Hermes Milsatcom Naar De WC in Micro-G Van De Hoofdredacteur

Hermes MilSatCom Naar de WC in micro-G Van de hoofdredacteur:

Voor de Tweede Kamerverkiezingen heeft Lucht- en Ruimtevaart Nederland (LRN) haar verkiezingsmanifest “Nederland verdient (met) de lucht- en ruimtevaart sector” aangeboden aan de programmacommissies van de politieke partijen, gevolgd door een verkiezingsdebat tussen de lucht- en ruimtevaartsector en leden van de Tweede Kamer. In dit nummer vindt u een verslag van dit debat waarbij de vier aanwezige politieke partijen allen het belang van ruimtevaart benadrukten. Bij de voorplaat Defensie maakt al decennia gebruik van satellietdiensten zoals Global Navigation Satellite Systems (GPS, Galileo), Een artistieke voorstelling van Hermes zoals deze midden jaren 1990 satellietcommunicatie en aardobservatie, en dat gebruik zal had moeten vliegen. Het ambitieuze ESA project werd 25 jaar gele- naar verwachting nog verder doorzetten in de toekomst. Als den geschrapt. [ESA] redactie zijn we erg blij met een artikel over militaire communicatiesatellieten, een goed voorbeeld van een minder bekende gebruikerskant van ruimtevaart. Vanuit onze samenwerking met de British Interplanetary Society (BIS) hebben we in dit nummer een artikel over het Europese ruimtevliegtuig Hermes dat eerder in de BIS publicatie Spaceflight is gepubliceerd. De auteur heeft het oorspronkelijke artikel voor ons wat meer op een Nederlands publiek afgestemd. Vorig jaar had BIS al een artikel overgenomen uit Ruimtevaart, waardoor we kunnen concluderen dat de samenwerking, ook voor het delen van publicaties, voor beide partijen iets oplevert. Veel van de artikelen in Ruimtevaart komen tot stand door- dat de redactie actief potentiële auteurs benadert, maar ook worden soms bijna kant en klare artikelen aangeboden. Henk Nieuwenhuis kreeg van NVR erelid Kees de Jager een Ruimtevaart ter inzage en besloot spontaan een artikel over Foto van het kwartaal toiletgebruik in de ruimte te schrijven, een onderwerp waar vaak naar gevraagd wordt door leken als ruimtevaart ter De directeur van het Europese GNSS agentschap, Carlo des Dori- sprake komt. Nu bent u ook van alle ins & outs op de hoogte. des, ontving op 12 juni de sleutel van het nieuwe Galileo Referentie We hopen dat dit nummer u weet te inspireren en danken Centrum in Noordwijk van Bart van Bolhuis, directeur internationa- alle auteurs ook deze keer weer voor hun bijdragen. le zaken van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. De officiële opening is gepland voor later dit jaar. [GSA] Peter Buist

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR)

Bestuur Websitecommissie Ereleden Copyright © 2016 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) Ir. D. de Hoop Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Dr. P. Mahapatra Prof. Dr. C. de Jager gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) S. Vyas Drs. A. Kuipers foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Ir. L. van der Wal (vice-voorzitter) Ir. J.H. de Koomen is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Sociale media-commissie Ir. H.J.D. Reijnen en akkoord van de redactie, en met Ir. J.A. Meijer (penningmeester) Mr. S.V. Pieterse (voorzitter) P. Smolders bronvermelding. De NVR noch de Ir. P.A.W. Batenburg Drs. B. ten Berge Prof. Ir. K.F. Wakker drukker kan aansprakelijk gesteld worden Dr. Ir. P.J. Buist Drs. Ing. R. Timmermans voor de juistheid van de informatie in dit Ir. M. de Brouwer F. Roelfsema Contact blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Mr. F.N.E. van ’t Klooster Richelle Scheffers Dr. Ir. C. Verhoeven Evenementencommissie Kapteynstraat 1 Kopij Ir. L. van der Wal (voorzitter) 2201 BB Noordwijk Indien u een bijdrage aan het blad Redactie ‘Ruimtevaart� Ir. P.A.W. Batenburg [email protected] wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) D. van Beekhuizen www.ruimtevaart-nvr.nl neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) Ir. S. de Jong ISSN 1382-2446 via [email protected]. De Ir. F.J.P. Wokke (eindredacteur) Ing. R.H. Linde redactie behoudt zich het recht voor om Ir. P.A.W. Batenburg Dr. P. Wesselius Vormgeving en opmaak ingezonden stukken in te korten of niet te Drs. P.G. van Diepen Esger Brunner/NNV plaatsen. Ir. E.A. Kuijpers Kascommissie Ing. M.C.A.M. van der List Drs. T. Wierenga Drukker Ir. H.M. Sanders MBA Drs. T. Leeuwerink Ten Brink, Meppel Ir. Z. Pronk Ruimte voor groei Defensie kan niet zonder Debat met kamerleden in communicatiesatellieten aanloop naar de verkiezingen. 4 7 De ontwikkelingen rond de inzet van satellietcommunicatie bij de Nederlandse krijgsmacht.

In de ruimte op de pot De eerste landing van De normaalste zaak op aarde, maar 14 Space Shuttle Columbia 18 nog niet zo gemakkelijk in de ruimte. Na zijn eerdere artikel over de lancering van STS-1 beschrijft Ed Hengeveld de eerste landing van de Space Shuttle.

Takkenvrouwtje Blik van boven: de aarde De vaste column van Piet Smolders. 23 door de ogen van een 24 astronaut Een unieke blik op onze planeet.

Psyche Station: wonen Een nieuwe start voor in een asteroïde 26 nucleaire voorstuwing? 30 Een blik in een ruimtekolonie. Is het tijd deze controversiële techniek nieuw leven in te blazen?

ESA’s spaceplane Hermes The Space Generation at T+25 years 35 Advisory Council 40 A look back at Europe’s ambitious mini- The international space platform for shuttle and its demise. students and young professionals.

Ruimtevaartkroniek Alle lanceringen en belangrijke ruimtevaartgebeurtenissen tussen 1 44 januari 2017 en 24 februari 2017.

Ruimtevaart 2017 | 2 3 Ruimte voor groei De politiek staat achter ruimtevaart

Reineke van der Kolk – Timmermans, Spacened

Op 15 februari jl. organiseerde de stichting Lucht- en Ruimtevaart Neder- land een verkiezingsdebat tussen Kamerleden en vertegenwoordigers van de sector om het belang van deze industrie, juist in aanloop naar de verkiezingen, goed op de kaart te zetten. Dit debat was georganiseerd rondom twee thema’s, ruimtevaart en luchtvaart, waarbij de middag startte met ruimtevaart. Kamerleden van vier politieke partijen gingen met jonge bevlogen vertegenwoordigers van de ruimtevaartsector om tafel om te debatteren over de toekomst van deze sector in Nederland.

Op 15 februari 2017 organiseerde Lucht- en Ruimtevaart Nederland (LRN) een verkiezingsdebat met Kamerleden – vlnr Suzanne Kröger (Groen- Links), Kees Verhoeven (D66), Martijn van Helvert (CDA), en Remco Dijkstra (VVD) [LRN].

4 Ruimtevaart 2017 | 2 afé Dudok in Den Haag bood Airbus Defence and Space Ne- therlands (ADSN), ISIS, de TU Delft en Airborne het podium omC – onder leiding van Donatello Piras – in gesprek te gaan met Martijn van Helvert (CDA), Remco Dijkstra (VVD), Kees Verhoeven (D66) en Suzanne Krö- ger (GroenLinks). Na het voor de meeste NVR leden bekende introductiefilmpje van NL Space, werd stilgestaan bij de lancering die ochtend van 104 satellieten in India: 101 van de 104 satellieten waren immers CubeSats die door de lanceerdienst van ISIS waren ingebracht (inclusief een nieuwe Nederlandse satel- Bart Root (TU Delft), vlnr geflankeerd door Daniel Hendrix (Airbus Space), Jeroen Rotteveel liet: PEASSS); een record! (ISIS) en Sandor Woldendorp (Airborne), geeft de Kamerleden een nadere toelichting op de maatschappelijke relevantie van Nederlands ruimtevaartonderzoek [LRN]. Ruimtevaart als motor voor groei Twee stellingen passeerden de revue tijdens het debat. Allereerst werd aandacht besteed aan de rol van ruimtevaart als motor voor groei en belangrijke sleuteltechnologie in de bijdrage aan oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken. Daniël Hendrix van ADSN benadrukte hierbij vooral de noodzaak om (als overheid en politiek) overtuigd te kiezen voor ruimtevaart; alleen dan kan de Nederlandse sector kansen pakken op de groeiende ruimtevaartmarkt. Remco Dijkstra van de VVD onder- streepte de grote economische waarde van de ruimtevaartsector: “Iedere in- vesteringseuro in de ruimtevaart levert ons 5 of 6 euro op. De sector moet dus laten zien wat het in huis heeft. De Debatleider Donatello Piras brengt een stelling tot stemming waarbij de reactie vanuit het overheid kan dan launching customer publiek de discussie sturing geeft [LRN]. zijn en optreden als ambassadeur. Bring in The Dutch!” Debatleider Donatello Piras (links) vraagt de voorzitter van LRN Aad Veenman (rechts) om de speerpunten van de sector naar de overheid nader toe te lichten [LRN]. Nederland als koploper in de strijd tegen klimaatproblematiek Kees Verhoeven van D66 en Susanne Kröger van GroenLinks waren het eens over de mogelijkheden die ruimtevaart biedt voor het in kaart brengen van kli- maatproblemen. Juist de grote rol die de ruimtevaart kan spelen bij het oplossen van grote milieuvraagstukken wordt door de aanwezige politieke partijen on- derkend. Kees Verhoeven: “Ruimtevaart heeft voor veel mensen ten onrechte een ‘verweg-gevoel’, terwijl de impact ervan juist heel dichtbij is.” Ook het belang van de wetenschap wordt benoemd. D66 ziet het als een haast klassieke overheidstaak om daarin te investeren. CDA-Kamerlid Martijn van

Ruimtevaart 2017 | 2 5 SpaceNed, de branchevereniging voor ruimtevaartorganisaties in Nederland – aan de hand van het opinie-artikel dat hij samen met Ineke Dezentjé-Hamming – de voorzitter van de werkgeversorga- nisatie voor de technologische industrie FME – in het Financieele Dagblad had gepubliceerd. Bart Root van de TU Delft viel hem bij en benadrukte dat ESTEC van zeer grote waarde is voor de TU Delft maar zeker ook voor het opstarten van nieuwe bedrijven, waarbij hij verwijst naar ISIS en Airborne. Sandor Wolden- dorp van Airborne voegde hier nog aan toe als MKB enorm veel energie te hebben gestoken in de opbouw van hun space-activiteiten. De overheid is hard nodig als steuntje in de rug bij de lange terugverdientijden én vooral ook om de invloed en investeringen in ESA; niet halfslachtig meedoen, maar met ambitie investeren dus. Op dit pleidooi kregen ze zeer positieve reacties van Kamerleden. Kees Verhoe- Steffen de Vries (CEO Aeronamic) geeft aan voor welke uitdaging het Nederlandse MKB staat ven benadrukte dat D66 een miljard wil m.b.t. financiering van langlopende ontwikkelingsprogramma’s in de luchtvaart [LRN]. investeren in onderzoek en innovatie en dat ruimtevaart daarbij zeker ook een rol moet spelen. Hij benadrukte dat de overheid in ruimtevaart moet investeren (zonder een getal te noemen), maar vond ook dat de sector dan een duit in het zakje moest doen. Ruimtevaart moest wat hem betreft ook een duidelijke rol krijgen in een ombouw van Topsectoren naar een aantal Maatschappelijke Thema’s. Martijn van Helvert van het CDA onder- streepte dat het CDA altijd een warm voorstander van ruimtevaart is geweest. Hij noemde ruimtevaart een cruciaal onderdeel van de Nederlandse hightech maakindustrie. De VVD tenslotte, kwam met de meest vergaande uitspraak. Remco Dijkstra gaf aan het uitermate belangrijk te vinden dat Nederland op niveau meespeelt in de ruimtevaartmarkt en dat een extra bijdrage voor het ruimtevaartbudget met een goede onderbouwing mogelijk moet zijn. Hij adviseerde de aanwezigen dan ook daar Paul Eijssen (NLR), geflankeerd door vlnr Marie Moghadasi (NLR), Steffen de Vries (Aerona- de komende tijd alle pijlen op te richten. mic), en Robbert Dijkstra (Vanderlande), licht de noodzaak van R&D stimulatie door de over- Concluderend kan worden gesteld dat heid voor de ontwikkeling van lichtere, stillere, en zuinigere vliegtuigen in Nederland toe [LRN]. deze vier partijen het belang van ruimtevaart zonder meer erkennen en steunen. Helvert benadrukt de noodzaak van een bijdrage van Nederland. De tweede stel- Ook de noodzaak voor een partnerschap overheid die optreedt als partner van het ling geeft aan dat Nederland van de 18de tussen de sector en de overheid werd bedrijfsleven binnen de Ruimtevaart. naar 6de plaats zou moeten gaan als het onderstreept. Een geslaagd debat dus, gaat om de bijdrage aan ESA. De stelling met als conclusie dat de kansen van Meer inzetten op ruimtevaart werd toegelicht door Jeroen Rotteveel ruimtevaart in Nederland benut moeten Veel aandacht gaat ook uit naar de ESA- van ISIS – in zijn rol als voorzitter van worden

6 Ruimtevaart 2017 | 2 Defensie kan niet zonder communicatiesatellieten

Gerard van de Haar

Naarmate de defensietaken zich steeds verder buiten de landsgrenzen afspeel- den, groeide bij de krijgsmacht in de jaren ’90 de behoefte aan meer wereldwijde telecommiddelen met behulp van satellieten. Tot dan werden veelal op ad-hoc basis militaire communicatiesatellieten ingezet (van NATO en haar Europese bond- genoten) maar het meer structureel gebruik kunnen maken van satellietcapaciteit kreeg toen specifieke aandacht. In 1996 werd daartoe bij de Marine het projectbu- reau Milsatcom ingesteld, overigens met reikwijdte naar alle krijgsmachtdelen. Aan satellietcommunicatie voor militair gebruik worden specifieke eisen gesteld. Zo moeten de betrouwbaarheid en de toegankelijkheid van het systeem aan hoge eisen voldoen. Eén van de aspecten van de betrouwbaarheid is de mate van beveiliging (o.a. tegen jamming en EMP), een ander aspect is de dekkings- graad. De vredes- en crisisbeheersingsoperaties van de krijgsmacht vereis(t)en in toenemende mate flexibele, mobiele communicatie over grote afstanden, ook in gebieden met een gebrekkige telecommunicatie-infrastructuur.

ommunicatie tussen de hoofd- Aanvankelijk keek Defensie voor haar jaar getekend. Met het operationeel gaan kwartieren en de operationele satellietbehoefte rond 2000 naar het worden van het AEHF-systeem in 2010, na eenheden is onmisbaar voor de Eumilsatcom-systeem dat een integratie de lancering van de 1e satelliet, werd het bevelvoering en de logistieke voorstond van de nationale militaire tele- MoU aangepast en loopt het nu tot 2024 ondersteuning.C Daarnaast is er, ter onder- comsatellieten van enkele grote Europese met optie tot verlenging. steuning van de militaire en de politieke landen (m.n. Frankrijk, Spanje, VK) tot Tezelfdertijd studeerde Defensie op besluitvorming, een grote behoefte aan één Europees satellietnetwerk. Maar al uitbreiding van de capaciteit. Milsatcom snelle verslaglegging vanuit de operatie- vrij snel bleken de nationale belangen in projectmanager KTZ Ulrich Berrevoets zei gebieden. Gemikt werd daarbij op min. Europa weer ‘ns groter dan het realiseren toen in SpaceNews dat ‘the Netherlands is 10 Mb per seconde en 60% militaire capa- van een gezamenlijk systeem. Defensie studying what would be needed to join the citeit. De behoefte aan satellietcapaciteit zag de behoefte aan meer structurele ca- U.S. Wideband Global Satcom (WGS) pro- kan echter fluctueren en het is daarom paciteit voor zowel EHF- als SHF-signalen gram, although that system’s Ka-band fre- niet doelmatig de volledige behoefte te (Extreme resp. Super High Frequency) quencies have yet to be proved in regions vervullen met een gegarandeerde militaire eigenlijk alleen in de VS vervuld en begin subject to heavy rain’. In 2011 is besloten capaciteit; het civiele/commerciële aan- 2002 werd besloten om te participeren om naast AEHF tevens toe te treden tot bod is flexibel genoeg voor Defensie om in het zgn. Advanced Extremely High het al lopende WGS satellietproject van tegemoet te komen aan veranderingen in Frequency (AEHF) satellietproject van de de US Air Force en in januari 2012 werd de telecombehoefte. US Navy; het MoU daartoe werd later dat ook dit MoU ondertekend, welke loopt tot

Ruimtevaart 2017 | 2 7 Missie-logo van de AEHF-2 satelliet op de Atlas V lanceerraket. [R. van Beest]

Integratie van een WGS satelliet bij Boeing. [Boeing] Artistic Impression van WGS satellieten. [USAF]

2031. “Zo’n afhankelijkheid van commerci- via satellieten. En het belang neemt alleen In recente Beleidsbrieven aan de Kamer ële partijen kun je als krijgsmacht gewoon nog maar verder toe, we gaan er vanuit dat benadrukt de minister het belang van niet hebben”, legt Berrevoets uit. “Zeker het altijd werkt. We ontplooien in Afghani- Milsatcom, ook in periode van bezuini- in crisissituaties komen grote informatie- stan een volledige netwerkomgeving via gingen, m.n.: stromen op gang. Daarvoor is een eigen de satelliet”. 1. Vergroten van de beschikbaarheid kerncapaciteit in satellietcommunicatie Naast deze breedbandige, gefixeerde van de ankerstations. Hiervoor is een absoluut noodzakelijk om operaties te systemen gebruikt Defensie ook smal- behoeftestelling in ontwikkeling die kunnen voortzetten.” bandige systemen zoals het commerciële uitgaat van een combinatie van 2 opties. Als voorbeelden van satellietinzet Iridium, waarbij op de grond gebruik wordt De eerste optie is het uitbreiden van al noemde Defensie in 2012 per Kamerbrief gemaakt van handheld terminals. Deze bestaande faciliteiten in Noordwijk de oefening Joint Warrior in het kader systemen maken gebruik van satellieten tot een volwaardige uitwijklocatie. De van piraterijbestrijding en de oefening die relatief laag om de aarde draaien (op tweede optie is het aan elkaar koppelen Peregrine Sword. “Of je het nu hebt over circa 800 kilometer hoogte), waardoor er van de ankerstations van Luxemburg de politietrainingsmissie in Kunduz, de met veel kleinere antennes gewerkt kan en België. Door deze koppeling kan anti-piraterijmissie bij Somalië of de inzet worden. Tevens worden uiteraard ook gebruik worden gemaakt van elkaars in de West, satellietcommunicatie is een andere satellietsystemen ingezet zoals terminals en gespreide ankering op noodzakelijke randvoorwaarde”, vulde de GPS navigatiesatellieten en diverse meerdere satellieten. Deze koppeling Berrevoets in een interview aan. “Je kunt aardobservatiesatellieten. biedt ook een oplossing als door zware gewoon niet zonder. Door het delen van Voor het Milsatcom-project heeft Defen- regenval de satelliet-verbindingen van sensordata en beeldinformatie sturen we sie een vast budget. In onderstaande tabel een ankerstation te zwaar worden ver- operaties aan, we regelen onze logistiek; is voor de jaren 1998 t/m 2015 aangegeven stoord. Hierover is overleg met de part- onze hele communicatieketen verloopt wat hieraan is uitgegeven. nerlanden. Deze koppeling biedt een

In M€ 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2011 Milsatcom 0,2 0,4 0,8 1,6 21,4 23,5 0 -8,4 4,5 9,0 15,5 18,0 4,3 2,9

In M€ 2012 2013 2014 2015 1998-2015 Milsatcom 9,8 6,6 3,8 3,3 118,6 (AEHF) Milsatcap 8,3 4,7 4,9 8,3 26,2 (WGS)

Uitgaven door defensie aan het Milsatcom project.

8 Ruimtevaart 2017 | 2 uitbreiding van het bereik en beperkt de vertraging die optreedt als gevolg van Netwerkverbindingen multiple hops (zie kader). 2. Als intensivering is in de Beleidsbrie- Satellietcommunicatiesystemen bestaan uit satellieten, grond- of ankerstations ven ook het hebben van onbemande en terminals. Straalzenders sturen de informatie naar een satelliet in een vliegtuigen (UAV’s) opgenomen. De geostationaire baan, een vaste plek ten opzichte van de aarde. Deze zendt de behoeftestelling betreft vier UAV’s. De informatie door naar een terminal op land, op zee of in de lucht. Is de ontvanger UAV’s zullen grootverbruiker worden niet binnen bereik van de satelliet, dan fungeert het ankerstation als tussenstap en van satellietcapaciteit voor hun sensor- komt de data via een tweede satelliet op zijn bestemming. Door deze zogeheten data. Hiervoor zal met name de Ka-band ‘dubbele hop’ ontstaat wel extra vertraging in de transmissie. (WGS) geschikt zijn. De nauwe samenwerking binnen Wideband Global Satcom (WGS) verhelpt 3. Er is ook een behoefte aan kleine, op dat probleem. De partnerlanden koppelen hun grondstations aan elkaar met de man mee te nemen, terminals voor vaste (intercontinentale) netwerkverbindingen. Satellietgegevens komen dan ‘quick reaction’ en ‘special forces’. Daar- binnen via een ankerstation en gaan via een landlijn binnen milliseconden naar naast is er behoefte om specifieke wiel- hun eindbestemming. Nederland heeft samen met Canada, Nieuw Zeeland, voertuigen en vliegtuigen met middelen Luxemburg en Denemarken tot 2031 satellietcapaciteit ingekocht in dit voor satellietcommunicatie (satcom on Amerikaanse satcomsysteem. De afspraken tussen WGS-partners onderling the move) uit te rusten. zijn vastgelegd in een Implementation Arrangement. AEHF is nog een slag 4. Satellietcommunicatie zal in toene- geavanceerder. De AEHF-satellieten kunnen namelijk zonder tussenkomst van mende mate integreren in de vaste grondstations met elkaar praten. Nederland, Canada en het Verenigd Koninkrijk en mobiele netwerkinfrastructuren. hebben tot 2024 satellietcapaciteit ingekocht in dit streng beveiligde Amerikaanse Daarmee zal satellietcapaciteit ook een satellietcommunicatiesysteem. potentieel doel worden voor cyber aan- vallen (“denial of service”). Anderzijds zal satellietcapaciteit een alternatief kunnen zijn als delen van de vaste infrastructuur door een cyberaanval niet meer beschikbaar zijn.

Telecom inzet via AEHF en WGS AEHF is beschikbaar op de Luchtverdedi- gings- en Commando Fregatten en een additionele behoefte is voorzien voor een Landing Platform Dock. Voor het grondgebonden optreden worden 7 terminals, zogenaamde Secure Mobile AntiJam Reli- able Tactical-Terminal of kortweg SMART- T, geleverd die vanuit een ‘pool’ voor operationeel gebruik beschikbaar worden gesteld. De totaal beschikbare capaciteit voor Nederland is 6 MHz. Zie verder het kader. De voor Nederland beschikbare WGS- capaciteit was 43 MHz bij 3 satellieten, is nu 70 MHz (7 satellieten) en loopt op tot 83 MHz in 2019 (9 satellieten). Door een vernieuwing in de WGS satellieten 8 en 9 loopt de capaciteit zelfs op tot 100 MHz. De reeds bestaande infrastructuur voor de X-band kon volledig worden hergebruikt. Nederland heeft daarom deze capaciteit al kunnen introduceren bij haar operationele eenheden. Nederland beschikt nu nog niet over Ka-band capaciteit op haar ankerstations en maakt daarom voorlopig vooral gebruik van de X-band. Vergeleken met commerciële capaciteit noemt Defensie de prijs laag. In het recente Bron: Materieelgezien, nummer 10 | december 2012 (2015) IBO-rapport ‘Bang for the buck’ van

Ruimtevaart 2017 | 2 9 Een mobiel SMART-T grondstation wordt door een Chinook heli- Een mobiel SMART-T grondstation van de US Navy. [US Navy] kopter verplaatst. [KLu]

“Het klinkt misschien paradoxaal, maar de SMART-T grootste verbetering van satcom zit juist op de grond”, zo legt hij uit in een interview Voor het gebruik van dit AEHF-netwerk is speciale apparatuur noodzakelijk. In de uit 2012. Er is een (marine) ankerstation VS is er voor gekozen om voor het landmobiele segment gebruik te maken van een op Curaçao (bij de marinebasis Parera in al bestaand systeem. Dit systeem was al in gebruik op de z.g. MILSTAR satellieten. Willemstad) en er is er een bij Vierhuizen Deze z.g. SMART-T installatie was geschikt voor Low en Medium Data Rate verkeer. in het voormalig Lauwersmeer; beide an- In een zeer omvangrijk modificatieprogramma zijn deze terminals omgebouwd kerstations zijn met elkaar verbonden via voor het gebruik met de nieuwe AEHF satellieten. Naast alle bijzondere een intercontinentale netwerkverbinding. eigenschappen, wordt hiermee ook een Extended Data Rate (XDR) toegevoegd De 1e steen voor het station bij Vierhuizen aan de mogelijkheden. Verbindingen tot 8 Mbit/s zijn nu mogelijk geworden, werd op 5 september 2001 gelegd door mits hiervoor natuurlijk de resources op de satelliet aanwezig zijn. De SMART-T staatssecretaris Van Hoof die aangaf dat is opgebouwd op een platform, dat voor Nederland op een Mercedes truck wordt de ‘muren hier letterlijk oren krijgen’. vervoerd. Op het platform is de volledige satcom installatie gemonteerd, inclusief ‘Van tromgeroffel en hoorngeschal naar een aggregaat. Het platform bevat alle elementen om de verbinding in de lucht te postduiven en veldpost, van telegrafie, brengen. De bediening vindt plaats vanaf een speciale bedieningsunit. Er is een telefonie en walkietalkie, maken we nu unit die alleen kan werken op korte afstand van de SMART-T, maar ook één die gebruik van gsm´s, laptops en satelliet- middels veldkabel verbonden op grotere afstand kan worden gebruikt. communicatie’. Een belangrijk onderdeel van het netwerk is de software die benodigd is in zowel Dit vijf-mans grondstation werd in 2008 de SMART-T als in de satelliet en de ondersteunende planningsystemen. Het in bedrijf genomen en bestaat uit zes is juist deze software die steeds opnieuw voor vertraging zorgt. Pas toen die schotelantennes, voor communicatie via software gereed kwam, kon de SMART-T echt operationeel worden. Hierdoor zowel AEHF als WGS. ‘Een ideale plek voor was het mogelijk om de systemen volledig gereed te hebben nu het netwerk de satellietcommunicatie’, zegt lokale ICT- volledig is vrijgegeven voor operationeel gebruik. Parallel aan deze activiteiten beheerder Sjirk Hegen. ‘Je hebt in dit open loopt ook de installatie en in bedrijfstelling van de Marine Terminal, de NMT. Eén land veel minder last van atmosferische van deze systemen is geïnstalleerd in het Nederlandse ankerstation en kan daar storingen. De techniek werkt. Een belang- dienen als gateway voor zowel de schepen als voor de ingezette SMART-T’s. Met rijk voordeel van de AEHF-verbinding is dat de SMART-T heeft Nederland een bijzonder middel in het satcom arsenaal. Een deze veel moeilijker valt te onderscheppen middel met bijzondere eigenschappen in een buitengewoon vooruitstrevend of te verstoren. Zo niet onmogelijk’, vult netwerk. Hegen aan, want ‘AEHF is ongevoelig voor jamming en een elektromagnetische puls aanval (EMP)’. Bij zware storm worden de het ministerie van Financiën wordt Milsat- Een ankerstation is een toegangspunt met schotels in een veilige stand gezet want com genoemd als één van de doelmatige grote terminals die zijn gekoppeld aan de ‘satellietcommunicatie is het belangrijkste internationale projecten bij Defensie. vaste ICT-netwerkinfrastructuur en dit communicatiemiddel van de krijgsmacht’, Het vaste grondsegment: Als onder- maakt het mogelijk de verbindingssnel- geeft systeemmanager Paul Wijker aan. deel van de doelstelling om 60% van de heden te verhogen. “Door ankerstations ‘Samenwerkingsverbanden met andere satellietcapaciteit in militair eigendom, te koppelen, ondervang je het aloude landen garanderen satellietcapaciteit en beheer en gebruik te hebben, zijn eigen probleem van satellietcommunicatie: de drukken de kosten. We kunnen nog niet ankerstations gebouwd specifiek voor vertraging. Dat is de grote kracht van dit zonder commerciële partners maar met AEHF-/WGS-gebruik, in aanvulling op het concept”, vertelt Berrevoets’ rechterhand, WGS en AEHF hebben we wel 24/7 wereld- reguliere militaire grondstation te Burum. luitenant-kolonel Peter van der Sman. wijde dekking.’

10 Ruimtevaart 2017 | 2 Voor mobiel grondgebonden optreden beschikt defensie over: 54 multiband (C, Ku en X), 2.4 meter, Tactische Terminals op aanhanger, en 35 multiband (C, Ku en X), 1.2 meter, koffer transporteerbare terminals waarvan er nu ook 12 geschikt zijn gemaakt voor Ka. Voor maritiem optreden beschikt defensie over: Terminals (X) op de grote bovenwater schepen, Ter- minals (X of Ku) voorzien voor de OPV’s (patrouilleschepen) en Terminals (X of Ku) voorzien op de tien mijnenjagers. Op ad-hoc basis worden nog diverse andere, commercieel ingehuurde, terminals en satelliettelefoons gebruikt. Nanosat: In januari 2016 tekenden de Luchtmacht en de TUD een intentiever- klaring voor het bouwen en lanceren van een kleine satelliet, bedoeld voor ‘obser- De auteur bij de Atlas V lanceerraket met daarop de AEHF-1 satelliet. [A. van Dijk] vatie en communicatie om strategische planners en grondeenheden nog sneller Lanceerdatum Positie Status en beter hun werk te laten doen. De AEHF-1 14 aug. 2010 Geostat. op 68° W Operationeel tot 2022?* reden is dat kleine, efficiënte en betaal- bare satellietsystemen een zeer nuttige AEHF-2 4 mei 2012 Geostat. op 19° O Operationeel tot 2026 aanvulling kunnen zijn op het huidige as- AEHF-3 18 sept. 2013 Geostat. op 87° W Operationeel tot 2027 sortiment’. In februari 2017 werd hierover Gepland op 11 een symposium gehouden waar de status AEHF-4 oktober 2017 en plannen werden toegelicht. AEHF-5&6 Verwacht in 2018-19 AEHF *AEHF-1 werd in te lage baan gelanceerd en moest eigen brandstof gebruiken om de geo- In de jaren ’90 zocht het Amerikaanse stationaire baan te bereiken, wat de levensduur zal bekorten. ministerie van Defensie naar een opvol- Lijst van AEHF-satellieten (alle gelanceerd met Atlas-5). ger voor de toenmalige militaire telecom satellietsystemen (Milstar, DSCS, Lanceerdatum Lanceerraket Positie UFO), specifiek voor de US Navy. Het WGS-1 11 okt. 2007 Atlas-5 Geostat. op 177° W moest een duidelijk verbeterd commu- nicatienetwerk worden, opererend in WGS-2 4 april 2009 Atlas-5 Geostat. op 60° O zowel de SHF-(20 GHz) als de EHF-band WGS-3 6 dec. 2009 Delta-4 Geostat. op 12° W (44 GHz); vandaar de naam voor het nieuwe systeem: Advanced Extremely WGS-4 20 jan. 2012 Delta-4 Geostat. op 88° O High Frequency (AEHF) waarbij elke 6 t wegende AEHF-satelliet meer capaciteit WGS-5 25 mei 2013 Delta-4 Geostat. op 53° W heeft dan de volledige Milstar-constellatie WGS-6 8 aug. 2013 Delta-4 Geostat. op 135° W van vijf satellieten(!). Niet dat de Milstar WGS-7 24 juli 2015 Delta-4 Geostat. op 175° O een kleine satelliet was (4,5 t) maar het geeft de enorme ontwikkeling aan van de WGS-8 7 dec. 2016 Delta-4 Geostat. op 118° W micro-electronica. WGS-9 18 mrt. 2017 Delta-4 Geostat. op 104° W AEHF is bedoeld om nucleaire effecten, WGS-10 Verwacht in 2019 slechte weersomstandigheden en de zwaarste vormen van ‘jamming’ te kun- De tabel met WGS-satellieten. nen doorstaan. Ook zal het management- en dataverkeer zwaar worden versleuteld. systeem dat momenteel in gebruik is; AEHF-satellieten verleend aan Lockheed- AEHF is dan ook bedoeld voor bijzondere de satellieten zijn zelfs bestand tegen de Martin, onder verantwoordelijkheid van operationele toepassingen of onder spe- straling van een High-Altitude Nuclear het US Milsatcom program office. Lance- cifieke operationele dreigingen en is niet Explosion (HANE). Naast Nederland heb- ring van AEHF-1 was aanvankelijk in 2008 voor algemeen gebruik. De AEHF-satel- ben ook Canada en GB zich bij het AEHF- voorzien maar dit liep enige vertraging op. lietcapaciteit is dus een gegarandeerde project aangesloten. Het 1e exemplaar kwam op 24 mei 2010 en beveiligde vorm van satellietcommu- In november 2001 werd het initiële $ 2,7 voor de finale processing bij Astrotech in nicatie, het best beschermde SatCom- mld bouwen lanceercontract voor drie Titusville, Florida aan en werd op 5 augus-

Ruimtevaart 2017 | 2 11 Opbouw van het Defensie ankerstation in de Lauwersmeer. [MinDef]

Het Defensie ankerstation in de Lauwersmeer vanuit de lucht gezien. Een mobiele satellietradio. [US Army]

AEHF WGS Contractor Lockheed-Martin Boeing Afmeting 6.1 x 5.6 x 3.9 m 5,8 m × 3,6 m × 3,1 m Energie 2 zonnepanelen, elk ca. 10 x 6 m; 15 KW 2 zonnepanelen, elk 18 m; 11 KW Propulsie IHI BT-4, 4 × XR-5 Hall Current Thrusters R-4D-15 HiPAT, 4 × XIPS-25 Ion engines 2 SHF Downlink Phased Arrays, Lading 2 Crosslinks, 2 Uplink/Downlink Nulling Antennas, 1 Cross-band (X-band, Global Broadcast, 2-way Ka-band) Uplink EHF Phased Array

20+44 GHz, 75–2.400 bit/s + 4.8 kbit/s –1.544 Mbit/s + 4875 GHz, 2.1-3.6 Gbps Capaciteit 8.192 Mbit/s Gewicht 6168 kg (incl. brandstof) 5987 kg (incl. brandstof) Specificaties AEHF- en WGS-satellieten.

tus te Cape Canaveral op de Atlas-5 raket maakte in juni 2013 voor het eerst contact luchtverdedigings- en commandofregat gezet; lancering was na enig uitstel op met deze in 2012 gelanceerde satelliet. (LCF) Zr. Ms. Zeven Provinciën. Later 14 augustus. Berrevoets was met enkele Vanwege de geostationaire locatie boven kregen ook alle vier de LCF-fregatten een teamleden bij de AEHF-1 start aanwezig. het Midden-Oosten is met name deze dergelijke terminal, zo ook zijn de mobiele Het eerste Defensie contact met AEHF-1 satelliet voor Nederland van belang. landterminals in gebruik genomen. was maanden later dan voorzien omdat Onder leiding van een Amerikaans team Na de lancering van AEHF-3 (zie de AEHF vanwege motorproblemen de satelliet met technici van de Defensie Materieel lanceertabel) bereikte het AEHF netwerk pas na 14 maanden, op 24 oktober 2011, Organisatie, het Joint Informatievoorzie- op 28 juli 2015 “initial operational capa- de beoogde geostationaire positie bereik- ning Commando en het Marinebedrijf zijn bility”. Het AEHF-systeem bleek zo goed te; normale operaties vingen eind februari toen de maritieme ontvangstterminals in te werken dat besloten werd om nog drie 2012 aan. werking gesteld, zowel bij het Ankersta- satellieten bij te bestellen, die dienen ter Eerste contact met AEHF-2: Defensie tion Lauwersmeer als aan boord van het aanvulling en vervanging van de eerste

12 Ruimtevaart 2017 | 2 drie satellieten. Het totale contract kwam rende de bouw werden de satellieten licht die kan oplopen tot >8 Mbps. Dit bena- daarmee op $ 5,7 mld; de totale project- verbeterd en werd gesproken over Block 1 dert de eigenlijk door Defensie gewenste kosten worden geraamd op $ 13 mld, vol- (WGS 1-3), Block 2 (WGS 4-7) met ‘a radio 10 Mbps. gens Lockheed-Martin $ 1,6 mld minder frequency bypass capability designed to Het Pentagon heeft onlangs een eenjarige dan de raming uit 2001. support airborne intelligence, surveillance studie uitgezet naar de militaire telecom- and reconnaissance platforms requiring behoefte van de VS na 2020 en 2030. WGS ultra-high bandwidth and data rates de- Oftewel nog meer WGS-/AEHF-sats of Net als bij AEHF zocht de US DoD in de ja- manded by unmanned aerial vehicles’ en een nieuwe nog geavanceerdere serie? De ren ’90 naar een verbeterde opvolger van Block 2 F/O (WGS 8-10) met ‘upgraded partnerlanden worden hierbij betrokken. de toenmalige DSCS- en UFO-satellietsys- digital channelizers, which will boost Vorig jaar hebben de EC en ESA het temen, m.n. voor Air Force gebruik maar capacity on the satellites by 30 percent’. GovSatcom plan op tafel gelegd waarbij ook voor de Army; dit werd het Wideband Net als bij AEHF is de levensduur van de Europa enkele geavanceerde telecomsa- Global Satcom (WGS) en net als bij AEHF satellieten bepaald op 14 jaar. tellieten realiseert specifiek bedoeld voor moet één WGS-satelliet meer capaciteit Payload commanding en network con- overheidsdiensten incl. militair gebruik. hebben dan het hele DSCS-netwerk. trol geschieden vanuit Peterson AFB in Het plan is echter nog pril en het is ondui- Het contract voor de eerste vijf WGS- Colorado, maar partnerlanden als Canada delijk of het kans van slagen heeft. satellieten werd begin 2001 aan Boeing en Australië hebben een eigen regionaal vergund, waarbij elke satelliet ca. $ 400 grondsegment. Naast Nederland zijn ook Referenties mln kost. Later werden vijf aanvullende/ Nieuw-Zeeland, Denemarken en Luxem- Dit artikel is geheel gebaseerd op openbare bron- vervangende satellieten gecontracteerd burg partner in het WGS-project. WGS nen; de belangrijkste basisbronnen zijn: e 1 Kamerstukken, m.n. 24400 nr. X-21, 25886 nrs. die elk steeds goedkoper werden, de 10 voorziet in capaciteit in de X-band en de 1-8, 27830 nrs.92, 95, 106 en 120. en laatste komt op ca. $ 340 mln. Er waren Ka-band. Vooral de Ka-band is bedoeld 2 Defensiekrant, m.n. nrs. 2006/21, 2010/29, ook specifieke extra contracten voor bv. voor hoge bandbreedtes op relatief kleine 2012/2, 2012/36. een X-band anti-jam upgrade en voor het mobiele terminals. WGS wordt vooral 3 Persberichten/nieuwsbrieven van Defensie en AVRM, o.a. Materieel gezien en Intercom. assisteren bij de satelliet-operaties. Gedu- ingezet vanwege de grote datacapaciteit

advertentie Airborne manufacturing XL substrate panels for JUICE solar-array

Airborne Aerospace has been selected by Airbus Defence The extreme temperatures to which the satellite will be and Space Netherlands to develop and manufacture the sub- exposed near Jupiter (-240 deg Celsius) make additional qua- strate panels for the solar array of JUICE, the European Space lification necessary, for which Airborne is manufacturing 160 Agency’s mission to Jupiter and its icy moons. qualification test samples and two full-size panels. The qua- After its launch in 2022 and a journey that will last eight years, lification samples shall demonstrate that the panel design the JUICE satellite is due to circle Jupiter for three years, ob- and its interfaces will survive the harsh conditions during the serving and mapping the turbulent atmosphere of the planet, JUICE mission. The samples and full-size panels were manu- as well as its three moons. With a total of 100 m2 the satellite factured in early 2017, after which an intensive test campaign will be equipped with the largest solar array ever flown on an has been started by Airbus. The manufacturing of the ten interplanetary mission. flight panels is planned for 2019. Both wings of the solar array Airbus is developing for JUICE will include five solar panels of an exceptionally large size. To be able to produce the 10 m2 surface per panel, the substrate specialist modified its manufacturing equipment. The maxi- mum inside diameter of the autoclave for example has been extended, enabling Airborne to produce more XL size panels for aerospace customers, further strengthening its market position in European substrate panels. The solar array of JUICE will be built with the new ARA Mk4 technology, which has been developed and qualified by Air- bus in close cooperation with Airborne. The ARA Mk4 development program builds on the strong heritage in developing solar arrays. The JUICE mission. [Airbus Defence and Space]

Ruimtevaart 2017 | 2 13 In de ruimte op de pot

Henk Nieuwenhuis

Als iemand iets aan je vraagt om te doen en je heb daar echt helemaal geen trek in dan zou je kunnen zeggen: Je kunt de pot op. Wanneer dit dan ook werkelijk nodig zou zijn is dat op aarde geen enkel probleem, zo geklaard. Maar in de bemande ruimtevaart bij gewichtloze omstandigheden ligt deze handeling wel iets ingewikkelder. Daar vergt het uitvoe- ren hiervan enig ‘kunst en vliegwerk’. Daar wil ik het nu eens met u over hebben mede omdat er altijd met enige terughoudendheid over gesproken wordt. Terwijl het de gewoon- ste zaak van de wereld is waar ieder gezond mens zijn hele leven dagelijks mee te maken heeft.

Met een natte broek de ruimte in in gelanceerd zou worden in het Mercury- Zoals bijvoorbeeld met de Sojoez op In het begin van de bemande ruimte- Redstone project van NASA. Men was weg naar het ISS ruimtestation. Bij de vaart bleek dit direct al een vrij groot uiterst voorzichtig tijdens de laatste voor- Sojoez is het zelfs zo dat de avond voor probleem op te leveren. Dat begon al op bereidingen voor de vlucht. Astronaut de lancering de astronauten zichzelf een 5 mei 1961 toen de eerste Amerikaanse Alan Shepard lag al geruime tijd in de klysma toedienen en dat na ongeveer een astronaut voor een kwartiertje de ruimte Mercury capsule te wachten op de start uur nogmaals herhalen. Door het toepas- van de Redstone raket maar door uitstel sen van een klysma net voor de ruimtereis duurde dat veel langer dan verwacht. Vlak heb je de eerste dagen dan praktisch voor de lancering meldde Shepard dat hij geen ontlasting. Dus tegen de tijd dat je heel nodig moest plassen en het echt niet weer echt nodig moet, ben je aan boord meer kon ophouden. Na overleg met de van het ruimtestation. Zo’n klysma is ze- technici kreeg hij te horen dat hij het maar ker geen pretje maar het voorkomt dat er in zijn broek moest doen. Toen dat dan naast urine mogelijk ook nog ontlasting in ook gebeurde ging een aantal sensoren de luier terecht zal komen. Naast dat dit op zijn lichaam vanwege het vocht op tilt. onprettig is voor de astronaut, is er ook Maar voor het verdere verloop van zijn de hygiënische noodzaak. Want als ze er ‘ruimtesprong’ had het geen gevolg en door omstandigheden langer dan 12 uur alles verliep gelukkig naar tevredenheid. mee moeten zitten kan dat aanleiding Toen kort daarna de tweede en tevens geven tot irritatie en ontstekingen. Een- laatste ‘ruimtesprong’ zou plaatsvinden maal aangekomen in het ruimtestation door astronaut Grissom, kreeg deze een kan de luier af want hier zijn twee toilet- dikke luier om, zodat het incident zoals ten. Tot dan kan er in de Sojoez voor het met Shepard zich niet zou herhalen. plassen gebruik gemaakt worden van een kleine gele trechter aan een slang Ook nu nog met een waarin een soort stofzuiger is aange- luier om de ruimte in bracht. Bij gebruik zet je eerst de zuiger Het toilet oftewel Waste and Hygiene Maar wist u dat nu nog altijd tijdens elke aan en vervolgens houdt de astronaut Compartment in de Russische Zvezda lancering van een bemand ruimteschip de trechter zo dichtbij mogelijk zodat er service module van het ISS. [NASA] iedere astronaut een luier om heeft? geen plas de cabine in zal drijven. Binnen

14 Ruimtevaart 2017 | 2 Een schema met beschrijving van een ruimtetoilet. Toilet in de Destiny module van NASA in het ruimtestation ISS. [NASA] de beperkte ruimte van de cabine met tieve oplossing, zeker als u zich voorstelt voor een goede sfeer aan boord. Het eten nog twee collega’s is dat altijd een beetje dat de drie-koppige bemanning elk nog ziet er ook veel natuurlijker en aantrek- gênant, maar die kijken dan beleefd even geen vierkante meter ruimte ter beschik- kelijker uit dan in de eerste periode van de de andere kant op. Daarnaast is er, als het king hadden in de Apollo capsule. Aan ruimtevaart. Toen bestonden de maaltij- echt nodig is, een eenvoudige voorzienig geurtjes zuiveren werd toen ook weinig den voornamelijk uit geperste, hapklare aan boord voor vaste ontlasting. aandacht besteed door de ontwerpers brokken of vloeibaar in knijptubes. van ruimtevaartuigen. Dat het aan het Zoeken naar een betere oplossing einde van een vlucht ronduit stonk in Een echt ruimtetoilet Het was duidelijk dat dit niet de oplossing die kleine ruimte zal u duidelijk zijn. Het Maar…we dwalen nu van het eigenlijke zou zijn voor toekomstige, langere ruim- is bekend dat wanneer de capsule in de onderwerp af. Zolang men ruimtevluch- tevluchten, maar hoe kon dit probleem op oceaan geland was en de kikvorsmannen ten met capsules maakte die enige weken een goede, hygiënische manier opgelost het luik openden ze soms bijna achter- in beslag namen was van een soort toilet worden? Er werd geëxperimenteerd met over vielen van de stank. De inzittenden geen sprake. Daar waren diverse redenen plastic zakjes voor de vaste afvalstoffen. hadden daar minder last van omdat het voor. Zo was er onder andere te weinig Voor een plas koos men voor een andere langzamerhand was opgebouwd en zij er ruimte aan boord en een echt toilet gaf oplossing, waarover dadelijk meer. Het aan gewend waren geraakt. weer meer kilo’s en elke kilo gewicht werden dus voorlopig plastic zakjes met De Russen gebruikten al vanaf het begin kost nog steeds een klein kapitaal om in een plakrand die de astronauten tegen van de ruimtevaart bij bemande vluchten een baan om de aarde te brengen. Na hun achterste moesten plakken. Bij het van enkele dagen het probate middel van het capsule tijdperk bij NASA in de jaren zakje zaten ook een vochtig en een droog een klysma, voor de lancering werden de 1960 tot 1975 ging men over op het veel doekje verpakt. Na gebruik van ‘het toilet’ darmen van de astronaut leeggemaakt te dure Space Shuttle project. In de Space moesten alle gebruikte spullen terug in met behulp van dit laxeermiddel zodat Shuttle was wel een toilet aanwezig: het plastic en dat geheel werd weggeborgen een toiletgang in ieder geval geruime tijd zogenaamde Waste and Hygiene Com- in het kastje waarin eerder de maaltijden uitbleef en dat gebeurt dus nog steeds. partment (WHC). Dat kwam ook nog wel hadden gezeten. Daarnaast kregen zowel de Amerikaanse eens heel goed van pas als de Space Shut- Voor een plas van de mannelijke astro- als Russische ruimtevaarders in het begin tle aan het ISS station gekoppeld was. Zo nauten werd een kleine trechter met overwegend voedingsstoffen die vrijwel werkte het toilet in het ISS station eens slang er aan ontwikkeld die weer op een geheel door het lichaam werden opge- niet door verstoppingen toen er wel 13 tank was aangesloten. Via een lichte nomen. Erg smakelijk was dit eten nu ook mensen aanwezig waren. aanzuiging werd de plas weggezogen en weer niet maar gelukkig is dat in de loop Toen men aan de bouw van het ISS be- opgevangen in deze tank. Deze manier der jaren heel sterk verbeterd. Zeker op gon, ging er in juli 2000 met de eerste ser- werd o.a. gebruikt tijdens de Apollo de langere vluchten is het eten nu veel vice module – de Russische Zvezda – ook maanreizen. Toch was dat een vrij primi- smakelijker, dat is mede van groot belang gelijk een toilet mee, dat achteraf gezien

Ruimtevaart 2017 | 2 15 Hier zien we een replica van het toilet dat in de Space Shuttle aan- Astronaut Akihiko Hoshide kan nog wel lachen tijdens een reparatie wezig was. [NASA] aan het toilet. [NASA]

wel erg dicht bij de eettafel stond! Niet om niet te vergeten het zuigsysteem in In de inleiding van dit verhaal zei ik al dat de meest logische plaats, maar het was te schakelen en kun je de beugels aan even naar het toilet gaan in de ruimte iets een hele verbetering voor de bemanning beide zijde van het toilet nog met je ingewikkelder is dan we op aarde gewend alhoewel het niet altijd een succes was. In handen vast houden, hierna kun je pas zijn. Misschien zult u vanaf nu bij een toi- het begin traden er regelmatig storingen alle hoop laten varen, zou je kunnen letbezoek nog wel even denken aan wat op in het afzuigsysteem waardoor het zeggen. Terwijl men de behoefte doet u hier las en dan zult u wel heel tevreden toilet niet goed gebruikt kon worden. In- wordt automatisch ook de lucht gefilterd zijn met onze aardse ‘gemakken’. middels zijn de grootste kinderziektes er om bacteriën en geurtjes te verwijderen. uit en nu gaat het toiletgebruik al stukken Er wordt niet met water maar met lucht Vervelende storingen beter. gespoeld. Vaste ontlasting en urine wor- Toch werkt het toiletsysteem niet altijd Sinds november 2008 heeft het ISS een den gescheiden van elkaar verwerkt. Zo feilloos want met enige regelmaat tre- tweede toilet gekregen in de Destiny wordt vaste ontlasting met ventilatoren den er toch nog steeds mankementen module van NASA. Het is van Russische afgezogen. Deze creëren gelijktijdig een op, zo ook tijdens de vlucht van Frank makelij en kostte zo’n slordige 14 miljoen neer- en zijwaartse luchtstroming zodat de Winne (van 27 mei tot 1 december euro! Het klinkt misschien onhygiënisch uitwerpselen niet blijven zweven. De plas 2009). Er trad een vervelende storing op maar in wezen zitten ze bij gebruik van gaat via een trechter met afzuiging, even- in het gedeelte waar de urine in eerste het ruimtetoilet met hun blote billen op als het vocht dat in de atmosfeer binnen instantie wordt opgeslagen voordat het een soort verbouwde stofzuiger. het ruimtestation ontstaat, rechtstreeks naar de verdere recycling apparatuur naar de waterrecycling apparatuur om gaat. Bij elke plas wordt gelijk een kleine Hoe het ruimtetoilet werkt. er weer drinkwater van te maken. Zo hoeveelheid giftige vloeistof toegevoegd Op aarde maken we gebruik van water- ziet men kans om ruim 90 procent weer zodat o.a. de urine niet ontbindt en geen spoeling en de heersende zwaartekracht. als drinkwater terug te winnen. Tenslotte ammoniakgas ontstaat. Dit apparaat In het ruimtestation is alles gewichtloos wordt de vaste ontlasting opgevangen in wilde niet meer stoppen en er ontstond met als gevolg dat echt alles daar zweeft. een plastic zak die daarna moet worden daardoor lekkage. In de taakomschrijving Dus moet je om te beginnen zorgen dat dichtgevouwen en in de container onder van De Winne stond niet dat hij ook voor je stevig op de goede plek blijft. Daarvoor het zitvlak opgeborgen. loodgieter moest spelen, maar hij moest zitten er op de vloer van het WHC twee Als de container vol is gaat deze naar het wel gelijk aan de bak. Ook André Kuipers instelbare voetsteunen met een band vrachtruimtevaartuig, meestal de Rus- kreeg tijdens zijn missie tussen 21 de- erover. Het deksel heeft een opening sische Progress (die later met het overige cember 2011 – 2 juli 2012 met storingen van ongeveer 10 centimeter in diameter ISS afval in de atmosfeer zal opbranden). van het toiletsysteem te maken. Of je het maar het materiaal ervan is heel zacht Het spreekt vanzelf dat hygiëne hierbij dan leuk vindt of niet dat moet dan liefst zodat het zich gemakkelijk vormt naar van groot belang is. Dus na afloop altijd zo snel mogelijk verholpen worden. Met de billen van de gebruiker, om lekken te de handen goed met alcohol wassen. beschermende handschoenen aan en voorkomen. Ook zit er aan beide kanten Dat wil nog niet zeggen dat hiermee een masker op werd door hem de giftige van het toilet een beugel die over de dijen ook alle problemen opgelost zijn. Want vloeistof tussen de leidingen en bekabe- gedraaid kan worden zodat de gebruiker tijdens ruimtewandelingen die langer dan ling weggehaald, om verdere beschadi- stevig zit en echt geen kant meer op zes uur kunnen duren krijgen astronau- ging te voorkomen. Daarna moest het kan. Vlakbij de pot zit een urinetrechter- ten ook een luier om; en zo zijn er in de mankement snel verholpen worden want aansluiting waarop iedere gebruiker zijn Sojoez-cabine voor noodgevallen plastiek de watervoorziening via dit systeem is of haar eigen trechter met slang aan kan urinezakjes aanwezig (maar die zijn voor van groot belang. Dit betekende wel dat koppelen. Voor vrouwelijke astronauten zover bekend nog nooit gebruikt, want de ook alle onderdelen die met de giftige is daarvan een aangepaste versie per terugkeer naar de aarde duurt niet langer vloeistof in aanraking waren gekomen, persoon beschikbaar. Daarna is het zaak dan een kleine drie uur). moesten worden vervangen en opnieuw

16 Ruimtevaart 2017 | 2 het ruimtestation ook veel medisch- en ongeveer één liter urine en een hoeveel- leefbaarheids onderzoek plaatsvindt en heid poep moet kunnen verwijderen. Dat dat er regelmatig astronauten en kosmo- is echt geen eenvoudige opgave, want nauten tot een jaar lang verblijven. Tot zoals we reeds lazen is gebleken dat bij nu toe lijkt dat in principe goed mogelijk. contact met de ontlasting na ongeveer12 Maar als mensen nog langer in de ruimte uur in een ruimtepak irritatie van de huid zullen gaan verblijven, dan bestaat de ontstaat en dan kan infectie optreden aan mogelijkheid dat ze ook veel langer in de billen. Om het nog moeilijker te maken een ruimtepak moeten verblijven. Bij de moet daarnaast ook het menstruatie- huidige verrichtingen van werkzaamhe- bloed van vrouwelijke astronauten netjes den rondom ISS verblijft men gemiddeld weggewerkt kunnen worden. Al deze 7 à 8 uur in een ruimtepak. Wanneer dat aspecten tezamen bekeken, lijkt het mij enkele dagen zou worden is dat best een niet eenvoudig hiervoor geschikte appa- Hier toont een astronaute de trechter die groot probleem. Dat beseft NASA ook ratuur te bedenken. Toch blijken er altijd gebruikt wordt voor een plas. [NASA] heel goed en ze hebben daar nog geen weer vindingrijke mensen te zijn en heb- geschikte oplossing voor. Daarom is er ben een aantal heldere geesten nieuwe getest. Een liter water vanaf de aarde la- kort geleden in november 2016 een op- oplossingen voor dit probleem ingediend ten aanvoeren komt op ongeveer 20.000 roep gedaan om met hen mee te denken die nu verder zullen worden bestudeerd. euro. Dus heel zuinig met water omsprin- om een bruikbare oplossing te vinden. Zo zie je dat de bemande ruimtevaart voor gen is in het ISS heel belangrijk. Het thema van dit vraagstuk noemde de meest vreemde problemen komt te Eigenlijk kunnen we stellen dat het ruim- NASA de “Space Poop Challenge” en er staan. We hebben soms het idee dat ruimtetoilet op zich heel aardig functioneert is afgelopen februari 30.000 dollar uitge- tevaart de normaalste zaak van de wereld maar de ingewikkelde instrumenten er loofd aan de drie beste ideeën. Het ging is, maar niets is minder waar, zelfs niet voor omheen die daar weer drinkwater van er bij deze challenge om hoe astronauten, de normaalste zaak van de wereld. Ook moeten maken zijn nog behoorlijk sto- die dagenlang in een totaal afgesloten botontkalking, het in kwaliteit achteruit ringsgevoelig. pak zitten, hun urine en vaste afvalstof- gaan van de ogen, en de straling waaraan fen op een hygiënische manier kunnen men langdurig wordt blootgesteld, zijn Oproep door NASA kwijtraken. De voorwaarden die NASA voor de mens belangrijke zaken die met Maar de ruimtevaartplannen van NASA stelde, zijn dat het te bedenken systeem de gezondheid te maken hebben. Ook die gaan verder dan het ruimtestation ISS. er in moet voorzien dat in het ruimtepak zullen nog verder onderzoek vergen voor In de (nabije) toekomst willen ze naar zes dagen lang de afvalstoffen verwerkt aan een reis naar de planeet Mars echt be- de planeet Mars, naar een planetoïde of moeten worden, met inachtneming gonnen kan worden. Want veiligheid gaat toch weer, maar dan voor een langere van de nodige hygiëne en enig comfort. voor alles. Misschien juist daarom blijft periode, naar de maan. Vandaar dat in Dat betekent dat het systeem elke dag bemande ruimtevaart ons zo boeien.

Het ISS in een eerder stadium van assemblage. [NASA]

Ruimtevaart 2017 | 2 17 De eerste landing van Space Shuttle Columbia

Ed Hengeveld

In april 1981 reisde ik naar de VS om samen met journalisten uit de hele wereld getuige te zijn van het begin van een nieuw tijdperk in de ruimtevaart: de eerste lancering van de Space Shuttle. Samen met collega Kees Leseman bezocht ik achtereenvolgens het Kennedy Space Cen- ter in Florida voor de lancering, het Dryden Flight Research Center in California voor de landing en het Johnson Space Center (JSC) in Texas, de thuisbasis van STS-1 astronauten John Young en Bob Crippen. Wat er zoal gebeurde rond de lancering is te lezen in Ruimtevaart nummer 2 van 2016; dit artikel gaat verder waar het vorige eindigde.

Een eerste blik op het uitgestrekte en legendarische Rogers Dry Lake.

18 Ruimtevaart 2017 | 2 Columbia tijdens de landing, gefotografeerd door astronaut Pinky Persconferentie van Deke Slayton, manager van het Orbital Flight Nelson vanuit één van de volgvliegtuigen. De pijl geeft aan waar Test Program en één van de eerste zeven Amerikaanse astronauten. we stonden.

Maandag 13 april een motelkamer kunnen vinden. Omdat komst van Columbia aankondigt. En dan Het is de dag na de lancering en vandaag we de hele dag onderweg geweest zijn gaat alles heel snel. Begeleid door twee zullen we naar California reizen om daar hebben we geen idee hoe de vlucht T-38 straaljagers vliegt de Shuttle voor op NASA’s Dryden Flight Research Center van Columbia verloopt, maar op het ons langs, waarna commandant John aanwezig te zijn bij de landing van Colum- televisienieuws horen we dat alles goed Young met een snelheid van 350 km/u een bia, die op dinsdag moet plaatsvinden. gaat en dat de landing rond half elf zal perfecte landing uitvoert. Binnen twee Maar eerst rijden we voor de laatste maal plaatsvinden. minuten is het voorbij. Het is tien voor naar het Kennedy Space Center om de half elf en het was krap, maar we hebben foto’s van de lancering op te halen. Met Dinsdag 14 april het gehaald. een dikke envelop in de tas melden we Vroeg in de ochtend halen we onze pers- Voor de rest van de actie moeten we ons aan het begin van de middag op het kaarten op en rijden we over eindeloze terug naar de andere kant van de basis, vliegveld van Orlando, vanwaar we rich- kaarsrechte wegen de Mojave woestijn maar we zijn niet de enigen. Tientallen ting Los Angeles vertrekken. Onderweg in, op weg naar Edwards Air Force Base auto’s rijden achter elkaar terug over hebben we pas tijd om de schitterende aan de rand van Rogers Dry Lake. Dit de dirt road, wat een enorme stofwolk lanceerfoto’s te bekijken en al snel kijken was halverwege de vorige eeuw de plek veroorzaakt en het zicht reduceert tot andere passagiers over onze schouder waar experimentele vliegtuigen als de bijna nul. Bovendien begint onze auto mee. Aan boord zijn verschillende jour- X-1 en de X-15 werden gevlogen door weer problemen te krijgen en na een nalisten en ook veel werknemers van con- legendarische piloten als Chuck Yeager aantal kilometers stranden we langs de tractors aan de westkust zoals Rockwell en Scott Crossfield. Ook de lifting bodies, weg. We krijgen de motor niet meer aan International, bouwer van de Columbia. voorlopers van de Space Shuttle, werden de praat en met enige moeite slaag ik er De lancering van gisteren is groot nieuws hier uitgebreid getest en enkele van die in de aandacht te trekken van een mo- en iedereen heeft het erover. piloten werken hier nog steeds. In de toragent, die uit de stofwolk opduikt. Hij Ons vliegtuig maakt een tussenstop in komende dagen hoop ik er een paar te belooft om hulp te sturen en we kunnen New Orleans en we zitten net weer in de ontmoeten. niets anders doen dan wachten. Als alle lucht als blijkt dat er rook uit één van de Rond een uur of half tien zien we voor auto’s voorbij zijn en het stof langzaam motoren komt. Dus keren we om en lan- het eerst Rogers Dry Lake liggen, een bij- optrekt probeer ik weer te starten en den we opnieuw in New Orleans, waar zonder moment. Korte tijd later naderen gelukkig lukt dat. We sukkelen terug we na enige tijd wachten overstappen op we de gebouwen van het Dryden Flight naar het ‘bewoonde’ gedeelte van de een ander toestel. Veel later dan gepland Research Center, het NASA gedeelte van basis, waar we nu wat rustiger kunnen arriveren we op Los Angeles Internatio- Edwards, waar we met enige moeite nog rondkijken. nal Airport en huren we een auto voor de een parkeerplaats vinden. Het duurt niet We hebben even tijd om te eten en in de rit naar Lancaster, de grootste stad in de lang voordat we ontdekken dat we aan cafetaria zie ik toevallig Milt Thompson buurt van Dryden. In California is het drie de verkeerde kant van de basis staan. De zitten, de piloot die in 1963 de eerste uur vroeger dan in Florida, maar ondanks tijd begint te dringen en dus racen we op vlucht met een lifting body maakte. Ik dat is het al avond. Als we op tijd willen aanwijzingen van de beveiliging via een durf hem niet te storen onder het eten, zijn voor de landing kunnen we ons stoffige dirt road langs de noordelijke maar we plannen een aantal dagen in vertrek niet uitstellen tot morgen, want rand van Rogers Dry Lake. Het lijkt een California te blijven en ik zal later wel Columbia zal halverwege de ochtend niemandsland en de huurauto begint proberen hem te spreken te krijgen. In de landen. Zonder eten en vechtend tegen wat te sputteren, maar dan zien we een kantoren van NASA public affairs zien we de slaap maken we de rit van zo’n 70 rij geparkeerde auto’s staan in de buurt op televisie hoe de astronauten Young en kilometer over de donkere bergwegen. van landingsbaan 23. Als we uitstappen Crippen de menigte toespreken, waarna Ver na middernacht arriveren we in Lan- zien we mensen naar het noordoosten ze vertrekken naar het Johnson Space caster, waar we met enige moeite nog wijzen, waar een wit stipje in de lucht de Center in Houston.

Ruimtevaart 2017 | 2 19 De Boeing 747 Shuttle Carrier Aircraft staat klaar om Columbia te- Bij Rockwell werpen we een eerste blik op de foto’s die Young en rug te vliegen naar het Kennedy Space Center. Crippen tijdens de vlucht maakten.

Naast de overvloed aan persinformatie lumbia worden teruggevlogen naar de zoals de M2-F1 en HL-10 lifting bodies. die voor journalisten beschikbaar is, oostkust om te worden voorbereid op de Daar staat ook de Lunar Landing Training neem ik ook een exemplaar mee van de tweede vlucht later in het jaar. We willen Vehicle, waarmee de Apollo-astronau- thriller ‘Shuttle Down’ van auteur Lee op dat vertrek wachten en pas daarna ten de laatste fase van de maanlanding Correy. Het is het fictieve verhaal van een naar Houston vliegen, maar een exacte konden oefenen. De LLTV werd eerst toekomstige Shuttle-vlucht, die proble- datum is nog niet bekend. De speciale getest op Dryden (dat toen nog Flight men krijgt na de start vanaf Vandenberg Boeing 747 die de Shuttle op zijn rug zal Research Center heette) en daarna naar Air Force Base en een noodlanding moet terugbrengen naar het Kennedy Space Houston gestuurd voor gebruik door de maken op Paaseiland. Niet zo gek, om- Center staat geparkeerd voor één van de astronauten. dat NASA daar echt plannen voor heeft hangars op de basis. ’s Middags rijden we naar de Rockwell- klaarliggen. Iemand van public affairs De huurauto heeft nog steeds kuren. fabriek in Palmdale, 15 kilometer ten vraagt aan een man die naast me staat Hij slurpt benzine alsof het niks is en als zuiden van Lancaster, waar Columbia of hij het laatste exemplaar van de snel we op de terugweg naar Lancaster een is gebouwd. Ik herken de ingang van slinkende stapel boeken wil signeren. Op afslag missen dreigen we te stranden in het complex uit de James Bond-film zijn naamkaartje staat G. Harry Stine, de woestijn. Gelukkig kunnen we op tijd ‘Moonraker’ uit 1979. Het blijkt dat we er dus ik begrijp het verband niet. Pas later omkeren en bereiken we op de laatste niet zomaar naar binnen kunnen. Terug lees ik ergens dat Lee Correy het pseu- druppels benzine ons motel. Na een te- in Lancaster maken we via NASA een doniem is voor G. Harry Stine. lefoontje met het verhuurbedrijf kunnen afspraak voor volgende week. We wonen een persconferentie bij van we de auto komen omruilen. Net voor ik Dryden-directeur Ike Gillam en ex- hem inlever merk ik dat we al twee dagen Vrijdag 17 april astronaut Deke Slayton, die nu hoofd is met een uitgetrokken choke rijden en Er is nog geen datum bekend voor van het testprogramma van de Space kennelijk is dat niet goed voor een auto… Columbia’s vertrek naar Florida, dus Shuttle. Iedereen is opgetogen dat de we verhuizen tijdelijk naar een hotel eerste vlucht van een nieuw ruimteschip Donderdag 16 april in Pasadena, een voorstad van Los zo succesvol is verlopen en de stemming Na het ontbijt gaan we opnieuw naar Angeles. Daar is ook het Jet Propulsion op de basis is feestelijk. Er lopen heel wat Dryden. We zijn vroeg en het kantoor Laboratory (JPL) gevestigd, van waaruit bekende gezichten uit de ruimtevaart- van public affairs is nog verlaten, maar NASA’s onbemande planeetvluchten zo- wereld rond en als ik later gebruikmaak op de balie staat een aantal dozen vol als Mariner en Voyager worden begeleid. van de toiletten staat naast me in zijn met foto’s. Omdat we de afgelopen da- De Nederlandse oud-straaljagerpiloot blauwe flightsuit astronaut Ron McNair gen hebben gemerkt dat NASA de pers Jurrie van der Woude is hoofd van public een plas te doen, nadat hij zijn parachute op alle mogelijke manieren in de watten affairs op JPL en we worden hartelijk en helm in een hoek heeft gelegd. legt, gaan we er eens goed voor zitten. ontvangen. We maken voor volgende Het was een drukke dag, dus aan het Tientallen foto’s verdwijnen in onze tas- week een afspraak voor een rondleiding eind van de middag rijden we met een sen en als we na een half uurtje klaar zijn door het Voyager controlecentrum. nog steeds haperende auto terug naar zetten we de dozen keurig terug. Als we Lancaster, waar we een motel zoeken naar buiten lopen komt een medewerker Maandag 20 april om wat slaap in te halen. van public affairs binnen en hij begint Na in het weekend Universal Studios meteen de dozen weg te zetten. Het is te hebben bezocht, rijden we naar de Woensdag 15 april tenslotte niet de bedoeling dat mensen Rockwell vestiging in Downey ten zuid- In de ochtend rijden we opnieuw door erin gaan zitten graaien, zegt hij. oosten van Los Angeles. Daar werden in de woestijn naar Dryden om bij public Rond de trailers van public affairs staan de jaren 1960-1975 de Apollo-maansche- affairs de eerste foto’s van de landing op op een soort parkeerplaatsje enkele “re- pen gebouwd. We worden ontvangen te halen. In de komende dagen zal Co- likwieën” opgesteld uit NASA’s verleden, door Bob Gordon van public affairs, die

20 Ruimtevaart 2017 | 2 enkele maanden eerder nog voor NASA werkte. Hij heeft toevallig net een envelop uit Houston ontvangen met de eerste foto’s die Young en Crippen tijdens de STS-1 vlucht hebben gemaakt. Nadat we die uitgebreid hebben bekeken verzorgt hij een rondleiding door de fabriek, waar we onder meer de originele Apollo 14 capsule en een Shuttle-model op ware grootte te zien krijgen.

Dinsdag 21 april Terug op JPL nemen we een kijkje achter de schermen in het controlecentrum voor de Voyager-sondes, die na een suc- cesvolle passage van Jupiter op weg zijn naar Saturnus. Vluchtleider Paul Jepsen verzorgt een uitgebreide rondleiding, waarna we afscheid nemen van Jurrie van der Woude. Die geeft ons bij vertrek nog een aantal fraaie boeken over de NASA planeetvluchten mee.

Woensdag 22 april Vandaag hebben we een afspraak bij Rockwell in Palmdale. Ditmaal mogen we wel naar binnen en worden we rondgeleid door Dick Warren, die als fotograaf voor de firma werkt. Hij brengt ons naar de fabriekshal waar Columbia is gebouwd en waar nu wordt gewerkt aan Challenger. Daarnaast staat de Shuttle Enterprise, die in 1977 als testmodel werd gebruikt voor een aantal bemande glijvlucht-landingen. We praten met Dick over de Space Shut- tle en over fotografie en hij heeft veel belangstelling voor mijn Praktica-camera, De Enterprise in de Rockwell-fabriek in Palmdale. gemaakt in Oost-Duitsland. body programma en het is in Nederland met een nieuwe RPV, die voor de vol- Donderdag 23 april moeilijk om daar goede informatie over gende ochtend gepland staat, te volgen We zijn weer op het Dryden Flight te vinden (Thompson’s boek ‘At the edge vanuit het controlecentrum. We moeten Research Center, waar Columbia nog of space’ zou pas in 1992 verschijnen). dan wel begeleid worden door een NASA steeds wordt voorbereid op de reis terug We praten over zijn werk met de lifting escort, dus terug naar public affairs om naar de oostkust. In de verte kunnen we bodies, maar ook over het legendari- dat te regelen. Maar PAO chef Ralph haar zien staan, geparkeerd op een af- sche X-15 raketvliegtuig waarmee hij 14 Jackson is wat onwillig en zegt dat Reed gesloten deel van de basis in het ‘Mate/ vluchten maakte tussen 1963 en 1965. zelf maar een escort moet verzorgen. Dat Demate Device’ waarmee ze op de rug Daarna stelt Thompson ons voor aan schiet niet op, dus een beetje verzadigd van de Boeing zal worden getakeld. We Dale Reed, die een paar kamers verderop door alle gebeurtenissen van de afgelo- zien toevallig dat NASA-medewerkers in zit. Reed is het brein achter de lifting bo- pen dagen zien we er dan maar vanaf. groepjes naar het MDD worden gereden dies en houdt zich nu bezig met remotely om Columbia van dichtbij te bekijken. piloted vehicles (RPV). Hij neemt ons per Vrijdag 24 april We doen net of we erbij horen en stap- auto mee naar een uithoek van de basis, Vanuit ons motel bellen we dagelijks pen in de bus, waardoor we de kans waar de overblijfselen van de door hem even met NASA om te informeren naar krijgen om van een afstand van enkele ontworpen Hyper III staan. Dit was een de datum van het vertrek van Columbia. tientallen meters foto’s te maken. kruising tussen een lifting body en een Het begint er nu eindelijk op te lijken dat Die middag hebben we een afspraak RPV, die slechts één vlucht maakte in het na het weekend gaat gebeuren. met NASA-piloot Milt Thompson, die ik december 1969. Het toestel werd vanaf al eerder in de cafetaria had gezien. Ik de grond bestuurd door Milt Thompson. Maandag 27 april ben al jaren geïnteresseerd in het lifting Reed nodigt ons uit om een testvlucht We staan om half zes op en rijden op-

Ruimtevaart 2017 | 2 21 Columbia wacht in het Mate/Demate Device op het transport terug Recht voor ons komt het neuswiel van de Boeing 747 van de grond. naar Florida.

nieuw naar Dryden. De Boeing 747 zal om Dinsdag 28 april aan het tafeltje naast ons een jong stel zeven uur opstijgen om Columbia terug te We bezoeken uiteraard eerst de public zitten. Ik herken Hoot Gibson en Rhea brengen naar het Kennedy Space Center. affairs afdeling om nu eindelijk de Seddon, twee nieuwe astronauten van Ruim van tevoren krijgen we een mooi foto’s te scoren die we al bij Rockwell de groep die in 1978 werd geselecteerd. plaatsje toegewezen langs startbaan 22 in Downey hebben mogen bekijken. Dit Een aantal weken later lees ik dat de en dan begint het lange wachten. Aan zijn de opnamen die Young en Crippen twee een relatie hebben en gaan trou- de overkant van de baan zien we in de zelf tijdens de vlucht van STS-1 heb- wen – het eerste astronauten-echtpaar. verte dat de combinatie klaarstaat voor ben gemaakt en we krijgen een mooie vertrek, maar lange tijd gebeurt er niets. stapel mee, die ik 35 jaar later nog altijd Donderdag 30 april Wel stijgen er telkens andere vliegtuigen koester. Bij het JSC fotobureau leg ik het Het zit er bijna op! Vandaag is het mijn op, dus we worden wel aangenaam bezig eerste contact met Lisa Vazquez, die 25e verjaardag en om dat te vieren gehouden. Aan de overkant van de baan me in de loop der jaren trouw na iedere brengen we nog een laatste bezoek aan staat een B-52 warm te draaien. Het is volgende Shuttle-vlucht de foto’s blijft JSC, halen nog wat foto’s op en nemen één van de twee vliegtuigen waarmee in toesturen. afscheid van Lisa Vazquez. de jaren ’60 en ’70 de X-15 en de lifting Terwijl wij nog in California waren gaven bodies de lucht in werden gedragen, om Young en Crippen hier in Houston hun Vrijdag 1 mei vervolgens op 15 kilometer hoogte te traditionele post flight press conference, Op de terugweg naar het vliegveld bren- worden losgegooid. dus die hebben we gemist. Maar als we gen we nog een bezoek aan de boekwin- Het is al tien uur geweest als er twee T-38 later op de dag het JSC visitor center kel van het U.S. Government Printing straaljagers opstijgen, terwijl de Boeing willen bezoeken lopen we gewoon Bob Office, waar een flinke stapel ruimte- 747 naar het begin van de baan begint te Crippen tegen het lijf! Dit is de thuis- vaartboeken wordt aangeschaft. Ik heb taxiën. De T-38 chase vliegtuigen draaien basis van de Amerikaanse astronauten, een extra koffer moeten kopen om alle in vijf minuten een zeer ruimte bocht van dus het zou niet verbazend moeten zijn. verzamelde foto’s en documentatie mee 360 graden, waarna ze de Boeing van Maar we vinden het toch wel bijzonder, naar huis te kunnen nemen. achteren naderen terwijl die aan zijn take- want nog maar twee weken geleden Om drie uur ’s middags Houston-tijd off begint. De combinatie maakt steeds was deze man wereldnieuws en zagen vertrekt ons vliegtuig terug naar Schip- meer vaart en komt snel dichterbij, nu we hoe hij bovenop een 300 meter lange hol, waar we de volgende ochtend om links en rechts geëscorteerd door de beide vlam naar de ruimte vertrok. half acht Nederlandse tijd aankomen, T-38 jagers. En dan, recht voor ons, komt tollend van de jetlag en de vele onuit- het neuswiel van de grond en begint het Woensdag 29 april wisbare indrukken van de afgelopen vier gevaarte langzaam te klimmen. Eerst nog Vandaag hebben we een afspraak met weken. We hebben het begin meege- in zuidwestelijke richting, maar geleidelijk public affairs medewerkster Marcia maakt van een veelbelovend nieuw tijd- wordt een draai ingezet en verdwijnt de Kracht voor een aantal rondleidingen. perk in de ruimtevaart, een tijdperk dat Boeing aan de oostelijke horizon. We bezoeken Mission Control en de inmiddels alweer voorbij is. De maand Veel tijd om te laten bezinken wat we Shuttle vluchtsimulator, waar we even april 1981 staat voor altijd in mijn ge- zojuist hebben gezien is er niet, want in de cockpit mogen zitten. Daarna heugen gegrift en bij thuiskomst weet ik we rijden rechtstreeks terug naar Los bekijken we het Lunar Receiving La- nog niet dat ik in november van dat jaar Angeles, waar we op het vliegtuig naar boratory, waar nog altijd onderzoek opnieuw naar Florida zal reizen om de Houston stappen. Daar nemen we onze wordt gedaan op de maanstenen die de lancering van STS-2 te zien. En in august intrek in een motel recht tegenover het Apollo-astronauten terug naar de aarde 1983 zal ik ook de eerste nachtlancering Johnson Space Center, de laatste stop op brachten. van de Shuttle meemaken. Maar dat is onze reis. Tijdens de lunch in de cafetaria zien we weer een ander verhaal!

22 Ruimtevaart 2017 | 2 Memories

Takkenvrouwtje

Piet Smolders, www.smoldersonline.nl

oen ik een jaar of tien was keek waren op dat moment mijn enige infor- NVR in 1951. Ik bezocht dat planetarium ik naar de volle maan vanuit matiebronnen. Boeken hadden wij niet en hoorde hoe Raimond daar boeiend het opkamerraampje van onze in huis, afgezien van twee boeken over vertelde over de sterren. Aanspreken boerderij aan de rand van heiligenlevens. durfde ik hem niet. Schrijven was eenvou- TEindhoven. Op een stuk wit pakpapier Mijn eerste sterrenkundeboek kreeg ik diger. Ik kreeg intussen Duits op de HBS in tekende ik de maan, kijkend door een van mijn moeder toen ik een jaar of der- Eindhoven en begon een correspondentie plastic scheepskijkertje van 75 cent. Niet tien was: “Mensen, mythen en sterren”, met prof. Thomas, die me altijd uitvoerig gehinderd door enige kennis schreef ik geschreven door Patrick Moore. Een ge- antwoordde. Van Thomas leerde ik dat je er een tekst bij en plakte het geheel tot weldig verteller! Ongelooflijk: in 1973 zou op jonge mensen altijd direct moet reage- een boek van vier pagina’s. Mijn moeder Moore de inleiding schrijven voor mijn ren als ze vragen hebben over de weten- keek samen met mij door dat raam en zei: Engelstalige boek “Soviets in space” en schap. Die correspondentie duurde tot ik “Mijn moeder keek vroeger óók door dit zou ik hem een paar keer ontmoeten. Hij 22 jaar was. Toen kreeg ik op een dag mijn raam en vertelde mij dat er een vrouwtje maakte in Engeland het langst durende eigen brief terug met een droevig stem- met een takkenbos op haar rug op de maandelijkse tv programma “The sky at pel: “Adressant verstorben.” maan woont. Kijk maar, je kunt het zelf night.” Achteraf lijkt het allemaal niet toevallig: zien!” Mijn tweede boek was “Hemel en Heelal.” dankzij Thomas en Raimond maakte ik Ik zag het ook, maar was toch niet hele- Het origineel was geschreven door prof. kennis met het verschijnsel planetarium, maal tevreden met die uitleg. Gelukkig dr. Oswald Thomas, directeur van het dat mij zelfs nu nog fascineert, jaren na- verscheen er een degelijk verhaal over Weense Zeiss Planetarium. Het was ver- dat ik gepensioneerd werd als hoofd van de maan in het blad De Boerderij, dat taald door dr. J.J. Raimond jr., directeur het Zeiss Planetarium in Amsterdam (bij wekelijks bij ons in de bus viel. Een jaar van het Zeiss Planetarium in Den Haag Artis). In één opzicht was ik het overigens later volgde een verhaal over de zon. Dat en lid van het oprichtingsbestuur van de niet met Thomas eens. Hij meende dat we de maan nooit zouden bereiken: we hoorden nou eenmaal bij moeder aarde. Ik was daar aanmerkelijk optimistischer over en overtuigd dat het niet eens zo heel lang meer zou duren. Wie kon vermoeden dat ik ooit nog eens de handen zou schud- den van mensen die de aloude droom van maanreizen hadden waargemaakt? In april 1958, enkele maanden na Spoet- nik-1, verscheen mijn eerste ruimte- vaartverhaal op de jeugdpagina van het Eindhovense dagblad “Oost Brabant”: ‘Een kunstmaan draait zonder motor om de aarde’. Met een eigen verklarende tekening. Daarmee begon mijn bestaan als ruimtevaartjournalist. Alleen wist ik dat toen nog niet.

Dit schilderij maakte ik in 1965: onze boerderij aan de rand van Eindhoven. Rechts staat het kippenhok en daarachter schuilt het opkamerraam: mijn eerste venster op het heelal! [Ljoedmila Smolders]

Ruimtevaart 2017 | 2 23 24 Ruimtevaart 2017 | 2 Ruimtevaart 2017 | 2 25 Psyche Station: wonen in een asteroïde

Frans Blok

Enige tijd geleden werd mijn belangstelling gewekt door een schets die mijn Facebookvriend Shaun Moss gepost had. Een simpele tekening van een tamelijk omvangrijk project: het uithollen van de asteroïde 16 Psyche voor de bouw van een ruimtekolonie.

Cupido’s geliefde voor het eerst waargenomen door de Itali- zwaartekracht een bolvorm aan te nemen 16 Psyche is een van de grootste kleine aanse astronoom Annibale de Gasparis. De en heeft in plaats daarvan een onregelma- hemellichamen van het zonnestelsel en naam Psyche is, zoals dat ging in die tijd, tige vorm met als grootste lengte onge- daardoor ook een van de eerst ontdekte. ontleend aan een personage uit de Griekse veer 253 kilometer. Psyche maakt deel uit Het serienummer 16 is wat dat betreft mythologie, de geliefde van Cupido. van de asteroïdengordel tussen de banen veelzeggend. De asteroïde werd al in 1852 Psyche is niet groot genoeg om door de van Mars en Jupiter. In een elliptische baan van gemiddeld zo'n 3 astronomische eenheden draait het hemellichaam in pakweg vijf jaar een rondje om de zon. Anders dan de meeste asteroïden, die voornamelijk uit gesteente en ijs bestaan, lijkt Psyche vooral ijzer en nikkel te bevatten, net als de kern van de aarde. Mogelijk is Psyche de kern van een planeet ter grootte van Mars, het overblijfsel van een planeet die miljarden jaren geleden door geweldda- dige botsingen uit elkaar is gevallen.

Slingerworpen Vanwege de unieke samenstelling van deze “metalen asteroïde”, besloot NASA onlangs er een ruimtevaartuig naar toe te sturen, ook Psyche genaamd. Dat zal, na een lancering in 2023, helaas pas in 2030 aankomen. De asteroïdengordel is eigenlijk niet eens zo ver weg maar om lanceerkosten en stuwstof te besparen wordt er gebruik gemaakt van een slingerworp van de zwaartekracht van de Aarde in 2024 en van Mars in 2025. En dat kost nou eenmaal tijd.

Een bewoonbare asteroïde Shaun Moss simpele schets beschrijft een De schets van Shaun Moss; de afstanden zijn in meters. fascinerend idee om Psyche om te vor-

26 Ruimtevaart 2017 | 2 Blik in een buisvormige kolonie met een diameter van ongeveer 10 km. [Frans Blok] men tot een gigantische ruimtekolonie. beschreef ze al in de jaren zeventig van de schreven romans die zich afspelen in De blauwe lijnen in de schets geven een vorige eeuw; zijn boek ‘The High Frontier: ronddraaiende ruimtekolonies, veelal reusachtige cilindervormige ruimte in het Human Colonies in Space’ uit 1977 was van buitenaardse makelij. In Arthur C. binnenste van de asteroïde aan. Door het een groot succes. De kolonies van O’Neill Clarke’s ‘Rendezvous with Rama’ uit 1973 hele rotsblok met één rondje per 10 minu- waren bedoeld om de mensheid meer bijvoorbeeld komt een mysterieus object ten om zijn as te laten draaien ontstaat op leefruimte te geven, en de bemande het zonnestelsel binnenvliegen, dat in de gekromde wanden van de cilinder een ruimtevaart een nieuw doel te verschaffen eerste instantie voor een asteroïde wordt middelpuntvliedende kracht. Die voelt als waaraan niet alleen professionele astro- aangezien. Binnen in het buisvormige ge- zwaartekracht, als in een centrifugerende nauten maar ook “gewone mensen” deel vaarte, lengte 50 kilometer, diameter 20 wasmachine. In rood is, optioneel, een zouden kunnen nemen. Artist impressions kilometer, worden steden, een atmosfeer tweede cilinder aangegeven waarin bij de- uit die tijd tonen reusachtige constructies en zelfs een kleine zee aangetroffen. zelfde rotatiesnelheid Mars-zwaartekracht met daarin lieflijke landschappen met een Ook in de film Interstellar (2014) komt een heerst, tweevijfde van wat we op Aarde suburbane sfeer. Dat was nog eens andere roterende kolonie voor. Die film eindigt, gewend zijn. De draaisnelheid is zo laag koek dan de claustrofobie van de krappe na veel omzwervingen, in Cooper Station. dat de door rotatie veroorzaakte Corio- Apollo- en Soyuzcapsules. Afmetingen worden niet genoemd maar liskrachten minimaal zijn en de bewoners Voor het planten van bomen en het maken deze binnenwereld heeft duidelijk een daar dus niet misselijk van worden. van geloofwaardige waterpartijen in zo’n wat bescheidener omvang dan Clarke’s Om zulke enorme binnenruimtes te ver- kolonie heb je natuurlijk wel een “vloerdik- Rama. lichten heb je, voorzichtig uitgedrukt, een te” van op zijn minst een paar meter nodig. Greg Bear is volgens mij de eerste die aantal stevige lampen nodig. Een beter Zo'n leeflaag komt meteen goed van pas bedacht dat je ook een bestaande aste- idee is waarschijnlijk het licht van de zon als bescherming tegen kosmische straling. roïde uit kunt hollen. Zijn roman ‘Eon’ uit met een systeem van spiegels naar bin- De constructie van zulke enorme ruimte- 1987 speelt zich af in een 290 kilometer nen te leiden. Door die spiegels te laten stations was natuurlijk, zeker in de jaren lange asteroïde die De Steen (ook wel De draaien kan ook een dag-en-nachtcyclus zeventig, nog wel een uitdaging. Maar Aardappel of De Walvis) genoemd wordt. gesimuleerd worden. gezien de razendsnelle ontwikkelingen in Deze steen bevat zeven cilindervormige de eerste twintig jaar van de ruimtevaart kamers, waarvan de zevende veel groter O’Neill-kolonies moest zoiets toch rond het begin van de blijkt te zijn dan de asteroïde zelf. In Het concept van cilindervormige binnen- eenentwintigste eeuw wel mogelijk zijn. tegenstelling tot het uithollen zelf gaat werelden die om hun as draaien om zwaar- Helaas, het ging allemaal wat minder snel dat laatste ons begrip van de wetten der tekracht op te wekken en die zijn uitgerust dan destijds gehoopt en verwacht werd. natuurkunde natuurlijk ver te boven. met enorme spiegels om zonlicht naar In de Mars-trilogie (1993 - 1996) van Kim binnen te leiden is niet nieuw. Princeton Sciencefiction Stanley Robinson spelen uitgeholde University natuurkundige Gerard O’Neill Verschillende sciencefiction-auteurs asteroïden een belangrijke bijrol. De drie

Ruimtevaart 2017 | 2 27 De economie van O’Neill-kolonies Michel van Pelt

De plannen van O’Neill waren gebaseerd op honderden gemaakte energie als radiostraling naar de aarde zouden goedkope lanceringen van Space Shuttles en op Shuttle- zenden. Daarmee zou het energieprobleem en de daarmee technologie gebaseerde zware lanceerraketten met Saturn samenhangende milieuvervuiling, in de jaren ’70 met zijn V- prestaties. Die waren nodig om mensen en materiaal in de oliecrises al een belangrijk onderwerp, opgelost worden. De ruimte te brengen en voor het opbouwen en onderhouden olieprijzen gingen echter niet zo dramatisch omhoog als destijds van een maanmijnbouwbasis waarvandaan de meeste verwacht, en diverse schone alternatieven als wind-, water- en grondstoffen voor de bouw van zijn kolonies moest komen zonne-energie dienden zich aan. Te hoge (lanceer)kosten aan (dit om lanceerkosten te besparen; in theorie is het veel de ene kant en te lage opbrengsten aan de andere kant, en gemakkelijker om van de maan materiaal de ruimte in te de enorme financiële risico’s en late “return on investment” schieten dan vanaf de aarde met zijn hoge zwaartekracht betekenden dat de plannen van O’Neill nooit verder kwamen en dichte atmosfeer). De Space Shuttle bleek in de jaren dan ontwerpstudies en mooie ‘artist impressions’. ’80 echter zeker een factor tien duurder in gebruik dan Bij het uithollen van een asteroïde zijn in theorie veel minder oorspronkelijk door NASA geadverteerd, en de verwachte lanceringen nodig, en zeker geen maanmijnbouw. Het gaat efficiëntere opvolgers bleven uit. Dat maakte de kolonies van nu immers vooral om het weghalen van materiaal, en de O’Neill totaal onbetaalbaar. benodigde grondstoffen voor gebouwen, machines, bodem O’Neills “business plan” ging er van uit dat de ruimtekolonies etc. zijn veelal al op de asteroïde aanwezig. De economie van zichzelf zouden kunnen bedruipen door het bouwen en zo’n asteroïde-kolonie zou juist gebaseerd kunnen zijn op het verkopen van Space Solar Power-satellieten die uit zonlicht leveren van grondstoffen aan de aarde.

Artistieke impressie uit de jaren ‘70 van Island One, een gigan- Een blik binnen Island One, waar de bewoners nog kleding uit de tische ruimtekolonie ontworpen door O’Neill en ingenieurs van jaren ’70 dragen. [NASA/Rick Guidice] NASA Ames. [NASA/Rick Guidice]

boeken spelen zich natuurlijk vooral op Terras met uitzicht een oppervlakte op van 28.000 vierkante Mars af maar tussendoor wordt melding Zelf maakte ik eerder een artist impression kilometer, zo groot als Nederland min een gemaakt van het op grote schaal uitgraven van een buisvormige miniwereld, gezien paar provincies. Al zal een deel daarvan en bewoonbaar maken van objecten in de van het terras met zwembad van een ruim waarschijnlijk water zijn, om praktische en asteroïdengordel. en licht appartement. We kijken uit over esthetische redenen. In een recenter boek, ‘2312’, gepubliceerd heuvels en meren, met daarachter een in 2012, werkt Robinson het idee verder extra-large formaat roosvenster waardoor Gelaagdheid uit. Driehonderd jaar na nu doorkruisen de zon naar binnen schijnt. We zien ook de Ik besloot om een impressie te maken van “Terraria” het zonnestelsel als een com- lichtjes van steden aan de nachtzijde van hoe een wereld in een uitgeholde Psyche fortabele vorm van transport. Ze spelen de binnenruimte. eruit zou kunnen zien. De beste manier bovendien een belangrijke rol bij het in Dit betreft echter een relatief kleine kolo- om zo’n grote ruimte voelbaar te maken is stand houden van bedreigde diersoorten. nie met een doorsnede van “slechts” een door gelaagdheid in het beeld te brengen Het ontstaan van al die kolonies levert wel kilometer of tien. Psyche Station is een en wat kleinschalige elementen te introdu- een politiek probleem op: de balkanisering stuk groter: de uitgeholde cilinder heeft ceren. Een zwaan die zijn vleugels spreidt, van het zonnestelsel, zoals Robinson het een diameter van bijna 180 kilometer een zeilboot die voorbij vaart, twee man- noemt. en is ruim 53 kilometer breed. Dat levert nen op een houten steiger. Sitting on the

28 Ruimtevaart 2017 | 2 dock of the bay. Iedereen kan daar zijn eigen verhaal bij bedenken. Aan de andere kant van het meer zien we het waterfront en de skyline van een grote stad. Daarachter krult een landschap van heuvels en meren omhoog langs de bin- nenwand van de cilinder. Links en rechts rijzen rotswanden negentig kilometer omhoog naar de centrale as. Overigens had ik de schets van Shaun ver- keerd begrepen. Zijn idee was niet de hele cilinder uit te hollen maar alleen de eerste paar kilometer boven het oppervlak, als een soort rondlopende buis. Ooit opgeleid tot architect durf ik te beweren dat een geheel uitgehold volume een veel mooier ruimtelijk effect geeft. Dat is wel wat meer werk maar het is tenslotte allemaal ijzer dus dat komt elders in het zonnestelsel nog wel van pas.

Atmosfeer en klimaat De atmosferische drukverdeling in zo'n reusachtige centrifuge is voer voor spe- culaties. Die middelpuntvliedende kracht voelt weliswaar ongeveer als zwaartekracht maar het is iets totaal anders. Zwaartekracht wordt veroorzaakt door de aantrekking van twee lichamen en neemt omgekeerd kwadratisch af met de afstand; de middelpuntvliedende kracht treedt op “zeeniveau” op als gevolg van de snelheid die objecten hebben als gevolg van de rotatie. Wat heeft dat voor gevolgen voor de at- Het uitzicht in de grote uitgeholde cilinder in Psyche, met een diameter van 179 km en een mosfeer? Zakken alle moleculen naar zee- breedte van 53 km. [Frans Blok] niveau zodat je voor het beklimmen van die mooie heuvels al een zuurstofmasker tat volkomen luchtdicht en terrorisme-be- intelligentie aan te pas moet komen om nodig hebt? Of heeft de lucht juist de nei- stendig te maken. En de stabiliteit van de die continuïteit te garanderen. ging zich min of meer gelijkmatig over de constructie vereist nadere studie. Het uit- hele ruimte te verdelen? Hier loop ik tegen hollen van een ruimterots is niet hetzelfde Werkelijkheid de grenzen op van mijn VWO-natuurkun- als het uithollen van een stuk hout. Hoever Worden ruimtekolonies als Psyche Station de, die trouwens ook al enkele decennia de kun je gaan voordat het hemellichaam uit ooit werkelijkheid? Die kans lijkt me vrij tijd heeft gehad om weg te zakken. elkaar valt? Waarschijnlijk is het raadzaam groot, zolang we geen domme dingen En wat voor gevolgen heeft een kleine de constructie op de een of andere manier doen met klimaat of kernwapens of zo. verstoring van het systeem, de bekende te verstevigen. Het idee is in elk geval niet in strijd met de vleugelslag van een vlinder? Wat voor ons bekende wetten van de fysica. weerpatronen ontstaan er? Zal er verschil Ecosysteem Anderhalf miljoen kubieke kilometer ijzer in klimaat zijn tussen de gebieden dicht bij En het lastigste zou nog wel eens kunnen afvoeren klinkt als een flinke klus maar de rotswanden en de zone ertussen? Op zijn het creëren van een stabiel ecosys- met een ploeg zelfreplicerende robots onze eigen planeet lukt het nog steeds niet teem. Je wilt wel iets maken dat de tand moet het te doen zijn. Je hebt in feite maar zoiets goed te voorspellen; wat voor weer des tijds doorstaat. De kolonie moet zon- één machine nodig die zichzelf kan nama- we in zo'n omgekeerde wereld krijgen blijft der verder menselijk ingrijpen tot in lengte ken, want de kopie kan zichzelf uiteraard voorlopig een raadsel. De enige manier om van millennia kunnen blijven voortbestaan. ook kopiëren. Er zijn in ieder geval genoeg dat op te lossen is het bouwen van een 1 op Je moet er tenslotte niet aan denken dat grondstoffen op Psyche om robots van 1-schaalmodel. er miljoenen mensen in Psyche Station te bouwen. Voor je het weet heb je een wonen en dat die ineens als ratten in de val zwerm goedkope arbeidskrachten die het Stabiliteit zitten als de beschaving plotseling instort. rotsblok in een mum van tijd uitgehold Het wordt nog een hele uitdaging de habi- Ik vermoed dat er een soort kunstmatige hebben.

Ruimtevaart 2017 | 2 29 Een nieuwe start voor nucleaire voorstuwing?

Angèle van Oosterom

Bijna twee decennia, gedurende de jaren ’50 en ’60 van de vorige eeuw, werd er in de Verenigde Staten zeer serieus aan een programma voor nucleaire voorstuwing in de ruimte gewerkt. In dit Rover/NERVA programma werd destijds rond de 5,5 miljard dollar geïnvesteerd; equivalent aan ongeveer 32 miljard in onze tijd. Het ontwikkelde de technologie zo ver dat het al in 1968 klaar was voor een daadwerkelijke, full-scale test in de ruimte. Die vond echter nooit plaats, en door gebrek aan urgentie kwam er in 1972 een einde aan de hele ontwikkeling. Volgens schrijver James Dewar is de tijd echter rijp om de ontwikkeling van nucleaire voorstuwing weer op te pakken. Dit artikel presenteert het idee achter Rover/NERVA, de visie die Dewar in zijn boek ‘The Nuclear Rocket’ presenteert voor een herstart van de ontwikkeling, en de mening van de auteur van dit artikel over het boek.

NERVA geplande robotische sondes en beschei- gezien best presterende raketmotoren NERVA, voor Nuclear Engine for Rocket den bemande activiteiten toegespitst op verbranden vloeibare waterstof en zuur- Vehicle Application beoogde de ontwik- nuttige toepassingen in een baan rond de stof en halen daarmee een Isp van 450 keling van een thermisch-nucleaire aarde volstond conventionele chemische seconden. rakettrap voor interplanetair gebruik, raketvoortstuwing. Daarnaast was de pu- NERVA zou slechts vloeibare waterstof en was een gezamenlijk project van de blieke steun voor nucleaire programma’s, verbruiken en deze niet verbranden maar U.S. Atomic Energy Commission (AEC) zeker als het ging om het lanceren en simpelweg verhitten door het door een en NASA, onder management van het boven de aarde laten ronddraaien van vaste-kern nucleaire reactor te laten stro- Space Nuclear Propulsion Office (SNPO). kernreactoren, sinds de jaren ’50 sterk men. Bij de Rover experimenten werd een Project Rover was het ontwikkelings- gedaald. Isp van 825 seconden bereikt bij een kern- programma dat van 1955 tot 1972 naar temperatuur van 2000 graden Celsius. een bruikbare NERVA motor toewerkte. Efficiëntie Daarmee was de efficiëntie van de NERVA NASA wilde NERVA gebruiken in haar De conventionele chemische raketmotor motor bijna twee keer hoger dan die van bemande interplanetaire missies na de zat destijds al aan het plafond van de de beste conventionele raketmotor, en Apollo maanlandingen, onder andere technische ontwikkeling wat betreft de kon daarmee een ruimteschip met veel voor bemande Marsvluchten, maar toen bereikbare efficiëntie. De maat daarvoor minder stuwstof dezelfde interplanetaire de Amerikaanse overheid het NASA bud- is de specifieke impuls, Isp, gedefinieerd snelheid geven. Of met dezelfde hoeveel- get sterk terugschroefde en andere prio- als het aantal seconden dat een motor heid stuwstof eenzelfde lading een veel riteiten stelde, sneuvelde het programma met een kilogram stuwstof een kilogram hogere snelheid geven. Een bemande door een gebrek aan noodzaak. Voor de stuwkracht kan genereren. De praktisch Marsmissie met een NERVA motor zou

30 Ruimtevaart 2017 | 2 Een Kiwi B motor in een testopstelling. [Los Alamos National La- boratory]

De relatief kleine Kiwi B4-A opgesteld op de Space Nuclear Propul- Een straal oververhitte waterstof ontsnapt uit de straalpijp van sion Office Nevada Test Site. [Los Alamos National Laboratory] een experimentele nucleaire motor tijdens een grondtest. [United States Atomic Energy Commission] daarmee een stuk lichter en kleiner kun- Nieuwe ontwikkelingen van lanceervoertuigen en ruimtestations, nen zijn, of een veel kortere vluchttijd Volgens auteur James Dewar is de tijd voorziet zijn betoog van hypothetische kunnen hebben, of een combinatie van rijp om de ontwikkeling van nucleaire kostenplaatjes en schetst de organisato- beide voordelen. voorstuwing weer op te pakken. Dewar rische en politieke implicaties. Zijn boek is Gezien de voortschrijding in materiaal- verhaalde in zijn eerdere boek ‘To the End primair bedoeld voor de buitenstaander kennis en voortbouwend op NERVA- of the Solar System’ (University Press of geïnteresseerd in de details van een ruim- technieken zouden tegenwoordig tempe- Kentucky 2003, Apogee Books 2008) hoe tevaartmodel gebaseerd op nucleaire raturen van rond de 3000 graden Celsius het Rover/NERVA programma tot stand aandrijving. mogelijk moeten zijn, en daarmee een is gekomen. In zijn vervolgboek ‘The Dewar presenteert een ontwikkelings- Isp van 1000 seconden. Bij 4000 graden Nuclear Rocket, making our planet green, plan voor nieuwe nucleaire raketmoto- Celsius smelten alle bruikbare vaste-kern peaceful and prosperous’ uit 2009 werkt ren, met als uitgangspunt de KIWI B-4 materialen, wat de uiterste grens voor Dewar zijn visie voor toekomstig gebruik vaste-kern motor die werd beproefd motoren van het NERVA type op een Isp van de nucleaire raket verder uit: “I hope als onderdeel van het Rover/NERVA van 1200 seconden stelt (met meer ge- this book gives you a different perspective programma. Deze grondtest-motor avanceerde vloeistof- en gas-kernreacto- on nuclear rockets and on the space pro- (vandaar de naam Kiwi, naar de niet- ren kunnen nog hogere waarden worden gram they alone permit...” Hij bepleit in dit vliegende vogel) haalde een Isp van 825 bereikt, maar de techniek daarvoor is veel boek de bouw van twee typen nucleaire seconden en een stuwkracht van 330 ki- minder ver ontwikkeld). motoren en een hierop gebaseerde vloot loNewton, en was met een lengte van 1.3

Ruimtevaart 2017 | 2 31 Het principe van een nucleaire raketmotor

In een vaste-kern nucleair-thermische raketmotor conventionele chemische raketmotoren. stroomt een enkele stuwstof, gewoonlijk vloeibaar Reactoren met een vaste kern werken niet bij temperaturen waterstof, door een kernreactor en wordt daarbij verhit veel hoger dan 3000 graden Celsius omdat dan het nucleaire tot extreme temperaturen van ongeveer 2000 tot 3000 materiaal smelt. Bij concepten voor reactoren met een graden Celsius. Vervolgens expandeert het gas door een vloeibare kern worden stuwstof en nucleair materiaal klokvormige straalpijp en creëert daarbij stuwkracht, op gemengd, zodat de verhitting in de stuwstof zelf plaatsvindt. vergelijkbare wijze als bij een conventionele raketmotor. De temperatuurslimiet wordt daarbij niet langer door het Omdat de stuwkracht toeneemt met het kwadraat van de nucleaire materiaal bepaald maar door het materiaal van de uitstroomsnelheid is het lichte waterstof een zeer geschikte wanden van de motor, die echter door de cryogene waterstof stuwstof; waterstofmoleculen hebben een relatief lage massa gekoeld kunnen worden. In theorie maakt deze techniek een en bereiken bij het uitstromen daardoor hogere snelheden Isp van maximaal 3000 seconden mogelijk. Motoren met een dan andere potentiële stuwstoffen. Het gebruik van enkel gasvormige kern zijn in principe nog efficiënter; daarbij wordt waterstof in plaats van de zwaardere verbrandingsproducten gasvormig uranium omgeven door een laag waterstofgas, van conventionele raketmotoren, in combinatie met de zodat het hete uraniumgas nooit in contact komt met de veel hogere gastemperatuur die een kernreactor mogelijk wanden van de motor en nog extremere temperaturen maakt, zorgen ervoor dat een nucleaire motor als NERVA mogelijk zijn. Een Isp van 5000 seconden zou daarmee zeer efficiënt is. Het resultaat is zeker een verdubbeling van haalbaar zijn; meer dan tien keer hoger dan die van de beste de Specifieke Impuls in vergelijking met die van de beste conventionele raketmotoren.

NERVA: De belangrijkste delen van een NERVA motor. De turbopompen stuwen vloeibare waterstof door de reactor en worden aangedre- ven door waterstof dat is verhit in buizen rond de straalpijp, die daarbij tevens gekoeld wordt. In de reactor zorgen reflectoren dat de voor de kettingreactie benodigde neutronen niet ontsnappen. De control drums hebben een neutronen-absorberende en een neutronen-reflec- terende kant, zodat via draaiing van deze drums de kernreacties onder controle kunnen worden gehouden. Interne en externe schilden beschermen de rest van het ruimteschip tegen straling. [NASA]

meter vrij klein. De B-4 had oorspronke- publieke steun bij elkaar te krijgen. Pas trips naar hogere of zelfs interplanetaire lijk moeten leiden tot het eerste experi- de vierde generatie zou als operationeel banen en terug. De vierde generatie ‘Re- ment in de ruimte, NERVA NRX (Nuclear beschouwd kunnen worden. use’ zou moeten kunnen doorgroeien Rocket Experimental) genaamd. Dewar naar een levensduur van 30 uur en gebruik stelt voor de B-4 technologie via een Re-use en Re-core motoren voor 90 missies. “nucleair continuüm” programma bin- Dewar stelt twee typen operationele Het tweede en krachtiger type nucleaire nen tien jaar te laten doorgroeien naar motoren voor: de ‘Re-use’ zou gebruikt motor, de ‘Re-core’, is bedoeld voor een een serie vierde-generatie motoren met worden in een “taxi” of “space tug” die herbruikbare “core stage” van een air- een Isp van 1000 seconden. Ervaring op- ladingen binnen Low Earth Orbit (LEO) launched nucleaire raket die voor het gebouwd met relatief kleine experimen- en naar hogere banen kan vervoeren. transport van de grond naar LEO zorgt. tele motoren permitteert het stapsge- Studies geven aan dat zo’n motor 10 uur Deze lanceerder zou op een hoogte wijs ontwikkelen van een infrastructuur, operationeel kan zijn, een enorm lange van ongeveer 15 km worden afgewor- goodwill op te bouwen en veiligheid aan tijd voor een raketmotor, en 60 maal ge- pen door een groot transportvliegtuig, te tonen, om zo gaandeweg kapitaal en bruikt kan worden. Dat betekent dus 30 bijvoorbeeld een C-5, waarna twee

32 Ruimtevaart 2017 | 2 Een artistieke impressie uit 1970 van een op NERVA gebaseerde nu- Bekende technieken en methodes voor omgang met nucleair ma- cleaire shuttle; Dewar stelt een vergelijkbaar concept voor met zijn teriaal, zoals hier in 1984 bij het verwijderen van de kernkop van Re-use “taxi’s”. [NASA] een Titan II raket, kunnen de basis vormen voor veilige ruimtevaart gebaseerd op nucleaire voorstuwing. [USAF] conventionele boosterraketten worden afschermwanden bestaan, zogeheten ontstoken die de nucleaire trap naar een “hot cells”, geschikt om de kern uit de Op YouTube is een interessante hoogte van ongeveer 30 km stuwen. Pas motor te halen en het recyclen van het historische film van NASA en de daar wordt de nucleaire Re-core motor uranium te verzorgen. Gedurende een Atomic Energy Commission uit gestart. De boosters worden afgeworpen lancering wordt slechts één procent van 1968 over Rover/NERVA te vinden en geborgen voor hergebruik, terwijl de het uranium verbruikt, dus er blijft veel die de basisprincipes, ontwikkeling nucleaire trap, uitgerust met slechts een over voor hergebruik in een nieuwe kern. en diverse tests van de Rover/ enkele stuwstoftank vol waterstof, verder De motor zelf is vrij snel weer gebruiks- NERVA technologie laat zien: vliegt naar LEO. Omdat de reactor van de klaar met de plaatsing van een nieuwe www.youtube.com/watch? Re-core motor pas kritiek wordt op grote nucleaire kern; één die nog niet actief is v=mdCKm9Vzjhs&t=1216s. hoogte en ver van het lanceervliegtuig geweest en dus volkomen veilig is. Het is er geen stralingsgevaar tijdens de boek gaat echter niet in op het probleem lanceervoorbereidingen op de grond of van de geïnduceerde radioactiviteit: be- van een interplanetaire sonde, waarbij de voor de bemanning van het vliegtuig. Het halve de kern zelf zullen na gebruik ook zwaar radioactieve Re-use in de interpla- lanceervoertuig zal ook gebruikt worden andere delen van de motor radioactief netaire ruimte verdwijnt. om Re-use ruimtevaartuigen omhoog te zijn geworden. brengen alsook de benodigde waterstof Volgens Dewar zou bij een 100 keer her- Risico’s voor de Re-use taxi’s, in dezelfde wa- gebruik van de Re-core motor de prijs Op de voor de hand liggende vraag wat terstoftank die aanvankelijk de Re-core voor het lanceren van de maximaal mo- er gebeurt bij ongelukken en de daarmee motor van de lanceerder voedt. gelijke lading van 7700 kilogram op on- gepaarde risico’s van radioactieve vervui- Na afkoppeling van de waterstoftank en geveer $250 per kilogram liggen, oftewel ling geeft Dewar in zijn boek echter geen nuttige lading (bijvoorbeeld een Re-use een lanceerprijs van nog geen $2 miljoen. antwoord; hij beperkt zich slechts tot het taxi) zou de Re-core motor in een soort Dewar gaat uit van een vloot van 10 raket- noemen van enkele schade-voorkomen- cocon gecontroleerd in de atmosfeer ten: één die klaarstaat voor een lancering de en -beperkende middelen. Dewar stelt terugkeren en ver van bewoond gebied naar LEO; één afkoelend in LEO; een eigenlijk dat de enorme voordelen die in de oceaan landen. Een bergingsschip andere die terugkeert naar aarde; één nucleaire ruimtevaart biedt, waaronder plaatst de motor vervolgens in een stra- in de inspectie en re-certificatie; één in een schone aarde door het efficiënt en lingsdichte container voor vervoer terug de lanceervoorbereidingen; en enkele in goedkoop richting de zon lanceren van naar de plaats waar de motoren worden reserve, standby om aan de marktvraag nucleair en chemisch afval, ruimschoots onderhouden. te kunnen voldoen indien nodig. opwegen tegen de risico’s van nucleaire Een bergingsoperatie voor een radio- De Re-use taxi’s in LEO zullen ook ge- ongelukken. Dewar, dat moge meer dan actieve reactor die intact naar de aarde ïnspecteerd en onderhouden moeten duidelijk zijn uit zijn boek, houdt het liever terugvalt, is tot op heden nauwelijks be- worden. Dat kan gedaan worden in een op een zonnige toekomst. studeerd. Echter het inspecteren, onder- orbitaal equivalent van de “hot cell”, een houden en re-certificeren van de Re-core soort van garage uitgerust met robots Mentale knop motoren kan plaatsvinden op terreinen en manipulatoren. Als een Re-use bijna Naast de technische uitdagingen, waar- als Jackass Flatts waar al afgesloten stra- opgebruikt is kan het een laatste keer van de meeste volgens Dewar al in de ja- lingsbestendige kamers met zware loden worden gebruikt voor het voorstuwen ren ’60 van de vorige eeuw zijn opgelost,

Ruimtevaart 2017 | 2 33 is het voor het succes van het concept faster, as it will use new tools such as van groot belang dat de maatschap- CAD/CAM, that the old program never pelijke blik op nucleaire voorstuwing had.” Ook benadrukt hij de moge- verandert. Zo is het gebruik van nucle- lijkheden voor het verhogen van de aire reactoren in de ruimte momenteel ‘power density’ van de nucleaire reac- verboden volgens de internationale tormotor door inventieve oplossingen, ruimtewetgeving. waarbij een zelfde maat motor veel Er is wereldwijd publieke steun voor meer stuwkracht kan leveren. ruimtevaart gebaseerd op chemische aandrijving, zodanig dat zelfs bij zeer Boekbespreking ernstige ongelukken de mensen niet Het unieke aan Dewars boek is dat hij vragen om het stoppen van ruimte- langs weldoordachte lijnen en met vaartprogramma’s, maar eerder hoe veel realiteitszin een geheel nieuw het beter gedaan kan worden. Volgens wereldbeeld in het hoofd van de lezer Dewar geldt voor nucleaire raket- schetst. Heel anders dan in veel andere aandrijving een heel andere houding: boeken over soortgelijke onderwer- daarover zijn de discussies verhit en pen, waar de lezer een opsomming controversieel. Het is noodzakelijk de van geavanceerde ruimtevaartsyste- angst voor nucleaire voorstuwing weg men gepresenteerd krijgt. Noem het te nemen, en ook daarom pleit Dewar een deelname aan een gedachtenex- voor een graduele doorontwikkeling James A. Dewar periment over een “post-futuristisch langs wat hij noemt een nucleair con- The Nuclear Rocket, making maatschappijbeeld”. Wat daarbij helpt tinuüm. our planet green, peaceful and is dat in contrast met de enigszins Alleen met een verandering in wet- prosperous sober aandoende lay-out Dewar een geving en algemene acceptatie van Apogee Books, Canada, 2009 enthousiasmerend en kleurrijk taalge- nucleaire energie voor voorstuwing bruik heeft. in de hoge atmosfeer en de ruimte Dewar zet globaal maar doorwrocht kan volgens Dewar verdere exploitatie ontwikkeling van de Re-core en Re-use de lijnen uit waarlangs stappen gezet van het zonnestelsel een succes worden. engines. moeten worden om zijn plannen te be- Zonder dit zal de ruimtevaart gebaseerd werkstelligen: de Amerikaanse overheid blijven op dure chemische aandrijving Het zonnestelsel in stelt commissies en studiegroepen in en en daardoor altijd elitair en onevenredig Dewars visie is een grootscheepse ko- stuurt experts erop uit om haar plannen duur blijven, met bemande ruimtevaart lonisatie van ons zonnestelsel, met de in binnen- en buitenland bekendheid te voornamelijk een kwestie van prestige aardachtige planeten gevuld met dorpen geven. De wetgevende macht van de VS en onbemande missies die louter op basis en steden, en fraai gestileerde mega- en andere participerende staten dient van extreme wetenschappelijke verdien- ruimtestations en industrie. Dit alles tegelijkertijd hernieuwde wetten rond de ste geselecteerd worden. Dewar stelt dat ondersteund door een maatschappelijk nucleaire (ruimte-)industrie te ontwer- de publieke steun voor ruimtevaartpro- model waarin de gehele bevolking van de pen. Het publiek wordt warm gemaakt via gramma’s zal tanen als de gemiddelde participerende staten op democratische grootscheepse campagnes waarin voor- mens niet echt profiteert van noch echt wijze deelneemt en profiteert van de en nadelen worden gepresenteerd en betrokken is bij projecten. nieuwgeboren ruimtevaartindustrie. Een feiten en fabels duidelijk worden geschei- Een “Democratization of Space Act” en industrie die vooreerst mogelijk wordt den. Energetische personen, pragmatisch de oprichting van een publiek/private cor- gemaakt door het scheppen van een maar tevens ook behept met een krachtig poratie die zich met de ontwikkeling van corporatie als NucRocCorp met als eerste pioniersinstelling, van het kaliber Musk of Re-core en Re-use systemen bezighoudt prioriteit de aanleg van de infrastructuur Bezos, wacht de uitdaging een passende (door Dewar NucRocCorp gedoopt) moet voor het nucleair transportsysteem. ondernemingsstructuur te creëren en dit leiden tot een overheveling van het leeu- Dat dit alles sneller kan gaan dan gedacht model wereldwijd te communiceren aan wendeel van de ruimtevaartactiviteiten schemert door uit enkele opmerkelijke overheden en het bedrijfsleven. naar de private sector, met positieve ge- technische feiten die niet in de hoofdtekst Ik deel volledig de zienswijze van Dewar volgen voor de wereldeconomie, wereld- te vinden zijn maar wel in de kaders en dat dit praktische ruimtevaartmodel vrede en het milieu. De verantwoordelijk- appendices van het boek. Zo presenteert gebaseerd op de nucleaire raket “would heid voor het hoog-verrijkte uranium en Dewar de opmerkelijk rappe doorontwik- lift men's minds from their Earth-bound de ontwikkeling van de nucleaire motoren keling van de nucleaire motoren in het hatreds into the universe”, wat impliceert zouden volgens Dewar echter overheids- Rover/NERVA programma als model voor dat oorlog als conflict-oplossend middel activiteiten moeten blijven, vanwege het zijn visie: “If rover/NERVA taught anything steeds minder voor zal komen als het risico op misbruik en ongelukken. Net als it is that the program always moved much, hele zonnestelsel tot onze beschikking bij het Rover/NERVA programma neemt much faster than anticipated – even stun- ligt. Een uitweg dus naar een meer vreed- de overheid dan de pioniersrol op zich ning its strongest supporters – and a newly zame wereld, gelijkluidend de titel van bij het meest complexe gedeelte van de reconstitued one can move as fast, if not het boek.

34 Ruimtevaart 2017 | 2 ESA’s spaceplane Hermes at T+25 years

Luc van den Abeelen

This year marks the twenty-fifth anniversary of the factual demise of Europe’s ambition to develop and build a manned spacecraft. The small spaceplane was aimed at enabling ESA to set up an independent manned space programme, based around an operational space station. In my recent first book ‘Spaceplane Hermes: Europe’s dream of independent manned spaceflight’, I examine the history of the project and the reasons why this major ESA initiative failed. This article summarises the main causes of the programme’s collapse.

A full-scale mock-up of Hermes at the Paris Air Show of 1991. [photo by the author]

Ruimtevaart 2017 | 2 35 Artistic impression of Hermes concept 5MX docked to the ESA’s An early Hermes concept with Space Shuttle-type open cargo bay. Man-Tended Free Flyer mini-station. [CNES/ESA-David Ducros]

he idea of Hermes as a “special space station. A quantum leap for Europe mespace, was formed. However, this payload” for an evolved Ariane and, in hindsight, a bridge too far. consortium at a certain level only frustra- launcher came about during the Faced with a myriad of difficulties, -Her ted any attempt of an efficient manage- second half of the 1970s. As a mes became a programme in reverse: ment. Where earlier an individual Aeros- purelyT French project under leadership of starting out as a space taxi, becoming a patiale and Dassault engineer shared the the national space agency CNES, around multi-task do-it all-spacecraft, turning responsibility for a single task – already a 1979 Aerospatiale performed studies into into a technology demonstrator and far from efficient arrangement – a third a modest 7 to 10 tonne winged vehicle, to finally reduced to a research programme. one from EuroHermespace was added be carried into orbit on an Ariane 4-based The non-feasibility of complete re-use on some occasions, further reducing any booster intended to provide both satellite turned out to be a major upset. In addi- chance of obtaining a clear overview. and manned spacecraft launches. During tion, a continuous series of configuration Adding to the complexity on the indus- a period where manned spaceflight was changes was brought about by the incor- trial side was ESA’s rule of ‘juste retour’, dominated by the introduction of the US poration of the various crew escape con- i.e. fair return. This stipulated that all Space Shuttle, the idea of a European cepts and the expanding range of tasks member states’ industries were entitled “shuttle” quickly gained popularity. By Hermes was supposed to fulfil. Literature to receive orders roughly equivalent to 1985 CNES had succeeded in pitching the indicates a staggering minimum of 70 the member’s contribution to any pro- idea among the twelve member states configurations was studied, averaging at gramme’s budget. This caused problems of the European Space Agency, to such ten per year for the duration of the ESA as a result of certain technologies not an extent that the project was agreed to portion of the programme alone. Though being available in the countries that con- become an agency initiative. politically impossible at the time Hermes tributed most. Nevertheless, within the short space of was initiated, the choice for a simpler just seven years the project was cancel- capsule would have greatly improved Politics led, having experienced both budgetary the chances of a European independent Politics had entered the Hermes pro- and technical challenges and, most im- space programme actually maturing gramme even before it was adopted as portant of all, a dramatic change in politi- enough to achieve an operational status. an ESA programme. When the space- cal sentiment about the endeavour. plane was still under CNES leadership, Management the French space agency had already Choice of Concept One of the major criticisms of the Her- selected the industrial teams that would When deciding on the type of spacecraft mes programme addresses the fact that build the spaceplane. An initial competi- Europe was to start manned missions there never was such an entity as the tion between Aerospatiale and Dassault with, the discussion on winged vehicle project management. In industrial terms, was organised, with the latter candidate versus ballistic capsule was an important the forced cooperation of Aerospatiale coming out as the internal CNES favou- and potentially decisive one. At a time and Dassault caused a situation of two rite. This was however unacceptable when the world of astronautics seemed captains on one ship. Neither company to the French president; bypassing to be collectively turning to shuttle-type was happy with the arrangement. The Aerospatiale, the major French industry vehicles, a European initiative based on a profound cultural differences between responsible for the nuclear deterrent capsule design was considered politically the two made for strained relations, ne- and industrial architect of Ariane, was to have zero chance of approval. Merely gatively affecting the project. The other deemed an impossibility. This interventi- repeating what had been done by the US ‘bicephale’, ESA-CNES, where the formal on brought about CNES’ compromise of a and Soviet Union decades before would customer ESA had delegated important shared prime contractorship for Hermes not be attractive enough to generate responsibilities to the French space but with Aerospatiale in the lead. sufficient interest among the politicians agency, led to much the same situation of On a more fundamental level, there deciding on national ESA budgets. As a two groups reluctant to hand over power were particular political preferences that result, it was decided Europe would enter to one another. caused divergent approaches between the realm of manned spaceflight with an Only late in the Hermes programme a France and Germany within ESA. Ger- operational, winged vehicle, serving a unified industrial contractor, EuroHer- many had always preferred cooperative

36 The Hermes Robotic Arm (HERA), a Dutch contribution

The Hermes concept incorporated a robotic arm from early be docked to the ISS in 2009. The Flight Module of ERA was on in its design history, with Fokker Space & Systems the shipped to Russia for this purpose in 2001. Dutch astronaut selected candidate for supplying this important piece of André Kuipers trained in the operation of ERA in preparation equipment. for his 2011-2012 mission to the ISS; it was expected that In 1986 HERA was an asymmetric design with a length of Nauka would arrive at the ISS towards the end of his stay. 8.6 meters and a mass of about 200 kg. Two years later the Unfortunately ERA remains grounded today. Serious design had evolved into a symmetrical arm of 10.5 meter. problems have prevented Nauka from being completed; in This arm was designed to handle nominal masses of up to 3.5 2013 contaminations were found in its propellant lines making metric tonnes, but in an emergency would have been able a launch before 2015 impossible. In March of this year the to move up to 15 metric ton loads in microgravity. With the replacement lineswere also found to be contaminated, again introduction of the Hermes Resource Module in 1989 HERA preventing a newly planned launch in late 2017. Whether was equipped with two identical ‘end effectors’, enabling it to Nauka, and therefore ERA, will ever reach orbit is becoming “walk off” from Hermes to the Columbus Man-tended Free- ever more doubtful. flyer mini-station. HERA survived the demise of Hermes as one of the ‘servicing elements’ that would be further developed independently. Renamed ERA (European Robotic Arm) in 1993 it was envisioned to become part of the Russian Mir-2 space station planned at the time. When this project got cancelled as well and Russia joined the ISS project, ERA became an official element of the Russian segment of this large space station. It was planned to be delivered by the Space Shuttle already in 2002, fairly early in the in-orbit construction of the ISS. ERA would play an important role in attaching eight solar arrays to the Science and Power Platform (SPP). By then the ERA design had grown to a length of 11.3 meters and a mass of 630 kg, and also incorporated a computer for controlling the arm. When the SPP in turn was cancelled, ERA was transferred to become part of the Russian module Nauka, which was to The HERA robotic arm on Hermes. [archive Roel Dekens]

‘Spaceplane Hermes’ Michel van Pelt

The author of this article recently published an extensive description of the Hermes programme, covering the various mission concepts, design iterations and technical

his is the first comprehensive book to document the European spaceplane solutions as well as presenting a detailed account of theHermes program.political It tells the fascinatingand storymanagerial of how Europe spaceplane Taimed for an independent manned spaceflight capability which was to complement US and Soviet/Russian space activities. In 1975, history. This is a very valuable book, because little canFrance be decided found to expand its plans about for automated the satellites fordoomed materials processing to include the development of a small 10 ton spaceplane to be launched on top of a future heavy-lifting Ariane rocket. This Hermes project today on official ESA and space industry websites.spaceplane would Notgive Europe surprising, its own human spaceflight considering capability for shuttling crews between Earth and space stations. The European Space Agency backed the proposal. Unfortunately, after detailed studies, the that the demise of Hermes and the associated Man Tendedproject was cancelled Freein 1993. If Hermes Flyer had been introducedrepresented into service, it could have become the preferred “space taxi” for ferrying crews to and a very traumatic experience for ESA of which few carefrom the International to be Space Station.reminded. But that opportunity wasThe lost. drop Europe’s Dream of Independent This book provides the first look at the complete story and the reasons for the demise of this ambitious program. It also gives an account of which Manned Spaceflight in ESA budget and staff numbers related to the demisecomponents of ofHermes survivedHermes and remain activestill in the secondshow decade of up in the 21st century. This fascinating story is a great read for space enthusiasts but also serves as a comprehensive documentation of an important historical trend analyses graphs today. episode in the history of manned spaceflight. Luc van den Abeelen This book does a very good job in bringing together and preserving many details about the programme that would have otherwise remained hidden in various, van den Abeelen van often still paper, archives, as well as providing a valuable case study full of “lessons learned”. Former ESA Director General Jean-Jacques Dordain wrote a foreword, praising the book for its accuracy and value as reference for future developments.

Luc van den Abeelen ISBN: 978-3-319-44470-3 springer.com Spaceplane HERMES: Europe's Dream of Independentwww.praxis-publishing.co.uk Manned Spaceflight Springer Praxis Books, ISBN 978-3-319-44470-3, December 2016

Ruimtevaart 2017 | 2 37 An Aerospatiale Hermes concept of 1979. [Aerospatiale] The last Hermes configuration that was established during the development programme. [Airbus Defence and Space SAS]

space efforts with the US, while France yond the mere use of the application of in civilian space projects; as the French was more inclined to stress the impor- satellite technology for communications nuclear deterrent was composed of roc- tance of independence. This explains why and Earth observation, an in-orbit infra- ket systems incorporating heat shields German support of Hermes was so hard structure for space-based production for protecting the warheads while diving to find in comparison to the situation in of materials under microgravity condi- back into the atmosphere, suitable re- France. tions was considered to be a certainty. entry materials were well known. But Political interference was to remain a Crystals of unimagined purity would be Europe was limited in its experience of given during the entire run of the pro- changing the electronics industry while building and operating manned systems, gramme, complicating the processes of hard-to-obtain medicines were expected having only produced the Spacelab management based on technological to be produced in substantial volumes module, a temporary laboratory carried progress and realistic planning. Having in orbital factories. In hindsight aboard the US Space Shuttle. French and German heads of state these expectations turned out to In one major disappointment during deciding on programmatic issues and be based on assumptions and the the Hermes studies, European in- ministers deciding on technical choices enthusiastic plans of individuals dustry proved incapable of produ- certainly contributed to the eventual and corporations, rather than on cing a composite main structure demise of the project. convincing business cases as is for Hermes, which was expected But the fall of the Berlin Wall, the collapse the norm today. to also play the role of showcase of the Soviet Union and the associated In-orbit space industry quite for innovative and state-of- changes in East-West political relations literally failed to take off, despite the-art European technologies. were probably more important. Hermes, initiatives such as the Industrial Several companies failed to and the entire idea of an independent Space Facility in the US. The demonstrate production of the European manned space programme, prospect of making a profit intended material and it was were initially justified citing the need from orbital industry quic- decided to revert to the use of to form a third space power, literally in kly evaporated when it was conventional aluminium. between the US and the Soviet Union, shown unique crystals could The Thermal Protection Sys- and achieve independence in an area per- be manufactured on Earth tem (TPS) selected for Hermes ceived as important and prestigious. With more cheaply than on-orbit was centered around the the disappearance of one of the players, and moreover, interest from shingle concept. Differing this political justification was weakened. industry was mostly absent. from the silica tile design Then, after the projected East-West chosen for the US Space Shut- cooperation in major space programmes Technical Hitches tle, Hermes would feature such as the International Space Station, Entering the manned space- shingles to do the same job. A independence became irrelevant. flight arena with a manned shingle would basically consist reusable vehicle intended for Hermes was planned of a thin-walled box made Stillborn operational use was a very tall to be launched on the of a composite material, Hermes had come about as a result order for European industry. new Ariane 5 launcher containing a multi-layered with which it was being of prospects of potentially profitable It had zero experience in developed in parallel. insulation material, mounted industrial activities in low-Earth orbit. Be- re-entry technology, at least mechanically on the craft’s

38 Ruimtevaart 2017 | 2 Artistic impression of Hermes and the Man-Tended Free Flyer as envisioned in 1991. [ESA] primary structure. The production of 830 Budget Woes Legacy individual shingles that were to cover the Over the course of just five years the price As the only major ESA programme not major part of the spaceplane’s surface, al- tag for Hermes nearly rose by 50%: from to achieve orbit, Hermes’ legacy appears most all of different shape, was expected 4,400 MAU (Millions of Accounting Units, to be an ambivalent one. The planned to be problematic. Additionally the issue equivalent to a million Euro) in 1987 to spaceplane is mostly forgotten, featuring of micro-aerodynamics, the turbulent 6,200 MAU in 1991. Stretching of the only very modestly in ESA and CNES movement of air in the gaps between initial Hermes Preparatory Programme histories. For that matter, the theme of the heat shield’s elements, had not been was one of the formal causes of the ever- an ESA manned spacecraft would remain solved. The hottest parts of the space- rising budget for the spaceplane, but a one without joy also after Hermes: se- plane (nose, leading edges and winglets) clear and at some levels known underes- veral follow-on projects, featuring crew would be produced using the more tradi- timation of its costs became apparent (rescue) capsules for the ISS and winged tional carbon-carbon and carbon-silicon towards the end of the project. replacement vehicles for the Russian carbide materials. Towards the end of the External events had major impacts. Soyuz were all dropped before any metal Hermes programme, the application of a During the late 1980s Europe was hit was cut. In a world changed profoundly coating to these materials aimed at pre- by both an economic recession, forcing since the days of the Cold War, facing venting oxidation was still not sufficiently ESA to drastically curtail plans for its new economic and political realities, matured. in-orbit infrastructure, and a major shift independent manned spaceflight was Another technical issue came as the in geopolitical relations. The fall of the not something ESA would embrace any result of the first Space Shuttle accident: Berlin Wall in 1989 and the subsequent longer. the loss of Challenger and its crew of reunification of the former West and East However, access to space and reusability seven astronauts in January of 1986. German states put the national budget remain important drivers for the aeros- Hermes’ initial concepts had not explored of the new Germany under tremendous pace industry today. ESA still believes the issue of crew safety to a great depth, pressure. The country decided it had to in the value of developing new Ariane but Challenger changed that profoundly. drastically reduce its participation in Her- launchers and is preparing to commit to A number of Crew Escape System scena- mes, wanting to re-evaluate the project an experimental vehicle called Space rios were explored, ranging from ejecting at a later date, when the economy was Rider, a winged, reusable but unmanned the entire – presumably undamaged – expected to be in better shape again. space platform based on the experience spaceplane from a malfunctioning Ariane Unfortunately, by that time, Hermes had of the IXV that was flown in early 2015. booster, to a rescue cabin or separable already been scrapped. However, con- In a way, that vehicle can be considered nose section. This changed and above trary to popular belief, it was not a Ger- to be Hermes’ grandchild. If only for this all complicated the Hermes design and man refusal to continue funding Hermes connection, the enormous effort inve- mass management. The final choice was that terminated the programme. It was sted in Hermes a quarter of a century ago for individual ejection seats. This solution rather a decision by the French ministry is worth remembering. was not broadly supported though, as the of finance to stop allocating funds to the existence of “black zones” during launch, project, followed by the absence of any An earlier version of this article appeared when no crew rescue was possible at all, effort by French politicians and top play- in the British Interplanetary Society pu- did not sit well with a number of project ers to save Hermes at that point, which blication ‘Spaceflight’, Vol. 59 No. 4, April managers. ultimately doomed the spaceplane. 2017

Ruimtevaart 2017 | 2 39 The Space Generation Advisory Council

Susanne Pieterse and Peter Batenburg, National Points of Contact for the SGAC

Everyone born after the launch of Sputnik in 1957 belongs, by definition, to the “space generation”. Our generation lives in the age where space flight became part of our daily lives with the use of GPS and weather satellites. The Space Generation Advisory Council is the international network for students and young professionals with an interest in space. You can become a member for free!

Become the voice of the a voice to the next generation of space and policy makers, but also for students Space Generation professionals. It is up to the young gene- and professionals with a background in The ever-growing world of spaceflight rations to become the space leaders of law, geology, medicine and so on. demands worldwide policies to protect tomorrow. SGAC has an “executive coun- the people, the Earth and space. From the cil” in Vienna, from where SGAC takes What does SGAC do? beginning of the spacefaring activities, part in the meetings of the UN Commit- Over the past 18 years SGAC became an the United Nations took it upon themsel- tee on the Peaceful Uses of Outer Space international network that not only sup- ves to make treaties and agreements ports UN COPUOS, but also provides about for example helping astronauts Young and a space enthusiast? an opportunity for students and young in need or prohibiting a state from professionals to build their profes- claiming sovereignty of the Moon or Become a member of the Space sional network and attend events Mars. and conferences such as the annual The building of these policies is in Generation Advisory Council! International Astronautical Congress the hands of the senior, experienced (IAC) via sponsorships. Recently the generation. But they are not necessarily (UN COPUOS) as a Permanent Observer. network provided a chance for members the ones who will have to deal with the SGAC members have the opportunity to to take part in the “Moon Village” work- consequences. That is why the Space attend these meetings and have a voice in shops at ESTEC. Generation Advisory Council (SGAC) the worldwide policy making. SGAC also organises events and confe- was created in the United Nations envi- The international network of space en- rences itself, such as the yearly Space ronment (UNISPACE III) in 1999, to give thusiasts is not only for spacecraft techies Generation Conference (SGC) that coin-

The old and new Space Generation at the UN COPUOS legal sub- Peter Batenburg hosted ‘Discover Your Space’ in 2015 and 2016. committee in April 2013. [Virgiliu Pop] [VSV Leonardo da Vinci]

40 Ruimtevaart 2017 | 2 NPoCs Susanne and Peter at the SGAC local dinner in Leiden. [Chris Vasko]

Kartik Kumar promoted SGAC at ‘Discover Your Space’ in 2016. [Susanne Pieterse] cides with the IAC. This Space Generation are the SpaceUp NL unconferences and Peter Batenburg Conference and other SGAC conferences drinks. For the past two years we have [email protected] are the basis for formulating the young organised the successful “Discover Your Susanne Pieterse generations input to the UN COPUOS. Space” event at TU Delft in cooperation [email protected] The European branch of the network is with student society VSV “Leonardo da furthermore very active with the annual Vinci” and the NVR. This event offers stu- European Space Workshop and the fa- dents and young professionals a chance VACANCY mous SGAC Christmas diner. to meet with the Dutch space industry to Next to these events SGAC offers the op- kick-start their career in space. The terms of Peter and Susanne as portunity to participate in several project NPoCs of SGAC in the Netherlands groups to work with peers on important Become a member today end in June 2017 and we are looking topics like space law, commercial space- Do you want to know more about SGAC? for replacements, students and flight and protection against asteroids. Check our page on the SGAC website: young professionals, who would These projects can include hands-on www.spacegeneration.org/ like to continue our work and give experiences such as in the case of the Po- sgac-regions/europe/netherlands.html. it his or her own twist. If you are land Mars Analogue Simulation that will Here you can also sign up for the Dutch interested in taking an active role start in July 2017. mailing list, through which we keep you in international space and create SGAC also organises events in the Ne- posted about local space events that your own worldwide network, therlands, usually in cooperation with could be interesting for you. don’t hesitate and apply for this the Netherlands Space Society (NVR) or You can also contact the Dutch National rewarding volunteer position. other partners. Examples of these events Points of Contact (NPoCs) for SGAC:

Susanne Pieterse at the SGAC desk of the Permanent Observers UNOOSA and UN COPUOS in Vienna. [Susanne Pieterse] row at UN COPUOS in April 2013. [Vojna Ngjeqari]

Ruimtevaart 2017 | 2 41 advertentie Half a century of discovering the secrets of the Universe Gina Maffey, Science Communication Officer, JIVE

This year the astronomy community is commemorating the globe, and even in Space. One of the driving forces behind 50th anniversary of the first successful VLBI (Very Long Base- these advancements has been JIVE (Joint Institute for VLBI line Interferometry) experiments. VLBI provides astronomers ERIC), at the heart of the European VLBI Network (EVN). with the highest angular resolution in studies of celestial Records show that the first successful VLBI experiment was radio sources. Use of VLBI has improved the understand- conducted in Canada on 17th April 1967, with a series of ad- ing of many astrophysical phenomena, such as apparent ditional experiments following in both Canada and the US superluminal motion in plasma jets of extragalactic radio throughout the year. These experiments built on preced- sources, enigmatic properties of supermassive black holes, ing international developments, which included a Soviet and molecules in space which trace the evolution of stars. publication in 1965 on the theoretical concept of VLBI. The Recently, VLBI has provided key information that Fast Radio experiments in 1967 aimed to coordinate independent radio Bursts (FRBs) have an extra-galactic origin, a major step in telescopes to observe a compact celestial radio source in a helping astronomers determine the nature of these bright special mode of signal registration involving a highly stable and short lived astrophysical phenomena. In addition, the local oscillator. The teams of pioneers successfully detected International Celestial Reference Frame (ICRF), particularly quasars with interferometer baselines of several hundred to essential for global positioning systems, is continuously im- approximately 4000 km. This confirmed the compact nature proved using VLBI observations of quasars – those remote of the observed radio sources. In 1995, VLBI combined with and most powerful engines of the Universe. A modification radio and optical spectroscopy provided the most compelling of this technique enables radio astronomers to pinpoint the evidence of existence of a supermassive black hole in galaxy position of a planetary probe anywhere in the Solar system, NGC 4258. Currently, VLBI is the fundamental tool behind with a precision comparable to the one offered by navigation some of the most exciting advances in astronomy. JIVE, to- gadgets in our cars nowadays. gether with many partners in Europe and beyond has been VLBI requires the coordinated use of multiple telescopes on developing software for the BlackHoleCam project, which all continents, and technological advancement in the past aims to produce the first ever direct image of the supermas- 50 years has resulted in VLBI networks operating across the sive black hole in the Milky Way from observations conducted

A map showing VLBI telescopes around the world.

42 Ruimtevaart 2017 | 2 by the Event Horizon Telescope (EHT). Europe, Asia, South Africa and the Americas that conducts These astronomical milestones are only achieved because of unique, high-resolution, radio astronomical observations of the continued progress of VLBI technology, which has led to cosmic radio sources. Established in the mid 1970s, the EVN improved sensitivity and ever increasing quality and quantity has grown into the most sensitive VLBI array in the world, of data collected in VLBI experiments. Over the last decades including over 20 individual telescopes, among them some of JIVE has played a key role in fostering this growth, through the world’s largest and most sensitive radio telescopes. The its dedicated support of the EVN, one of the leading global EVN is administered by the European Consortium for VLBI, VLBI networks. JIVE and the EVN are committed to the on- which includes a total of 15 institutes, including the Joint going development of new technology to support the global Institute for VLBI ERIC (JIVE). astronomy community. In recognition of the hard work from The Joint Institute for VLBI ERIC (JIVE; www.jive.eu) has as the VLBI pioneers 50 years ago, we pay homage to the first its primary mission to operate and develop the EVN data pro- teams who piloted the technique, and many others who cessor, a powerful supercomputer that combines the signals opened up the VLBI window on the Universe. from radio telescopes located across the planet. Founded in 1993, JIVE is since 2015 a European Research Infrastructure More about VLBI, the European Consortium (ERIC) with six member countries: France, Lat- VLBI Network and JIVE via, the Netherlands, Spain, Sweden and the United King- VLBI is an astronomical method by which multiple radio dom; additional support is received from partner institutes in telescopes distributed across great distances observe the China, Germany, Italy and South Africa. same region of sky simultaneously in a highly-coordinated fashion. Data from each telescope are sent to a central data processor, called the “correlator”, to eventually produce im- ages with a higher resolution than the most powerful optical telescopes, or coordinates of compact celestial radio sources. The European VLBI Network (EVN; www.evlbi.org) is an interferometric array of radio telescopes spread throughout

LANCEER JOUW IDEE! fd Satellietnavigatie is niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven. Nieuwe datasets en technologie wachten erop om ingezet te worden op het gebied van mobiliteit, gezondheid, landbouw, milieu, sport en meer. De ESNC is een ideeëncompetitie voor studenten, (startende) ondernemers en onderzoekers - eigenlijk voor iedereen met een slim, fris en innovatief idee dat gebruikmaakt van satellietnavigatie. Dien jouw idee in vóór 30 juni op www.esnc.nl

1.000 euro 80 uur technische 30 uur 3 maanden : Ruimtevaart 2017 | 2 43 WIN cash ondersteuning business support pre-incubatie © OHB Ruimtevaartkroniek Marco van der List

Deze kroniek beschrijft de belangrijkste gebeurtenissen in 13 januari 2017 de ruimtevaart die hebben plaatsgevonden tussen 1 januari Astronauten Kimbough en Pesquet maken de tweede van een serie 2017 en 24 februari 2017. Tevens zijn alle lanceringen ver- geplande ruimtewandelingen om nieuwe batterijen in de energie- meld waarbij een of meerdere satellieten in een baan om de systemen van het ISS te installeren. De ruimtewandeling duurt 6 aarde of op weg naar verder in de ruimte gelegen bestem- uur. mingen zijn gebracht. Alle in deze kroniek vermelde tijden zijn in UTC (Coordinated 14 januari 2017 | 17:54 uur Universal Time). Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Vandenberg Dit is de eerste vlucht van een Falcon-9 na de explosie tijdens de 5 januari 2017 | 15:18 uur tanktest afgelopen september. De eerste trap landt behouden op Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang het drijvende ponton in de Grote Oceaan. • Tongxin Jisshu SW2 • COSPAR: 2017-001A • Iridium NEXT-1 t/m -10 • COSPAR: 2017-003A t/m -003J Chinese geostationaire technologische satelliet, bedoeld om Amerikaanse commerciële communicatiesatellieten. De kunst- nieuwe Ka-band communicatietechnieken te testen. manen, elk met een massa van 800 kg en gebouwd door een consortium van Thales Alenia Space en Orbital ATK, worden in een 6 januari 2017 lage baan geplaatst (677 km x 677 km x 86,4°). Later gebruiken de ISS bewoners Kimbrough en Whitson beginnen de eerste in een se- satellieten hun eigen voortstuwingssysteem om een operatio- rie van geplande ruimtewandelingen om de batterijen van de zon- nele baan op 780 km hoogte te bereiken. nepanelen in het Amerikaanse segment te vervangen. De eerste set Bradford Engineering BV heeft acht zonnesensoren voor elk batterijen werd in december aangevoerd door de HTV-6. De nieuwe van de satellieten geleverd. Li-ion batterijen zijn efficiënter, compacter en hebben een langere levensduur dan de originele NiH2 batterijen. De ruimtewandeling 14 januari 2017 | 23:33 uur duurt 6,5 uur en wordt uitgevoerd vanuit de Quest luchtsluis. Draagraket: SS-520-4 • Lanceerplaats: Uchinoura

9 januari 2017 | 04:11 uur Draagraket: Kuaizhou-1A • Lanceerplaats: Jiuquan • Lingqiao-3 • COSPAR: 2017-002A Chinese commerciële aardobservatiesatelliet met een massa van 95 kg. De kunstmaan komt in een zonsynchrone omloopbaan op 656 km hoogte. • XS-Y1 & Caton-1 • COSPAR: 2017-002 Chinese CubeSats met experimenten aan boord om respectievelijk smalband- en VHF-communicatietechnieken te testen.

Een blik in het inmiddels lege ruim van het vrachtschip HTV-6 na het Vierde lancering en eerste commerciële vlucht van China's Kuaizhou-1A raket. De raket bestaat uit drie trappen met vaste brandstofmotoren, lossen van een set nieuwe batterijen voor het ISS. [NASA] aangevuld met een vierde trap met vloeibare stuwstoffen. [Xinhua]

44 Ruimtevaart 2017 | 2 Japanse experimentele kleine drietrapsraket, speciaal bedoeld Japanse militaire geostationaire communicatiesatelliet, ge- voor de lancering van CubeSats. Deze versie is een variant van de bouwd door Mitsubishi Electric. tweetraps SS-520 sondeerraket. Echter de lancering mislukt als de telemetrie 20 seconden na de lancering verloren gaat, waardoor het 27 januari 2017 commando om de tweede trap te ontsteken niet verzonden kan Het Japanse onbemande vrachtschip HTV-6 wordt losgemaakt van worden. de nadir poort van de Harmony module van het ISS en begint aan haar • TRICOM-1 • COSPAR: Geen, mislukt zelfstandige vlucht. Een dag later wordt gepoogd een experiment uit Japanse CubeSat van de University of Tokyo met een aardobser- te voeren om met een lange kabel, de zogenaamde tether, een object vatiecamera aan boord. terug te laten keren in de atmosfeer, dit met het oog op het probleem van ruimteafval. Helaas mislukt het uitrollen van de tether. 21 januari 2017 | 00:42 uur Draagraket: Atlas-5 • Lanceerplaats: Cape Canaveral 28 januari 2017 | 01:03 uur • USA-273 • COSPAR: 2017-004A Draagraket: Soyuz ST-B • Lanceerplaats: Kourou Amerikaanse militaire geostationaire verkenningssatelliet, ook • Hispasat 36W-1 • COSPAR: 2017-006A bekend onder de naam SBIRS GEO-3. Gebouwd door Lockheed Spaanse commerciële geostationaire communicatiesatelliet. Martin met een massa van ongeveer 4500 kg. Satellieten van het Dit is het eerste exemplaar van het nieuwe SmallGEO platform, Space-Based Infrared System (SBIRS) zijn in staat om de warmte ontwikkeld en gebouwd door een Europees consortium onder van raketmotoren te detecteren en zodoende snel lanceringen leiding van OHB in Bremen. vast te stellen welke een mogelijke bedreiging vormen. Bradford Engineering BV heeft drukopnemers en zonnesensoren geleverd. 24 januari 2017 | 07:44 uur Draagraket: H-2A • Lanceerplaats: Tanegashima 31 januari 2017 • Kirameki-2 • COSPAR: 2013-005A Het onbemande vrachtschip Progress MS-3 koppelt los van het ISS

De mobiele integratietoren wordt in positie gebracht rondom de Soyuz Vierde lancering en eerste commerciële vlucht van China's Kuaizhou-1A raket. De raket bestaat uit drie trappen met vaste brandstofmotoren, raket, voor de installatie van de neuskap met de Hispasat 36W-1 sa- aangevuld met een vierde trap met vloeibare stuwstoffen. [Xinhua] telliet op de raket. [ArianeSpace]

Ruimtevaart 2017 | 2 45 Aan het einde van haar vierde omloop maakte Juno op 2 februari deze opname van het wolkendek van de planeet Jupiter. De kleuren zijn versterkt om de patronen te benadrukken. [NASA/JPL]

en keert enkele uren later terug om te verbranden in de atmosfeer ISISpace verzorgt de integratie van in totaal 101 CubeSats op boven de Grote Oceaan. de draagraket. Daarnaast zijn de Dido-2 en Nayif-1 CubeSats in opdracht door ISISpace in Delft gebouwd. 5 februari 2017 • Cartosat 2D • COSPAR: 2017-008A De HTV-6 verlaat haar omloopbaan en verbrandt in de dampkring Indiase civiele aardobservatiesatelliet (massa 714 kg), gebouwd boven de Grote Oceaan. door de Indian Space Research Organisation (ISRO). De camera heeft een grondoplossend vermogen van 1 meter en de satelliet 14 februari 2017 | 21:39 uur is in staat om haar oriëntatie snel aan te kunnen passen om de Draagraket: Ariane-5ECA • Lanceerplaats: Kourou camera op het gewenste gebied te richten. In een zonsynchrone • SkyBrasil-1 • COSPAR: 2017-007A omloopbaan (504 km x 504 km x 97,5°). Braziliaans/Luxemburgse commerciële geostationaire com- • INS-1A & -1B • COSPAR: 2017-008B & -008C municatiesatelliet. De door Airbus gebouwde kunstmaan met Indiase microsatellieten (respectievelijk 8,4 kg en 9,3 kg) met een massa van 6000 kg wordt gezamenlijk geëxploiteerd door technologische experimenten aan boord. AT&T/DirecTV Latin America en het in Luxemburg gevestigde • BGUSat • COSPAR: 2017-008 Intelsat. Israëlische technologische satelliet (4 kg) van de Ben Gurion Uni- • Telkom-3S • COSPAR: 2017-007B versity. Indonesische commerciële geostationaire communicatiesatel- • PEASSS • COSPAR: 2017-008 liet. De 3550 kg zware satelliet is gebouwd door Thales Alenia Europese CubeSat met als doel “smart structures” te testen en te Space. kwalificeren. In deze structuren worden composietpanelen, piëzo- elektronische elementen en sensoren gecombineerd in slimme 15 februari 2017 | 03:58 uur oplossingen voor verbeterde standregeling en energieopwekking. Draagraket: PSLV-XL • Lanceerplaats: Sriharikota Zowel TNO als ISISpace zijn partner in dit door de EU ge- Deze lancering vestigt een record door tijdens een enkele missie financierde FP7 project. Meer informatie is te vinden opde 104 individuele satellieten in de ruimte te brengen. projectwebsite: www.peasss.eu.

46 Ruimtevaart 2017 | 2 Thomas Pesquet en Peggy Whitson installeren de handschoenen in het nieuwe hoofdvenster van de Microgravity Science Glovebox. In tegenstelling tot het originele venster, is dit venster verwijderbaar om gemakkelijker toegang tot het werkvolume van de door Bradford gebouwde glovebox te krijgen. [NASA]

• Al-Farabi-1 • COSPAR: 2017-008 CubeSat gebouwd door studenten van de Al-Farabi National University in Kazachstan. • Dido-2 • COSPAR: 2017-008 CubeSat van het Israëlisch-Zwitserse bedrijf SpacePharma voor experimenten ten behoeve van medicijnontwikkeling. • Nayif-1 • COSPAR: 2017-008 CubeSat van de American University of Sharjah in de Verenigde Arabische Emiraten, met aan boord een amateur-radio experiment. Tijdens de voorbereiding voor de lancering laden technici de hydrazine • Lemur 2-22 t/m 2-29 • COSPAR: 2017-008 stuwstof in de tanks van de Sentinel-2B satelliet. [CNES] CubeSats van het in de VS gevestigde bedrijf Spire. De kunstmaan- tjes hebben apparatuur aan boord voor radio-bedekkingsexperi- menten en het opsporen van transpondersignalen van schepen. • Flock 3p-1 t/m 3p-88 • COSPAR: 2017-008 Amerikaanse aardobservatie CubeSats van PlanetLabs.

19 februari 2017 | 14:39 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Kennedy Space Center Voor het eerst wordt een Falcon-9 gelanceerd vanaf het vernieuwde lanceerplatform 39A van het Kennedy Space Center, het oude Sa- turnus-5 / Space Shuttle lanceerplatform. Na de lancering keert de eerste trap terug en landt succesvol op een landingsterrein op Cape Canaveral. • Dragon CRS-10 • COSPAR: 2017-009A Amerikaans onbemand ruimteschip met voorraden voor het ISS. Een rij zogenaamde QuadPacks, elk met vier CubeSats, gereed 22 februari 2017 | 05:58 uur om op de PSLV raket geïnstalleerd te worden. [Innovative Solu- tions in Space] Draagraket: Soyuz-U • Lanceerplaats: Baykonur Laatste lancering van de Soyuz-U variant. Sinds 1973 hebben er 787 lanceerpogingen van een Soyuz-U plaats gevonden, waarvan 765 blazen ten gevolge van een foutieve computerparameter, komt de succesvol. Dragon CRS-10 langszij en wordt door de robotarm van het ISS uit • Progress MS-5 • COSPAR: 2017-010A haar baan gehaald en aan de nadir-poort van de Harmony module Russisch onbemand ruimteschip met voorraden voor het ISS. gekoppeld.

23 februari 2017 24 februari 2017 Nadat een eerste rendez-vouspoging een dag eerder werd afge- De Progress MS-5 koppelt aan de Pirs module van het ISS.

Ruimtevaart 2017 | 2 47 De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in contact te brengen. Nog altijd geldt:

De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin.

De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart betrokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde stu- dierichtingen als ook op andere belangstellenden, en biedt haar leden en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR representeert haar leden en streeft na een gerespecteerde partij te zijn in discussies over ruimtevaart met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie, zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Astronautical Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de NVR ontvangen regelmatig een Nieuwsbrief en mailings waarin georganiseerde activiteiten worden aangekondigd zoals lezingen en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als weten- schapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor individuele leden € 35,00 per jaar. Voor individueel lidmaatschap en bedrijfslidmaatschap: zie website.