in de Espace Louis Body and Soul met werk van Carolee Sch- Vuitton. neemann vindt. Als je naar rechts wandelt ben je snel bij Palazzo Fortuny. Interessant is ook The Diaspora Pavillon in de buurt. Bovendien is ‘t een prachtige wan- Handig om te combineren is Damien Hirst in deling naar Palazzo Pisani San Marino. 12 Palazzo Grassi en vandaar terug naar Acca- kunstenaars die wonen en werken in het demia te gaan. Daar vind je ook Peggy Gug- U.K. tonen er hun werk. Een symboolwerk is genheim, Jan Fabre in Abbazia di San Grego- dat van Yinka Shonibare. Hij stelde een fic- rio en Damien Hirst in Punta della Dogana. tieve bibliotheek samen met boeken van kunstenaars die het cultureel DNA van het De Prada Foundation combineer je best met U.K. uitmaken. En die zijn niet allemaal van een bezoek aan Ca Pesaro, voor de prachtige hier, om Walter Swennen te quoten. Sommi- collectie met moderne kunst en de expo met ge ruggen kregen nog geen auteur. Dat zal werk van de Venetiaanse Amerikaan Wil- Theresa May very unpleasant vinden. liam Merritt Chase (Linea 1, San Stae). Het paviljoen van Nigeria bevindt zich links van Vandaar is het een korte wandeling naar de kerk. Iets verderop kan je naar NSK. Campo San Stefano. Richting Accademia stap je snel naar zowel het Palazzo Fran- Vanaf San Marco kan je de vaporetto nemen chetti waar het werk van Koen Vanmechelen naar het Isola di San Giorgio voor de ten- te zien is op de tentoonstelling Glasstress, toonstelling met werk van Michelangelo waar ook mooi werk in glas te zien is van Ai Pistoletto en Alighiero Boetti. Als je langs Wei Wei, Erwin Wurm, Paul McCarthy, Tho- het water nog wat verder loopt zie je het mas Schütte, Shirazeh Housiary, … Links werk in glas van Pae White. van Glasstress is ook het Palazzo Pisani

De eieren van Koen Vanmechelen 41 De bibliotheek van Yinka Shonibare

42 CHERCHEZ LES BELGES! Dirk Braeckman: Belgisch paviljoen, Giardini Jan Fabre: Glass and Bone Sculptures. Ab- bazia di San Gregorio. 1 werk van Fabre Edith Dekyndt: Viva Arte Viva, Arsenale staat ook op Glasstress, Palazzo Franchetti.

Koen Vanmechelen is met Protected Paradise Berlinde De Bruyckere, Michaël Borremans, vertegenwoordigd op Glasstress (Fondazio- Sofie Muller, Angel Vergara, Thierry De Cor- ne Berengo, Palazzo Franchetti), net als Lau- dier, Koen van den Broek, … zijn te zien op re Prouvost, de Franse kunstenaar die in Intuition in Palazzo Fortuny. Antwerpen woont en werkt. Francis Alÿs: paviljoen van Irak. Palazzo Pi- sano. Campiello Pisani. Links van Palazzo Franchetti. Francis Alÿs in Irak Billy Bultheel: Duits Paviljoen. Giardini.

Werk van de door ons land geadopteerde Lucy McKenzie is te zien in Palazzetto Tito, Dorso- duro 2826. La Kermesse Héroique loopt tot 10 september. Ga in de Karthuizerstraat in Brus- sel alvast haar werk bekijken dat ze na de Biënnale onthulde!

Jan Fabre In de buurt is ook Fiamma Inestinguibile van Jean Boghossian (de bezieler van de Boghossi- an-stichting die tentoonstellingen organiseert in de Villa Empain in Brussel). Palazzo Zenobio, Santa Croce degli Armeni. Tot 26 november.

43 MEER INFO? Vind me op Facebook. Tips zijn altijd welkom. Ik ben benieuwd naar Of via [email protected]. jullie verhalen.

Ik zag lang niet alles en hoste nochtans 5 Foto Credits: ik nam de foto’s zelf of haalde ze van de offi- dagen rond, maar er moest ook radio worden ciële sites van de verschillende paviljoenen en tentoonstel- lingsruimtes. In alle andere gevallen is de fotograaf ver- gemaakt waardoor ik een aantal paviljoenen meld. en expo’s uit tijdgebrek moest overslaan. Soms verloor ik tijd door een tentoonstelling te bezoeken die uiteindelijk niet geslaagd was. Waardoor ik andere dingen miste. That’s part of the job. Ik hoorde alleen maar mooie dingen over de Prada Foundation (met Thomas Demand en Ana Viebrock), waar ik niet binnengeraakte wegens te lange cues. Niets dan goede reacties ook over het paviljoen van Antigua en Barbuda met Frank Wal- ter en over het NSK (Neue Slovenische Kunst)-paviljoen.

Pompidou@biennale. Karen Billiet, eindredacteur Klara & Chantal Pattyn.